Tomasz Kubin Atrakcyjność inwestycyjna a napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do województwa śląskiego

Transkrypt

1 Tomasz Kubin Atrakcyjność inwestycyjna a napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do województwa śląskiego Jedną z charakterystycznych cech współczesnej gospodarki światowej jest rywalizacja o napływ kapitału z zagranicy, szczególnie w formie inwestycji bezpośrednich. W rywalizacji tej uczestniczą zarówno poszczególne państwa, jak również jednostki administracyjne państw (regiony, miasta). Z zagadnieniem bezpośrednich inwestycji zagranicznych (BIZ) ściśle wiąże się m.in. kwestia tzw. atrakcyjności inwestycyjnej, która może dotyczyć danej grupy państw, pojedynczego państwa lub też jego części składowych. Celem niniejszego opracowania jest przedstawienie atrakcyjności inwestycyjnej oraz skali napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych do województwa śląskiego na tle innych województw Polski na przestrzeni ostatnich lat. W tym celu przytoczone zostanie kilka wyników badań (rankingów), systematycznie prowadzonych przez różne instytucje, w których uwzględnione zostało szereg różnego rodzaju czynników wpływających na decyzje o podjęciu inwestycji w danym województwie. Następnie, wyniki tych badań (rankingi) skonfrontowane zostaną z danymi o wielkości napływu BIZ do poszczególnych województw, ze szczególnym uwzględnieniem województwa śląskiego. Pozwoli to zaobserwować, na ile teoretyczna atrakcyjność inwestycyjna poszczególnych województw jest zbieżna z rzeczywistymi wyborami i decyzjami inwestorów zagranicznych o podjęciu działalności gospodarczej w danym województwie Polski. Dla lepszego zarysowania kontekstu tego zagadnienia, w pierwszej części opracowania przedstawione zostaną dane dotyczące skali przepływu kapitału w formie BIZ we współczesnym świecie oraz wielkości ich napływu w ostatnich latach do Polski. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne na świecie i w Polsce Bezpośrednie inwestycje zagraniczne to jedna z form międzynarodowego przepływu kapitału polegająca na tworzeniu przedsiębiorstwa od podstaw lub przejmowaniu kontroli nad już istniejącym przedsiębiorstwem 125

2 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze zagranicznym 1. Zgodnie z przyjętą definicją BIZ przez Międzynarodowy Fundusz Walutowy (Balance of Payments Manual: Fifht Edition) oraz Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (Detailed Benchmark Definition of Foreign Direct Investment: Third Edition), jego istotą jest posiadanie trwałego wpływu na przedsiębiorstwo działające poza gospodarką inwestora. W definicjach MFW i OECD mówi się o posiadaniu 10% udziałów służących za kryterium kwalifikacji inwestora jako bezpośredniego inwestora zagranicznego [UNCTAD] 2. Wartość BIZ w skali świata i jej zmiany w latach pokazano na wykresie 1. Wykres 1 Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w świecie w latach (wg danych UNCTAD, w mld USD) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych UNCTAD (odczyt: ) Widać wyraźnie, że wartość dokonywanych BIZ jest związana z tempem wzrostu gospodarczego, tzn. w okresach spowolnienia tego wzrostu wartość dokonywanych bezpośrednich inwestycji zagranicznych spada a rośnie, gdy tempo wzrostu gospodarczego przyspiesza. W roku 2007 odnotowano największy przepływ kapitału w formie BIZ w historii. Wybuch kryzysu gospodarczego i zadłużeniowego spowodował m.in. spadek wartości BIZ w skali świata, jednak już od roku 2009 widać ich ponowny 1 Szerzej na temat definicji, klasyfikacji i rodzajów przepływu kapitału oraz BIZ, ich form, teorii wyjaśniających podejmowanie BIZ, czynników wpływających na decyzje o ich podjęciu, skutków BIZ itp. zob. np.: [Sitek 1997], [Oziewicz 1998: ], [Olesiński 1998], [Kozłowska 1999: 9-48], [Sitek 2000: ], [Olifirowicz 2002], [Karaszewski 2004], [Karaszewski 2005], [Karaszewski 2008], [Kłysik-Uryszek 2010]. 2 Niektóre państwa przyjmują wyższe wartości minimalne udziałów, od których dana inwestycja klasyfikowana jest jako bezpośrednia, mieszczące się w przedziale 10-25%. Zob. np. [Sitek 1997: 35], [Karaszewski 2004: 20]. 126

3 CZĘŚĆ I: Śląsk w perspektywie nauk społecznych wzrost. Dokładne dane dotyczące wartości BIZ w świecie w latach zawarto w Tabeli 1. Rok Tabela 1. Wartość bezpośrednich inwestycji zagranicznych w świecie w latach (wg danych UNCTAD) Wartość (w mln USD) Rok Wartość (w mln USD) Rok Wartość (w mln USD) Rok Wartość (w mln USD) Źródło: jak wykres 1. Należy zauważyć, że napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych może wywoływać różnego rodzaju negatywne konsekwencje o charakterze gospodarczym, społecznym czy nawet politycznym. Chodzi tutaj m.in. o redukcję liczby miejsc pracy (zwłaszcza w przypadku przejmowania kontroli nad przedsiębiorstwami już istniejącymi i tzw. restrukturyzacją zatrudnienia), upadek czy też ograniczenie działalności przedsiębiorstw, które dotychczas funkcjonowały na danym rynku i nie są w stanie sprostać konkurencji przedsiębiorstw powstałych w wyniku napływu BIZ (efektem czego może być także likwidacja miejsc pracy), transfer zysków za granicę (do państwa pochodzenia kapitału lub do innego kraju), nadmierna eksploatacja bogactw naturalnych danego państwa i ich wywóz za granicę w postaci nieprzetworzonej, możliwość zdominowania określonego sektora gospodarki czy branży, z czym może wiązać się ograniczenie konkurencji czy też zdominowanie sektora lub branży o szczególnie istotnym znaczeniu dla gospodarki (np. bankowość czy energetyka) przez kapitał zagraniczny, co z kolei może skutkować ograniczeniem kontroli nad procesami gospodarczymi ze strony władz danego państwa a w niektórych przypadkach wręcz uzależnieniem tych władz od kapitału zagranicznego. Jednak ze względu na takie potencjalnie pozytywne cechy i skutki napływu BIZ, jak m.in. ich długoterminowy charakter i względna stabilność, zaangażowanie, oprócz kapitału finansowego, także kapitału rzeczowego czy ludzkiego, powstawanie nowych miejsc pracy (zwłaszcza w przypadku podejmowania inwestycji od podstaw, tzw. greenfield), spadek ceny kapitału z racji jego większej dostępności i tym samym niższe koszty prowadzenia działalności gospodarczej, impuls dla wzrostu gospodarczego, poprawa konkurencyjności gospodarki państwa, w którym lokowane są inwestycje i wzrost eksportu 3, możliwy pozytywny wpływ na bilans płatniczy 3 Zob. na ten temat np. [Wydymus, Bombińska, Pera 2012]. 127

