Jan PAKULSKI Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Instytut Historii i Archiwistyki. Itinerarium książęco-królewskie Przemyśla II

Transkrypt

1

2 M A T E R I A Ł Y Jan PAKULSKI Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu Instytut Historii i Archiwistyki Itinerarium książęco-królewskie Przemyśla II W ostatnich latach itineraria władców oraz dostojników świeckich i kościelnych stały się częstym tematem badawczym w polskiej mediewistyce. Pełnego przeglądu badań dokonał ostatnio P. Węcowski 1. Stąd jedynie gwoli przypomnienia nadmienię za nim, że nie jest to zagadnienie nowe, bo rozpoczął je w 1847 r. T. Lipiński publikując fragmentaryczne itinerarium Zofii Jagiellonki z 1556 r. Ponad sto lat temu obszerne kalendarium podróży Władysława Warneńczyka zestawił S. Kwiatkowski. W latach następnych opracowano itineraria innych Jagiellonów, królów Władysława Jagiełły, Kazimierza Jagiellończyka (częściowo), Jana Olbrachta, Aleksandra, Zygmunta Starego i Zygmunta Augusta a także księcia Witolda. Zainteresowano się także itinerariami królowych. Tak więc zestawiono, choć fragmentarycznie, itinerarium Elżbiety Pileckiej, trzeciej żony Władysława Jagiełły i Elżbiety Rakuskiej, żony Kazimierza Jagiellończyka 2. Wcześnie dostrzeżono też znaczenie itinerariów monarszych dla różnych studiów historycznych (dzieje polityczne, gospodarcze, dyplomatyka itp.). Głównie jednak w itinerariach szukano informacji o funkcjonowaniu administracji i zarządu państwa. Na potrzebę i wagę tego typu badań zwrócili uwagę K. Jasiński 3, a zwłaszcza A. Gąsiorowski 4. Nie dziwią więc podejmowane ostatnio kolejne próby badawcze. Można tu wymienić rozważania E. Rymara 5, G. Rutkowskiej 6 i T. Jurka 7. Wzorem A. Supruniuk przy opracowywaniu sylwetek książąt i ich otoczenia warto zestawiać kalendarium ich podróży 8. Dalej, co istotne, zaczęto interesować się podróżami czołowych przedstawicieli średniowiecznej elity władzy. Na potrzebę tego 1 Por. bliżej P. Węcowski, Polskie itineraria średniowieczne i nowożytne. Przegląd badań i propozycje badawcze, St. Źródł. 37, 2000, s A. Gąsiorowski, Polskie itineraria późnośredniowieczne, Zap. Hist. 50, z. 3, 1985, s ; S. Kuraś, Burzliwe życie królowej Elżbiety Pileckiej, Problemy", nr 11, 1986, s , 33-37; O. M. Przybyłowicz, Elżbieta Granowska trzecia żona Władysława Jagiełły. Zycie codzienne królowej, Kwart. HKM 45, 1997, z. 1, s K. Jasiński, Uwagi o itinerarium króla Władysława Jagiełły, St. Źródł. 20, 1976, s Por. A. Gąsiorowski, Itinerarium króla Władysława Jagiełły ( ), Warszawa 1972, passim; idem, Podróże panującego w średniowiecznej Polsce, Czas. Pr. Hist. 25, 1973, z. 2, s. 41; idem, Polskie itineraria, s E. Rymar, Margrabiowie brandenburscy na ziemiach polskich. Itinerarium, Rocznik Słupski" 1988/89, s. 38 i n. 6 G. Rutkowska, Itinerarium królowej Jadwigi , w: Dzieło Jadwigi i Jagiełły, oprac. W. Biliński, Warszawa 1989, s. 204 i n. 7 T. Jurek, In sede viduali. Nad itinerarium księżnej świdnickiej Agnieszki z lat , w: Europa Środkowa i Wschodnia w polityce Piastów, red. K. Zielińska-Melkowska, Toruń 1997, s A. Supruniuk, Otoczenie księcia mazowieckiego Siemowita IV ( ), Warszawa 1998, s Zob. też P. Zmudzki, Studium podzielonego Królestwa. Książę Leszek Czarny, Warszawa 2000, s Studia Źródłoznawcze, t. XXXIX, ISSN , ISBN

3 70 Jan ki typu badań zwrócił uwagę już w 1985 r. A. Gąsiorowski 9. Doczekali się więc swoich itinerariów arcybiskupi gnieźnieńscy Mikołaj Kurowski i Wojciech Jastrzębiec 10, Wincenty Kot i Jan Gruszczyński 11. Zestawiono kalendaria podróży kilku starostów generalnych Wielkopolski z XV w., itinerarium podskarbiego, marszałka koronnego Dymitra z Goraja oraz kasztelanów i wojewodów krakowskich 12. Próbuje się także śledzić mobilność czołowych przedstawicieli średniowiecznego możnowładztwa 13. Poszerza się także kwestionariusz badawczy. Jak zauważył P. Węcowski w starszych opracowaniach ograniczano się z reguły do prostego zestawiania miejsc i czasu pobytu w nich panujących, w nowszych próbuje się szerzej komentować trasy objazdów 14. Niewątpliwie zakres badań warunkuje zachowany materiał źródłowy. Mamy licznych średniowiecznych książąt, o których niewiele wiemy i stąd kreślenie ich itinerariów jest niemożliwe. Po innych pozostało kilkadziesiąt czy też kilkaset wzmianek i tych podróże warto już analizować. Wśród nich widziałbym księcia wielkopolskiego, odnowiciela Królestwa, Przemysła II (14 X II 1296). O jego mobilności mówią liczne zachowane dokumenty, roczniki i kroniki (uwzględniamy z nich tylko informacje chronologiczno-geograficzne) 15. Mimo to jego szlaki urzędowe nie doczekały się analizy. J. Tęgowski zestawił jedynie statystycznie miejsca pobytów Przemysła, licząc niesłusznie, że jeden dokument odpowiada jednemu pobytowi 16. Ostatnio władcy temu poświęcono osobną monografię oraz zbiór studiów, będący pokłosiem rocznicowej konferencji 17. Prezentując poniżej itinerarium księcia-króla Przemysła II stosujemy schemat wykorzystywany już w literaturze. Na jego podstawie spróbujemy prześledzić częstotliwość pobytu Przemysła II w poszczególnych miejscowościach, związki między pobytem a świętami kościelnymi, dniami tygodnia a także wiecami, szybkość podróżowania, zajmiemy się też otoczeniem władcy i jego aktywnością publiczną. 8 XI (sexto Idus Novembris) ok. 27 V (VIKalendas Junii) między 27 a 31 V - między 27 a 31 V k. Kalisza KDWlkp., 1.1, nr k. Drezdenka Strzelce Krajeńskie Wieleń MPH s. n., t. VIII, s. 128 (163); MPH s. n., t. VI, s. 51(118) MPH s. n., t. VI, s. 51 (118), MPH s. n., t. VIII, s. 128 (163); Annales, lib. VII, s. 179 MPH s. n., t. VI, s. 51 (118); MPH s. n., t. VIII, s. 128 (163) 9 A. Gąsiorowski, Polskie itineraria, s S. Sroka, Przyczynki do biografii arcybiskupa gnieźnieńskiego Mikołaja Kurowskiego, Nasza Przeszłość" 73, 1990, s ; G. Lichończak-Nurek, Wojciech herbu Jastrzębiec arcybiskup i mąż stanu (ok ), Kraków 1996, s A. Gąsiorowski, Polskie itineraria, s Por. A. Gąsiorowski, Urzędnicy zarządu lokalnego w późnośredniowiecznej Wielkopolsce, 1970, s ; J. Wiesiołowski, Ambroży Pampowski starosta Jagiellonów, Wrocław 1976, s ; F. Sikora, Dymitr z Goraja pan na Szczebrzeszynie w służbie Władysława Jagiełły w latach , St. Hist. 29, 1986, z. 1, s. 3-30; P. Węcowski, Działalność publiczna możnowładztwa małopolskiego w średniowieczu. Itineraria kasztelanów i wojewodów krakowskich, Warszawa 1998, passim. 1 3 Por. J. Wroniszewski, W sprawie mobilności polskiego rycerstwa w późnym średniowieczu (Na przykładzie Gutów herbu Rawa), w: Personae colligationes facta, red. J. Bieniak i in., Toruń 1997, s Zob. A. Gąsiorowski, Święta Pańskie w praktyce objazdów króla Władysława Jagiełły, w: Europa Środkowa, s Wydane w kodeksach dyplomatycznych i zbiorach dokumentów, zwłaszcza w Kodeksie Dyplomatycznym Wielkopolski, Pommerellisches Urkundenbuch i innych niżej cytowanych publikacjach, a także wydania w Monumenta Poloniae Historica (MPH i MPH s. n.) oraz w Annales Jana Długosza. 1 6 Por. J. Tęgowski, Itinerarium Przemysła II, w: 700 lat układu kępińskiego. Materiały na sesję naukowa organizowaną przez Gdańskie Towarzystwo Naukowe i Oddział Gdański Zrzeszenia Kaszubsko-Pomorskiego w dniach grudnia 1982, red. M. Kowalewska, Gdańsk 1992, s B. Nowacki, Przemysł II odnowiciel Korony Polskiej, 1997; Przemysł II odnowiciel Królestwa Polskiego, red. J. Krzyżaniakowa, W obu pracach wcześniejsza literatura. 1 8 Bolesław Pobożny za zgodę dziesięcioletniego Przemysła II sprzedaje wieś mieszczaninowi poznańskiemu Tylonowi. Trudno to wystąpienie Przemysła uznawać za samodzielne; w liście świadków występują jeszcze jego wychowawcy Drogomir i Przybysław.

4 Itinerarium książęco-królewskie Przemyśla II V (in die Rogationum) początek roku VI-VII VII (in mense Julio) VII (in mense Julio) 7 VII (VII Idus Augusti) 22 VIII (XIKalendas Septembres) 1 X (in die sancti Remigii confessons) Brak danych 7 IV (in dominica domine longe) 27 III (sexto Kalendas Aprilis, in vigilia sancti Prisci martyris et Malche) 12 III (quarto Idus Martii) 24 IV (in die sancti Georgii in sabbato) V (infra octavas Penthecostes)? poniedzialek- 30 VI-5 VII (infra octavas apostolorum Petri et Pauli) Drezdenko 1273 Gniezno Szczecin Drezdenko Inowrocław Szymanowice Grabonóg Dlusk Stolec k. Ząbkowic Śląskich Lubiń? MPH s. n., t. VI, s. 51 (118); MPH s. n., t. VIII, s. 128 (163) KDWlkp., t. II, nr MPH s. n., t. VI, s. 51 (119)\20. MPH s. n., t. VIII, s. 128 (164) MPH s. n., t. VI, s. 52(120); MPH, t. VIII, s. 128 (164) MPH s. n.,t. VI, s. 52 (120); MPH s. n., t. VIII, s. 128 (164) KDWlkp., 1.1, nr 45 : 22 KDWlkp., 1.1, nr 451 KDWlkp., 1.1, nr 453 KDWlkp., 1.1, nr KDWlkp., 1.1, nr 460 KDWlkp., 1.1, nr 464 MPH, t. I, s. 655, 495; Annales, lib. VII, s KDWlkp., 1.1, nr 467; -,25 KDWlkp. s. n., z. 1, nr 32 2 KDWlkp., t. III, nr 2030 (467a); 26 KDWlkp., s. n., z. 1, nr 33"' Zdaniem K. Jasińskiego, Stosunki Przemysła II z mieszczaństwem, w: Czas, przestrzeń i praca w dawnych miastach. Studia ofiarowane Henrykowi Samsonowiczowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, red. A. Wyrobisz, Warszawa 1991, s. 323, Przemysł II uciekł z Gniezna dzięki pomocy Piotra Winiarczyka w początkach 1273 r. Zdaniem innych badaczy do ucieczki doszło później, por. B. Nowacki, PrzemysłII, s Wedlug K. Jasińskiego, Ludgarda, PSB, 1973, s. 87, ślub Przemysła II i Ludgarady odbył się w polowie roku. 21 Według Długosza, Annales, lib. VII, s. 186 Ludgardę witano w Poznaniu 7 lipca. 22 Dokument wystawił Bolesław Pobożny w Inowrocławiu cum testibus, qui presentes fuerant annotatis, videlicet duce Primuzlao Poznaniesi Zob. J. Powierski, Krzyżacka polityka Przemysła II w pierwszym okresie jego aktywności politycznej, w: Przemysł II, s Dokument wystawił Bolesław Pobożny wspólnie z Przemysłem II. 2 4 Według Długosza Przemysła II uwięził książę legnicki Bolesław Rogatka, czego zdaniem literatury nie można wykluczyć. Zob. B. Nowacki, PrzemysłII, s. 67 (tam wcześniejsza literatura). 2 s S. Krzyżanowski, Dyplomy i kancelaria Przemysła II, Pamiętnik AU. Wydz. Filologiczny i Historyczno-Filozoficzny" 8, 1890, s , reg. 5 dokument ten uważa za falsyfikat, podzielają jego pogląd Z. Perzanowski, KDWlkp., s. n., z. 1, s oraz B. Nowacki, Przemysł II, s. 68. Nie można jednak wykluczyć pobytu księcia w Lubiniu po 24 IV a przed 30 VI 1277 w trakcie powrotu ze Śląska do Poznania. 2 6 S. Krzyżanowski, op. cit., s. 63, uznaje dokument ten za falsyfikat. Broni jego autentyczności Z. Perzanowski, KDWlkp. s. n., z. 1, s dowodząc, że został on tylko interpolowany we fragmencie dotyczącym uprawnień łowieckich.

