Miejsce monoterapii glikokortykosteroidami wziewnymi w świetle obecnych standardów terapii astmy M. Kulus, W.

Transkrypt

1 Miejsce monoterapii glikokortykosteroidami wziewnymi w świetle obecnych standardów terapii astmy M. Kulus, W. Bartosiewicz Znaczenie alergennych białek pyłku w biologii kwitnienia roślin E. Weryszko-Chmielewska Analiza sezonu pylenia traw w 2011 roku w wybranych miastach Polski P. Rapiejko, A. Lipiec, M. Malkiewicz, K. Klaczak, M. Puc i wsp. Analiza stężenia pyłku bylicy w wybranych miastach Polski w 2011 r. A. Lipiec, B. Samoliński, B. Kiziewicz, B. Gajo, D. Myszkowska i wsp. Analiza sezonów pyłkowych szczawiu w wybranych miastach Polski w 2011 roku E. Weryszko-Chmielewska, K. Piotrowska, M. Malkiewicz i wsp. Analiza stężenia pyłku babki w wybranych miastach Polski w 2011 roku A. Lipiec, B. Samoliński, D. Myszkowska, M. Puc i wsp. Podatki w 2012 r. A. Jeschke Redaktor Naczelny: dr n. med. Piotr Rapiejko Z-ca Redaktora Naczelnego: dr n. med. Agnieszka Lipiec Rada Redakcyjna: prof. dr hab. n. med. Zbigniew Bartuzi (Bydgoszcz) dr n. farm. Sławomir Białek (Warszawa) prof. dr hab. n. med. Krzysztof Buczyłko (Łódź) dr hab. n. med. Andrzej Chciałowski (Warszawa) prof. dr hab. n. med. Magdalena Czarnecka-Operacz (Poznań) dr hab. n. med. Zbigniew Doniec (Rabka) prof. dr hab. n. med. Wacław Droszcz (Warszawa) prof. dr hab. n. med. Andrzej Dziedziczko (Bydgoszcz) prof. dr hab. n. med. Andrzej Emeryk (Lublin) dr hab. n. med. Radosław Gawlik (Zabrze) dr Siegfried Jäger (Wiedeń Austria) prof. dr hab. n. med. Anna Jung (Warszawa) prof. dr hab. n. med. Dariusz Jurkiewicz (Warszawa) prof. dr hab. n. med. Marek Jutel (Wrocław) prof. dr hab. n. med. Józef Kędziora (Łódź) prof. dr hab. n. med. Wojciech Kozłowski (Warszawa) prof. dr hab. n. med. Jerzy Kruszewski (Warszawa) konsultant krajowy ds. alergologii prof. dr hab. n. med. Antoni Krzeski (Warszawa) prof. dr hab. n. med. Ryszard Kurzawa (Rabka) prof. dr hab. n. med. Witold Lasek (Warszawa) dr n. med. Agnieszka Lipiec (Warszawa) dr n. med. Marek Modrzyński (Grudziądz) dr hab. n. med. Romuald Olszański (Gdynia) dr hab. n. med. Zbigniew Samochocki (Warszawa) dr n. med. Urszula Samolińska-Zawisza (Warszawa) prof. dr hab. n. med. Bolesław Samoliński (Warszawa) prezydent Elekt PTA prof. dr hab. n. med. Zenon Siergiejko (Białystok) dr hab. n. med. Radosław Śpiewak (Kraków) prof. dr hab. n. med. Bożena Tarchalska-Kryńska (Warszawa) dr hab. n. med. Jan Vokurka (Hradec Kralove Czechy) prof. dr hab. Elżbieta Weryszko-Chmielewska (Lublin) prof. dr hab. n. med. Edward Zawisza (Warszawa) dr hab. n. med. Beata Zielnik-Jurkiewicz (Warszawa) Redaktor Językowy: mgr Joanna Królikowska (Warszawa) Redaktor Statystyczny: prof. dr hab. Władysław Harmata (Warszawa) Kwartalnik 2011, Vol. 7, Nr 4 ISSN publikuje wyłącznie prace recenzowane. Wersją pierwotną jest wersja drukowana kwartalnika. Pismo indeksowane w: Polskiej Bibliografii Palinologii Klinicznej MNiSW 6 pkt Redakcja: Klinika Otolaryngologii Wojskowy Instytut Medyczny ul. Szaserów Warszawa tel./fax (22) redaktor@allergy.pl Opracowanie graficzne i skład: Katarzyna Gadamska-Rewucka Wydawca: ul. Opaczewska 60D, Warszawa tel.: (22) Prenumerata: (22) Ogłoszenia: (22) Zasady publikacji prac dostępne na stronie:

2 PRACA POGLĄDOWA Miejsce monoterapii glikokortykosteroidami wziewnymi w świetle obecnych standardów terapii astmy Monotherapy with inhaled corticosteroids in the light of current asthma guidelines prof. dr hab. n. med. Marek Kulus, dr n. med. Witold Bartosiewicz Klinika Pneumonologii i Alergologii Wieku Dziecięcego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego Streszczenie: Wraz z poznaniem i zrozumieniem patomechanizmów astmy potwierdzono podstawową rolę glikokortykosteroidów wziewnych w jej terapii. Efektywność leczenia udowodniono zarówno w badaniach oceniających stan morfologiczny błony śluzowej oskrzeli, jak i klinicznych oceniających kontrolę choroby. W artykule przedstawiono zagrożenia związane z nieprawidłowym leczeniem astmy oraz nieprzestrzeganiem zaleceń lekarskich. Abstract: The development of knowledge and understanding of pathomechanisms of asthma confirmed basic role of inhaled steroids in asthma management. Its effectiveness has been proved both in direct assessments of bronchial mucosa and in the control asthma. This paper describes threats connected with incorrect asthma treatment and lack of compliance. Słowa kluczowe: astma, glikokortykosteroidy wziewne, monoterapia Key words: asthma, inhaled steroids, monotherapy Astma oskrzelowa jest przewlekłą chorobą zapalną dróg oddechowych. Wraz z poznaniem jej podstawowego patomechanizmu wykazano, że leczenie przeciwzapalne, a przede wszystkim glikokortykosteroidy wziewne (WGKS), są najskuteczniejszą formą terapii. Udowodniono ich efektywność kliniczną w stosunku do celów leczenia astmy, tj. uzyskania kontroli choroby i zapobiegania występowaniu zaostrzeń. Znaczenie WGKS w farmakoterapii astmy potwierdza ich pozycja w kolejnych edycjach międzynarodowych standardów leczenia astmy. Leki te są stosowane pierwszoplanowo we wszystkich postaciach przewlekłych tej choroby. Ponieważ cele leczenia odnoszące się do efektywności powinny być realizowane w połączeniu z bezpieczeństwem terapii, wiele uwagi poświęca się zagadnieniom potencjalnych efektów niepożądanych tej grupy leków. Efektywność leczenia przeciwzapalnego udaje się wykazać w badaniach oceniających zarówno poprawę morfologicznego stanu błony śluzowej oskrzeli, jak i zmiany jej parametrów immunologicznych i funkcjonalnych. Klasyką są już dzisiaj badania Laitinena z 1992 r. obrazujące ustępowanie stanu zapalnego śluzówki oskrzeli po 3-miesięcznym stosowa- 2011, Vol. 7, Nr 4, 2-4 Pracę otrzymano: Zaakceptowano do druku: Copyright by Medical Education