4 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze państwa, rozwój i rozbudowa infrastruktury technicznej i transportowej, podniesienie wydajności pracy (m.in. dzięki większej konkurencji na rynku, nowym metodom zarządzania i organizacji produkcji), BIZ uważane są za najkorzystniejszą formę przepływu kapitału. Dlatego państwa, tzn. władze na poziomie centralnym, regionalnym czy lokalnym, bardzo starają się zabiegać o przyciągnięcie BIZ. Można powiedzieć, że ze względu na te potencjalne korzystne następstwa BIZ mamy we współczesnym świecie do czynienia wręcz z rywalizacją o przyciągnięcie kapitału w formie bezpośrednich inwestycji zagranicznych. Jeśli chodzi o Polskę, to po wejściu do Unii Europejskiej wartość napływu BIZ jest rzędu kilkunastu mld USD. Można zauważyć, że zmiany wartości napływu BIZ do Polski są wyraźnie związane z wartością BIZ w skali całego świata. Najwyższą wartość BIZ w Polsce osiągnęły w roku 2007, czyli w tym samym, w którym także w skali świata ich wartość była najwyższa. I tak samo, jak kryzys gospodarczy i zadłużeniowy spowodował spadek wartości BIZ na całym świecie, tak też spadek napływu BIZ miał miejsce w Polsce. Można więc powiedzieć, że pod względem napływu BIZ, Polska jest bardzo wrażliwa na koniunkturę, z jaką mamy do czynienia pod tym względem na świecie. W ostatnich latach w Polsce lokowane jest ok. 1% wartości BIZ na całym świecie; w przeliczeniu na głowę mieszkańca stanowi to wartość rzędu kilkuset USD. Wartość napływu BIZ w odniesieniu do PKB można uznać za znaczący w latach 2006 i 2007 bardzo wyraźnie przekroczył on 5% polskiego PKB. Dokładne, wybrane dane dotyczące BIZ w Polsce w latach wg. UNCTAD (w USD) zawarto w Tabeli 2. Tabela 2. Napływ bezpośrednich inwestycji zagranicznych do Polski w latach (wg danych UNCTAD) Rok Wartość napływu BIZ Wartość Wartość napływu Wartość w przeliczeniu na całości BIZ BIZ w odniesieniu napływu BIZ głowę mieszkańca w świecie do PKB (mln USD) (w USD) (w %) (w %) ,73 5, ,05 3, ,34 5, ,193 5, ,829 2, , ,677 1, ,993 2,95 Źródło: jak tabela

5 CZĘŚĆ I: Śląsk w perspektywie nauk społecznych Z kolei Tabela 3 zawiera dane o napływie BIZ do Polski w latach wg Narodowego Banku Polskiego i w euro. W tabeli tej podano także wartość dokonanych w Polsce BIZ na koniec danego roku. Tabela 3. Napływ i stan zobowiązań z tytułu bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce w latach (wg danych NBP) Rok Napływ BIZ Stan zobowiązań z tytułu BIZ (mln. euro) (na koniec roku, w mln. euro) Występujące spadki stanu zobowiązań jednocześnie z napływem BIZ, są następstwem przede wszystkim zmian kursów walut, tzn. spadku wartości PLN względem EUR, co jesz szczególnie widoczne w przypadku kapitałów własnych polskich przedsiębiorstw, zawsze wycenianych w walucie krajowej. Źródło: opracowanie własne na podstawie: Narodowy Bank Polski, Departament Statystyki, Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w Polsce w 2011 roku, (odczyt: ), Narodowy Bank Polski, Departament Statystyki, Informacja o zagranicznych inwestycjach bezpośrednich w Polsce w 2006 roku, ( ). Atrakcyjność inwestycyjna województwa śląskiego na tle innych województw Polski Województwo śląskie zajmuje obszar km 2, co stanowi 3,9% powierzchni Polski i w 2011 r. zamieszkiwane było przez 4 626,4 tys. ludzi (12% ogółu ludności Polski). W 2010 r. w województwie śląskim wytwarzane było 13% PKB Polski (co oznaczało drugą pozycję po województwie mazowieckim 22,3%); wartość PKB na głowę mieszkańca województwa śląskiego wynosiła w 2010 r zł (107% średniej dla całej Polski zł). W poszczególnych sektorach gospodarki zatrudnionych jest następujący odsetek ludności pracującej województwa śląskiego: rolnictwo 6,2% (w Polsce 17,1%), w przemyśle i budownictwie 36,9% (w Polsce 27,4%), w handlu 25,6% (w Polsce 24,4%), w sektorze finansowym i ubezpieczeniowym 3,8% (w Polsce 3,9%) a w pozostałych usługach 27,5% 129