5 72 Jan ki 16 VIII (sequenti die Assumptio- nis sancte Marie Virginis) b. d. b. d. Opawa? b. d. b. m (Kalendas Januarii) 13 I (Idus Januarii) Pobiedziska 1IV (Kalendas Aprilis) Zbąszyń b. d. 24 VIII (in die beati Bartholomei Ląd apostoli) 10 XII (quarto Idus Decembris) 1279 ok. 7 IV (die Veneris septimo Idus Aprilis) Kalisz po 13 IV 11 VI (die dominica proxima ante festum sancti Viti et Modesti) 6 VII (in octava beatorum Petri et Pauli) 4 X (in die beati Francisci confessons) Kalisz 21 XI (XI Kalendas Decembris) 22 XI (in die sancte Cecilie virginis) b. d. KDWlkp., t. I, nr 469; KDWlkp., s. n., z. 1, nr 34 KDWlkp., 1.1, nr 470 Continuatio Claustroneoburgensis, VI, ed 27 W. Wattenbach, MGH SS, Bd IX, s. 745~" KDWlkp., t. XI, 1705 KDWlkp., 1.1, nr 472 KDWlkp., 1.1, nr KDWlkp., 1.1, nr 474 KDWlkp., 1.1, nr 478 KDWlkp., 1.1, nr KDWlkp., 1.1, nr 484 Annales, lib. VII, s. 205 Annales, lib. VII, s. 205 : KDWlkp., 1.1, nr 485 KDWlkp., 1.1, nr 486 KDWlkp., 1.1, nr 488 KDWlkp., 1.1, nr 489 KDWlkp., 1.1, nr I. Hlavâcek, Z. Hled^kovâ, Nichtbohemikale mittelalterliche Originalurkunden in den Böhmischen Ländern, Archiv und Wissenschaft" Neue Folge, Bd 1, Köln- -Wien 1977, s Data i miejsce tego zjazdu budzą kontrowersje, por. B. Nowacki, Przemysł II, s S. Krzyżanowski, op. cit., s. 183, reg. 10 poprawia datę na 13 I. 2 9 J. Tęgowski, W sprawie emendacji daty dokumentu Przemysła II dotyczącego powrotu Siemomysła na Kujawy, Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie", 1978, Seria A, Historia, s , przesuwa datę tego dokumentu na 1279 r. Jego argumentację uznali za nieuzasadnioną J. Bieniak, Znaczenie polityczne koronacji Przemysła II, w: Orzeł Biały. Herb państwa polskiego, red. S. K. Kuczyński, Warszawa 1996, s. 41, przyp. 60 i B. Nowacki, Przemysł II, s. 78, przyp Długosz podaje, że chory Bolesław Pobożny wezwał Przemysła II do Kalisza i powierzył jego trosce księstwo kaliskie, żonę i córki. Po śmierci 4 kwietnia, zwłoki przewieziono do Poznania i pochowano w katedrze przy udziale Przemysła. K. Jasiński, Genealogia Piastów wielkopolskich. Potomstwo Władysława Odonica, Kronika Miasta Poznania", 1995, nr 2, s. 42, poprawia datę śmierci na 13 kwietnia, ale informacji o miejscu pochówku przypisuje dużą wiarygodność. 3! S. Krzyżanowski, op. cit., s. 186, reg. 27 przesuwa datę z 1282 na 1279 r. ze względu na listę świadków.

6 Itinerarium książęco-królewskie Przemya II 73 b. d. Pyzdry KDWlkp., t. XI, nr I (in die Epiphanie Domini) 9 II (in octava Purificationis beate Marie) 13 II (idbus Februarii) 31 III (in dominica que cantatur Letare) IV (infra festum Pasche) 22 VI (proximo sabbato ante festum Joannis Babtiste) b. d. 2 VII (quarto die sancti Petri) I X (in festo sancti Remigii confessons) 18 X (in die sancti Luce evangeliste) II XI (in die sancti Martini confessoris) b. d. 9 II (dominica Septuagesima) 1280 Kalisz Kalisz b. m. Kalisz Gniezno Kalisz Kalisz Santok 16 III (in die santi Ciriaci et sociorum) 6 VIII (die sexta Augusti) Lubiń 23 X (in die Severini episcopi et confessons, decimi Kalendas Novembris) 1281 Sądowla n. Baryczą KDWlkp., 1.1, nr 491 KDWlkp., 1.1, nr 492 KDWlkp., 1.1, nr 493 KDWlkp., 1.1, nr 494 KDWlkp., 1.1, nr 615 KDWlkp., t. VI, nr 26 KDWlkp., 1.1, nr 495 KDWlkp., 1.1, nr 496 KDWlkp., 1.1, nr 497 KDWlkp., t. VI, nr 27 KDWlkp., 1.1, nr KDWlkp., 1.1, nr 475 MPH s. n., t. VI, s. 130 (pod 1280 r.); MPH, t. II, s. 847 (pod 1281 r.); Annales, lib. VII, s KDWlkp., t. III, nr 2032' KDWlkp., t. XI, nr 1709 KDWlkp., 1.1, nr Dokument, nawet jeśli jest falsyfikatem, ma listę świadków zaczerpniętą z autentycznego dokumentu, również kantor Gotszalk jest wówczas możliwy wbrew wątpliwościom S. Krzyżanowskiego, op. cit., s. 185, reg. 23; por. K. Jasiński, W kwestii autorstwa kroniki wielkopolskiej, St. Źródł. 1, 1957, s Zdaniem S. Krzyżanowskiego, op. cit., s. 186, reg. 27 chodzi tu o uroczystość św. Piotra biskupa cysterskiego (8 maja). Wydaje się jednak, że pisarz powołuje się na święto św. Piotra i Pawła (29 VI), gdyż nie znamy przykładów stosowania święta św. Piotra bpa cysterskiego w datacjach dokumentów wielkopolskich. Wydawca KDWlkp. I. Zakrzewski błędnie rozwiązał datę (quarto die sancti Petri) na 3 zamiast na 2 lipca. 34 Datę dokumentu należy przesunąć z 1278 na 1280 r. ze względu na osobę kasztelana santockiego Wincentego, który z urzędem tym pojawił się pierwszy raz 1 X 1280 r., jego poprzednik Piotrek występuje do 9 II 1280 r. Por. S. Krzyżanowski, op. cit., s. 186, reg. 32; Urzędnicy wielkopolscy XII-XV wieku. Spisy, oprac. M. Bielińska, A. Gąsiorowski, J. Łojko, Wrocław-Warszawa 1985, s. 65, nr 378, Relacja Długosza najpełniejsza. Zdaniem najnowszej literatury zjazd miał miejsce 9 II 1281 r., por. T. Jurek, Henryk Probus i Henryk Głogowski, stosunki wzajemne w latach , Sobótka", 42, 1987, s. 557 n.; idem, Dziedzic Królestwa Polskiego. Książę głogowski Henryk ( ), 1993, s. 10; B. Nowacki, Przemysł II, s Datę na 16 marca rozwiązuje S. Krzyżanowski, op. cit., s. 186, reg. 34.

7 74 Jan Pakulski II (sabbato infra Purificationis Kępno sancte Marie) 15 II (in crastino Valentinis martyris) Kępno 3 III (quinto nonas Martii) 6 VI (VIIIIdus Junii) Kalisz 11 VI (tertio Idus Junii) Kalisz 28 VII (VKalendas Augusti) Lubiń po 28 VII Grabonóg 15 VIII (XVIII Kalendas Septembris) Łekno 5 XI (Nonas Novembris) I (in conversione sancti Pauli) Dłusk 7 III (Nonas Martii) 28 III (in dominicam Letare) 24 IV (in crastino beati Adalberti) Gniezno 2 VIII (in die Stephani martiris atque Rogoźno pontificis, quarto Nonas Augusti) 2 X (VINonas Octobris) b. m. 14 X (secundo Idus Octobris) 23 XI (in die sancti Clementis) Pyzdry 11 XII (in die beati Damasipape Dłusk et confessoris ) KDWlkp., 1.1, nr 503 KDWlkp., t. III, nr 2033 KDWlkp., t KDWlkp., t KDWlkp., t KDWlkp., t KDWlkp., t I, nr I, nr 509 I, nr I, nr 512, 513 I, nr Dok. kuj. maz., s , nr 9 (pod błędną datą 14 IX); KDWlkp., t. VI, nr 28 KDWlkp., t. I, nr 516; S. Krzyżanowski, op. cit., Dodatek nr 1 KDWlkp., t. VI, nr 30 KDWlkp., 1.1, nr 519 KDWlkp., 1.1, nr 520 KDWlkp., 1.1, nr 521 KDWlkp., t. VI, nr KDWlkp., 1.1, nr 528 KDWlkp., 1.1, nr 529 KDWlkp., t. VI, nr 32 KDWlkp., t. VI, nr Dokumentem tym Mściwój zapisał Przemysłowi Pomorze (pomijam interpretację zapisu przez badaczy). Należy przyjąć, że był przy tym obecny, skoro przebywał w Kępnie 7 lutego. 38 S. Krzyżanowski, op. cit., s. 186, reg. 33 ze względu na indykcję nieodpowiednią dla 1282 r. i itinerarium przesuwa datę wystawienia dyplomu na 1281 r. Podziela jego argumentację P. Nowacki, Przemysł II, s. 84, przyp. 33. Ale dokument mógł być wystawiony 3 III 1282 r., bo pobyt księcia wówczas w Poznaniu jest możliwy, zaś w zapisie indykcji błędy zdarzały się często, dlatego tylko na jej podstawie nie można poprawiać daty. 39 Tak datuje dokument Z. Perzanowski, KDWlkp. s. n., z. 1, s Zdaniem S. Krzyżanowskiego, op. cit., s , reg. 48 dyplom ten jest falsyfikatem, broni jego autentyczności F. Papée, rec. S. Krzyżanowskiego, op. cit., Kwart. Hist. 7, 1893, s. 92. Wykorzystuje go R. Grodecki, Dzieje polityczne Śląska, w: Historia Śląska od najdawniejszych czasów do roku 1400, red. W. Semkowicz i in., Kraków 1933, s. 230, przyp. 1. Ostatnio za autentyk uznał go T. Jurek, zob. R. Grygiel, T. Jurek, Doliwowie z Nowego Miasta nad Wartą, Dębna i Biechowa. Dzieje rezydencji i ich właścicieli, Łódź 1996, s. 258 n.

8 Itinerarium książęco-królewskie Przemya II XII (quatuor diebus ante in Gnezna) Gniezno 19 XII (in vigilia vigilie sancti Kalisz Thome apostoli) 27 XII (VIKalendas Januarii) Kalisz 31 XII (pridie Kalendas Januarii) Kalisz I (VI Idus Januarii) Rogoźno 20 I (in die beatorum martyrum Fabiani et Sebastiani) 17 II (XIII Kalendas Martii) Kalisz 18 II (feria sexta proxima ante Kalisz dominicam Esto Mihi) 20 II (in dominicam Esto Mihi) Sieradz b. d. Konin 29 V-3 VI (infra festum Pentecostes) Kalisz - 12 VI (II Idus Junii) Kalisz 28 VI (in vigilia beatorum Petri et Pauli) 1 VIII (Kalendas Augusti) Tłokinia 13 VIII (in die Hypoliti martins) Koła (dziś Vierraden, Niemcy)? 6 IX (in vigilia vigilie Nativitatis b. m. sancte Marie Virginis) MPH, t. II, s. 849 Ibid KDWlkp., t. VI, nr KDWlkp., 1.1, nr 530 KDWlkp., 1.1, nr 532 KDWlkp., 1.1, nr 572 KDWlkp., 1.1, nr 534 KDWlkp., 1.1, nr 535 KDWlkp., 1.1, nr 536 KDWlkp., 1.1, nr 537 KDWlkp., 1.1, nr 538 KDWlkp., 1.1, nr 539 KDWlkp., 1.1, nr 540 KDWlkp., 1.1, nr 542 Codex Diplomaticus Brandenburgensis, Haupt. II/1, ed. A. Riedel, Berlin 1843, nr KDWlkp., 1.1, nr Jak wynika z Rocznika Traski, Przemysł II był na pogrzebie Ludgardy, pochowano ją w Gnieźnie, por. K. Jasiński, Ludgarda, s Fakt pobytu księcia na konsekracji Jakuba Świnki w Kaliszu jest w literaturze powszechnie przyjmowany, por. B. Nowacki, Przemysł II, s Fundację klasztoru dominikanek w Poznaniu Długosz, Annales, lib. VII, s. 227, datuje na 27 XII Najprawdopodobniej ze względu na początek roku S. Krzyżanowski, op. cit., s. 169 poprawia datę z 1283 na 1282 r.; J. Długosz, Annales, lib. VII, s. 225 umieszcza informację o fundacji szpitala św. Ducha pod 31 XII Możliwe są obie daty, por. Chronologia polska, red. B. Włodarski, Warszawa 1957, s , przyp S. Krzyżanowski, op. cit., s. 187, reg. 50 z uwagi na listę świadków przesuwa datę dyplomu z 1287 na 1284 r. 46 Data nie budzi zastrzeżeń. 4 7 Datę z 19 II na 20 II trafnie poprawia S. Krzyżanowski, op. cit., s. 187, reg Na akcie pokoju zawartego między margrabiami brandenburskimi Ottonem IV i Konradem a książętami pomorskimi Bogusławem IV i rugijskim Wisławem występuje król duński Eryk Klipping i Przemysł II jako sojusznicy margrabiów. Zob. E. Rymar, Stosunki Przemysła II z margrabiami brandenburskimi ze starszej linii askańskiej w latach , w: Przemysł II, s. 125; B. Nowacki, Przemysł II, s Nie wydaje się, aby Przemysł II był obecny w Kołach przy zawieraniu pokoju.