3 PRACA POGLĄDOWA niu glikokortykosteroidów wziewnych [1]. Przeprowadzone później inne randomizowane, kontrolowane placebo badania wykazały podobny korzystny wpływ WGKS na śluzówkę oskrzeli. Ponieważ stwierdzenie poprawy obrazu histologicznego przejawiającej się ustępowaniem zapalenia ma niewielką przydatność w codziennej praktyce, w wielu późniejszych pracach oceniono ten proces pośrednio, poprzez oznaczenie stężenia markerów zapalenia w powietrzu wydychanym takich jak tlenek azotu (NO) czy nadtlenek wodoru. W pracach tych wykazano, że leczenie WGKS szybko zmniejszyło stężenie tych wskaźników [2]. Dodatkowo zaobserwowano, że redukcja dawki glikokortykosteroidów wziewnych powoduje ponowne zwiększenie stężenia tlenku azotu, co pośrednio wskazuje na narastanie procesu zapalnego [3]. Niestety nie we wszystkich przypadkach monitorowanie zapalenia w ten sposób było możliwe. U części chorych na astmę wyjściowe stężenie NO nie różniło się od obserwowanego w grupie zdrowych i dlatego nie mogło być obiektywnym wskaźnikiem nasilenia procesu zapalnego. Nadal zatem złotym standardem pozostaje ocena kontroli astmy na podstawie wskaźników klinicznych. Nie należy przy tym zapominać o miejscu badań czynnościowych układu oddechowego (a przede wszystkim spirometrii), które nadal powinny stanowić w odpowiednich grupach wiekowych niezbędny element oceny efektywności postępowania terapeutycznego. Agertoft i Pedersen zaobserwowali między innymi na podstawie tego badania, że zwlekanie z wdrożeniem terapii WGKS powoduje zmniejszenie efektów terapeutycznych proporcjonalnie do czasu, o jaki opóźniono leczenie [4]. Badania te, potwierdzone również później przez innych badaczy, stały się podstawą do sformułowania podstawowych zasad leczenia astmy. Według obecnych zaleceń GINA [5], a także zaleceń amerykańskich (NAEPP) [6] i polskich (PTA), na stopniu drugim, WGKS powinny być stosowane w niskiej dawce, jako podstawowy lek w formie monoterapii. Z badań epidemiologicznych wynika, że zdecydowana większość chorych cierpi na astmę wstępnie kwalifikowaną jako astma o łagodnym przebiegu. Niestety, problem prawidłowego leczenia dotyka w tym miejscu dwóch zagadnień. Pierwszym jest przestrzeganie zaleceń lekarskich co do realizowania planu leczenia choroby, a drugim nieznajomość właściwych schematów leczenia. Okazuje się, że według badań AIRE terapię przeciwzapalną w astmie otrzymywało niecałe 30% chorych [7]. Według innych doniesień odsetek nieprzyjmowania WGKS sięga 50%. Wskazuje to na fakt, że nieuzyskanie kontroli astmy nie musi oznaczać wymogu dalszej intensyfikacji leczenia. Często za utratę kontroli przebiegu astmy należy uznać zaprzestanie stosowania leczenia przeciwzapalnego. Milgrom i Bender [8] zaobserwowali, że stosowanie prawidłowej terapii zmniejszało blisko 6-krotnie ryzyko występowania zaostrzeń astmy u dzieci. Suissa i wsp. wykazali, że chorzy zmarli z powodu astmy przyjmowali jedynie 1,18 kanistra WGKS rocznie [9]. Autorzy ocenili, że ryzyko zgonu zmniejsza się o 21% przy zużyciu każdego dodatkowego opakowania leków. Działania związane z przywróceniem kontroli nad chorobą powinny być zatem skierowane częściej na poprawę stosowania się do zaleceń lekarskich niż na intensyfikację leczenia polegającą na przejściu na kolejny stopień terapii wynikający ze standardów. W takich przypadkach oznaczanie stężenia tlenku azotu w powietrzu wydychanym może być jedną z metod oceny przestrzegania przyjmowania leków przeciwzapalnych. Jako wskaźnik szybko reagujący na stosowanie WGKS może ono u części chorych w obiektywny sposób wskazywać na zbyt niską dawkę otrzymywanych leków. Czasami jednak wina za nieodpowiednie leczenie nie leży po stronie pacjenta. W badaniu ADUR wskazano, że mimo dobrej znajomości zaleceń GINA przez lekarzy terapia przepisywana ich pacjentom była w 63,4% niezgodna z oceną natężenia choroby [10]. W 23,4% przypadków leczenie było zbyt łagodne w stosunku do należnego. Rzadziej zauważa się tendencję do nadmiernego stosowania terapii kombinowanej. W tym przypadku niebezpieczeństwem stosowania terapii łączonej z różnych podajników leków może być samowolne odstawienie leków przeciwzapalnych przy dalszym, regularnym stosowaniu jedynie leków rozkurczających oskrzela. Najczęstszym źródłem niestosowania leczenia przeciwzapalnego jest obawa przed niepożądanymi działaniami glikokortykosteroidów wziewnych. Dotyczy to przede wszystkim pacjentów, choć nadal się zdarza po stronie lekarzy i personelu medycznego. Identyfikacja przyczyn obaw i wątpliwości związanych ze stosowaniem WGKS, powodujących w konsekwencji brak współpracy pomiędzy lekarzem a pacjentem, jest podstawą zmiany tego stanu i poprawy efektywności leczenia. Wykazano, że wkrótce po odstawieniu WGKS dochodzi u dzieci do pogorszenia się wyników badań czynnościowych [11]. Odległą konsekwencją braku prawidłowego leczenia astmy mogą być zmiany strukturalne oskrzeli. Nie ma jednak pełnej zgodności co do momentu rozpoczęcia się tego procesu. Stwierdzono, że przebudowa oskrzeli może się pojawiać bardzo wcześnie już w chwili rozpoznania astmy. Jak dotąd nie wyjaśniono jednak, czy interwencja farmakologiczna może zahamować ten proces. M. Kulus, W. Bartosiewicz: Miejsce monoterapii glikokortykosteroidami wziewnymi w świetle obecnych standardów terapii astmy 2011, Vol. 7, Nr 4, 2-4 3

4 PRACA POGLĄDOWA Pojawiające się na ten temat doniesienia wywodzące się przede wszystkim z badań podstawowych na modelach zwierzęcych są obecnie intensywnie badane. Piśmiennictwo: Laitinen L.A., Laitinen A., Haahtela T.: A comparative study of the effects of an inhaled corticosteroid, budesonide, and a beta 2-agonist, terbutaline, on airway inflammation in newly diagnosed asthma: a randomized, double-blind, parallel-group controlled trial. J. Allergy Clin. Immunol. 1992, 90: Horváth I., Donnelly L.E., Kiss A., Kharitonov S.A., Lim S., Chung K.F., Barnes P.J.: Combined use of exhaled hydrogen peroxide and nitric oxide in monitoring asthma. Am. J. Respir. Crit. Care Med. 1998, 158: Buchvald F., Bisgaard H.: FeNO measured at fixed exhalation flow rate during controlled tidal breathing in children from the age of 2 yr. Am. J. Respir. Crit. Care Med. 2001, 163: Agertoft L., Pedersen S.: Effects of long-term treatment with an inhaled corticosteroid on growth and pulmonary function in asthmatic children. Respir. Med. 1994, 88: Global strategy for the diagnosis and management of asthma in children 5 years and younger, 2009 [online: NAEPP Expert Panel Report 2007: Guidelines for the diagnosis and the management of asthma. NIH Publication Number , October Rabe K.F., Vermeire P.A., Soriano J.B., Maier W.C.: Clinical management of asthma in 1999: the Asthma Insights and Reality in Europe (AIRE) study. Eur. Respir. J. 2000, 16: Milgrom H., Bender B.: Nonadherence to asthma treatment and failure of therapy. Curr. Opin. Pediatr. 1997, 9: Suissa S., Ernst P., Benayoun S., Baltzan M., Cai B.: Lowdose inhaled corticosteroids and the prevention of death from asthma. N. Engl. J. Med. 2000, 343: Verleden G.M., De Vuyst P.: Assessment of asthma severity and treatment by GPs in Belgium: an Asthma Drug Utilization Research Study (ADUR). Respir. Med. 2002, 96: Waalkens H.J., van Essen-Zandvliet E.E., Hughes M.D., Gerritsen J., Duiverman E.J., Knol K., Kerrebijn K.F.: Cessation of long-term treatment with inhaled corticosteroid (budesonide) in children with asthma results in deterioration. The Dutch CNSLD Study Group. Am. Rev. Respir. Dis. 1993, 148: Adres do korespondencji: prof. dr hab. n. med. Marek Kulus Klinika Pneumonologii i Alergologii Wieku Dziecięcego Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego Warszawa, ul. Działdowska 1/3 tel.: (22) , Vol. 7, Nr 4, 2-4 M. Kulus, W. Bartosiewicz: Miejsce monoterapii glikokortykosteroidami wziewnymi w świetle obecnych standardów terapii astmy