6 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze (w Polsce 27,2%). Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w 2011 r. w województwie śląskim wynosiło 3 553, 67 zł (średnia dla całego kraju to 3 403,51 zł) [Rocznik Statystyczny Województw 2012] 4. Definicji atrakcyjności inwestycyjnej danego obszaru (administracyjnego, geograficznego itp.) jest przynajmniej kilka i oceniana jest ona przy uwzględnieniu bardzo wielu różnego rodzaju czynników. Odsyłając do przeglądu tych definicji i czynników do literatury przedmiotu 5, w tym miejscu przytoczona zostanie tylko definicja Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową (IGnGR), zgodnie z którą atrakcyjność inwestycyjna jest rozumiana jako zdolność skłonienia do inwestycji, poprzez oferowanie kombinacji korzyści lokalizacji możliwych do osiągnięcia w trakcie prowadzenia działalności gospodarczej [Nowicki 2012: 5,11]. Szczególnie istotne, z punktu widzenia tematu i celu niniejszego opracowania, jest rozróżnienie atrakcyjności inwestycyjnej potencjalnej i rzeczywistej. Ta pierwsza oznacza mocno subiektywną zdolność do przyciągania nowych inwestorów, podczas gdy w odniesieniu do atrakcyjności ujawnionej (rzeczywistej) podstawą jej analizy są dokonane już inwestycje [Brodzicki: 1-2]. To rozróżnienie jest ważne m.in. dlatego, że w tej części opracowania przedstawione zostaną wyniki badań w postaci rankingów atrakcyjności potencjalnej województwa śląskiego na tle pozostałych województw Polski, czyli będącej efektem subiektywnego wyboru czynników, przypisania im pewnej wagi oraz ich oceny przez badaczy zajmujących się tą problematyką, natomiast w następnej dane dotyczące napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych zlokalizowanych w województwie śląskim, co pokazuje jego atrakcyjność rzeczywistą. Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową dokonuje oceny atrakcyjności inwestycyjnej województw Polski corocznie od 2005 r. Pomimo pewnych modyfikacji przyjmowanych przez autorów metod badawczych, ich założeniem było to, aby wyniki raportów z poszczególnych lat były porównywalne. Przy ocenie atrakcyjności inwestycyjnej województw Polski, autorzy opracowania brali pod uwagę szereg czynników, którym przypisane zostały różne wagi: dostępność transportowa (waga 20), koszty pracy, wielkość i jakość zasobów pracy (25), chłonność rynku zbytu (15), poziom rozwoju infrastruktury gospodarczej (10) poziom rozwoju infrastruktury społecznej (5), poziom bezpieczeństwa powszechnego (5), aktywność wobec inwestorów (20). Rezultaty badań IBnGR od pierwszego rankingu z 2005 roku do roku 2012 zawarte zostały w Tabeli 4. 4 Szersza synteza społeczno-gospodarcza województw Polski zob. np.: [Skrzypiński 2013]. 5 Zob. na ten temat m.in.: [Bojar 2001: 23-28], [Godlewska-Majkowska 2008: 20-22], [Nizielska 2011: 23-33], [Stawicka 2007], [Lizińska 2012], [Kopczuk, Proniewski 2005]. 130

7 CZĘŚĆ I: Śląsk w perspektywie nauk społecznych Tabela 4. Ranking atrakcyjności inwestycyjnej polskich województw w latach wg Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową. Województwo Pozycja w rankingu Śląskie Mazowieckie Dolnośląskie Wielkopolskie Małopolskie Zachodniopomorskie Pomorskie Łódzkie Kujawsko-Pomorskie Opolskie Lubuskie Podkarpackie Lubelskie Warmińsko-Mazurskie Świętokrzyskie Podlaskie Źródło: opracowanie własne na podstawie: red. M. Nowicki (2012), Atrakcyjność inwestycyjna..., s. 66; red. T. Kalinowski (2008), Atrakcyjność inwestycyjna województw i podregionów Polski 2008, Gdańsk, s ( ). Jak widać, w rankingach IBnGR ze wszystkich lat, odkąd prowadzone są badania, województwo śląskie zostało ocenione najwyżej pod względem atrakcyjności inwestycyjnej. W najnowszym raporcie z 2012 r. w odniesieniu do wyżej wymienionych zmiennych, jeśli chodzi o zasoby i koszty pracy, stwierdza się, że mocną stroną województwa śląskiego są bardzo duże zasoby pracy, zarówno pracujących, bezrobotnych, jak i absolwentów, natomiast słabą stroną jest, niższa od przeciętnej, jakość siły roboczej oraz, patrząc z punktu widzenia potencjalnych inwestorów czy przedsiębiorców, stosunkowo wysokie koszty pracy (jak to zostało wspomniane wcześniej, średnia płaca w województwie śląskim jest wyższa od średniej płacy w całej Polsce). Silnymi stronami województwa śląskiego są także m.in. duża liczba ofert inwestycyjnych, wyższy od średniej poziom rozwoju sektora transportu i logistyki, intensywności pasażerskich przewozów lotniczych, wysoka gęstość sieci drogowej, wysoka gęstość zaludnienia, wysoki 131

8 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze popyt inwestycyjny, dobrze rozwinięty sektor badawczo-rozwojowy, wolne tereny inwestycyjne w specjalnych strefach ekonomicznych i wysoka w nich aktywność inwestorów, wysoki poziom aktywności kulturalnej oraz dobrze rozwinięta infrastruktura hotelowa i gastronomiczna. Z kolei jako słabe strony zostały wskazane dostępność do transportu morskiego, niższa od przeciętnej aktywność targowo-wystawiennicza i poziom bezpieczeństwa powszechnego [Nowicki 2012: 43-62]. Badania atrakcyjności inwestycyjnej województw Polski, z uwzględnieniem poszczególnych sekcji, prowadzone są cyklicznie także przez naukowców ze Szkoły Głównej Handlowej. Syntetyczne wyniki tych badań zostały zawarte w Tabeli 5. Poszczególne kategorie dotyczą potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej całości gospodarki danego województwa (PAI1 GN) oraz wybranych sekcji (C przemysł przetwórczy, G handel i naprawy, I turystyka i gastronomia, M działalność profesjonalna, naukowa i techniczna). Grupa wskaźników PAI2 uwzględnia cechy specyficzne, charakterystyczne tylko na poziomie danego województwa, zaś wskaźnik RAI pokazuje rzeczywistą atrakcyjność inwestycyjną. Ocena A jest najwyższą, F najniższą [Godlewska-Majkowska, Komor, Zarębski, Typa 2012]. Tabela 5. Wskaźniki atrakcyjności inwestycyjnej województw Polski w roku 2012 wg SGH Województwo DOLNOŚLĄSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE LUBELSKIE LUBUSKIE ŁÓDZKIE MAŁOPOLSKIE MAZOWIECKIE PAI1 GN A E F C D C A E D E B A F D B C PAI2 GN A E F D C B A D D E C A F E C D RAI GN A D F E B C A C F F B B E E B C PAI1 C A D F C C C A D E E B A F E C C PAI2 C A E F D D B A D D E B A F F C E KAPITAŁ PAI2 C B D F D C B A E E F C A E E C D PRACA RAI C A D F D D C A D F F B A D E B E PAI1 G A E F C D B A D E F B A F C C C PAI2 G B C F E C B A D E E C A F E B D OPOLSKIE PODKARPACKI PODLASKIE POMORSKIE ŚLĄSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE WIELKOPOLSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE 132