9 76 Jan ki 13 IX (Idus Septembris) 6 X (II Nonas Octobris) Nakło Kalisz 13 X (in vigilia Calixti, tertio Idus Octobris) Kalisz 11 XI (in festo sancti Martini b. m. episcopi et confessons) 28 XI (III Kalendas Decembris) b. d. Gniezno V (tertio die Pentecostes) Mogilno 15 VIII (die Assumptionis intemerate Sulejów semper ac gloriose Virginis Marie) b. d. Dłusk I (infra octavas Epiphanie Christi) Rogoźno - 2 II (in Purificatione Beate Marie Virginis) k. Poznania 25 IV (in die beati Marci evangeliste) Gniezno 25 V (VIIIKalendas Junii) Ląd 2 VII (in die sanctorum Processi et Martiniani) 25 VIII (in crastino beati Bartholomei) Gniezno 9 IX (in crastino Nativitatis Gloriose Pyzdry Virginis) KDWlkp., 1.1, nr KDWlkp., 1.1, nr 545 KDWlkp., 1.1, nr 546 KDWlkp., 1.1, nr 547 KDWlkp., 1.1, nr 549 KDWlkp., 1.1, nr 550 KDWlkp., 1.1, nr 555 Dok. kuj. maz., s. 220, nr 46' KDWlkp., 1.1, nr KDWlkp., 1.1, nr KDWlkp., 1.1, nr KDWlkp., 1.1, nr 562 KDWlkp., 1.1, nr 564 KDWlkp., 1.1, nr 566 KDWlkp., t. II, nr 639' KDWlkp., 1.1, nr Dyplom wystawił Mściwoj II, ale jak wynika z formuły sigilacyjnej, przywiesił doń swoją pieczęć Przemysł II, stąd wnosić można, że był obecny w Nakle 13 IX 1284 r. 50 Wydawca dyplomu B. Ulanowski, Dok. kuj. maz., s. 220, zauważył, że opat sulejowski Jan dla umocnienia wiarygodności dokumentu prosił arcybiskupa Jakuba Świnkę, książąt Władysława Łokietka, Ziemomysła i Przemysła II o przywieszenie doń swoich pieczęci. Stąd przyjmuje się, że arcybiskup (na pewno) i wspomniani książęta byli prawdopodobnie obecni w Sulejowie. Zob. J. Nowacki, Opactwo sw. Gotarda w Szpetalu pod Włocławkiem, Studia Gnesnensia" 9, 1934, s. 224, przyp. 2; K. Jasiński, Porozumienie kujawsko-pomorskie, Zap. Hist. 21, 1955, z. 3/4, s. 40, przyp S. Krzyżanowski, op. cit., s. 187, reg. 66, poprawia trafnie datę z 1282 na 1285 r. na podstawie listy świadków. 52 Z. Perzanowski, Opactwo benedyktyńskie w Lubiniu, Wrocław 1978, s , uznaje dyplom za interpolowany, datacja jednak jego zdaniem nie budzi zastrzeżeń, zob. także KDWlkp. s. n., z. 1, nr Dyplom ten wystawiony dla podczaszego księżnej Jaśka ma datę 2 II 1285 r., ale data ta jest błędna, nie zgadza się z indykcją XIV wymienioną w dyplomie, ponadto Ryksa została żoną Przemysła II dopiero w październiku 1285 r., stąd Jaśko nie mógł być jej podczaszym w pierwszej połowie tego roku. Przesłanki te nakazują datować dokument na r odpowiadający indykcji, zob. S. Krzyżanowski, op. cit., s. 187, reg. 68 oraz B. Ulanowski, Kilka słów o małżonkach Przemysła II, RAU whf 17, 1884, s. 261, przyp Datę dokumentu z 1289 r. na 1286 r. poprawia S. Krzyżanowski, op. cit., s. 189, reg. 73 ze względu na świadków i podobieństwo z dyplomem z 9 IX 1286 KDWlkp., 1.1, nr 568).

10 Itinerarium książęco-królewskie Przemya II X (secundo Idus Octobris) 27 XI (quinto Kalendas Decembris) Dłusk 28 XII (VKalendas Januarii, in die sanctorum Innocentum) b. d II (in die beati Mathie apostoli) Obra 9 III (die dominica Oculi) k. Kalisza 25 IV (in die Marci evangeliste) Gniezno 26 IV (sequenti die beati Marci) Gniezno 30 V (fena sexta proxima ante diem Sancte Trinitatis) b. d. 13 VII (tertio Idus Julii) 17 VIII (XVIKalendas Septembris) 22 IX (in die Mauritii et sociorum eius) 23 XI (nono Kalendarum Decembris) Słupsk III (XVI Kalendas Aprilis) Łekno 23 IV (infesto beati Adalberti) Gniezno 12 V (quarto Idus Maii) 14 V (II Idus Maii) Rzepka KDWlkp., 1.1, nr , 569 KDWlkp., 1.1, nr 571 KDWlkp., 1.1, nr KDWlkp., 1.1, nr KDWlkp., 1.1, nr 573; KDWlkp., t. XI, nr 1710 KDWlkp., 1.1, nr 574 KDWlkp., 1.1, nr 576 KDWlkp., 1.1, nr KDWlkp., t. II, nr 622 KDWlkp., 1.1, nr 578 KDWlkp., 1.1, nr 579 KDWlkp., 1.1, nr KDWlkp., 1.1, nr 582 KDWlkp., 1.1, nr 584 KDWlkp., t. II, nr 617 KDWlkp., t. II, nr 618 KDWlkp., t. II, nr 619 Zbiór, cz. V, nr 1491, KDWlkp., t. II, nr Indykcja, data dzienna, świadkowie i osoba notariusza Jakuba wskazują wyraźnie, że dokument ten winien mieć datę 1286 r., a nie 1283, czyli wystawiony został razem z dyplomem (KDWlkp., t. I, nr 569), również z 14 października, por. S. Krzyżanowski, op. cit., s. 190, reg. 76 oraz Dok. kuj. maz., s. 363, nr Najprawdopodobniej S. Krzyżanowski, op. cit., s. 189, reg. 78 emenduje datę z 1287 r. na 1286 r. ze względu na bożonarodzeniowy początek roku. Zdaniem Długosza, Annales, lib. VII, s. 243, nadanie miało miejsce 27 XII 1287 r. w Gnieźnie. 57 Ze względu na świadków datę dokumentu poprawia z 1276 r. na 1286 r. S. Krzyżanowski, op. cit., s. 190, reg S. Krzyżanowski, op. cit., s. 190, reg. 84 trafnie wykazuje, że dyplom ten z uwagi na listę świadków powinien nosić datę 30 V 1287 r., a nie 21 V 1288, pod którą wydano go w KDWlkp. 5 9 Datę 1285 na 1287 r. poprawiają S. Krzyżanowski, op. cit., s. 190, reg. 88 oraz B. Ulanowski, Dok. kuj. maz., s. 563, przyp. 12. б" W dokumencie tym wystawca Mściwój czyni dyspozycję wspólnie z Przemysłem II. Przemysł ponadto uwierzytelnia dokument przywieszeniem własnej pieczęci. Za pobytem księcia w Rzepce opowiedział się B. Śliwiński, Rządy Przemysła II na Pomorzu Gdańskim w latach , Zap. Hist. 59, 1994, z. 1, s. 12.

11 78 Jan ki 17 V (in crastino Pentecostes) 30 VI (in crastino beatorum apostolorum Petri et Pauli) 9 VII (in crastino beati Ciliani) między 10 a 31 VII 15 VIII (in die Assumptionis Gloriose Virginis) 24 VIII (in die sancti Bartholomei apostoli) Słupsk 1IX (in die sancti Egidi) 3 IX (IIINonas Septembris) Gniezno 22 IX (in die beati Mauricii et sociorum) 29 IX (in die beati Michaelis) Kalisz 29 IX ( ) 5 XI (Nonas Novembris) 6 XII (in die beati Nicolai confessoris et pontificis ) 22 I (in die beati Vincentii martyris) 31 III (fena quintapost Judica) 23 IV (infesto beati Adalberti) b. d. b. d. 18 I (in die beate Prisce virginis) 20 IV (XII Kalendas Maii) 24 IV (in crastino Adalberti gloriosi) ziemia rudzka Kraków Dłusk Maloscz Dłusk Ląd 1289 Brześć Kujawski Kalisz Dłusk 1290 Bartoszewice k. Gniezna KDWlkp., t. II, nr 621 KDWlkp., t. II, nr 625 KDWlkp., t. II, nr 626 KDWlkp., t. II, nr KDWlkp., t. II, nr 629 Pomm. UB nr MPH, t. II, s KDWlkp., t. II, nr 631 KDWlkp., t. XI nr 1711 KDWlkp., t. II, nr KDWlkp., t. XI, nr 1712 KDWlkp., t. II, nr 632 KDWlkp., t. II, nr 634 KDWlkp., t. II, nr 635' KDWlkp., t. II, nr 636 KDWlkp., t. II, nr 637 KDWlkp., t. II, nr 640 KDWlkp., t. VI, nr 38 KDWlkp., t. II, nr 642 KDWlkp., t. II, nr 643 KDWlkp., t. II, nr Na pobyt Przemysła II w Krakowie między 10 a 31 lipca wskazuje formuła datacyjna: Datum in terra Rudensi eundo in Cracoviam. Książę mógł być w Dłusku 15 sierpnia bo na przebycie trasy z Krakowa do Dłuska ok. 400 km przy średniej dziennej 30 km potrzeba około 13 dni. P. Zmudzki, Studium, datuje pobyt księcia w Krakowie na połowę lipca 1288 r. 62 Mściwój wystawił dokument za zgodą Przemysła II, qui tunc presens aderat. 63 Informację Rocznika Traski o śmierci Ryksy powtórzył J. Długosz, Annales, lib. VII, s. 240, przyjmuje ją zgodnie literatura. Zob. K. Jasiński, Ryksa, PSB, t. 33, 1991, s Dyplom opatrzono błędną datą 1298 r., Przemysł II zginął w 1296 r., stąd S. Krzyżanowski, op. cit., s. 190, reg. 101 poprawia datę na 1288 r. 65 S. Krzyżanowski, op. cit., s. 190, reg. 104 trafnie poprawia datę roczną z 1299 na 1289 r.

12 Itinerarium książęco-królewskie Przemya II 79 między 24 VI a 25 VII Kraków 25 VII (in die beat. Jacobi apostoli) Kraków 24 VIII (IXKalendas Septembris) Kraków 6 IX (in octavo Idus Septembris) Kraków 8 IX (sexto Idus Septembris) Kraków 12 IX (pridie Idus Septembris) Kraków 23 X (in die Severi et Severini) Gniezno b. d. Gniezno 29 X-3 XI (infra octavam Symonis Gniezno et Jude apostolorum) - 11 XI (in die beati Martini episcopi Pyzdry et confessoris ) 15 XI (XVII Kalendas Decembris) Dłusk 21 XI (fena tertia proxima ante diem Pyzdry beate virginis Katherine) b. d. Dłusk 5 I (Nonas Januari) Kalisz 6 I (in Epyphania Domini) Kalisz 26 IV (VIKalendas Maii) Gniezno 1 VIII (in die vincula beati Petri) Pyzdry po 1 VIII przed 20 VIII Nakło 1291 KTyn., nr 38; KDWlkp., t. II, nr 650 KDMłp., t. II, nr DXV, s. 177 KDWlkp., t. II, nr 647 KDWlkp., t. II, nr 648 KDWlkp., t. II, nr 649 KDWlkp., t. II, nr 651, 652 KDWlkp., t. II, nr 657, 658' KDWlkp., t. II, nr 659 KDWlkp., t. II, nr 660 KDWlkp., t. II, nr 661 KDWlkp., t. II, nr 662 KDWlkp., 1.1, nr KDWlkp., t. VI, nr 40 KDWlkp., t. II, nr 664 KDWlkp., t. II, nr 665 KDWlkp., t. VI, nr 41' KDWlkp., t. II, nr 672 Lites ac res gestae inter Ordinemque Cruciferorum, t. I, wyd. I. Zakrzewski, 1890, s. 232, 365; Kronika oliwska, Zdaniem wydawcy dokument ten to falsyfikat. U większości badaczy nie budzi on zastrzeżeń. Najprawdopodobniej został wystawiony przez Przemysła II w pierwszym okresie jego pobytu w Krakowie, tj. przed podziałem Małopolski, w wyniku którego ziemię sandomierską otrzymał Władysław Łokietek. Por. uwagi: Urzędnicy małopolscy XII-XV wieku. Spisy, oprac. J. Kurtyka, T. Nowakowski, F. Sikora, A. Sochacka, P. K. Wojciechowski i B. Wyrozumska, Wrocław-Warszawa 1990, s ; podziela ich stanowisko T. Nowakowski, Małopolska elita władzy wobec rywalizacji o tron krakowski w latach , Bydgoszcz 1991, s. 31, dodając, że dyplom został sporządzony przez odbiorcę. 67 Wystawcą tych dokumentów jest Mściwój II, ale towarzyszył mu Przemysł, przywiesił bowiem do nich swoją pieczęć. Zdaniem badaczy miał wówczas w Gnieźnie miejsce synod i zjazd międzydzielnicowy. Zob. Jurek, Dziedzic, s Tytulatura Przemysła II dux Polonie et Cracovie nakazuje emendować datę z 1286 na 1290 r., której odpowiada ponadto osoba Beniamina w godności kasztelana (niemożliwa dla roku 1286). S. Krzyżanowski, op. cit., s. 191, reg. 122, poprawia trafnie datę roczną, ale publikuje dokument z błędnie rozwiązaną datą dzienną (19 listopada) dobrą dla r. 1286; dla 1290 r. datą odpowiednią jest 21 listopada. 69 Dyplom uznał za podrobiony S. Krzyżanowski, op. cit., s. 191, przyp Broni jego autentyczności J. Tęgowski, Zabiegi księcia kujawskiego Władysława Łokietka o tron krakowski w latach , Zapiski Kujawsko-Dobrzyńskie. Historia" 6, 1988, s. 63; badacz ten uznał, że Przemysł II między 6 I a 26 IV 1291 r. przebywał prawdopodobnie w Małopolsce.

