PRZEGLĄD BADAŃ PODMIOTÓW EKONOMII SPOŁECZNEJ NA ŚWIECIE.

Transkrypt

1 Grudzień 09 PRZEGLĄD BADAŃ PODMIOTÓW EKONOMII SPOŁECZNEJ NA ŚWIECIE. RAPORT Z ANALIZY DANYCH ZASTANYCH K a t a r z y n a O s i b o r s k a A n n a S z c z u c k a M a g d a T r a g a s z

2 SPIS TREŚCI: SPIS TREŚCI:... 2 GŁÓWNE WNIOSKI I REKOMENDACJE... 3 WNIOSKI... 4 Organizacja badań... 4 Zakres badania... 7 REKOMENDACJE METODOLOGIA BADANIA CELE I ZAKRES TEMATYCZNY BADANIA RODZAJE ŹRÓDEŁ ORGANIZACJA OPRACOWANIA BADANIA PRZEDSIĘBIORSTW SPOŁECZNYCH KONCEPCJE I SPOSOBY REALIZACJI OBSZARY BADANIA. KLUCZOWE WSKAŹNIKI ORGANIZACJA JAKO PRZEDSIĘBIORTWO SPOŁECZNE Zasoby ludzkie PS i ich rozwój SPOSÓB ZARZĄDZANIA PRZEDSIĘBIORSTWEM Struktura organizacyjna i partycypacyjna natura PS FUNKCJONOWANIE PRZEDSIĘBIORSTWA SPOŁECZNEGO Zakres działalności gospodarczej i społecznej PS OTOCZENIE PRZEDSIĘBIORTW SPOŁECZNYCH Ekonomiczne/rynkowe (klienci, partnerzy biznesowi) Instytucjonalne wsparcie Społeczne Otoczenie KONDYCJA EKONOMICZNA I RYZYKO EKONOMICZNE PS Zasoby rzeczowe Badanie środków monetarnych Badanie środków finansowania pośredniego Ocena własnej kondycji ekonomicznej przez PS STRATEGIA ROZWOJU ORGANIZACJI PRZEGLĄD NARZĘDZI DO BADANIA WPŁYWU SPOŁECZNEGO PRZEDSIĘBIORSTW SPOŁECZNYCH Social Accounting and Audit Social Return on Investment Pove it! Local Multiplier 3 (LM3) Investors In People (IIP) Standard Practical Quality Assurance System for Small Organizations (PQASSO) The European Foundation for Quality Management (EFQM) Excellence Model Quality First ISO 9001: Podsumowanie systemów badania wpływu SPIS SCHEMATÓW I TABEL BIBLIOGRAFIA ZAŁĄCZNIK NR 1. KATEGORIE PRZEDSIĘBIORSTW EKONOMII SPOŁECZNEJ UJĘTE W ANALIZOWANYCH BADANIACH

3 GŁÓWNE WNIOSKI I REKOMENDACJE W oparciu o dane zebrane na potrzeby niniejszego raportu sformułowane zostały kluczowe wnioski oraz wstępne rekomendacje dla opracowywanej koncepcji monitoringu małopolskich przedsiębiorstw społecznych, które bazują na dobrych praktykach zidentyfikowanych w ramach badania. Dla przejrzystości dokumentu wnioski podzielone zostały na dwie główne części: Część dotyczącą sposobu zbierania danych oraz Część dotyczącą zakresu zbieranych informacji. Dodatkowo, część dotycząca zakresu zbieranych informacji przedstawiona została w podziale na obszary odpowiadające obszarom zaproponowanym we wstępnej koncepcji monitoringu: Zasoby ludzkie Struktura organizacyjna i partycypacyjna natura PS Zakres działalności gospodarczej i społecznej PS Otoczenie PS Kondycja ekonomiczna PS Strategie i rozwój organizacji 3