9 CZĘŚĆ I: Śląsk w perspektywie nauk społecznych Województwo DOLNOŚLĄSKIE KUJAWSKO-POMORSKIE LUBELSKIE LUBUSKIE ŁÓDZKIE MAŁOPOLSKIE MAZOWIECKIE RAI G C C F E B C A C E F C B E F B D PAI1 I B E F B E B A E D E B D F B C A PAI2 I A E F C E B A E E E B D F C C A RAI I B C E E A E A E E E E C E B C D PAI1 M A E F C D C A D D F B B F D B C PAI2 M A E E D D C A D D E C B F E C D RAI M A D E D D C A D F F C A F E B C Źródło: H. Godlewska-Majkowska, A. Komor, P. Zarębski, M. Typa (2012), Atrakcyjność inwestycyjna..., s. 57. OPOLSKIE PODKARPACKI PODLASKIE POMORSKIE ŚLĄSKIE ŚWIĘTOKRZYSKIE WARMIŃSKO-MAZURSKIE WIELKOPOLSKIE ZACHODNIOPOMORSKIE Ranking badaczy z SGH jest bardziej szczegółowy w porównaniu do rankingu IBnGR i w związku z tym oceny atrakcyjności województw są bardziej zróżnicowane w poszczególnych sekcjach. Województwo śląskie także w tej ocenie pod wieloma względami charakteryzuje się najwyższym poziomem atrakcyjności inwestycyjnej. Obydwie noty o charakterze syntetycznym, dotyczące oceny atrakcyjności inwestycyjnej gospodarki całego województwa oraz uwzględniająca czynniki specyficzne, charakterystyczne tylko na poziomie danego województwa, są najwyższe. Jednak już syntetyczna ocena rzeczywistej atrakcyjności inwestycyjnej województwa śląskiego to B. Warto zwrócić też uwagę na to, że najniższe oceny województwa śląskiego, zarówno atrakcyjności potencjalnej jak i rzeczywistej, dotyczą obszaru turystyki i gastronomii (odpowiednio oceny D i C). Jako na atuty województwa śląskiego autorzy raportu SGH wskazują m.in. największy w Polsce zespół miejski, stanowiący wyjątkowy potencjał inwestycyjny, dobre połączenia komunikacyjne, najsilniejsze uprzemysłowienie w Polsce, liczne podstrefy ekonomiczne z atrakcyjnymi terenami inwestycyjnymi 6 [Godlewska-Majkowska, Komor, Zarębski, Typa 2012: 38]. Województwo mazowieckie wg SGH zostało ocenione pod każdym względem najwyżej, co oznacza różnicę w porównaniu do przedstawionego wcześniej rankingu IBnGR. 6 Szczegółowa analiza atrakcyjności inwestycyjnej województwa śląskiego z uwzględnieniem poszczególnych powiatów i gmin: [Godlewska-Majkowska, Komor, Zarębski, Typa 2012]. 133

10 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze Trzeci przywołany w niniejszym opracowaniu ranking atrakcyjności inwestycyjnej województw Polski to ranking przygotowany przez Instytut Rozwoju za rok Jego autorzy wyróżnili pięć klas atrakcyjności inwestycyjnej: A najwyższa, B wysoka, C przeciętna, D niska, E bardzo niska. Województwa Polski do poszczególnych klas zostały za-kwalifikowane następująco: A mazowieckie, dolnośląskie; B śląskie, małopolskie, pomorskie, wielkopolskie; C łódzkie, zachodniopomorskie; D opolskie, lubuskie, kujawsko-pomorskie, podlaskie; E warmińsko-mazurskie, lubelskie, świętokrzyskie, podkarpackie [Brodzicki: 4]. Bardziej szczegółowa ocena atrakcyjności poszczególnych województw, w ramach czynników wziętych pod uwagę przy ocenie kompleksowej, zawarta jest w Tabeli 6. Kolumna pod nazwą aglomeracja BIZ (efekt aglomeracji w interesującym nas kontekście to inaczej efekt naśladownictwa, gdzie prawdopodobieństwo podjęcia nowych inwestycji rośnie wraz z liczbą inwestycji już realizowanych) może być uznana za miarę atrakcyjności ujawnionej (rzeczywistej) 7. Tabela 6. Klasy atrakcyjności województw Polski w roku 2010 w ramach poszczególnych grup czynników wg Instytutu Rozwoju 134 Województwo Jakość instytucji Kapitał ludzki Zasoby rynku pracy Poziom rozwoju Potencjał rynkowy Poziom kosztów Kapitał wiedzy i innowacyjność Aglomeracja BIZ Jakość życia Dostępność transportowa Dolnośląskie A B C C B C A B B A Kujawsko-Pomorskie E C C C C C C D E C Lubelskie C C D E E C C E E E Lubuskie B C C C C D D C C C Łódzkie B C C C C B C D C C Małopolskie C B B B C C A C A C Mazowieckie D A B A A E A A B A Opolskie C C D C D B D C D B Podkarpackie E C D E E B C D C E Podlaskie C D C D D A C E B D 7 Zob. też bardzo interesujący syntetyczny ranking atrakcyjności województw Polski w roku 2000 oraz w latach (oraz poziom ich atrakcyjności ze względu na różne kryteria cząstkowe), przeprowadzony w oparciu o własne badania: [Nizielska 2011: ].