5 PRACA POGLĄDOWA Znaczenie alergennych białek pyłku w biologii kwitnienia roślin Significance of allergenic proteins of pollen grains in blooming biology prof. dr hab. Elżbieta Weryszko-Chmielewska Pracownia Aerobiologii, Katedra Botaniki Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie Streszczenie: Alergenne białka ziaren pyłku uczestniczą w kilku etapach interakcji pyłek słupek, przede wszystkim w biochemicznej reakcji rozpoznawania. Białka płaszcza pyłkowego biorą udział w przyklejaniu się pyłku do komórek znamienia słupka. Białka intyny i cytoplazmy uwalniają się w czasie hydratacji pyłku i umożliwiają wzrost łagiewki pyłkowej. Abstract: Allergenic proteins of the pollen grains participate in some stages of pollen pistil interactions, above all in biochemical reaction of recognition. Proteins of the pollen coat take part in pollen adhesion to the sigma cells. Intine and cytoplasm proteins get out by the pollen hydration and make possibile grow of the pollen tube. Słowa kluczowe: alergeny pyłkowe, zapylanie, interakcja pyłek słupek Key words: pollen allergens, pollination, pollen pistil interaction Lokalizacja alergenów w ziarnach pyłku W ziarnach pyłku występuje wiele różnych rodzajów białek. Tylko niektóre z nich zalicza się do alergenów. Alergeny pyłkowe są rozpuszczalnymi w wodzie proteinami o masie cząsteczkowej zawartej w przedziale daltonów [9]. Alergeny mogą być zlokalizowane w różnych częściach ziarna pyłku: na powierzchni zewnętrznej warstwy ściany, egzyny, lub w komorach między kolumienkami tej warstwy, w obrębie intyny (wewnętrznej warstwy ściany ziarna pyłku), gdzie występują najliczniej w pobliżu porów, w cytoplazmie, gdzie wykryto je w cytosolu, na ziarnach skrobi, mitochondriach, cysternach ER i ciałkach Golgiego [7, 8]. Białka alergenne mogą również występować w pylnikach, na wewnętrznej powierzchni komór pyłkowych, w tzw. orbikulach. W czasie pękania pylników znacznie mniejsze od ziaren pyłku orbikule uwalniają się niezależnie od ziaren, przenosząc alergeny do powietrza atmosferycznego, gdzie mogą być wykrywane przed sezonem pyłkowym lub po nim [7]. Alergenne proteiny zawarte w egzynie i intynie są łatwo wyługowywane z ziaren pyłku po kontakcie z wodą. Zwykle odbywa się to w ciągu kilku sekund. Od wielu lat istniały przypuszczenia, że biologiczną funkcją tych protein było uczestniczenie w interakcji pyłek słupek, zachodzącej po zapyleniu kwiatu, polegającej na rozpoznawaniu pyłku i znamienia słupka właściwego gatunku [9]. Kit pyłkowy i białka alergizujące Egzyna ziaren pyłku niektórych gatunków roślin, np. z rodziny Chenopodiaceae, jest pokryta pokaźną warstwą kitu pyłkowego, który zawiera także alergenne proteiny [6]. Szczególnie grubą warstwę , Vol. 7, Nr 4, 6-9 Pracę otrzymano: Zaakceptowano do druku: Copyright by Medical Education

6 PRACA POGLĄDOWA kitu pyłkowego obserwowaliśmy na powierzchni ziaren pyłku szpinaku (ryc. 1A, B), które wykazują właściwości alergogenne. Na niektórych ziarnach widoczna była jednolita warstwa kitu, maskująca liczne pory tych ziaren. Na innych ziarnach ta nadegzynowa substancja lokalizowała się głównie przy porach (ryc. 1A). Kit pyłkowy, zwany też płaszczem pyłkowym (pollenkitt, tryphine), jest mieszaniną różnych substancji organicznych występujących na powierzchni ziaren pyłku zarówno roślin owadopylnych, jak też wiatropylnych [4, 13]. W kicie pyłkowym zawarte są: lipidy, białka, barwniki oraz substancje zapachowe, które mają duże znaczenie dla owadów [3, 10]. U roślin owadopylnych kit pyłkowy okrywa powierzchnię ziaren pyłku, jako nadegzynowa warstwa o dużej elektronowej gęstości, tworząca często krople (ryc. 1C), oraz występuje w zagłębieniach egzyny. Ma znaczenie adaptacyjne przy łączeniu ziaren w czasie Rycina 1. Ziarna pyłku różnych gatunków roślin (A, B, C) oraz fragment przekroju ziarna pyłku trawy (D) z przedstawieniem lokalizacji alergenów. (fot. Elżbieta Weryszko-Chmielewska) A, B Wieloporowe ziarna pyłku szpinaku (Chenopodiaceae) wewnątrz pękniętego pylnika, otoczone warstwą kitu pyłkowego (strzałki) maskującego liczne pory i bez kitu na powierzchni (B). Kit pyłkowy zawiera białka alergizujące. C Ziarno pyłku krokusa wiosennego z kroplami kitu pyłkowego na powierzchni egzyny (strzałki). D Fragment przekroju ziarna pyłku owsa (Poaceae) z uwidocznieniem stref, w których lokalizują się alergeny pyłkowe: e egzyna, i intyna, c cytoplazma. pylenia, zwiększa ich przyczepność do ciała owada oraz do znamienia słupka. Przypuszcza się, że rolą kitu pyłkowego jest także zabezpieczenie ziaren przed nadmierną utratą wody oraz przed promieniowaniem UV [5]. U roślin wiatropylnych kit pyłkowy jest elektronowo transparentny, może pokrywać powierzchnię ziaren w postaci cienkiej warstwy, jednak najczęściej wypełnia komory egzyny [4, 13]. W ziarnach pyłku traw występuje cienka warstwa kitu pyłkowego na powierzchni i w zagłębieniach egzyny (ryc. 1D). Rodzaje alergenów pyłkowych Alergeny ziaren pyłku traw i innych roślin podzielono na grupy w oparciu o cechy fizykochemiczne i immunochemiczne [14]. Wśród alergenów ziaren pyłku traw wyróżniono 12 grup, różniących się funkcją. Należą do nich między innymi: ekspansyny i ekstensyny, rybonukleazy, białka typu inhibitora proteaz, białka wiążące wapń i profiliny. Głównymi alergenami pyłku roślin zielnych z rodziny astrowatych są między innymi liazy pektynowe, metyloesteraza pektynowa, poligalakturonaza oraz liazy pektatowe. Ziarna pyłku drzew okrytozalążkowych zawierają głównie rybonukleazy, natomiast w pyłku drzew nagozalążkowych do najsilniejszych alergenów należą enzymy uczestniczące w degradacji pektyn [14]. Rola alergennych białek w interakcji pyłek słupek W dojrzałym ziarnie pyłku, które zaczyna funkcjonować jako samodzielny organizm, przed opuszczeniem pylnika następuje dehydratacja cytoplazmy, co prowadzi do stłumienia jego metabolizmu i braku aktywności. Kolejny etap życia ziarna pyłku rozpoczyna się po przeniesieniu na właściwe (zgodne) znamię słupka, do którego przylepia się dzięki obecności kitu pyłkowego lub substancji występującej na znamieniu, tworząc tzw. stopę. Wtedy ulega uwodnieniu, aktywizuje się i kiełkuje w łagiewkę, która kieruje się przez szyjkę słupka do zalążka. Tam odbywa się podwójne zapłodnienie i powstaje organ przetrwalnikowy rośliny nasienie [2, 11]. Komórki pyłku mogą wyrastać w łagiewkę, która jest większa setki razy od ziarna pyłku oryginalnej wielkości dzięki zewnętrznym źródłom energii, jakim są wydzieliny znamienia i szyjki słupka (cukry, aminokwasy) [5]. Pyłek i słupek komunikują się za pomocą chemicznych i fizycznych sygnałów odbieranych przez receptory. W biochemicznym systemie rozpoznawania pyłek znamię uczestniczą białka występujące w kicie pyłkowym [3, 9]. E. Weryszko-Chmielewska: Znaczenie alergennych białek pyłku w biologii kwitnienia roślin 2011, Vol. 7, Nr 4, 6-9 7