13 80 Jan ki 1IX (in die beati Egidi) Kalisz 16 X (in die beati Galli) 21 X (in die Virginum undecim milium) Gniezno 10 II (in die Scolastice virginis) Dłusk 4 V 6 V (in die beati Johannis ante portam Latinam) V (infra festum Pentecostes) - 16 VI (in crastino beati Viti) Rogoźno 29 IX (in die beati Michaelis) Kalisz b. d. Kalisz między 29 IX a 1 X - Sieradz X (in die Undecim milia virginum) Trzemeszno 28 X (in die sanctorum apostolorum Simo- nis et Jude) 21 XII (in die beati Thome apostoli) Konin 28 XII (in die Innocentium) Kalisz wyd. W. Kętrzyński, MPH, t. VI, s. 315; Pomm. UB, nr 482, KDWlkp., t. II, nr 674 KDWlkp., t. II, nr 677 KDWlkp., t. II, nr 678 KDWlkp., t. II, nr 680 KDWlkp., t. XI, nr 1713 KDWlkp., t. II, nr 682 KDWlkp., t. II, nr 683, 684 KDPol., t. II, cz. 2, s. 744 KDWlkp., t. II, nr 685 KDWlkp., t. II, nr 686 KDWlkp., t. II, nr 685 KDWlkp., t. II, nr 687 KDWlkp., t. II, nr 689 KDWlkp., t. II, nr 691 KDWlkp., t. II, nr Fakt odbycia zjazdu w Nakle literatura przyjmuje dość powszechnie, spory natomiast wywołuje jego chronologia. Doszło do niego zapewne w sierpniu 1291 r., por. B. Śliwiński, Rola polityczna możnowładztwa na Pomorzu Gdańskim w czasach Mściwoja II, Gdańsk 1987, s ; J. Bieniak, Postanowienia układu kępińskiego (15 lutego 1282), Przegl. Hist. 82, 1991, z. 2, s. 232, przyp. 143; B. Śliwiński, O kasztelanie sławieńskim Witku, urzędnikach pomorskich i zjeździe w Nakle, Rocznik Słupski" 1990/1991 (druk 1992), s Nadanie księcia polskiego Miecława V dla wojewody kaliskiego Mikołaja z 16 VI 1102 r., to niewątpliwy falsyfikat, por. Słownik historyczno-geograficzny województwa poznańskiego w średniowieczu, oprac. S. Chmielewski, K. Górska-Gołaska i J. Luciński, cz. 1, z. 1, Wrocław-Warszawa 1982, s Jednak formularz i lista świadków wskazują, że fałszerz posłużył się jakimś nieistniejącym już dokumentem Przemysła II, zmieniając wystawcę i dyspozycję. Wydaje się, że fałszerz zmienił tylko datę roczną, pozostawiając bez zmiany datę dzienną i miejsce wystawienia. Świadkowie Tomisław (w dyplomie błędnie Stanisław) wojewoda poznański, Beniamin kasztelan i sędzia gnieźnieński, Piotrek kasztelan poznański, Gniewomir (sędzia) poznański, Bogusław podkomorzy poznański oraz notariusz Jasiek, to urzędnicy Przemysła II. W ustaleniu prawdopodobnej daty zaginionego dyplomu może pomóc osoba Beniamina, który został sędzią gnieźnieńskim po 23 IV 1288, a przed 19 IV 1293 (Urzędnicy wielkopolscy, s. 39). Pozostali urzędnicy wspomniani w liście świadków falsyfikatu piastowali swoje urzędy zarówno przed 1288 jak i po 1292 r. Tak więc nieznany nam dokument został sporządzony najprawdopodobniej w latach (rok 1293 odpada ze względu na datę dzienną). Fałszerzowi najłatwiej było opuścić jedną setkę i dziewięćdziesiątkę, stąd z dużym prawdopodobieństwem można przypuszczać, że dokument wystawiono w Rogoźnie 16 VI 1292 r. 72 Formuła datacyjna wspomina, że Przemysł II przebywał w Kaliszu cum ad expeditionem processimus in Syrach ad regem Bohemie. Można przypuszczać, że Przemysł II dotarł do Sieradza i przebywał tam dwa lub trzy dni. 73 Datę dokumentu 1293 r. należy rozwiązywać na rok 1292, por. Chronologia, s. 65, przyp. 132.

14 Itinerarium książęco-królewskie Przemya II I (infra octavam Epiphanie Domini) - 10 II (quarto Idus Februarii) 19 IV (XIII Kalendas Maii) 23 IV (in diealberti martyris) 24 V (in die Sancte Trinitatis) 29 VI (in festo beatorum apostolorum Petri et Pauli) 30 VI (in crastino beatorum apostolorum Petri et Pauli) 30 VI-5 VII (infra octavas beatorum apostolorum Petri et Pauli) - 6 VIII (in octavo Idus Augusti) 11 VIII (in die Tiburtii) 11 XII (in die beati Damasipape et confessoris ) 16 IV (in Parasceve) 27 V (in die Ascensionis Domini) 15 VI (in die beatorum martirum Viti et Modesti) 2 VII (quarto die post diem beatorum Petri et Pauli) 27 VII (VI Kalendas Augusti) 10 VIII (in die sancti Laurentii martyris) 18 VIII (XVKalendas Septembris) b. d Kalisz Gniezno Dłusk Dłusk 1294 k. Choczy Słupsk Pobiedziska Ciążeń Kalisz Dłusk Karmin KDWlkp., t. II, nr 692 KDWlkp., t. II, nr 693 KDWlkp., t. II, nr 694 KDWlkp., t. II, nr 695 KDWlkp., t. II, nr 698 KDWlkp., t. II, nr 700 KDWlkp., t. II, nr 701 KDWlkp., t. II, nr 702 KDWlkp., t. II, nr 704, 705 KDWlkp., t. II, nr 706 KDWlkp., t. VI, nr 45 KDWlkp., t. II, nr 713 KDWlkp., t. II, nr 714 KDWlkp., t. II, nr ; Pomm. UB, nr 512, 513 KDWlkp., t. II, nr KDWlkp., t. II, nr 721 KDWlkp., t. II, nr 722, 723 KDWlkp., t. II, nr KDWlkp., t. II, nr Dyplom wystawił Mściwój za zgodą Przemysła II, według formuły sigilacyjnej ostatni przywiesił doń także swoją pieczęć. To przemawia za pobytem Przemysła w Słupsku i tak przyjmuje literatura, por. B. Śliwiński, Rządy, s Datę dzienną z 2 lipca na 30 czerwca poprawia S. Krzyżanowski, op. cit., s. 191, reg Na podstawie indykacji i listy świadków S. Krzyżanowski, op. cit., s. 191, reg. 159 poprawia datę 1291 na 1294 r. Zdaniem B. Śliwińskiego, Rządy, s. 10, to najprawdopodobniej falsyfikat. Broni jego autentyczności J. Tęgowski, Zabiegi, s. 63 oraz T. Jurek, Dokumenty fundacyjne opactwa w Lądzie, Rocz. Hist. 66, 2000, s. 22.

15 82 Jan ki b. d. Świecie 9 X (in die beati Dyonisi episcopi Gdańsk et martyris) 14 X (in die beati Calixtipape et martyris) Gdańsk b. d. b. d IV (quarta feria proxima post diem domi- Świecie nice Resurectionis) 10 IV (in octava Pasche) 12 IV (feria tertia post octavas Pasche) 12 V (in die Ascensionis Domini) Kalisz 22 V (in die Pentecostes) 1 VI (feria quarta post diem Trinitatis) Kalisz b. d. b. d. b. d. b. d. b. d. b. d. Gniezno b. d. Gniezno 26 VI (in festo sanctorum martyrum Johan- Gniezno nis et Pauli) 30 VII (tertio Kalendas Augusti) Słupsk 9 VIII (vigilia beati Laurencii martyris) Gdańsk 11 VIII (in die sancti Thyburtii martyris) Tczew KDWlkp., t. II, nr 724 KDWlkp., t. II, nr 725 KDWlkp., t. II, nr 726 KDWlkp., t. II, nr 719 KDWlkp., 1.1, nr 236 KDWlkp., II, nr 732; Pomm. UB., nr 522 KDWlkp., t. II, nr 632 KDWlkp., 1.1, nr 571 KDWlkp., t. II, nr 733 KDWlkp., t. VI, nr 48 KDWlkp., t. II, nr 735 KDWlkp., t. II, nr 730 KDWlkp., t. II, nr 731 KDWlkp., t. I, nr 529; S. Krzyżanowski, op. cit., s. 164 (formuła odnawiająca) KDWlkp., t. VI, nr 50 KDWlkp., t. II, nr 619, werset I 16 KDWlkp., t. II, nr 736 KDWlkp., t. VI, nr MPH s. n., t. VI, s. 47 (105); ibid., s. 53 (121); Annales, lib. VIII, s. 285 KDWlkp., t. II, nr 737 KDWlkp., t. II, nr KDWlkp., t. IV, nr 2058, (739a) 77 Zdaniem B. Śliwińskiego, Rządy, s. 13, Przemysł II zjawił się w Świeciu 2 lub 3 października. 7 8 O dacie tego dokumentu zob. S. Krzyżanowski, op. cit., s. 191, reg S. Krzyżanowski, op. cit. s. 191, reg. 163 kwestionuje autentyczność tego dokumentu. Jednak zdaniem Z. Perzanowskiego, KDWlkp. s. n., z. 1, s sporządzono go na podstawie jakiegoś nadania dla opactwa lubińskiego z tego okresu i z niego to zaczerpnięto listę świadków, uzupełnioną błędnie Dzierżykrajem. Może było to potwierdzenie książęce nadania Sulewa przez komesa Piotra dla opactwa, o czym wspomina podejrzany dokument. 80 S. Krzyżanowski, op. cit., s. 182 poprawia datę dzienną z 4-9 kwietnia na 10 kwietnia. 81 S. Krzyżanowski, op. cit., s. 163, 191, reg. 132 emenduje datę roczną z 1295 na 1292 r. Nie zgadzają się z tym wydawcy KDWlkp., t. VI oraz T. Jurek, Przygotowania do koronacji Przemysła II, w: PrzemysłII, s. 177, przyp Zdaniem B. Śliwińskiego, Rządy, s. 15 dokumenty te wystawiono przed 26 kwietnia. Przemysł występuje w nich jeszcze jako dux. Według T. Jurka, Przygotowania, s. 170, przyp. 18, Przemysł wystawił niedatowane dyplomy poznańskie przed 12 kwietnia, a gnieźnieńskie krótko przed koronacją. Spostrzeżenia te wydają się trafne i stąd nie umieszczono ich na końcu wykazu rocznego, co postuluje trafnie P. Węcowski, Polskie itineraria, s. 43.