11 CZĘŚĆ I: Śląsk w perspektywie nauk społecznych Województwo Jakość instytucji Kapitał ludzki Zasoby rynku pracy Poziom rozwoju Potencjał rynkowy Poziom kosztów Kapitał wiedzy i innowacyjność Aglomeracja BIZ Jakość życia Dostępność transportowa Pomorskie C B B B B D B C C C Śląskie C C C C A D B A D A Świętokrzyskie B D D E D B D D E E Warmińsko-Mazurskie D E E D C A E E C D Wielkopolskie D C A C C B B B B B Zachodniopomorskie B C D C C C D C B C Źródło: T. Brodzicki, Ranking atrakcyjności..., s. 4. Zatem, w przeciwieństwie do dwóch wcześniej przedstawionych rankingów, w tym przygotowanym przez Instytut Rozwoju, syntetyczna ocena potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej województwa śląskiego nie jest już najwyższa zostało ono zaklasyfikowane do drugiej grupy, tak jak i województwo małopolskie, pomorskie i wielkopolskie. Jednocześnie, podobnie jak ma to miejsce w przypadku województwa mazowieckiego, śląskie otrzymało najwyższą ocenę, jeśli chodzi o czynnik, który może być uznany za inwestycyjną atrakcyjność rzeczywistą. Najwyższe oceny województwo śląskie otrzymało pod względem potencjału rynkowego i dostępności transportowej, natomiast jako przeciętne zostały ocenione jakość instytucji, kapitał ludzki, zasoby rynku pracy, poziom rozwoju. Nisko oceniona została jakość życia (ocena D) oraz poziom kosztów. Należy zwrócić uwagę na to, że ocena tej ostatniej zmiennej jest dokonywana z punktu widzenia inwestorów niska ocena atrakcyjności pod względem poziomu kosztów, jeśli dotyczy kosztów pracy, oznacza relatywnie wysokie płace, co z punktu widzenia pracowników oceniane byłoby prawdopodobnie odmiennie i co z kolei ma wpływ na taką zmienną jak potencjał rynkowy. Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w województwie śląskim Na wstępie tej części należy zwrócić uwagę na to, że Narodowy Bank Polski nie przedstawia informacji o napływających do Polski BIZ z uwzględnieniem poszczególnych województw. Wydaje się, że takie dane byłyby bardzo ciekawe, zwłaszcza w kontekście zaprezentowanych wyżej rankingów atrakcyjności inwestycyjnej województw; m.in. pozwalałyby na porównywanie wspomnianej potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej z rzeczywistą. 135

12 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze W związku z tym, napływ BIZ do poszczególnych województw zostanie zaprezentowany na podstawie danych zawartych w opracowaniu przygotowanym przez Biuro Inwestycji i Cykli Ekonomicznych (BIiCE) na zlecenie Ministerstwa Rozwoju Regionalnego [BIiCE 2011], w którym zostały dokonane odpowiednie szacunki 8. Oprócz tego, na podstawie danych Głównego Urzędu Statystycznego (który prowadzi ewidencję wszystkich spółek z udziałem kapitału zagranicznego, nie tylko tych, gdzie wynosi on ponad 10%), zaprezentowane zostaną wybrane informacje dotyczące podmiotów z kapitałem zagranicznym w poszczególnych województwach, ze szczególnym uwzględnieniem województwa śląskiego. Tabela 7. Wielkość napływu BIZ do poszczególnych województw Polski w latach wg Biura Inwestycji i Cykli Ekonomicznych (w mln euro oraz procentowy udział danego województwa) Województwo mln euro udział % mln euro udział % mln euro udział % mln euro udział % Ogółem Dolnośląskie , , , ,8 Kujawsko-Pomorskie 341 2, , , ,7 Lubelskie 221 1,3 98 1, ,4 74 1,0 Lubuskie 461 2, , , ,6 Łódzkie 601 3, , , ,5 Małopolskie , , , ,7 Mazowieckie , , , ,6 Opolskie 265 1, , , ,4 Podkarpackie 276 1, , , ,2 Podlaskie 201 1,2 56 0,6 96 1,0 71 1,0 Pomorskie 956 5, , , ,1 Śląskie , , , ,8 Świętokrzyskie 136 0, ,0 72 0,7 67 0,9 Warmińsko- Mazurskie 173 1,0 76 0,7 98 1,0 71 1,0 Wielkopolskie , , , ,0 Zachodniopomorskie 760 4, , , ,7 1 Należy zwrócić uwagę na to, że dane dotyczące wartości napływu BIZ do Polski zawarte w opracowaniu, za którym przytacza się dane zawarte 8 Szacunki te zostały dokonane przy uwzględnieniu pięciu, silnie wzajemnie ze sobą skorelowanych, kryteriów: wydatków inwestycyjnych spółek z udziałem kapitału zagranicznego według województw, przychodów tych spółek, ich kapitału zakładowego, liczby tych spółek oraz liczby nowych spółek. Szerzej na temat przyjętych założeń metodologicznych: [BIiCE 2011: 39-40]. 136

13 CZĘŚĆ I: Śląsk w perspektywie nauk społecznych w Tabeli 7, różnią się od danych przedstawionych wcześniej, pomimo tego, że zarówno w opracowaniu Biura Inwestycji i Cykli Ekonomicznych, jak i w Tabeli 7 korzystano z danych NBP. Przyczyną jest prawdopodobnie to, że dane te zostały po jakimś czasie przez NBP zweryfikowane. Aby zachować porównywalność danych, w Tabeli 7 zostały zawarte dane takie, jak w opracowaniu BIiCE. Źródło: Biuro Inwestycji i Cykli Ekonomicznych, Szacunek PKB per capita i bezpośrednich..., s. 32 i 34. Dane zawarte w Tabeli 7 bardzo wyraźnie pokazują, że zdecydowanym liderem, jeśli chodzi o napływ BIZ do Polski, jest województwo mazowieckie, w którym lokowane jest ponad sporo ponad 40% całej wartości napływających do Polski BIZ. W latach województwo śląskie zajmowało pod tym względem pozycje od drugiej do czwartej, sytuując się na mniej więcej podobnym poziomie z województwami wielkopolskim i dolnośląskim. Warto jednak zwrócić uwagę na to, że wg szacunków BIiCE tendencja w przypadku napływu BIZ do województwa śląskiego w latach jest spadkowa w tym okresie w każdym kolejnym roku procentowy udział województwa śląskiego w napływie BIZ do Polski był coraz niższy. Odnosząc wartość napływających do poszczególnych województw Polski BIZ do liczby ich ludności, uzyskujemy dane, które zostały zawarte w Tabeli 8. Tabela 8. Wartość napływu BIZ do poszczególnych województw Polski w latach per capita wg BIiCE (w euro) Województwo Ogółem Dolnośląskie Kujawsko-Pomorskie Lubelskie Lubuskie Łódzkie Małopolskie Mazowieckie Opolskie Podkarpackie Podlaskie Pomorskie Śląskie