7 PRACA POGLĄDOWA Tabela 1. Białka pyłku i znamienia oraz inne związki uczestniczące w interakcji pyłek słupek w kolejnych stadiach po zapyleniu. Lp. Stadium interakcji ziarna pyłku Czynniki regulujące interakcję pochodzące z: komórek znamienia 1 zatrzymanie pyłku na znamieniu egzyna - 2 przylepienie się zgodnego pyłku do komórek znamienia i wytworzenie tzw. stopy powierzchniowe lipidy i proteiny wydzielane lipidy i proteiny oraz glikoproteiny ściany komórkowej 3 hydratacja pyłku lipidy kitu pyłkowego, białka wiążące lipidy, enzymy modyfikujące lipidy Ca 2+ 4 wzrost łagiewki pyłkowej enzymy pyłku i słupka modyfikujące kutykulę i ścianę komórek znamienia (np. liazy pektynowe) Odpowiednie sygnały funkcjonujące w tym mechanizmie mogą indukować kiełkowanie łagiewki pyłkowej lub reakcję niezgodności prowadzącą do blokowania lub degeneracji ziarna pyłku. Regulowana na poziomie molekularnym samoniezgodność pyłku i znamienia u Arabis alpina warunkowana jest przez specyficzny białkowy receptor znamienia (S-receptor kinase) i białko pyłku obfitujące w cysteinę (SCR) [12]. W systemie niezgodności Brassica oleracea zidentyfikowano dwa współdziałające białka o masie cząsteczkowej 7,5 10 kda, występujące w ziarnie pyłku oraz w kicie pyłkowym na jego powierzchni [1]. Znamiona słupka mogą być suche lub mokre. Ziarno pyłku osiadające na suchym znamieniu jest zatrzymywane przez niewielką ilość wydzieliny oraz przez powierzchniowe siły elektrostatyczne. Wydzielina znamienia zawiera: lipidy, białka, polifenole, węglowodany i terpeny. Przy genetycznej zgodności ziarna pyłku i znamienia płaszcz pyłkowy (tryfina) ulega fuzji z wydzieliną znamienia i powstaje tzw. stopa, która mocno przytwierdza ziarno do komórek znamienia [2, 11]. Następnie ziarno ulega hydratacji i wyraźnie pęcznieje, np. pyłek żyta w ciągu 10 minut powiększa się prawie dwukrotnie [11]. Z napęczniałego ziarna pyłku uwypukla się łagiewka i wydostają się liczne cząsteczki białek. Część z nich pochodzi z zagłębień i kanalików egzyny (płaszcz pyłkowy). Inne, przechodzące z cytoplazmy i intyny, dyfundują przez aperturę ziarna. Są wśród nich także białka enzymatyczne, m.in. kutynaza i hydrolazy. Wśród białek aktywnie uczestniczących w interakcji pyłek słupek znajdują się również białka alergenne pyłku. Piśmiennictwo: 1. Boyes D.C., Nasrallah J.B.: An anther-specific gene encoded by an S locus haplotype of Brassica produces comple mentary and differentially regulated transcripts. Plant. Cell. 1995, 7: Chapman L.A., Goring D.R.: Pollen-pistil interactions regulating successful fertilization in the Brassicaceae. J. Exper. Bot. 2010, 2: Heslop-Harrison Y., Shivanna K.R.: The receptive surface of the angiosperm stigma. Ann. Bot. 1977, 41: Hesse M.. Pollenkitt in Relation to Pollination Ecology. Calicut Univ. Res. Journ. 1980, 1: Iwanami Y., Sasakuma T., Yamada Y.: Pollen: Illustrations and scanning electron-micrographs. Kodansha, Tokyo; Springer Verlag, Berlin, Heidelberg Knox R.B., Heslop-Harrison J.: Pollen-wall proteins: electron-microscopic localization of acid phosphatase in the intine of C. vernus. J. Cell Sci. 1971, 8: Knox R.B., Suphioglu C.: Environmental and molecular biology of pollen allergens. Trends Plant. Sci. 1996, 1(5): Marquez J., Seoane-Camba J.A., Suarez-Cervera M.: Allergenic and antigenic proteins released in the apertural sporoderm during the activation process in grass pollen allergens. Sex. Plant. Reprod. 1997, 10: Matthiesen F., Ipsen H., Løwenstein H.: Pollen allergens. W: Allergenic pollen and pollinosis in Europe. D Amato G., Spieksma F.Th.M., Bonini S. (red.). Blackwell Sci. Publ., London Murphy D.J.: The extracellular pollen coat in members of the Brassicaceae: composition, biosynthesis, and functions in pollination. Ptotoplasma 2006, 228: Rodkiewicz B., Śnieżko R., Fyk B., Niewęgłowska B., Tchórzewska D.: Embriologia Angiospermae, rozwojowa i eksperymentalna. Wyd. UMCS, Lublin Tedder A., Ansell S.W., Lao X., Vogel J.C., Mable B.K.: Sporophytic selfincomatibility genes and mating system variation in Arabis alpina. Ann. Bot. 2011, 108: Thanikaimoni G.: Pollen apertures: form and function, pollen and spores: form and function. The Linnean Society of London, 1986: , Vol. 7, Nr 4, 6-9 E. Weryszko-Chmielewska: Znaczenie alergennych białek pyłku w biologii kwitnienia roślin

8 PRACA POGLĄDOWA 14. Thompson P.J., Stewart G.A., Samety J.M.: Alergeny i zanieczyszczenia. W: Alergia. Holgate S.T., Church M.K., Lichtenstein L.M. Wyd. Czelej, Lublin Adres do korespondencji: prof. dr hab. Elżbieta Weryszko-Chmielewska Katedra Botaniki Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie Lublin, ul. Akademicka 15 elzbieta.weryszko@up.lublin.pl AEROBIOLOGIA i ALERGOLOGIA 5th European Symposium on Aerobiology 3 7 września 2012, Kraków ALERGOLOGIA 8. Akademia Dermatologii i Alergologii lutego 2012 r., Ustka III Kliniczne Forum Ekspertów Astma bez granic kwietnia 2012, Wisła OTORYNOLARYNGOLOGIA II Ogólnopolska Szkoła Otolaryngologii marca 2012 r., Ciechocinek XLV Zjazd Polskiego Towarzystwa Otorynolaryngologów Chirurgów Głowy i Szyi 5 8 września 2012 r., Gdańsk E. Weryszko-Chmielewska: Znaczenie alergennych białek pyłku w biologii kwitnienia roślin 2011, Vol. 7, Nr 4, 6-9 9