4 WNIOSKI ORGANIZACJA BADAŃ ZLECENIODAWCY Wśród zleceniodawców badań najczęstszą kategorią były organizacje pozarządowe zaangażowane we wspieranie i lobbowanie ekonomii społecznej (o zasięgu międzynarodowym, ogólnokrajowym, regionalnym); Drugim rodzajem zleceniodawców były instytucje publiczne działające na poziomie krajowym (np. badanie francuskie, belgijskie) oraz regionalnym (np. badanie małopolskie realizowane w ramach programu Akademia przedsiębiorczości zlecone przez Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej w Krakowie); Wśród inicjatorów badań były również jednostki naukowe (college, uniwersytety) np. w przypadku badania GEM czy biblioteki case study w USA przy uniwersytecie DUKE. Zwykle te podmioty są wówczas także wykonawcą badań. Warto nadmienić, że badania polskie najczęściej dotyczyły inicjatyw, które powstały w ramach programu EQUAL bądź program ten umożliwiał/zobowiązywał do realizacji badania, co świadczy o znaczeniu tej interwencji w procesie poznania obszaru przedsiębiorczości społecznej w Polsce. PROCES ZBIERANIA DANYCH W większości przypadków badano różne rodzaje podmiotów (por. Załącznik 1), ale prowadzone są także badania podmiotów jednego rodzaju np. Centra Integracji Społecznej (CIS) w monitoringu ustawy z dnia 13 czerwca 2004r. o zatrudnieniu socjalnym Badanie skuteczności reintegracji społecznej i zawodowej. Wśród analizowanych badań znalazły się zarówno badania realizowane przy wykorzystywaniu metod ilościowych, jak i metod jakościowych. Natomiast zwykle metody te nie były łączone w ramach jednego konkretnego przedsięwzięcia badawczego. Niemniej jednak, częstą praktyką było gromadzenie uzupełniających się danych poprzez prowadzenie badań i jakościowych i ilościowych (w ramach różnych projektów badawczych). Taką praktykę stosowały duże organizacje np. Ashoka, Social Firms UK. 4

5 Wybór metod badawczych oczywiście zwykle podyktowany był celem przeprowadzania badania. W przypadku, jeśli istotne było uzyskanie standaryzowanych informacji od dużej liczby podmiotów, przeprowadzane były badania ilościowe (np. monitorowanie przedsiębiorczości w 42 krajach w badaniach GEM czy opis cech charakterystycznych przedsiębiorstw integrujących poprzez pracę w 12 krajach w projekcie ELEXIES zainicjowany przez EMES). Natomiast w przypadku dążenia do uzyskania pogłębionych informacji od konkretnego podmiotu korzystano z metod jakościowych (np. oszacowanie wpływu na społeczność lokalną poprzez realizację case study czy badanie dobrych praktyk); W ramach badań jakościowych najczęściej przeprowadzane były studia przypadków (case studies). Korzystano także z indywidualnych wywiadów pogłębionych (IDI), rzadko ze zogniskowanych wywiadów grupowych (FGI). Jedną z głównych przyczyn takiej sytuacji (popularności case study) jest możliwość badania wpływu/oddziaływania danej organizacji na społeczność. Warto zwrócić uwagę, że nawet badanie rezultatów (zmiany w odniesieniu do beneficjentów) metodami ilościowymi przy użyciu standaryzowanych narzędzi jest utrudnione ze względu na znaczne zróżnicowanie podmiotów (odmienna sytuacja prawna, sposoby finansowania, cele działania, kategorie beneficjentów itp.). W ramach badań ilościowych stosowano: Kwestionariusz wypełniany w asyście ankietera, Ankieta pocztowa (aczkolwiek w badaniach brytyjskich odnotowano niską stopę zwrotów pomimo monitów, podobnie w pierwszej fali badania GUS w 2002 roku), Ankieta pocztowa wspomagana przez kontakt osobisty telefoniczny bądź/i ankietera w terenie (tak prowadzono drugie badanie GUS w 2006, co przyniosło zadowalające efekty), Ankieta audytoryjna (badanie CIS w ramach monitoringu ustawy), Analiza sprawozdań rocznych z działalności podmiotów (badanie CIS w ramach monitoringu ustawy). Dane zbierano głównie od dwóch kategorii respondentów: o Przedstawiciele PS osoby nimi zarządzające (najczęściej), o Pracownicy i beneficjenci PS, Wśród innych kategorii można wyróżnić: o uczestników zajęć Centrów Integracji Społecznej, 5