14 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze Województwo Świętokrzyskie Warmińsko-Mazurskie Wielkopolskie Zachodniopomorskie Źródło: jak Tabela 7, s. 36. Widać tutaj bardzo wyraźnie, że o ile pod względem globalnej wartości napływu BIZ, województwo śląskie znajduje się, za województwem mazowieckim, w czołówce, o tyle przy uwzględnieniu liczby mieszkańców poszczególnych województw, sytuacja jest wyraźnie odmienna. Relatywnie duża liczba mieszkańców województwa śląskiego powoduje, że, pod względem wartości, BIZ per capita województwo to plasuje się w środku stawki wszystkich województw a przed nim znajdują się województwa, które oceniane są wyraźnie gorzej pod względem potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej. W całym okresie wartość napływu BIZ do województwa śląskiego była również wyraźnie niższa niż średnia dla całej Polski. Tak jak i w przypadku globalnej wartości BIZ napływającej do województwa śląskiego, tak też i per capita tendencja w latach była wyraźnie spadkowa. Dane dotyczące liczby podmiotów z kapitałem zagranicznym w województwach Polski, liczbę zatrudnionych w nich pracowników oraz wartość kapitału podstawowego tych przedsiębiorstw z uwzględnieniem kapitału zagranicznego wg danych GUS (stan na koniec 2011 r.) przedstawiono w Tabeli 9. Tabela 9. Wybrane dane dotyczące podmiotów z kapitałem zagranicznym w poszczególnych województwach Polski (stan w dniu ) Województwo Liczba podmiotów z kapitałem zagranicznym Liczba pracujących Kapitał podstawowy (w mln zł) ogółem w tym zagraniczny Ogółem , ,4 Dolnośląskie , ,1 Kujawsko-Pomorskie , ,9 Lubelskie , ,3 Lubuskie , ,4 Łódzkie , ,7 Małopolskie , ,3 Mazowieckie , ,1 138

15 CZĘŚĆ I: Śląsk w perspektywie nauk społecznych Opolskie , ,1 Podkarpackie , ,1 Podlaskie ,3 445,7 Pomorskie , ,4 Śląskie , ,5 Świętokrzyskie , ,7 Warmińsko- Mazurskie , ,4 Wielkopolskie , ,8 Zachodniopomorskie , ,8 Źródło: opracowanie własne na podstawie: Działalność gospodarcza podmiotów z kapitałem zagranicznym w 2011 r., Główny Urząd Statystyczny, Warszawa 2012, tab. 8, s. 43 oraz tab. 34, s rde/xbcr/gus/pgwf_dzialal_gosp_pod_z_kap_zagr_2011.pdf ( ). Pod względem liczby przedsiębiorstw z kapitałem zagranicznym, województwo śląskie zajmowało na koniec 2011 r. trzecie miejsce (2245 podmiotów) za województwem mazowieckim, nieznacznie ustępując województwu dolnośląskiemu i, również nieznacznie, wyprzedzając wielkopolskie. W firmach z udziałem kapitału zagranicznego w województwie śląskim pracowało ok. 175,5 tys. ludzi, co stanowiło trzecią najwyższą wielkość (po mazowieckim i wielkopolskim). Biorąc pod uwagę to, że w 2011 r. (stan na 31 marca) w województwie śląskim aktywnych ekonomicznie było 1751,5 tys. osób [Rocznik Statystyczny Województw 2012] oznacza, że w przedsiębiorstwach z udziałem kapitału zagranicznego zatrudnionych było ok. 10% pracujących. Wartość kapitału zagranicznego w kapitale podstawowym firm z udziałem kapitału zagranicznego wynosiła ok. 14,6 mld zł, co oznaczało czwartą pozycję województwa śląskiego za mazowieckim oraz, nieznacznie, dolnośląskim i wielkopolskim. Wartość napływu kapitału z zagranicy, z krajów, z których ogółem do Polski napłynęło ponad 1,5% kapitału zagranicznego, zawarto w Tabeli 10. Tabela 10. Kapitał zagraniczny według kraju pochodzenia 1 ogółem w Polsce oraz w województwie śląskim (stan w dniu ) Kraj pochodzenia kapitału zagranicznego Wartość napływu kapitału ogółem w Polsce (w mln zł) Wartość napływu kapitału w województwie śląskim (w mln zł) Holandia , ,9 Niemcy , ,4 Francja , ,9 139

16 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze Kraj pochodzenia kapitału zagranicznego Wartość napływu kapitału ogółem w Polsce (w mln zł) Wartość napływu kapitału w województwie śląskim (w mln zł) Luksemburg , ,5 Hiszpania 6 511,1 804,6 Cypr 5 872,3 461,5 Szwecja 5 628,0 335,4 Wielka Brytania 5 085,6 84,2 Dania 4 911,9 228,2 Włochy 4 817, ,7 Belgia 4 340,2 173,6 USA 4 280,0 246,5 Austria 3 170,3 189,6 Szwajcaria 3 009,2 265,2 1 Kraje, z których pochodzący kapitał stanowi ponad 1,5% kapitału zagranicznego w Polsce Źródło: opracowanie własne na podstawie: Działalność gospodarcza podmiotów..., tabl. 19, s zagr_2011.pdf (odczyt: ). Dane zawarte w Tabeli 10 pokazują, że formalnie najwięcej kapitału zagranicznego w województwie śląskim pochodzi z Luksemburga. Uwaga, jaka się tutaj nasuwa jest taka, że ostateczne źródło pochodzenia tego kapitału jest inne (czasem może to być kapitał polskich przedsiębiorców, którzy z pewnych względów zakładają swoje firmy za granicą), zaś Luksemburg jest państwem formalnej rejestracji przedsiębiorstw, które później dokonują inwestycji. Podobnie sprawa wygląda w przypadku Cypru. Po Luksemburgu państwami, z których do województwa śląskiego napłynęło najwięcej kapitału (ponad 1 mld zł) są: Niemcy, Włochy, Holandia i Francja. Podsumowanie i wnioski Ocena atrakcyjności inwestycyjnej danego obszaru w interesującym nas przypadku województwa nie jest zagadnieniem łatwym. Szczególnie dotyczy to tzw. atrakcyjności potencjalnej. Różni autorzy sporządzają swoje oceny i rankingi w oparciu o różne metodologie, biorą pod uwagę różne czynniki i przypisują im różne znaczenie (wagę). Tym, co stanowi dodatkową komplikację, jest duża doza subiektywizmu zarówno przy wyborze poszczególnych czynników, które są brane pod 140