9 Analiza sezonu pylenia traw w 2011 roku w wybranych miastach Polski Grass pollen in the air of selected Polish cities in 2011 dr n. med. Piotr Rapiejko 1, dr n. med. Agnieszka Lipiec 1, dr Małgorzata Malkiewicz 2, mgr Kamila Klaczak 2, dr Małgorzata Puc 3, dr hab. Bożena Kiziewicz 4, mgr Bernadetta Gajo 4, prof. dr hab. Elżbieta Weryszko-Chmielewska 5, dr Krystyna Piotrowska 5, prof. dr hab. n. med. Krzysztof Buczyłko 6, dr n. med. Aneta Wagner 6, dr n. med. Krzysztof Staroń 7, mgr Adam Rapiejko 8, mgr Ewa Kalinowska 8, prof. dr hab. n. med. Bolesław Samoliński 1 1 Zakład Profilaktyki Zagrożeń Środowiskowych i Alergologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego 2 Zakład Paleobotaniki Instytutu Nauk Geologicznych Uniwersytetu Wrocławskiego 3 Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Szczecińskiego 4 Zakład Biologii Ogólnej, Wydział Lekarski z Oddziałem Stomatologii i Oddziałem Nauczania w Języku Angielskim Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku 5 Pracownia Aerobiologiczna, Katedra Botaniki Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie 6 Zakład Alergologii i Rehabilitacji Oddechowej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi 7 Wojskowy Instytut Medyczny w Warszawie 8 Ośrodek Badania Alergenów Środowiskowych w Warszawie Streszczenie: Praca przedstawia analizę przebiegu sezonu pylenia traw w wybranych punktach pomiarowych w Polsce w 2011 r. Badania prowadzono metodą objętościową przy wykorzystaniu aparatów firmy Burkard i Lanzoni. Najwyższe wartości stężenia pyłku traw odnotowano w Łodzi, Lublinie i Szczecinie, odpowiednio: 341, 234 i 219 ziaren/m 3 powietrza. W części punktów pomiarowych wystąpił dodatkowy okres pylenia traw w pierwszej dekadzie września. Abstract: This paper presents the course of grasses pollen seasons in Poland in year The research was carried out by means of the volumetric method with the use of Burkard and Lanzoni devices. The highest concentration values were recorded in Lodz, Lublin and Szczecin (341, 234 and 219 grains/m 3 ). Słowa kluczowe: aeroalergeny, stężenie pyłku roślin, trawy, 2011 Key words: aeroallergens, pollen count, grasses, 2011 W Polsce nadwrażliwość na alergeny pyłku traw jest najczęstszą przyczyną okresowego alergicznego nieżytu nosa i spojówek. Pylenie traw w naszym klimacie rozpoczyna się zwykle w maju lub czerwcu, a zwarty sezon pylenia trwa do połowy lipca [1, 2]. Cel Celem pracy była analiza sezonu pylenia traw w 2011 r. w Białymstoku, Bydgoszczy, Drawsku Pomorskim, Lublinie, Łodzi (punkt pomiarowy Centrum Alergologii Łódź CA), Olsztynie, Szczecinie, Warszawie, Wrocławiu, Zielonej Górze. 2011, Vol. 7, Nr 4, Pracę otrzymano: Zaakceptowano do druku: Copyright by Medical Education 11

10 Materiał i metoda Analizę stężenia pyłku traw przeprowadzono metodą objętościową przy zastosowaniu aparatów typu Burkard i Lanzoni, pracujących w trybie wolumetrycznym ciągłym. Preparaty mikroskopowe zmieniano w cyklu 3- lub 7-dniowym z oceną okresów 24-godzinnych. Analizę mikroskopową przy powiększeniu razy i zastosowaniu mikroskopu świetlnego wykonywano po wybarwieniu preparatów fuksyną zasadową. Pomiary przeprowadzono w Białymstoku, Bydgoszczy, Drawsku Pomorskim, Lublinie, Łodzi, Olsztynie, Szczecinie, Warszawie, Wrocławiu i Zielonej Górze. Analizie poddano termin rozpoczęcia i zakończenia pylenia, czas trwania sezonu pyłkowego oraz okres najwyższego stężenia pyłku traw i liczbę dni ze stężeniem progowym niezbędnym do wywołania objawów alergicznych [1]. Badania w Bydgoszczy, Drawsku Pomorskim, Olsztynie, Warszawie i Zielonej Górze zostały sfinansowane w całości ze środków własnych Ośrodka Badania Alergenów Środowiskowych w Warszawie. W punktach pomiarowych w Białymstoku i Warszawie wykorzystano sprzęt pomiarowy stanowiący własność Ośrodka Badania Alergenów Środowiskowych w Warszawie. Wyniki i ich omówienie W 2011 r. wartości graniczne stężenia pyłku traw niezbędne do wywołania objawów chorobowych u osób z silną nadwrażliwością na alergeny pyłku traw (20 ziaren w 1 m 3 powietrza) [1] odnotowano w Łodzi już 9 maja, w Krakowie 12 maja, w Bydgoszczy i Zielonej Górze 17 maja, w Olsztynie i Szczecinie 18 maja, w Warszawie 19 maja, w Drawsku Pomorskim 20 maja, a w Białymstoku 25 maja. W pierwszych dniach czerwca w całym kraju stężenie pyłku traw osiągnęło wartości przekraczające 50 ziaren w 1 m 3 powietrza (w Łodzi już w trzeciej dekadzie maja). W dniu 6 czerwca zanotowano gwałtowny wzrost stężenia pyłku traw we wszystkich punktach pomiarowych do wartości przekraczających ziaren/1 m 3 powietrza. W dniach 6 i 7 czerwca odnotowano maksymalne wartości stężenia pyłku traw w Białymstoku, Bydgoszczy, Olsztynie i Warszawie (patrz tab. 1). Opady deszczu w drugiej dekadzie czerwca oraz w pierwszych dniach lipca okresowo, na krótko obniżyły stężenie pyłku roślin w atmosferze. W okresach rozpogodzeń stężenie pyłku traw znacząco wzrastało, osiągając maksymalne wartości dla danego punktu pomiarowego. We Wrocławiu maksymalne stężenie odnotowano 28 czerwca (76 ziaren pyłku traw/m 3 powietrza), w Szczecinie 29 czerwca (219 ziaren/m 3 ), a w Lublinie 8 lipca (234 ziarna). Zestawienie danych charakteryzujących sezon pylenia traw w 2011 r. przedstawia tabela 1. Najwyższą sumę roczną stężeń dobowych odnotowano w Łodzi (punkt pomiarowy Centrum Alergologii) 6785 ziaren pyłku traw. Wysokie roczne sumy stężenia pyłku traw odnotowano również, podobnie jak w 2010 r. [3], w Szczecinie (4929 ziaren), w Lublinie (4290 ziaren) oraz w Warszawie (4024 ziarna pyłku traw). Najniższa roczna suma ziaren pyłku traw w 2011 r. została odnotowana we Wrocławiu 2161 ziaren (w 2010 r ziarna, w 2009 r ziaren, a w 2008 r. suma wynosiła 2709 ziaren). Tabela 1. Charakterystyka sezonu pylenia traw w 2011 r. Miasto Data maksymalnego stężenia Maksymalne odnotowane stężenie (zarodniki/m 3 ) Liczba dni ze stężeniem powyżej 50 zarodników/m 3 Dni ze stężeniem powyżej 120 zarodników/m 3 Suma roczna stężeń Białystok Olsztyn Bydgoszcz Drawsko Pomorskie Łódź CA Warszawa 6.06 i Lublin Wrocław Szczecin Zielona Góra , Vol. 7, Nr 4, P. Rapiejko, A. Lipiec, M. Malkiewicz, K. Klaczak, M. Puc, B. Kiziewicz i wsp.: Analiza sezonu pylenia traw w 2011 roku w wybranych miastach Polski

11 Rycina 1. Stężenie pyłku traw w 2011 r. w Białymstoku i Olsztynie. Rycina 2. Stężenie pyłku traw w 2011 r. w Bydgoszczy i Drawsku Pomorskim. Rycina 3. Stężenie pyłku traw w 2011 r. w Łodzi (punkt pomiarowy Centrum Alergologii) i Warszawie. P. Rapiejko, A. Lipiec, M. Malkiewicz, K. Klaczak, M. Puc, B. Kiziewicz i wsp.: Analiza sezonu pylenia traw w 2011 roku w wybranych miastach Polski 2011, Vol. 7, Nr 4,