16 Itinerarium książęco-królewskie Przemya II VIII (in die Assumptionis Beate Marie Świecie Virginis) 25 VIII (in crastino beati Bartholomei Gniezno apostoli) 19 X (in crastino beati Luce evangelisti) Gdańsk 25 XII (Natalem Domini) I (in conversione sancti Pauli apostoli) 3 II (Purifications sancte Marie Pyzdry die sequenti) 4-7 II (festum Carnisprivii) Rogoźno - 8 II (in festo sancte Dorote) Rogoźno KDWlkp., t. II, nr 740 Pomm. UB., nr 531 KDWlkp., t. IV, nr 2059 (741a), 2060 (741b), 2061 (741c); MPH, t. VI, s. 315 Annales, lib. VIII, s KDWlkp., t. II, nr 743 KDWlkp, t. II, nr 744 MPH s. n.,t. VI, s. 53 (122) 84 MPH s. n., t. VI, s. 81; ibid., s. 98 (28) 85 Jak wynika z tego zestawienia mamy ponad 250 wzmianek do kalendarium podróży Przemysła II. Najczęściej miejsca pobytu wskazują pojedyncze źródła, czasami potwierdza je kilka wzmianek, zwłaszcza przy pobytach wielodniowych. Tym niemniej należy zdawać sobie sprawę z ich fragmentaryczności. Wydaje się, że nie wszystkie wyjazdy księcia były odnotowywane przez współczesne źródła. Do naszych czasów zachowała się tylko część dokumentów, z niektórych zaś nie można korzystać gdyż są pozbawione danych geograficzno-chronologicznych lub są falsyfikatami. Znany jest przywilej Przemysła II z 1291 r. dla klasztorów w Oliwie i Żarnowcu pozbawiony daty dziennej i miejsca wystawienia 86. W analizie itinerarium pominięto dokumenty uznane przez większość badaczy za ewidentne falsyfikaty 87. W moim przekonaniu można je wykorzystywać tylko wtedy, gdy da się wykazać, że ich actum et datum jest prawdziwe. Fragmentaryczność danych powoduje, że w literaturze szuka się dalszych, prawdopodobnych miejsc pobytu księcia 88. Niemniej zachowany materiał pozwala na wysunięcie pewnych konstatacji. Widać wyraźnie, że książę najczęściej przebywał w Poznaniu (72 potwierdzenia), dalej w Kaliszu (30), Gnieźnie (21), Dłusku (11), Pyzdrach (7), Rogoźnie (6), Gdańsku i Słupsku (po 4), Lądzie, Świeciu, Drezdenku i okolicy (po 3), Grabonogu, Koninie, Kościanie, Krakowie, Lubiniu, Łeknie, Pobiedziskach, Sieradzu i Nakle (po 2). Jednorazowo zaś spotykamy go w Bartoszewicach, Brześciu Kujawskim, Choczu, Ciążeniu, Inowrocławiu, Karminie, Kępnie, Kołach, Malosczu, Mogilnie, Obrze, Opawie?, Rzepce, Santoku, Sądowli, Strzelcach Krajeńskich, Sulejowie, Szczecinie, Szymanowicach, Tczewie, Tłokini, Trzemesznie, Wieleniu, Zbąszyniu i ziemi rudzkiej (wieluńskiej). Zestawienie to ma charakter orientacyjny, gdyż powinno się uwzględniać czas pobytu Przemysła II w danej miejscowości. Stąd 83 Niesłusznie B. Śliwiński, Rządy, s. 20, przyp. 72 informacje Długosza traktuje jako bałamutne. Itinerarium wskazuje, że książę mógł spędzać święta Bożego Narodzenia 1295 r. w swojej głównej rezydencji, zamku poznańskim. 84 Zdaniem B. Nowackiego, PrzemysłII, s. 169, król przybył do Rogoźna najwcześniej 5 lutego. 85 Okoliczności śmierci Przemysła II najpełniej skreślił K. Jasiński, Tragedia rogozińska na tle rywalizacji brandenbursko-wielkopolskiej o Pomorze Gdańskie, Zapiski TNT 26, 1961, z. 4, s KDWlkp., t. II, nr 670. P. Węcowski, Polskie itineraria, s. 43 n. proponuje pomijać takie dokumenty. Nie znamy bliższej chronologii nadania Kramska cystersom w Obrze przez Przemysła II (KDWlkp., t. XI, nr 1715). 8 7 KDWlkp., t. I, nr 467 (por. S. Krzyżanowski, op. cit., s. 184 n., reg. 5); Z. Perzanowski, KDWlkp. s. n., z. 1, s ; B. Nowacki, Przemysł II, s. 68. KDWlkp., t. I, nr 557 (por. S. Krzyżanowski, op. cit., s. 90, reg. 85). KDWlkp., t. II, nr 653 (por. S. Krzyżanowski, op. cit., s. 149). Jego argumentacja jest przekonująca, mimo to B. Nowacki, Przemysł II, s. 137, traktuje to nadanie dla Paradyża jako wiarygodne. KDWlkp., t. II, nr 712 (por. S. Krzyżanowski, op. cit., s. 190, reg. 92). 88 Zdaniem B. Nowackiego, Przemysł II, s książę w grudniu 1290 r. był w Pradze.

17 84 Jan ki moje szacunki różnią się czasami od ustaleń J. Tęgowskiego. Dokumenty kępińskie pokazują np. że mamy tu do czynienia z pobytem jednorazowym ale wielodniowym (7 II-15 II 1282). Analogicznie takich kilkudniowych pobytów księcia w niektórych miejscowościach daje się uchwycić więcej. Tak więc Przemysł drugą połowę grudnia 1283 r. spędził w Kaliszu, w 1290 r. przeszło miesiąc był w Krakowie (25 VII-12 IX). Dłużej w Kaliszu widzimy go jeszcze kilka razy: 9 II-13 II 1280, 6 VI-11 VI 1282, 6 X-13 X 1284, 28 XII I Dłuższe pobyty stwierdzamy w Poznaniu: 7 III-28 III 1283, 17 V-6 VII 1288, 6 V-31 V Ponadto można domyślać się, że jeżeli był w Poznaniu czy innym mieście w sobotę, to spędzał w nim także niedzielę. Analogicznie pobyty poniedziałkowe mogą sugerować pobyty niedzielne, zwłaszcza jeśli chodzi o główne rezydencje książęce. Dlatego warto w kalendariach podróży zaznaczać także dni tygodnia. Oczywiście nie można wykluczyć, że między stwierdzonymi dłuższymi pobytami książę wyjeżdżał w teren dla załatwienia bieżących spraw administracyjnych czy sądowych lub też na polowanie. Nie wiemy jednak o nich, stąd nie warto mnożyć pobytów 89. Częstotliwość pobytów Przemysła II w poszczególnych miejscowościach wyraźnie sugeruje, że mamy tu do czynienia z tzw. systemem rezydencjonalnym. Polegał on, jak trafnie zauważył A. Gąsiorowski, na okresowych pobytach księcia w kilku stałych rezydencjach, z których mógł w ciągu jednego lub kilku dni przenieść się w inne miejsce na terenie swojego dominium, wymagające jego obecności 90. Niewątpliwie takie funkcje rezydencjonalne pełniły w księstwie Przemysła II, Kalisz, Gniezno, Dłusk i Rogoźno. Książę często przebywał także w Pyzdrach, ale pobyty te należy łączyć z postojami w Dłusku. Świadczą o tym dokumenty. 11 XI 1290 r. książę wystawia dokument w Pyzdrach, 15 listopada w Dłusku, a 21 listopada ponownie w Pyzdrach. Po przejęciu władzy w Małopolsce do systemu tego został włączony także Kraków. Natomiast na Pomorzu mamy do czynienia z systemem objazdowym. Niewątpliwie główną rezydencją Przemysła stał się. Wyrazem tego są wzmiankowane pobyty, ale i wzniesienie na wzgórzu, po zachodniej stronie miasta, zamku. Rozpoczął go budować około 1250 r. Przemysł I, stawiając wieżę mieszkalną. Przemysł II myśląc już o koronie około 1290 r. zaczął stawiać nową wielką rezydencję dwu lub trzykondygnacyjną. Nawiązywała ona do palatium legnickiego", a tym samym do siedzib cesarzy i królów niemieckich 91. Prócz zamku książę zaczął wznosić własną kaplicę grobową w katedrze poznańskiej. Fundacje te jednoznacznie wskazują, że miał stanowić centrum władztwa Przemysła II 92. Spotykamy go w Poznaniu w każdym miesiącu, choć z różną częstotliwością: styczeń 5 razy, luty 2, marzec 3, kwiecień 5, maj 5, czerwiec 7, lipiec 2, sierpień 4, wrzesień 2, październik 4, listopad 4, grudzień 2. Dane J. Tęgowskiego są w tym wypadku inne, bo nie uwzględniał długości pobytów. Drugą rezydencję stanowił Kalisz. Po 1253 r. był on siedzibą stryja Bolesława Pobożnego. O założeniach architektonicznych zamku kaliskiego, położonego w północnej części miasta lokacyjnego, na piaszczystym ostrowiu wśród rozlewisk Prosny, niewiele wiadomo. Najprawdopodobniej zamek miał konstrukcję drewnianą i był otoczony wałem drewniano-ziemnym oraz fosą 93. Rangę Kalisza podnosiło jego strategiczne położenie na drodze z Wielkopolski do Krakowa i na Śląsk 94. W Kaliszu spotykamy też Przemysła II bardzo często: styczeń 2 razy, luty 4, marzec 1, kwiecień 1, maj 2, czerwiec 4, sierpień 1, wrzesień 2, październik 2, listopad 5, grudzień 2. Nie mamy dowodów na pobyty w lipcu. 89 P. Węcowski, Polskie itineraria, s. 41 proponuje dopuszczając wyjątki, aby przyjmować pobyt ciągły władcy w danym miejscu tylko wtedy, gdy poświadczone daty dzieli nie więcej niż jeden dzień. 90 Por. A. Gąsiorowski, Podróże panującego, s Por. Z. Dolczewski, Zamek książęcy czy królewskie palatium? O siedzibie Piastów wielkopolskich, Kronika miasta Poznania", 1996, nr 1, s. 85 n.; tenże, Cesarskie palatium króla Przemysła II, w: Przemysł II, s. 333 n. 92 Por. A. Karłowska-Kamzowa, Znaczenie ideowe poznańskich fundacji Przemysła II, w: Początki i rozwój Starego Miasta w Poznaniu w świetle badań archeologicznych i urbanistycznych, red. W. Błaszczyk, Warszawa 1977, s. 380 nn. 93 Por. A. Wędzki, Kalisz w okresie późnego średniowiecza (XIV-XV wieku), w: Dzieje Kalisza, red. W. Rusiński, 1977, s Por. A. Weyman, Ze studiów nad zagadnieniem dróg w Wielkopolsce od X-XVIII wieku, Przegląd Zachodni" 9, 1953, nr 6-8, s. 213 n.

18 Itinerarium książęco-królewskie Przemya II 85 Zrozumiałe są też częste pobyty w Gnieźnie. Pozwalały na kontakty z życzliwym księciu arcybiskupem Jakubem Świnką. Dobre warunki pobytu zapewniał znajdujący się na wzgórzu Lecha zamek, wzniesiony przez Władysława Odonica w latach Jego założenia architektoniczne są na razie nieznane, należy jednak przypuszczać, że był murowany, dla zdobienia bowiem sal zamkowych produkowano płytki ceramiczne zdobione motywami z literatury rycerskiej 96. Podniesiono już, że Gniezno było miejscem regularnych wieców odbywanych w czasie święta św. Wojciecha 97, a także zjazdów książęcych Przemysła II i Mściwoja II 98. Ale w świetle zachowanych źródeł dają się stwierdzić pobyty Przemysła II w Gnieźnie tylko w kwietniu 7 razy, czerwcu 1, sierpniu 3, wrześniu 1, październiku 2. Nie można wykluczyć pobytów w innych miesiącach, gdyż nie znamy dat dziennych i miesięcznych kilku dokumentów wystawionych przez księcia w Gnieźnie. Znamienne są też częste pobyty Przemysła II w Dłusku. Książę miał tu wiejską rezydencję 99. Była ona przygotowana do częstych i dłuższych pobytów panującego, miała odpowiednie zaplecze gospodarczo-usługowe 100. Dłusk stanowił wiejską rezydencję już księcia Bolesława Pobożnego 101. Przemysł bywał w Dłusku początkowo rzadko (od r. 3 pobyty), ale od 1285 r. spotykamy go w tej miejscowości niemalże corocznie, w różnych miesiącach: styczeń 2 razy, luty 2, marzec 1, maj 1, sierpień 2, wrzesień 1, listopad 5, grudzień 2. K. Modzelewski trafnie przyjmuje, że Dłusk zawdzięczał karierę rezydencji książęcej 102, a nie wiecom, jak chciałby to widzieć F. Bujak 103. W pobliskich Pyzdrach przebywał w lutym 1, sierpniu 1, wrześniu 1 i listopadzie 3 razy. Kolejna miejscowość, którą odwiedzał często Przemysł II to Rogoźno. Pojawia się ono w jego itinerarium wprawdzie dopiero w 1283 r., ale potem spotykamy go w Rogoźnie 6 razy. Czasokres pobytów oraz pewna ich regularność (4 przypadają na styczeń-luty) mogą wskazywać, że Rogoźno pełniło funkcję drugiej po Dłusku wiejskiej rezydencji Przemysła II. Odmienny system zastosował Przemysł II na Pomorzu Gdańskim w 1295 r. Przyjazd do Gdańska poprzez Świecie w końcu 1294 r. był wymuszony chorobą Mściwoja. Po koronacji dokonuje uroczystego objazdu księstwa (lipiec-sierpień 1295 r.). Trasa jego wiodła z Gniezna zapewne do Poznania, skąd poprzez Sławno do Słupska (20 lipca), Gdańska (sierpień), skąd przez Tczew (11 sierpnia) i Świecie (15 sierpnia) wraca do Gniezna (24 sierpnia). O podniosłym charakterze tego objazdu może świadczyć nie tylko jego czas (tuż po koronacji), trasa prowadząca przez główne grody Pomorza Gdańskiego, ale i skład otoczenia monarszego. W orszaku książęcym spotykamy bowiem Pomorzan, ale obok nich Wielkopolan oraz Kujawian 104. Trudno powiedzieć, a raczej jest wątpliwe, aby model ten miał być stosowany, gdyby Przemysł II panował na Pomorzu dłużej. W świetle dotychczasowych spostrzeżeń można pokusić się o odpowiedź, gdzie spędził książę półrocze 14 X IV B. Śliwiński dopuszcza różne możliwości. Książę przebywał wprawdzie na Pomorzu, ale jednocześnie mógł być w Wielkopolsce 105. Za spędzeniem zimy na Pomorzu opowiedział się T. Jurek 106. Zgodzić się wypada z domysłem B. Śliwińskiego, że Przemysł uczestni- 95 J. Topolski, Gniezno. Zarys dziejów, 1979, s. 39; C. Sikorski, Uwagi o gnieźnieńskim zamku arcybiskupim, w: Gniezno. Studia i materiały historyczne, t. 3, 1990, s. 248; A. Karłowska-Kamzowa, J. Witkowski, Fundacje artystyczne Piastów wielkopolskich, w: Przemysł II, s J. Wiesiołowski, Przemysł Lancelot czyli strażnica radości nad Wartą, Kronika miasta Poznania", 1995, nr 2, s Por. P. Bujak, O wiecach w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem Wielkopolski, w: Wybór pism, t. 2, Warszawa 1976, s Por. J. Bieniak, Postanowienia, s. 223, przyp K. Modzelewski, Organizacja gospodarcza państwa piastowskiego X-XIII w., Wrocław 1975, s Por. Historia kultury materialnej Polski, red. A. Rutkowska-Płachcińska, t. 2, Wrocław 1978, s ; Z. Kajzer, Archeologiczny rodowód dworu, Łódź 1988, s. 15 n. 101 Spotykamy go w Dłusku w 1255 r. (KDWlkp., t. I, nr 331), 1266 r. (ibid., nr 420), 1270 r. (KDWlkp., t. VI, nr 17), 1271 r. (ibid., nr 18), 1272 (KDWlkp., t. I, nr 448), 1274 r. (KDWlkp., t. VI, nr 21) i 1276 r. (KDWlkp., 1.1, nr 460). 102 K. Modzelewski, Organizacja, s F. Bujak, O wiecach, s. 50 n. 104 Por. bliżej B. Śliwiński, Rządy, s Ibid., s