17 CZĘŚĆ I: Śląsk w perspektywie nauk społecznych uwagę, ale przede wszystkim przy przypisywaniu im określonej wagi przy ich ocenie. Dlatego wydaje się, że warto zapoznać się z więcej niż jednym rankingiem. Ze względu na różnice metodologiczne nie sposób wyciągnąć z nich jakiejś średniej ale analiza kilku rankingów pozwala na uzyskanie pełniejszego obrazu sytuacji. Należy także pamiętać o tym, że interesujące nas zagadnienie ma charakter bardzo dynamiczny zarówno w miejscu inwestycji, jak i w samych przedsiębiorstwach zawsze zachodzą zmiany, co utrudnia albo wręcz uniemożliwia optymalizację decyzji inwestycyjnych [Godlewska-Majkowska 2008: 18-19]. Analiza trzech przedstawionych rankingów atrakcyjności inwestycyjnej województw Polski Instytutu Badań nad Gospodarką Rynkową, Szkoły Głównej Handlowej oraz Instytutu Rozwoju pozwala na pewne ogólne wnioski. Województwem o największym potencjale przyciągania bezpośrednich inwestycji zagranicznych jest województwo mazowieckie, które syntetycznie i pod większością względów, jeśli chodzi o poszczególne czynniki wyprzedza pozostałe województwa. Bez większego ryzyka można stwierdzić, że taką pozycję zawdzięcza Warszawie gdyby, teoretycznie, wyłączyć Warszawę z ocen dotyczących mazowieckiego, to pozycja tego województwa byłoby zupełnie inna. Województwo śląskie można zaliczyć do grupy trzech województw razem z dolnośląskim i wielkopolskim które tworzą drugą, po mazowieckim, grupę najatrakcyjniejszych dla BIZ województw w Polsce. Według jednej z opinii, wyniki badań wskazują, że województwo śląskie wykorzystuje swoje predyspozycje i wyspecjalizowało się w kapitałochłonnej i pracochłonnej działalności przemysłowej, w handlu i turystyce, natomiast nie w pełni wykorzystuje swoje cechy w sferze usług dla biznesu i edukacji [Godlewska-Majkowska 2009: 179]. Jednocześnie jedno z istotniejszych dotychczasowych źródeł przewagi województwa śląskiego relatywnie dobra infrastruktura komunikacyjna i autostrada A4 przestaje już być takim szczególnym atutem, powstają bowiem nowe autostrady i drogi ekspresowe łączące z siecią dróg i autostrad w Europie także inne części Polski. Szacunki dotyczące napływu BIZ do poszczególnych województw oraz dane GUS o przedsiębiorstwach z kapitałem zagranicznym generalnie potwierdzają pozycję województwa śląskiego uzyskiwaną przez nie w rankingach potencjalnej atrakcyjności inwestycyjnej. Tutaj przewaga województwa mazowieckiego jest jeszcze bardziej zdecydowana o ile w przypadku atrakcyjności potencjalnej nie we wszystkich rankingach i nie pod każdym względem jest ono sytuowane na pozycji lidera (np. w rankingu IBnGR mazowieckie zajmuje zawsze drugą pozycję, ze śląskim), o tyle pod względem napływu BIZ przewaga mazowieckiego nad pozostałymi województwami jest bezdyskusyjna. Województwo śląskie znajduje się w grupie 141

18 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze trzech-czterech województw (razem z wielkopolskim dolnośląskim i, w nieco mniejszym stopniu, małopolskim), do których napływa najwięcej BIZ po mazowieckim. Wartość BIZ lokowana w pozostałych województwach jest wyraźnie niższa. Należy jednakże zwrócić tutaj uwagę na to, że dane i szacunki dotyczące napływu BIZ do poszczególnych województw obarczone są pewnym ryzykiem, które może zaciemniać pełny i rzeczywisty obraz sytuacji. Chodzi bowiem o to, że jakaś inwestycja formalnie może być dokonana i przypisana jednemu województwu, w którym znajduje się siedziba danej firmy, ale w rzeczywistości kapitał może być zainwestowany w innym województwie, w którym ta firma prowadzi działalność. I znaczna, a czasami większa część skutków napływu kapitału w formie BIZ może dotyczyć nie tego województwa, w którym formalnie inwestycja została podjęta. Tym, na co jeszcze należy zwrócić uwagę, jest to, że jeśli weźmiemy pod uwagę wartość napływu BIZ do województw w przeliczeniu na głowę mieszkańca, to pod tym względem pozycja województwa śląskiego jest bardzo wyraźnie niższa niż ma to miejsce w przypadku globalnej wartości napływu BIZ do poszczególnych województw. Pod tym względem województwo śląskie znajduje się w środku stawki i jest wyprzedzane nie tylko przez mazowieckie, wielkopolskie, dolnośląskie czy małopolskie ale także m.in. przez pomorskie i zachodniopomorskie. Ten wskaźnik jest bardzo istotny, być może nawet ważniejszy niż globalna wartość napływu BIZ do poszczególnych województw i powinien być sygnałem, że wysoka pozycja śląskiego pod względem atrakcyjności potencjalnej oraz pod względem globalnej wartości napływu BIZ nie powinna zbytnio uspokajać. Ten, między innymi, wskaźnik powinien być sygnałem dla wszystkich organów władz i wszelkich innych podmiotów, mających wpływ na napływ BIZ do województwa śląskiego, że pod względem przyciągania kapitału zagranicznego do województwa konieczna jest ciągła i intensywna praca. Na szereg uwarunkowań oddziaływujących na atrakcyjność inwestycyjną regionu władze regionalne nie mają wpływu np. na czynniki naturalne (geograficzne) czy też prawne, gospodarcze i polityczne o charakterze ogólnym, rozstrzygającym się na poziomie całego państwa a oczywiście wpływające na każdy z jego regionów. Jednak transformacja ustrojowa w Polsce, w tym m.in. proces decentralizacji i reforma administracyjna skutkują również tym, że rola jednostek samorządu terytorialnego, w tym oczywiście także władz regionalnych (wojewódzkich) i ich wpływ na gospodarkę województwa wyraźnie wzrosły. Do tego wzrostu bardzo mocno przyczyniło się także wejście Polski do UE, co oznaczało m.in. znacznie większe możliwości pozyskiwania kapitału na finansowanie inwestycji w województwie, co z kolei ma bardzo duży wpływ na atrakcyjność 142