12 Rycina 4. Stężenie pyłku traw w 2011 r. w Lublinie i Wrocławiu. Rycina 5. Stężenie pyłku traw w 2011 r. w Szczecinie i Zielonej Górze. Liczba dni ze stężeniem ponad 50 ziaren pyłku traw w 1 m 3 powietrza, przy którym u wszystkich osób uczulonych na alergeny pyłku traw występują objawy chorobowe [1, 2], wahała się od 10 we Wrocławiu do 38 w Szczecinie i 43 w Łodzi (patrz tab. 1). Stężenie 120 ziaren pyłku traw w 1 m 3 powietrza, które u osób uczulonych może wywołać objawy duszności [1, 2], zostało odnotowane 20 razy w Łodzi, 7 razy w Lublinie, 5 razy w Warszawie, po trzy razy w Szczecinie i Drawsku Pomorskim oraz 2 razy w Bydgoszczy. W Białymstoku, Olsztynie, Wrocławiu i Zielonej Górze w 2011 r. nie odnotowano dni ze średniodobowym stężeniem pyłku traw przekraczającym wartość 120 ziaren pyłku traw w 1 m 3 powietrza. Wnioski Najwyższa roczna suma stężeń dobowych ziaren pyłku traw została odnotowana w 2011 r. w Łodzi (6785 ziaren), a najniższa we Wrocławiu (2161 ziaren). Najwyższe dobowe stężenie pyłku traw odnotowano 16 czerwca 2011 r. w Łodzi 341 ziaren/m , Vol. 7, Nr 4, P. Rapiejko, A. Lipiec, M. Malkiewicz, K. Klaczak, M. Puc, B. Kiziewicz i wsp.: Analiza sezonu pylenia traw w 2011 roku w wybranych miastach Polski

13 Liczba dni ze stężeniem pyłku traw wywołującym objawy kliniczne u większości chorych wynosiła od 10 we Wrocławiu do 43 w Łodzi. W pierwszej dekadzie września w części punktów pomiarowych odnotowano dodatkowy okres pylenia traw Rapiejko P.: Alergeny pyłku roślin. Medical Education, Warszawa Rapiejko P., Lipiec A., Weryszko-Chmielewska E. et al.: Analiza stężenia pyłku traw w Polsce w 2010 r. 2010, 7(1): Piśmiennictwo: 1. Rapiejko P., Stankiewicz W., Szczygielski K., Jurkiewicz D.: Progowe stężenia pyłku roślin niezbędne do wywołania objawów alergicznych. Otolaryngol. Pol. 2007, 61(4): Adres do korespondencji: dr n. med. Piotr Rapiejko Ośrodek Badania Alergenów Środowiskowych Warszawa, ul. Kalinowej Łąki 8 piotr@rapiejko.pl Lista recenzentów kwartalnika Zbigniew Bartuzi (Bydgoszcz) Sławomir Białek (Warszawa) Krzysztof Buczyłko (Łódź) Andrzej Chciałowski (Warszawa) Magdalena Czarnecka-Operacz (Poznań) Zbigniew Doniec (Rabka) Wacław Droszcz (Warszawa) Andrzej Emeryk (Lublin) Radosław Gawlik (Zabrze) Siegfried Jager (Wiedeń, Austria) Anna Jung (Warszawa) Antoni Krzeski (Warszawa) Ryszard Kurzawa (Rabka) Agnieszka Lipiec (Warszawa) Piotr Lipiec (Łódź) Dariusz Jurkiewicz (Warszawa) Witold Lasek (Warszawa) Romuald Olszański (Gdynia) Zbigniew Samochodzki (Warszawa) Bolesław Samoliński (Warszawa) Zenon Siergiejko (Białystok) Radosław Śpiewak (Kraków) Bożena Tarchalska-Kryńska (Warszawa) Jan Vokurka (Hradec Kralove Czechy) Elżbieta Weryszko-Chmielewska (Lublin) Edward Zawisza (Warszawa) Beata Zielnik-Jurkiewicz (Warszawa) P. Rapiejko, A. Lipiec, M. Malkiewicz, K. Klaczak, M. Puc, B. Kiziewicz i wsp.: Analiza sezonu pylenia traw w 2011 roku w wybranych miastach Polski 2011, Vol. 7, Nr 4,

14 Analiza stężenia pyłku bylicy w wybranych miastach Polski w 2011 r. The analysis of mugwort pollen count in selected Polish cities in 2011 dr n. med. Agnieszka Lipiec 1, prof. dr hab. n. med. Bolesław Samoliński 1, dr hab. Bożena Kiziewicz 2, mgr Bernadetta Gajo 2, dr n. farm. Dorota Myszkowska 3, dr Małgorzata Malkiewicz 4, mgr Kamilla Klaczak 4, prof. dr hab. n. med. Krzysztof Buczyłko 5, dr n. med. Aneta Wagner 5, mgr Adam Rapiejko 6, dr Małgorzata Puc 7, prof. dr hab. Elżbieta Weryszko-Chmielewska 8, dr Krystyna Piotrowska 8, mgr Kazimiera Chłopek 9, prof. dr hab. n. med. Dariusz Jurkiewicz 10, mgr Ewa Kalinowska 8, dr n. med. Piotr Rapiejko 1 1 Zakład Profilaktyki Zagrożeń Środowiskowych i Alergologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego 2 Zakład Biologii Ogólnej, Wydział Lekarski z Oddziałem Stomatologii i Oddziałem Nauczania w Języku Angielskim Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku 3 Zakład Alergologii Collegium Medicum Uniwersytetu Jagiellońskiego 4 Zakład Paleobotaniki Instytutu Nauk Geologicznych Uniwersytetu Wrocławskiego 5 Zakład Alergologii i Rehabilitacji Oddechowej Uniwersytetu Medycznego w Łodzi 6 Ośrodek Badania Alergenów Środowiskowych w Warszawie 7 Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Szczecińskiego 8 Pracownia Aerobiologiczna, Katedra Botaniki Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie 9 Katedra Paleontologii i Biostratygrafii Uniwersytetu Śląskiego w Sosnowcu 10 Klinika Otolaryngologii Wojskowego Instytutu Medycznego w Warszawie Streszczenie: W pracy przedstawiono przebieg sezonu pylenia bylicy w 2011 r. Badania prowadzono w Białymstoku, Bydgoszczy, Krakowie, Sosnowcu, Łodzi, Lublinie, Szczecinie, Warszawie i we Wrocławiu. Zastosowano metodę wolumetryczną z wykorzystaniem aparatów typu Burkard i Lanzoni. Najwyższe średniodobowe stężenie pyłku bylicy, wynoszące 211 ziaren/m 3, zanotowano w Szczecinie 4 sierpnia, w Białymstoku zaś odnotowano 143 ziarna/m 3 15 sierpnia. Abstract: This paper presents the course of mugwort pollen season in selected cities of Poland in The measurements were performed in Bialystok, Bydgoszcz, Krakow, Sosnowiec, Lodz, Lublin, Szczecin, Warszawa and Wroclaw, with the use of volumetric method with Burkard and Lanzoni Spore Trap. The highest daily pollen count, that reached the level of 211 mugwort pollen grains/m 3, was recorded in Lodz on the 04 of August, while the level of 143 mugwort pollen grains/m 3 was recorded in Bialystok on the 15 of August. Słowa kluczowe: alergeny, stężenie pyłku, ziarna pyłku, bylica, Artemisia, 2011 Key words: allergens, pollen count, pollen grains, mugwort, Artemisia, , Vol. 7, Nr 4, Pracę otrzymano: Zaakceptowano do druku: Copyright by Medical Education 17