19 86 Jan ki czył w pogrzebie Mściwoja II 107. Czekając na jego śmierć, załatwiał bieżące sprawy pomorskie z grodu gdańskiego. Sądzę, że po pogrzebie wrócił do Wielkopolski, by podjąć starania o koronę. Wymagało to uzgodnień z możnymi i duchowieństwem wielkopolskim. Przysięgi wierności Pomorzan nie musiał odbierać. Zgodę na jego rządy możni pomorscy wyrazili już wcześniej. Mógł odbierać ją któryś z zaufanych współpracowników księcia. Znamy taki przypadek. Otóż po śmierci Przemysła przysięgę wierności od rycerzy pomorskich oraz miast Gdańska i Tczewa w imieniu Władysława Łokietka odebrał wójt brzeski Tylo 108. Przemysł II po uzgodnieniach wielkopolskich wraca na Pomorze dla załatwiania spraw bieżących, ale i zyskania akceptacji dla planów koronacyjnych. 6 IV 1295 r. był jeszcze w Świeciu, skąd wraca pośpiesznie do Poznania (10 kwietnia). Za taką interpretacją przemawiałby również fakt, że od 1279 r., kiedy to Przemysł II został księciem całej Wielkopolski, nie zdarzyło się, aby przebywał pół roku w jednej ziemi (poznańskiej, czy też gnieźnieńsko-kaliskiej). Kolejnym problemem, nad którym warto zastanowić się, analizując itinerarium Przemysła II, to pytanie, czy istniały jakieś stałe terminy pobytów księcia w poszczególnych rezydencjach, jak te terminy miały się do świąt kościelnych i wieców oraz jak wyglądała organizacja przejazdów księcia. W literaturze zwrócono już uwagę na związki pomiędzy terminami objazdów a świętami Pańskimi 109. W przypadku Przemysła śledzenie tego zjawiska utrudnia fakt, że niektóre dokumenty nie mają daty miesięcznej. Niemniej śledząc itinerarium Przemysła II można zauważyć pewną regularność jego pobytów w Poznaniu i Gnieźnie. Otóż 11 razy spotykamy go w Poznaniu na przełomie czerwca i lipca. Wiązać to można z obchodzonym uroczyście w diecezji poznańskiej w dniu 29 czerwca świętem świętych Piotra i Pawła, patronów diecezji. Tego też dnia odbywały się posiedzenia generalne kapituły poznańskiej 110. Dalej książę często spędzał w rezydencji poznańskiej święta Wielkanocne (5 razy), Zielone Świątki (4) i Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (4). Jeśli chodzi o Gniezno, to pobyty kwietniowe należy łączyć ze świętem św. Wojciecha. Obchodzono je uroczyście szczególnie w Gnieźnie 23 kwietnia 111. Wówczas też odbywały się posiedzenia generalne kapituły metropolitalnej. W Gnieźnie spotykamy księcia w kwietniu 7 razy, inne częstsze pobyty można łączyć ze świętem św. Bartłomieja (3), reszta pobytów pojedynczych przypada na różne dni (św. Jana i Pawła męczenników 26 czerwca, bpa Sewera 22 października, męczennika Seweryna 23 października, 11 tysięcy dziewic 21 października) i nie liczy się ze świętami. W przypadku Kalisza trudno uchwycić związek między świętem a czasem pobytu księcia. Jak wiadomo, miasto to już na przełomie XII/XIII w. było ważnym ośrodkiem życia religijnego. Mogą 0 tym świadczyć istniejące kościoły: kolegiacki św. Pawła, św. Wojciecha, NMPanny, św. Gotarda 1 klasztorny św. Wawrzyńca w pobliskiej Kościelnej Wsi. W II połowie XIII w. wzniesiono murowany kościół parafialny św. Mikołaja oraz klasztorny oo. Franciszkanów pod wezwaniem św. Stanisława 112. Księcia spotykamy w Kaliszu w święto Trzech Króli i oktawę, oktawę święta Oczyszczenia NMP, przed Niedzielą Esto Mihi (luty), oktawę Zielonych Świątek, święto Wniebowstąpienia Pańskiego (maj), sobotę przed świętem św. Jana Chrzciciela, w po św. Trójcy (czerwiec), święto św. Wawrzyńca (sierpień), święta św. Franciszka, Łukasza ewangelisty (październik), św. Marcina męczennika i Michała (listopad), wreszcie w wigilię św. Tomasza Apostoła i św. Innocentego (grudzień). Dwukrotny pobyt przypadł tylko w święto Trzech Króli i św. Michała. Także pobyty Przemysła II w Dłusku przypadały na różne święta i dni św. Pawła (styczeń), Scholastyki Dziewicy (luty), Priska męczennika i Malchusa (marzec), Św. Trójcy (maj), Wniebowzięcia 106 T. Jurek, Przygotowania, s B. Śliwiński, Rządy, s Lites, t. I, s. 30: et iuramenta recepi et dictavi nomine domini regis tunc ducis, et tota terra et milites sibi obedierunt et dictavi iuramenta fidelitatis, que cives de Gdanczk et Trschow sibi prestiterunt. 109 A. Gąsiorowski, Święta Pańskie, s (tam wcześniejsza literatura) 110 J. Nowacki, Dzieje archidiecezji poznańskiej, t. 1, 1959, s. 53 nn. m W. Danielski, Kult św. Wojciecha na ziemiach polskich w świetle przedtrydenckich ksiąg liturgicznych, Lublin 1997, passim. 112 A. Wędzki, Kalisz, s. 59, 64 nn.

20 Itinerarium książęco-królewskie Przemya II 87 NMP, Marcina biskupa (listopad) i Damazego papieża (grudzień). Z tych tylko w dzień św. Damazego książę był w Dłusku dwukrotnie. Trudno też dostrzec wyraźny związek między świętem a pobytem w innych miejscowościach. Jednocześnie na wielu przykładach można zauważyć, że poszczególne święta książę spędzał w różnych miejscowościach. Np. w święto Wniebowzięcia NMP spotykamy go najczęściej w Poznaniu, ale obok tego w Sulejowie, Dłusku i Świeciu; święto św. Bartłomieja spędzał często w Gnieźnie, ale obok tego w Lądzie i Kaliszu; Zielone świątki najczęściej w Poznaniu, ale i w Kaliszu oraz w Mogilnie. W świetle tych przykładów można skonstatować, że Przemysł II spędzał z reguły święto Piotra i Pawła w Poznaniu, a św. Wojciecha w Gnieźnie. W Poznaniu też jako głównej rezydencji obchodził najważniejsze święta Pańskie. Trudno natomiast uchwycić związek między konkretnym świętem a dniem tygodnia oraz innymi miejscami pobytu Przemysła II w Wielkopolsce czy też na Pomorzu Gdańskim. Za mało mamy tu przekazów źródłowych, ale należy badać to zjawisko przy itinerariach innych władców. Różnie kształtowała się częstotliwość wystawiania dokumentów w poszczególne dni tygodnia. Najwięcej wystawiono ich w (28), dalej w kolejności idą (27), (26), (25), (23), (21) i (18). W literaturze pobyty Przemysła II w Poznaniu 29 czerwca i Gnieźnie 23 kwietnia łączy się z odbywanymi tam wiecami. F. Bujak dzieli je na międzydzielnicowe (polityczne) i dzielnicowe, a wśród tych wyróżnia walne i zwyczajne 113. Do takich za jego panowania można zaliczyć wiec w Szymanowicach 22 VIII 1273 r. czy też zjazdy polityczne z udziałem książąt i możnych w Lądzie 24 VIII 1278, Kępnie 7-15 II 1282, Sieradzu 20 II 1284, Sulejowie 15 VIII 1285 oraz w Gnieźnie w październiku 1290 r. 114 Ustalenie wieców lokalnych jest trudne. Dokumenty Przemysła II wyraźnie mówią o kilku kolokwiach, tj. w Pobiedziskach 13 I 1278 r. 115, Nakle 13 IX 1284 r. 116 i Poznaniu 2 II 1286 r. 117 Wspominano już w itinerarium o wielkim wiecu w początkach sierpnia 1291 r. w Nakle. O odbyciu innych zdaniem niektórych badaczy mają wskazywać formuły de consensu baronum nostrorum 118. Istotnie o zgodzie możnych mówią wspomniane wyżej dokumenty wiecowe. Formuły analogicznej coram nobis nostrisque baronibus użyto w 21 jego dokumentach 119. Czy świadczą one o odbytych wiecach generalnie? Na pewno nie. W 1287 r. formuły coram nobis użyto na dokumentach wystawionych w Gnieźnie 26 kwietnia, w Poznaniu 30 maja i 13 lipca 120. Wątpliwe, aby w tak krótkim czasie miały miejsce trzy wiece. Nie trudno zauważyć, że formuły tej używa nagminnie pisarz Jasiek 121. Dlatego też wzmianki tego typu w dokumentach Przemysła II należy rozpatrywać indywidualnie. Niewątpliwie panujący był uroczycie witany przez lokalne wspólnoty wiejskie i miejskie. Przyjazd orszaku książęcego sygnalizował głos trąb. Był to obyczaj zapewne powszechny w Polsce dzielnicowej 122. Konrad Mazowiecki 16 IV 1242 r. zastrzega sobie prawo karania poddanych kościoła w dobrach łowickich i wolborskich, gdyby wypędzali heroldów oznajmujących przybycie księcia 123. Nie jest wykluczone, że funkcję taką pełnił trębacz Siemowita III, Stanisław Wrona, który sprzedał dwa łany w Boguszycach miejscowemu sołtysowi Florianowi Śleszy, co potwierdził dokumentem 113 F. Bujak, O wiecach, s KDWlkp., t. I, nr 451, 482, 503; t. III, nr 2033 (503a), 536; Dok. kuj. maz., s. 220, nr 46; por. też B. Nowacki, Przemysł II, s KDWlkp., 1.1, nr 473: in communi colloquio. 116 KDWlkp., 1.1, nr 544: hoc actum est in Nakel in colloquio, ubi multi convenerant (dokument Mściwoja). 117 KDWlkp., 1.1, nr 553: in congregatione generali. 118 Analizy dokumentów pod tym kątem dokonał S. Russocki, Consilium i consensus otoczenia księcia w dokumentach polskich XIII wieku, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, red. S. K. Kuczyński, t. 5, 1992, s Zdaniem B. Nowackiego, Przemysł II, s. 155, przyp. 6, formuła consilium to nie stylistyczny ozdobnik, ale konkretna treść. 119 KDWlkp., 1.1, nr 479, 491, 504, 513, 514, 539, 566, 577, 579; t. II, nr 619, 621, 622, 634, 677, 684, 685, 691, 702, 706, 720, 735. Na podstawie takich dokumentów niektórzy badacze ustalają listę wieców dzielnicowych, por. K. Bracha, Wiece Bolesława Wstydliwego , Kwart. Hist. 93, 1987, nr 3, s. 663 n. 120 KDWlkp., t. I, nr ; t. II, nr Ibid. oraz KDWlkp., t. II, nr 619, 621, 677, 684, 685, 702, 706, Por. Historia kultury materialnej Polski, red. M. Dembińska i Z. Podwińska, t. 1, Wrocław 1978, s KDWlkp., t. I, s