19 CZĘŚĆ I: Śląsk w perspektywie nauk społecznych inwestycyjną danego regionu. Dlatego też polityka i działania władz regionalnych i lokalnych mają bardzo duży wpływ na kształtowanie atrakcyjności inwestycyjnej województwa czy gminy 9. Najogólniej, można wskazać cztery grupy instrumentów oddziaływania na atrakcyjność inwestycyjną i konkurencyjność regionu, jakie mają do dyspozycji władze regionalne czy lokalne: inwestycyjne (wpływające na stan infrastruktury danego obszaru), finansowe (wszelkiego rodzaju ulgi podatkowe, opłaty, kredyty, dotacje, gwarancje i poręczenia itp.), legislacyjne (wydawanie zezwoleń oraz przepisów regulujących i wpływających na działalność gospodarczą inwestorów) oraz informacyjne (wszelkiego rodzaju działalność reklamowa i promocyjna regionu) [Bojar 2001: 16]. Tylko długofalowa, konsekwentna aktywność w tych wszystkich obszarach może przynieść trwałe efekty w postaci napływu do województwa śląskiego kapitału zagranicznego w takiej formie, w jakiej będzie on przynosił jak najwięcej korzyści województwu i jego mieszkańcom. Bibliografia: Bojar Ewa (2001), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w obszarach słabo rozwiniętych, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN. Dziemianowicz Wojciech (1998), Rola władz samorządowych w stymulowaniu napływu bezpośrednich inwestycji zagranicznych, [w:] Olesiński Zbigniew (red.), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Godlewska-Majkowska Hanna (red.) (2008), Atrakcyjność inwestycyjna polskich regionów. W poszukiwaniu nowych miar, Warszawa: Wydawnictwo SGH. Godlewska-Majkowska Hanna (red.) (2009), Atrakcyjność inwestycyjna polskich regionów a kształtowanie lokalnych i regionalnych specjalizacji gospodarczych, Warszawa: Wydawnictwo SGH. Karaszewski Włodzimierz (2004), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne. Polska na tle świata, Toruń: Wydawnictwo Dom Organizatora. Karaszewski Włodzimierz (red.) (2005), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w podnoszeniu konkurencyjności polskiej gospodarki, Toruń: Wydawnictwo Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Karaszewski Włodzimierz (red.) (2008), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne polskich przedsiębiorstw, Toruń: Wydawnictwo Dom Organizatora. Kłysik-Uryszek Agnieszka (2010), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w gospodarce regionu. Teoria i praktyka, Warszawa: Wydawnictwa 9 Zob. na ten temat np. [Dziemianowicz 1998: ], [Lizińska 2012]. 143

20 Vademecum Śląsk: badania śląskoznawcze Fachowe. Kopczuk Anatoliusz, Proniewski Marek (red.) (2005), Atrakcyjność inwestycyjna regionu, Białystok: Wydawnictwo Szkoły Finansów i Zarządzania w Białymstoku. Kozłowska Magdalena (1999), Kapitał zagraniczny i jego pozyskiwanie w Polsce, Katowice: Wydawnictwo Uczelniane Akademii Ekonomicznej. Lizińska Wiesława (2012), Klimat inwestycyjny jako czynnik bezpośrednich inwestycji zagranicznych w Polsce (studium na poziomie układów terytorialnych), Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego. Nizielska Aleksandra (red.) (2011), Atrakcyjność inwestycyjna województwa śląskiego, Katowice: Wydawnictwo Uniwersytetu Ekonomicznego w Katowicach Olesiński Zbigniew (red.) (1998), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne w Polsce, Warszawa: Polskie Wydawnictwo Ekonomiczne. Olifirowicz Marcin (red.) (2002), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne na świecie i w Polsce: tendencje, determinanty i wpływ na gospodarkę, Warszawa: Ministerstwo Gospodarki. Oziewicz Ewa (1998), Zagraniczne inwestycje bezpośrednie w rozwoju gospodarczym krajów Azji Południowo-Wschodniej (ASEAN), Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego. Sitek Eugeniusz (1997), Determinanty bezpośrednich inwestycji zagranicznych przedsiębiorstw, Częstochowa: Wydawnictwo Politechniki Częstochowskiej. Sitek Eugeniusz (2000), Inwestycje bezpośrednie przedsiębiorstwa na rynku zagranicznym, Częstochowa: Wydawnictwo Wydziału Zarządzania Politechniki Częstochowskiej. Skrzypiński Dariusz (2013), W różnorodności siła? Społeczno-gospodarcza charakterystyka województw, [w:] Alberski Robert, Cichosz Marzena, Kobielska Katarzyna (red.), Gra o regiony. Wybory do sejmików województw w 2010 r., Wrocław: Uniwersytet Wrocławski. Stawicka Magdalena (2007), Atrakcyjność inwestycyjna Polski, Warszawa: Wydawnictwo CeDeWu. Wydymus Stanisław, Bombińska Elżbieta, Pera Bożena (red.) (2012), Bezpośrednie inwestycje zagraniczne a konkurencyjność eksportu Polski, Warszawa: Wydawnictwa Fachowe. Źródła internetowe: 144