15 Bylica (Artemisia L.) jest pospolitym w całej Europie chwastem wiatropylnym. Pylenie bylicy rozpoczyna się zwykle w lipcu i trwa do końca września [1]. Najwyższe stężenia pyłku bylicy notowane są w pierwszej połowie sierpnia [1, 2]. Alergeny pyłku bylicy są najczęstszą (po alergenach pyłku traw i brzozy) przyczyną okresowych schorzeń alergicznych górnych dróg oddechowych w Polsce [1, 2]. Pierwsze objawy chorobowe u osób z nadwrażliwością na alergeny pyłku bylicy występują przy ekspozycji na stężenie 30 ziaren w 1 m 3 powietrza, przy stężeniu 55 ziaren w 1 m 3 powietrza objawy chorobowe występują u większości chorych, a przy ekspozycji na stężenie 70 ziaren w 1 m 3 stwierdza się ostre objawy kliniczne [2]. Cel Celem pracy była analiza sezonu pylenia bylicy w Białymstoku, Bydgoszczy, Krakowie, Sosnowcu, Łodzi, Lublinie, Szczecinie, Warszawie i we Wrocławiu. Materiał i metoda Badania stężenia pyłku bylicy przeprowadzono metodą objętościową, przy zastosowaniu aparatów typu Burkard i Lanzoni, pracujących w trybie wolumetrycznym ciągłym. Preparaty mikroskopowe wykonywano w cyklu 3- lub 7-dniowym z oceną okresów 24-godzinnych. Ustalono datę występowania maksymalnego stężenia pyłku bylicy oraz wyznaczono liczbę dni ze stężeniem przekraczającym wartości 30, 55, 70 i 140 ziaren pyłku bylicy w 1 m 3 powietrza. Badania w punktach pomiarowych w Bydgoszczy i Wrocławiu sfinansowano ze środków własnych Ośrodka Badania Alergenów Środowiskowych. W punktach pomiarowych w Białymstoku, Sosnowcu i Wrocławiu pomiary przeprowadzono z wykorzystaniem aparatury stanowiącej własność Ośrodka Badania Alergenów Środowiskowych w Warszawie. Wyniki i ich omówienie Początek sezonu pylenia bylicy w 2011 r. był zróżnicowany, a na stężenia pyłku wpłynęły przede wszystkim opady deszczu. Zwarty okres pylenia bylicy rozpoczął się w Warszawie 24 lipca, w Lublinie 26 lipca, a w Białymstoku 30 lipca. Od 1 do 19 sierpnia w całym kraju obserwowano wysokie stężenie pyłku bylicy. W tym okresie odnotowano też maksymalne średniodobowe stężenia pyłku bylicy. Najwyższe wartości stężenia pyłku bylicy odnotowano 4 sierpnia w Szczecinie (211 ziaren/m 3 ) oraz 15 sierpnia w Białymstoku (143 ziarna/m 3 ). Najniższe wartości stężenia pyłku bylicy stwierdzono w Krakowie (35 ziaren/m 3 ) i w punkcie pomiarowym Centrum Alergologii w Łodzi (63 ziarna/m 3 ) (patrz tab. 1). Najwyższą roczną sumę stężeń pyłku bylicy zanotowano w Białymstoku (2994 ziarna) oraz w Warszawie (1427 ziaren); najniższą sumę stężeń pyłku odnotowano w Krakowie (557 ziaren), w Sosnowcu (864 ziarna), we Wrocławiu (816 ziaren) i w Łodzi (864 ziarna) patrz tab. 1. Liczba dni ze stężeniem równym lub przekraczającym 30 ziaren pyłku bylicy w 1 m 3 powietrza, Tabela 1. Zestawienie danych charakteryzujących sezon pylenia bylicy w wybranych miastach Polski w 2011 r. Białystok Bydgoszcz Kraków Sosnowiec Łódź CA Lublin Szczecin Warszawa Wrocław Stężenie maksymalne ziaren/m 3 (dzień roku) 143 (15 VIII) 78 (15 VIII) 35 (12 VIII) 63 (15 VIII) 64 (12 VIII) 136 (03 VIII) 211 (04 VIII) 132 (04 VIII) 88 (08 VIII) Roczna suma Liczba dni ze stężeniem powyżej 30 ziaren/m 3 Liczba dni ze stężeniem powyżej 55 ziaren/m 3 Liczba dni ze stężeniem powyżej 70 ziaren/m 3 Liczba dni ze stężeniem powyżej 140 ziaren/m , Vol. 7, Nr 4, A. Lipiec, B. Samoliński, B. Kiziewicz i wsp.: Analiza stężenia pyłku bylicy w wybranych miastach Polski w 2011 r.

16 Rycina 1. Stężenie pyłku bylicy w 2011 r. w Białymstoku i Bydgoszczy. Rycina 2. Stężenie pyłku bylicy w 2011 r. w Krakowie i Sosnowcu. Rycina 3. Stężenie pyłku bylicy w 2011 r. w Łodzi i Lublinie. A. Lipiec, B. Samoliński, B. Kiziewicz i wsp.: Analiza stężenia pyłku bylicy w wybranych miastach Polski w 2011 r. 2011, Vol. 7, Nr 4,

17 Rycina 4. Stężenie pyłku bylicy w 2011 r. w Szczecinie, Warszawie i Wrocławiu. przy którym występują pierwsze objawy chorobowe [1, 2], wahała się od 4 w Krakowie, przez 10 we Wrocławiu, do 35 dni w Białymstoku. Największą liczbę dni ze stężeniem przekraczającym 55 ziaren/m 3 odnotowano w Białymstoku (28 dni), w Szczecinie i Warszawie (8 dni). W Krakowie w 2011 r. nie odnotowano ani jednego dnia ze średniodobowym stężeniem równym lub przekraczającym 55 ziaren/m 3 powietrza. Dni ze stężeniem równym lub wyższym od 70 ziaren/m 3 powietrza było 19 w Białymstoku, po 6 dni zaś w Warszawie i Szczecinie (tab. 1). Wnioski Najwyższe średniodobowe stężenie pyłku bylicy zanotowano 4 sierpnia w Szczecinie (211 ziaren/m 3 ) oraz 15 sierpnia w Białymstoku (143 ziarna/m 3 ). Najwyższa suma roczna średniodobowych stężeń pyłku bylicy została odnotowana w Białymstoku (2994 ziarna), a najniższa w Krakowie (557 ziaren). Piśmiennictwo: Rapiejko P.: Alergeny pyłku bylicy. W: Alergeny pyłku roślin. Rapiejko P. (red.). Medical Education, Warszawa Rapiejko P., Stankiewicz W., Szczygielski K., Jurkiewicz D.: Progowe stężenia pyłku roślin niezbędne do wywołania objawów alergicznych. Otolaryngol. Pol. 2007, 61(4): Adres do korespondencji: dr n. med. Agnieszka Lipiec Zakład Profilaktyki Zagrożeń Środowiskowych i Alergologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego Warszawa, ul. Banacha 1A alipiec@wum.edu.pl 20 A. Lipiec, B. Samoliński, B. Kiziewicz i wsp.: Analiza stężenia pyłku bylicy w wybranych miastach Polski w 2011 r. 2011, Vol. 7, Nr 4, 17-20