21 88 Jan ki 5 I 1374 r. Siemowit IV 124. Dodatkowym argumentem za tym, że Przemysła II witano trąbami (sygnalizowano jego przyjazd) może być pieczęć jego ojca Przemysła I, na której księciu stojącemu frontalnie w rynsztunku rycerskim w otoczeniu motywów architektonicznych towarzyszą dwaj trębacze, dmący w rogi z dwukondygnacyjnej wieży. Pieczęci tej używał Przemysł I w latach Motyw z trębaczem występuje ponadto na jednej pieczęci Kazimierza I oraz pieczęciach Leszka Czarnego i Bolesława Pobożnego 125. Tradycyjnie badacze analizujący itineraria, starają się określić prędkość podróżowania swojego bohatera. Liczba zachowanych dokumentów Przemysła II pozwala na wyciąganie pewnych wniosków. 18 II 1284 r. książę był w Kaliszu, dwa dni później (20 lutego) spotykamy go już w Sieradzu. W ciągu dwóch dni orszak książęcy pokonał więc trasę 55 km, co daje średnią dzienną 27,5 km. W 1288 r. od 15 sierpnia do 3 września książę pokonał trasę Dłusk-Słupsk-Gniezno o łącznej długości ok. 600 km, co daje średnią prędkość dzienną ok. 31 km. 11 VIII 1295 r. spotykamy księcia w Tczewie, zaś 15 sierpnia w Świeciu. Odległość 95 km dzielącą te dwa miasta przebył Przemysł II ze średnią prędkością 24 km dziennie. Przykłady te pokazują, że średnia prędkość poruszania się orszaku książęcego wahała się między 24 a 31 km dziennie. Ale spotykamy się z przykładami szybszego poruszania się. W maju 1288 r. Przemysł wystawił trzy dokumenty, 12 i 17 w Poznaniu, a 14 w Rzepce (obecnie osada nie istniejąca, wchłonięta przez Bydgoszcz). Tak więc trasę - -Rzepka, liczącą 125 km, książę przebył w dwa dni przy średniej prędkości 62,5 km, z Rzepki do Poznania wracał trzy dni, czyli przy prędkości dziennej 41 km. W kwietniu 1295 r. książę przebył trasę Świecie- (180 km) w ciągu czterech dni, dziennie pokonywał więc jego orszak przeciętnie 45 km. Jak widać orszak książęcy poruszał się z różną prędkością. Za średnią prędkość maksymalną można przyjąć 62,5 km dziennie, średnią przyspieszoną 41 km, zad średnią normalną 27,5 km. Ustalenia te pokrywają się prędkościami stosowanymi przez innych średniowiecznych władców polskich i nie tylko panujących. G. Labuda ustalił, iż znany podróżnik kupiec lbrahim ibn Jakub poruszał się po Niemczech z prędkością km dziennie 126. Z badań Z. Górskiego wynika, że książę Mściwoj II dziennie pokonywał od 25 do 41 km 127. Według A. Gąsiorowskiego średnia prędkość dzienna poruszania się króla Władysława Jagiełły wynosiła km, ale w nagłych wypadkach mogła dochodzić do 100 km 128. Z szybkością od km dziennie poruszały się orszaki księcia mazowieckiego Janusza Starszego i księżnej śląskiej Agnieszki w końcu XIV w. 129 Analogiczną mobilność dostrzegamy na dworach panujących w Europie Zachodniej 130. Oczywiście szybciej poruszali się specjalni posłańcy czy też zawodowi kurierzy 131. Należy przy tym pamiętać, że o prędkości poruszania się decydowały różne czynniki, a więc ukształtowanie terenu, stan dróg, warunki pogodowe, wielkość orszaku i sposób podróżowania. Zapewne podróże Przemysła II były planowane i organizowane tak jak inne podróże królewskie, co wykazała G. Rutkowska, analizując itinerarium królowej Jadwigi Andegaweńskiej 132. Lakoniczność źródeł nie pozwala na określenie, kto na dworze książęcym, potem królewskim zajmował się 124 KDMaz., nr Z. Piech, Ikonografia pieczęci Piastów, Kraków 1993, s. 209 nn. Niesłusznie Z. Piech, Uwagi o genezie i symbolice herbu książąt kujawskich, St. Hist. 30, 1987, z. 2, s. 181, widzi w motywie trębacza tylko nawiązanie do średniowiecznych turniejów rycerskich. 126 G. Labuda, Ibrahim ibn Jakub, Rocz. Hist. 16, 1947, s Z. Górski, Itinerarium Mszczuja II ( ), Acta Universitatis Nicolai Copernici", Historia VIII. Nauki Humanistyczno-Społeczne, 1973, z. 54, s A. Gąsiorowski, Itinerarium, s M. Wilska, Objazdy księcia Janusza Starszego. Struktura władzy i środowisko dworskie na Mazowszu, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, red. S. K. Kuczyński, t. 2, 1982, s Por. F. Ludwig, Untersuchungen über die Reise und Marschgeschwindigkeit im XII und XIII Jahrhundert, Berlin 1897; N. Ohler, Reisen im Mittelalter, München Por. W. Mruk, Posłańcy poczty papieskiej w okresie od pontyfikatu Jana XXII do Innocentego VI ( ), w: Cracovia-Polonia-Europa. Studia z dziejów średniowiecza ofiarowane Jerzemu Wyrozumskiemu w sześćdziesiątą piątą rocznicę urodzin i czterdziestolecie pracy naukowej, oprac. zbior., Kraków 1995, s G. Rutkowska, Itinerarium, s

22 Itinerarium książęco-królewskie Przemya II 89 organizacją podróży. Trudno też określić wielkość orszaku towarzyszącego księciu. M. Dembińska ustaliła, że królowej Jadwidze towarzyszyło przeciętnie osób, nie licząc gości i wojska 133. Zapewne orszak Przemysła II był skromniejszy. Informacje o jego podróżach i otoczeniu czerpiemy z dokumentów. Te jednak ograniczają listę świadków do kilku osób, najczęściej sześciu. Liczba ta jest niewielka nawet na dokumentach wystawianych na wiecach czy też na zjazdach politycznych książąt. O doborze testatorów decydowały różne przesłanki, w literaturze zajmowano się już 134 nimi. Niemniej warto na podstawie list świadków zestawić grono osób towarzyszących różnym poczynaniom Przemysła II. W analizie uwzględniono dyplomy wystawione samodzielnie przez księcia króla w latach , wspólnie z Bolesławem Pobożnym 135 i innymi książętami (Mściwój II, Bogusław IV) 136. Natomiast w wykazie pomijamy odbiorców dyplomów oraz inne osoby w nich występujące, gdyż naszym zadaniem jest tylko uchwycenie osób towarzyszących w podróżach Przemysłowi II oraz częstotliwość ich występowania. Wydaje się, że jest to grupa wystarczająco reprezentatywna. Analizie poddano 201 świadków. Zbiorowość tę ze względu na częstotliwość występowania przy władcy dzielimy na trzy grupy: I osoby występujące pojedynczo lub rzadko (1-2 razy), II osoby występujące często (3-10 razy) oraz III osoby występujące bardzo często (ponad 10 razy) 137. W nawiasie podajemy datę roczną lub daty roczne występowania w dokumentach oraz sprawowany urząd w okresie rządów Przemysła II. Grupa I Liczba wystąpień w testacjach Ąbraham Szymonowic, skarbnik gnieźnieński (1291) Andrzej, kasztelan nakielski (1278) Andrzej Marcinowic (1284) Bertold, burmistrz (1283) Blizbor, sędzia poznański (1275) Boglo, komes (1290) Bogusza Piotrowic (1283) Borek Wisławic (1295) Bronisław Wilkomir (1280) Bronisz, łowczy lędzki (1291) Czesław Marcinowic (1237) Dobrogost Tomisławic (1296) Dominik Głownia (1291) Drogosław, kasztelan radzimski (1294) Dzierżykraj (1290) Dzierżykraj, niestan kaliski (1284) Dzierżykraj Sędziwojowic (1294) Ekhard z Byczyny (1283) Filip, scholastyk gnieźnieński (1294) Florian, skarbnik krakowski (1290) Florian, łowczy kłobucki (1290) Franciszek z Kościelca (1287) 133 M. Dembińska, Konsumpcja żywności w Polsce średniowiecznej, Wrocław-Warszawa 1963, s , 160, 180. Podziela ten pogląd G. Rutkowska, Itinerarium, s Por. J. Pakulski, Wielkopolska elity władzy politycznej w Ipoł. XIV w. Kryteria kwalifikacyjne, w: Genealogia. Polska elita polityczna w wiekach średnich na tle porównawczym, red. J. Wroniszewski, Toruń 1993, s. 65, przyp KDWlkp., t. I, nr 450, 451, 460, KDWlkp., 1.1, nr 544; Pomm. UB, nr 437; KDWlkp., t. II, nr 657, 658, 659, M. Wilska, Objazdy, s. 163, za podstawę podziału przyjęła częstotliwość: grupa I 1, II 2-10, III ponad 10 wystąpień. W literaturze stosowane są też inne progi kwalifikacyjne, por. J. Mularczyk, Władza książęca na Śląsku w XIII w., Wrocław 1984, s. 96; I. Sułkowska-Kurasiowa, Doradcy Władysława Jagiełły, w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, red. S. K. Kuczyński, t. 2, 1982, s. 193.

23 90 Jan ki Gabriel, kantor poznański (1287) Gerard z Kołbacza, brat zakonny (1294) Gerard, opat lędzki (1293) Gotszalk, kantor poznański (1280) Henryk, opat bytomski (1283) Henryk, wójt kaliski (1282) Jakub, prepozyt poznański (1284) Jakub, scholastyk poznański (1278) Jakub Skorupka, kanonik poznański (1293) Jan, kasztelan dupiński (1280) Jan, kapelan łekneński (1288) Jan, kasztelan śremski (1293) Janik i Jozef, synowie Eustachego (1287) Janusz, podczaszy poznański (1279) Jarosław Przedpełkowic, podsędek poznański (1295) Jarosław z Lipy (1294) Jasiek, wójt pyzdrski (1283) Jasiek, włodarz poznański (1280) Julian, cześnik tczewski (1295) Klemens, pleban przemęcki (1281) Konrad, krzyżak (1294) Konrad, biskup lubuski (1286) Konrad, sołtys (1282) Luder, pleban lewicki (1287) Luder z Komorowa, wojski gnieźnieński (1285) Łaszcz, podstoli księżnej Małgorzaty Maciej podkomorzy sławieński (1295) Maciej, sędzia brzeski (1289) Marcin Lis, łowczy poznański (1273) Marcin, kasztelan małogojski (1290) Marcin, opat lubiński (1291) Mateusz, podkomorzy sławieński (1295) Michał, kanonik poznański (1287) Mikołaj, prepozyt rudzki (1291) Mirosław, pleban kaliski (1291) Mroczek Jarczewic (1287) Mrokota, kasztelan bniński (1283) Pakosław Szczedrzykowic (1293) Paweł, kanonik poznański (1287) Paweł, kanonik płocki, pleban chełmżyński Piotr Drogosławic (1290) Piotr Sławnikowic (1288) Piotrek, wojski kaliski (1282) Przecław, podczaszy świecki (1295) Przedpełk Wisławic, kasztelan międzyrzecki (1293) Przedpełk ze Spławia, podkomorzy ks. Ludgrady (1279) Przezap z Turska (1287) Racibór Markuszewic (1288) Rudyger, opat oliwski (1294) Samson Gniewomirowic (1289) Sędziwój, cześnik poznański (1291) Siemian, stolnik krakowski (1290) Staszek, komes (1284) Stefan, archidiakon pomorski (1295) Sykstus Wierzbiętowic (1290)

24 Itinerarium książęco-królewskie Przemya II 91 Świętomir z Kuchar (1287) Tomasz (1280) Tomasz, biskup płocki (1286) Tomek, kustosz poznański (1287) Tomisław, brat Dzierżykraja (1286) Tomisław, kasztelan lędzki (1281) Wacław Tolisławic (1283) Wierzbięta, kasztelan wschowski (1286) Wincenty z Pniew (1287) Wisław, biskup włocławski (1288) Witek Wacławic (1288) Wojciech, podczaszy gnieźnieński (1279) Wojciech, wojewoda krakowski (1290) Wojsław, kasztelan ksiąski (1273) Zawisza, wojewoda sieradzki (1294) Ziemięta z Wielowsi (1293) Zygfryd, kanonik gnieźnieński (1283) Zygfryd ze Świdnicy (1283) Zegota, cześnik sieradzki (1294) Adam, kasztelan tczewski (1295) 2 Bodzęta Jankowic, kasztelan giecki ( ) 2 Bogumił, stolnik gnieźnieński, łowczy poznański ( ) 2 Chemka, kasztelan radzimski ( ) 2 Chrosla, cześnik poznański ( ) 2 Gabriel, prepozyt św. Jerzego na zamku gnieźnieńskim ( ) 2 Gotard, stolnik świecki (1295) 2 Henryk, opat pelpliński (1295) 2 Jakub, kanonik poznański, pleban kościański ( ) 2 Jan, kasztelan biechowski, dubieński ( ) 2 Jan, podsędek poznański (1278) 2 Jan, wojski krakowski (1290) 2 Janek, włodarz poznański ( ) 2 Junosza Pielgrzymowic, stolnik kaliski ( ) 2 Krzyżan, włodarz poznański ( ) 2 Mikołaj, skarbnik lędzki ( ) 2 Mikołaj, medyk książęcy ( ) 2 Nosan, konarski kaliski ( ) 2 Paweł, podkomorzy świecki (1295) 2 Piotr Prusak ( ) 2 Piotr Ściborowic, włodarz pyzdrski, dłuski ( ) 2 Piotrek, kasztelan santocki ( ) 2 Piotrek, sędzia poznański ( ) 2 Prokop, kanclerz krakowski (1290) 2 Sambor, kasztelan śremski (1277) 2 Sędziwój, kasztelan lędzki ( ) 2 Trojan Sławnikowic, łowczy poznański ( ) 2 Ubelin, mincerz pyzdrski (1283) 2 Unisław, podkomorzy gdański (1295) 2 Warcisław, sędzia krakowski (1290) 2 Wincenty z Szamotuł, kasztelan santocki ( ) 2 Wisław, kasztelan międzyrzecki ( ) 2 Wojciech, scholastyk, prepozyt poznański ( ) 2 Włościbór, prepozyt gnieźnieński ( ) 2 Razem 131 osób