18 Analiza sezonów pyłkowych szczawiu w wybranych miastach Polski w 2011 roku The analysis of sorrel pollen seasons in selected Polish cities in 2011 prof. dr hab. Elżbieta Weryszko-Chmielewska 1, dr Krystyna Piotrowska 1, dr Małgorzata Malkiewicz 2, mgr Kamila Klaczak 2, dr n. med. Agnieszka Lipiec 3, dr n. med. Piotr Rapiejko 3, dr n. med. Krzysztof Staroń 4, mgr Kazimiera Chłopek 5, dr Katarzyna Dąbrowska-Zapart 5, dr Małgorzata Puc 6, dr hab. Bożena Kiziewicz 7, mgr Bernadetta Gajo 7, mgr Ewa Kalinowska 8 1 Pracownia Aerobiologiczna, Katedra Botaniki Uniwersytetu Przyrodniczego w Lublinie 2 Zakład Paleobotaniki Instytutu Nauk Geologicznych Uniwersytetu Wrocławskiego 3 Zakład Profilaktyki Zagrożeń Środowiskowych i Alergologii Warszawskiego Uniwersytetu Medycznego 4 Wojskowy Instytut Medyczny 5 Katedra Paleontologii i Biostratygrafii Uniwersytetu Śląskiego w Sosnowcu 6 Katedra Botaniki i Ochrony Przyrody Uniwersytetu Szczecińskiego 7 Zakład Biologii Ogólnej, Wydział Lekarski z Oddziałem Stomatologii i Oddziałem Nauczania w Języku Angielskim Uniwersytetu Medycznego w Białymstoku 8 Ośrodek Badania Alergenów Środowiskowych w Warszawie Streszczenie: W pracy porównano przebieg sezonu pyłkowego szczawiu w wybranych punktach pomiarowych w Polsce w 2011 roku. Próby do badań pobrano w Białymstoku, Bydgoszczy, Katowicach, Lublinie, Olsztynie, Szczecinie, Warszawie i Wrocławiu. Badania wykonano metodą objętościową przy zastosowaniu aparatów Burkard i Lanzoni. Sezon pyłkowy wyznaczono metodą 98%. Pyłek szczawiu pojawił się najwcześniej w Białymstoku (6.05), a najpóźniej w Szczecinie (19.05), w pozostałych punktach pomiarowych początek sezonu rejestrowano i r. Najwyższe średniodobowe wartości stężeń pyłku szczawiu rejestrowano w Białymstoku i Szczecinie, a następnie w Olsztynie i Bydgoszczy, odpowiednio 89, 54, 47, 43 z/m 3 powietrza. Również sumy roczne ziaren pyłku były najwyższe w punktach pomiarowych zlokalizowanych w północnej części Polski. Abstract: This paper presents the course of sorrel pollen season in selected cities in Poland in The samples for investigations were taken in Białystok, Bydgoszcz, Katowice, Lublin, Olsztyn, Szczecin, Warsaw and Wrocław. Volumetric method with the use of Burkard or Lanzoni Spore Trap was implemented. Pollen season was defined with the 98% method. The sorrel pollen appeared first in Białystok (6.05) and the latest in Szczecin (19.05). In the other cities the start of pollen season was registered on and The highest 24-hour average pollen count was recorded in Białystok and Szczecin, next in Olsztyn and Bydgoszcz, respectively: 89, 54, 47, 43 pollen grains in 1 m 3. Annual pollen count were the highest in the measure sites located in the north part of Poland. Słowa kluczowe: aeroalergeny, stężenie pyłku roślin, szczaw Key words: aeroallergens, pollen count, sorrel 2011, Vol. 7, Nr 4, Pracę otrzymano: Zaakceptowano do druku: Copyright by Medical Education 21

19 Wstęp Do roślin wiatropylnych wytwarzających pyłek o silnych właściwościach alergennych należą trawy oraz drzewa, m.in. brzoza, olsza i leszczyna. W trzeciej grupie roślin, nazywanych chwastami, pyłek szczawiu zajmuje dalszą pozycję pod względem alergennego oddziaływania po bylicy i babce [1, 7]. Rodzaj Rumex obejmuje 25 gatunków występujących w Polsce, najczęściej na obszarach nizinnych [8]. Do najbardziej pospolitych należą: szczaw zwyczajny (Rumex acetosa), rosnący na łąkach i przydrożach, który kwitnie od końca maja do końca sierpnia, oraz szczaw polny (Rumex acetosella), spotykany na wilgotnych polach o kwaśnym odczynie podłoża, kwitnący od czerwca do września [8]. Wykazano, że znacznie większe koncentracje pyłku szczawiu występują w niżej położonych warstwach powietrza, np. na poziomie głowy człowieka, niż na wysokości dachów wielopiętrowych budynków [3]. Podobnie jak inne rośliny wiatropylne, szczaw wytwarza bardzo duże ilości pyłku. Obliczono, że jeden pręcik w kwiatach szczawiu polnego zawiera średnio ziaren pyłku [5], a jedna roślina produkuje ponad 4 miliony tych ziaren [1, 5]. Cel Celem pracy była analiza sezonu pylenia Rumex w Białymstoku, Bydgoszczy, Katowicach, Lublinie, Olsztynie, Szczecinie, Warszawie i Wrocławiu w 2011 roku. Materiał i metoda Do badania zawartości pyłku szczawiu w powietrzu zastosowano metodę objętościową, w której wykorzystano aparaty typu Burkard i Lanzoni, pracujące w trybie ciągłym. Oceniano 24-godzinne okresy z zawartością pyłku Rumex po wymianie taśmy w aparatach w cyklu 7-dniowym. Długość sezonu pyłkowego wyznaczono metodą 98%, określając jego początek i koniec w dniach, gdy zarejestrowano odpowiednio 1% oraz 99% rocznej sumy ziaren pyłku. Porównywano: początek i koniec okresu pylenia, czas trwania sezonu pyłkowego, terminy maksymalnej koncentracji pyłku oraz liczbę dni ze stężeniem pyłku przekraczającym wartość progową, przy której zarejestrowane są pierwsze objawy alergii na pyłek Rumex (25 z/m 3 ) oraz objawy nasilone (50 z/m 3 ). Wyniki i ich omówienie W badanych punktach pomiarowych początek sezonu pyłkowego szczawiu w 2011 roku zanotowano między 6 a 19 maja. Termin najwcześniejszy dotyczył Białegostoku, natomiast najpóźniejszy zarejestrowano w Szczecinie. W czterech miastach pylenie szczawiu rozpoczęło się równocześnie: 13 maja (Bydgoszcz, Olsztyn, Warszawa, Wrocław), natomiast w Lublinie i Katowicach pierwsze ziarna pyłku zanotowano 18 maja (tab. 1). Koniec sezonu pyłkowego stwierdzono między 27 sierpnia a 21 września. Najdłuższe sezony pylenia tego taksonu wystąpiły w Białymstoku, Lublinie i Bydgoszczy, natomiast najkrótsze w Warszawie i Katowicach (tab. 1). Maksymalne stężenie pyłku szczawiu w 2011 roku było bardzo zróżnicowane (15 89 z/m 3 ). Wartość najwyższą zanotowano 28 maja w Białymstoku (ryc. 4), natomiast najniższa wystąpiła 3 i 4 czerwca we Wrocławiu (ryc. 2). Ogólnie można stwierdzić, że wyższe stężenia pojawiały się w powietrzu północnych regionów Polski. Najwyższe stężenia pyłku tego taksonu stwierdzono między 25 maja a 13 lipca (tab. 1, ryc. 1 4). Tabela 1. Charakterystyka sezonu pyłkowego szczawiu w 2011 roku. Miasto Czas trwania sezonu pyłkowego wyznaczonego metodą 98% Maksymalne stężenie (data) Liczba dni ze stężeniem powyżej wartości progowej 25 z/m 3 50 z/m 3 Szczecin (6.07, 9.07, 13.07) 15 3 Bydgoszcz (2.06) 7 0 Wrocław (3 4.06) 0 0 Katowice (11.06) 0 0 Warszawa (5.06) 2 0 Lublin (25.05) 4 0 Olsztyn (9.07) 5 0 Białystok (28.05) , Vol. 7, Nr 4, E. Weryszko-Chmielewska, K. Piotrowska, M. Malkiewicz, K. Klaczak i wsp.: Analiza sezonów pyłkowych szczawiu w wybranych miastach Polski w 2011 roku

20 Rycina 1. Stężenie pyłku szczawiu w 2011 r. w Szczecinie i Bydgoszczy. Rycina 2. Stężenie pyłku szczawiu w 2011 r. we Wrocławiu i Katowicach. Rycina 3. Stężenie pyłku szczawiu w 2011 r. w Warszawie i Lublinie. E. Weryszko-Chmielewska, K. Piotrowska, M. Malkiewicz, K. Klaczak i wsp.: Analiza sezonów pyłkowych szczawiu w wybranych miastach Polski w 2011 roku 2011, Vol. 7, Nr 4,