25 92 Jan ki Grupa II Arkembold, wojewoda gnieźnieńsko-kaliski ( ) 3 Bogumił, prepozyt santocki ( ) 3 Borzysław, kasztelan żoński ( ) 3 Czewlej z Ponieca, kasztelan śremski, giecki? ( ) 3 Chwalisz, włodarz kaliski ( ) 3 Gabriel, kantor gnieźnieński ( ) 3 Henryk, opat pelpliński ( ) 3 Janusz Pielgrzymowic, stolnik kaliski ( ) 3 Maciej, kasztelan kaliski ( ) 3 Mikołaj Ząb; łowczy gnieźnieński ( ) 3 Mirosław, podczaszy kaliski, podkomorzy gnieźnieński, kasztelan bniński ( ) 3 Olbracht Jankowic, kasztelan Ostrowski ( ) 3 Ozjasz, podczaszy kaliski, skarbnik lędzki ( ) 3 Paweł Wyszelic, wojewoda świecki (1295) 3 Wawrzyniec, kasztelan słupski (1295) 3 Wojciech Jaktorowic ( ) 3 Zawisza, kasztelan kaliski ( ) 3 Jan Wyszkowic, biskup poznański ( ) Jan, łowczy poznański ( ) 4 Markusz, kasztelan biechowski ( ) 4 Piotr Skliza, notariusz książęcy ( ) 4 Sędziwój, kasztelan międzyrzecki, drużyński, bniński ( ) 4 Stefan Szczedrzykowic, kasztelan krobski, karzecki ( ) 4 Wiktor, włodarz kaliski ( ) 4 Włost, kasztelan obrzycki, drzeński ( ) 4 Bodzęta Przedpełkowic, kasztelan przemęcki ( ) 5 Mikołaj z Kębłowa, kasztelan wilkowyjski, podkomorzy gnieźnieński ( ) 5 Mikołaj, wojewoda krakowski (1290) 5 Mroczek Przecławic, łowczy lędzki, kasztelan bydgoski ( ) 5 Stanisław, kasztelan świecki ( ) 5 Szczedrzyk z Dubina, kasztelan krzywiński ( ) 5 Teodoryk Lach, kapelan Przemysła II ( ) 5 Chwał, kasztelan czarnkowski ( ) 6 Dzierżykraj, sędzia kaliski ( ) 6 Jerzy, dziekan poznański ( ) 6 Kiełcz Tomisławic, miecznik gnieźnieński, kasztelan santocki, zbąszyński ( ) 6 Mikołaj, wojewoda tczewski (1295) 6 Świętomir, łowczy starogrodzki, stolnik gnieźnieński, kasztelan biechowski ( ) 6 Zbylut Straszewic, kasztelan nakielski ( ) 6 Zegota Marcinowic, łowczy kalisko-gnieźnieński ( ) 6 Stojgniew, łowczy kaliski, kasztelan rudzki ( ) 7 Świętosław, notariusz książęcy ( ) 7 Wit Wacławic, cześnik gnieźnieński ( ) 7 Zegota, kasztelan krakowski ( ) 7 Dzierżykraj, kasztelan drezdeński, santocki, międzyrzecki, ujski ( ) 8 Paweł Grabia, podskarbi poznański, wielkopolski ( ) 8 Święca, wojewoda gdański ( ) Przy arcybiskupie Jakubie i biskupach poznańskich Janach poza testacją uwzględniono także inne spotkania z Przemysłem II.

26 Itinerarium książęco-królewskie Przemya II 93 Jaśko, notariusz książęcy ( ) 9 Mikołaj, podstoli gnieźnieńsko-kaliski ( ) 9 Ciechosław, cześnik, kasztelan kaliski ( ) 10 Jakub, kasztelan wieleński, rogoziński? ( ) 10 Razem 51 osób Grupa Andrzej z Ryszewa, sędzia gnieźnieńsko-kaliski ( ) 11 Bodzęta z Lubrzy, kasztelan lędzki ( ) 11 Rożek Stojgniewic, łowczy kaliski ( ) 11 Ubysław, podkomorzy, cześnik kaliski ( ) 11 Przecław z Zernik, kasztelan gnieźnieński ( ) 13 Wojciech Krystynowic, podkomorzy poznański, kasztelan zbąszyński, podkomorzy gnieźnieńsko-kaliski ( ) 15 Berwold, cześnik lędzki, łowczy kaliski, sędzia, kasztelan kaliski ( ] 16 Sędziwoj Jankowic, podkomorzy gnieźnieńsko-kaliski, kasztelan rudzki, podkomorzy gnieźnieńsko-kaliski ( ) 16 Tomisław, kasztelan, wojewoda poznański, sędzia gnieźnieński ( ) 16 Andrzej, kanclerz, archidiakon kaliski ( ) 17 Jakub, arcybiskup gnieźnieński ( ) 18 Wincenty Przedpełkowic, kanclerz, prepozyt poznański ( ) 18 Tylo notariusz, prepozyt santocki ( ) Gniewomir, kasztelan zbąszyński, sędzia poznański ( ) 24 Jan Herbicz, archidiakon, biskup poznański ( ) 27 Filip Jankowic, kustosz, archidiakon gnieźnieński ( ) 28 Beniamin, wojewoda poznański, kasztelan i sędzia poznański wojewoda poznański ( ) 34 Piotrek Prandocic, stolnik poznański, kasztelan poznański, cześnik poznański ( ) 39 Bogusław Domaradzic, podkomorzy poznański, kasztelan ujski, sędzia gnieźnieńsko-kaliski ( ) 46 Mikołaj z Gostynia, łowczy, sędzia poznański, wojewoda kaliski ( ) 60 Razem 20 osób Zestawienie powyższe pozwala na sformułowanie pewnych interesujących spostrzeżeń, choć nie zawiera pełnej listy osób towarzyszących Przemysłowi II w jego podróżach. Niektóre osoby poznajemy z zeznań świadków na procesie polsko-krzyżackim w Warszawie. Towarzyszyli księciu na Pomorzu Kujawianie: Bogusza (późniejszy kasztelan inowrocławski), Jan (potem sędzia inowrocławski), Wojciech z Kościelca (później wojewoda brzeski), Wielkopolanin Wojciech z Ryszewa (późniejszy miecznik kaliski) 140. O innych wspominają nadania książęce wynagradzające wierną służbę 141. W sumie jest to grono osób nowych niewielkie, które można pominąć przy obliczaniu wskaźników procentowych, bo nie ma na nie większego wpływu. Natomiast przy szczegółowej analizie otoczenia książęcego należy uwzględniać nie tylko częstotliwość, ale i inne przesłanki, jak choćby długotrwałość występowania przy księciu. Wojewoda gnieźnieńsko-kaliski Arkembold pojawia się przy Przemyśle tylko trzy razy, bo do 1279 r. był urzędnikiem Bolesława Pobożnego i w 1284 r. zmarł. Dalej należy brać pod uwagę charakter pełnionej funkcji. Dominikanin Teodoryk Lach występuje w dokumentach tylko pięć razy, ale w praktyce III 139 Uwzględniono tylko wystąpienia Tylona w charakterze testatora, analogicznie jak przy innych notariuszach kancelarii książęcej. 140 Lites, t. I, s. 348, 351, 398, 400; B. Śliwiński, Rządy, s ; J. Karczewska, Urzędnicy książąt kujawskich: Leszka, Przemysła i Kazimierza Ziemomysłowiców, cz. 1, Ziemia Kujawska" 12, 1997, s. 112, Listy licznych nadań Przemysła II dla miast, instytucji kościelnych, osób duchownych i świeckich zestawił S. Krzyżanowski, op. cit., s Należy do niej dodać nadania z KDWlkp., t. VI, nr 26-32, 38, 40-41, 45, 47-50; t. Xl, nr 1705, 1709, , 1715.

27 94 Jan ki stykał się z księciem często, był jego kapelanem i spowiednikiem. Analogicznie, częściej niż wynikałoby to ze statystyki, stykali się z księciem pracownicy jego kancelarii i dworu, wyżsi urzędnicy ziemscy, czy też odbiorcy nadań za wierną służbę. Generalnie, jak wynika z zestawienia, grono osób towarzyszące księciu najczęściej było niewielkie (grupa III 20). Rzuca się w oczy częstotliwość towarzyszenia księciu archidiakona gnieźnieńskiego Zaremby Filipa Jankowica, czy też notariusza, prepozyta santockiego Tylona oraz piastującego niskie urzędy Dryjczyka Wojciecha Krystynowica. Grupa II (51 osób) to osoby często towarzyszące księciu. Towarzyszyło zaś księciu rzadko 130 osób (w tym 96 raz, 34 dwa razy). Przeliczając to na procenty otrzymujemy wskaźniki dla grupy I 10%, II 25% i III 65%. Wydaje się, że szacunki te mogą obrazować stopień aktywności publicznej elity społecznej w księstwie i monarchii Przemysła II. Wynika z nich, że w jego poczynaniach społeczno-politycznych partycypowało około 35%, a 65% znikomo, ówczesnej elity. Nie oznacza to, że te 35% było zdeklarowanymi zwolennikami księcia. Bowiem przy rekonstrukcji stronnictwa książęcego, jak trafnie zauważył K. Jasiński, częstotliwość występowania może być zawodna i stąd należy sięgać po inne kryteria badawcze 142. Podsumowując powyższe wywody, można stwierdzić, że książę Przemysł II sprawował rządy w terenie przy pomocy systemu rezydencjonalnego, a na Pomorzu Gdańskim objazdowego. Do głównych jego rezydencji należały, Kalisz, Gniezno, Dłusk-Pyzdry, Rogoźno. Święta Pańskie spędzał najczęściej w Poznaniu. Najczęściej świętował też w Poznaniu święto Piotra i Pawła, zaś w Gnieźnie św. Wojciecha. Trudno uchwycić ścisły związek między innymi świętami kościelnymi a konkretnymi miejscami jego pobytu. Jego orszak poruszał się przeważnie z prędkością 27 km na dzień, w razie pilnej potrzeby poruszano się znacznie szybciej (62,5 km dziennie). Do świty przybocznej można by zaliczyć grupę III (bez arcybiskupa gnieźnieńskiego i biskupów poznańskich) oraz dworzan. Nie można jednak wykluczyć przynależności innych osób. Znamy bliskich współpracowników książąt, którzy w źródłach występują rzadko 143. Niewątpliwie osoby z grupy II i III z racji częstych kontaktów z księciem miały największy wpływ na jego decyzje. Interesująco przedstawia się struktura rodowa tych grup. Można ją odtworzyć na podstawie publikowanych wykazów i zestawień urzędników świeckich i kościelnych (trudno określić przynależność rodową 17 osób). Otóż okazuje się, że najliczniej u boku księcia występowali Zarembowie 10 osób, Nałęcze 6, Grzymałowie 6, Doliwowie 3, Łodziowie 3. Dalej po dwóch przedstawicieli mieli: Awdańce, Leszczyce, Niałkowie, Oksze, Ostoje, Święcowie i Wyszelice. Pojedynczo byli reprezentowani: Dryjowie, Godziembowie, Grabiowie, Odrowąże, Ołobocy, Korabici, Lisowie, Pałucy, Poraje, Samsonowie, Świnkowie, Toporczycy i Wyszkowice. W orszaku Przemysła spotykamy także mieszczan (przykład Tylona i jego rodziny). Powyższe rozważania pokazują dobitnie, że przy badaniu itinerariów książęcych i królewskich warto poszerzać kwestionariusz badawczy. Może on przynieść szereg interesujących spostrzeżeń dotyczących nie tylko miejsc pobytu (rezydencja), szybkości poruszania się, mechanizmów podejmowania decyzji (wiec, zjazdy), ale także bliskiego otoczenia (współpracownicy) i pobożności (kult osobisty). 142 Zob. K. Jasiński, Studia nad wielkopolskim stronnictwem książęcym w połowie XIII w. Współpracownicy Przemysła I do 1253 r., w: Społeczeństwo Polski średniowiecznej, red. S. Kuczyński, t. 1, 1981, s Tak np. w dokumentach książęcych w ogóle nie występuje zaufany dworzanin księcia gniewkowskiego Kazimierza Siemomysłowica, rycerz kujawski Antoni Andrzejowic, por. Lites, t. I, s oraz J. Bieniak, Wielkopolska, Kujawy, ziemie łęczycka i sieradzka wobec problemu zjednoczenia państwowego w latach , Toruń 1969, s. 251 n. Do bliskich współpracowników Władysława Łokietka należał rzadko występujący w źródłach rycerz Wojciech Gąska, por. K. Jasiński, Wojciech Gąska (poł. XIII w.-pocz. XIV w.), rycerz śląski, zaufany Władysława Łokietka, lennik biskupa włocławskiego, w: Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego, t. 4, Gdańsk 1997, s. 467.