6 o przedstawicieli lokalnego otoczenia PS. W niektórych sytuacjach wypełnienie kwestionariusza wymagało obecności i zaangażowania osób pełniących określone funkcje w przedsiębiorstwie np. księgowych. Wówczas wcześniej starano się zapewnić ich obecność podczas badania. CZĘSTOTLIWOŚĆ ZBIERANIA DANYCH W przypadku większości omawianych badań dane zebrano jednorazowo. Wśród analizowanych badań tylko badania stowarzyszenia Ashoka, GEM i Social Firms UK prowadzone były w formie regularnego, corocznego monitoringu, niemniej obejmowały one swoim zasięgiem podmioty powiązane z tymi organizacjami i nie odnoszą się do całej populacji przedsiębiorstw społecznych na danym terytorium. Można zatem wnioskować, że planowany monitoring będzie jednym z pierwszych badań mających na celu regularne diagnozowanie i opisywanie sytuacji PS zarówno w ujęciu statycznym, jak i dynamicznym na poziomie regionalnym. ADRESACI WYNIKÓW I SPOSÓB UDOSTĘPNIANIA INFORMACJI Wyniki badań przeważnie skierowane były do szerokiego grona odbiorców: o Do samych przedsiębiorstw społecznych, o Do instytucji naukowych, o Do decydentów, władz publicznych (na poziomie lokalnym i krajowym), o Do organizacji trzeciego sektora, o Ogólnie do podmiotów wspierających działalność PS Natomiast w kontekście tak szerokiej deklarowanej grupy docelowej odbiorców badania może dziwić sposób udostępniania zarówno informacji o badaniu (metodologia badania), jak i jego wyników. Najczęściej udostępnia się same wyniki badań lub ich opracowania, natomiast niestety rzadko można dotrzeć do szczegółowego opisu metodologii badania, uzyskać wgląd w narzędzia np. kwestionariusze. Niemniej, w wielu przypadkach niedostępne były nawet pełne raporty z badań, a jedynie abstrakty z raportów. Nie było też możliwości uzyskania dostępu do bazy danych w przypadku badań ilościowych. Wyniki badań (w różnych formach i poziomach szczegółowości) są najczęściej ogólnodostępne na stronach internetowych (na stronach podmiotów badających bądź w internetowych bibliotekach organizacji wspierających PS). W niektórych przypadkach, 6

7 wyniki projektów badawczych są dostępne za opłatą (np. badanie PERSE, którego wyniki opracowano w formie książkowej). W przypadku badań prowadzonych w Polsce w ramach inicjatyw programu EQUAL, wyniki badań są zawsze upublicznione, czy to w formie samego raportu z badań lub też jako część większej publikacji. NARZĘDZIA BADANIA WPŁYWU SPOŁECZNEGO Przegląd metod i systemów badania wpływu społecznego prowadzi do wniosku o znikomej przydatności tych narzędzi dla celów planowanego opracowania wachlarza wskaźników dla monitoringu. Generalnie przyczyny takiej sytuacji można upatrywać w trzech problemach: o Braku wystandaryzowanych narzędzi do pomiaru wpływu, o Niedostępności narzędzi dla szerszej publiczności, o Kompleksowości metod pomiaru oddziaływania i konieczności dużego zaangażowania badanych podmiotów w proces, co nie jest możliwe w badaniu typu monitoring. ZAKRES BADANIA Zaproponowany podział na obszary badawcze wydaje się słuszny, ponieważ obrazuje pewne całości wyodrębnione w ramach analizowanych zagadnień, podobnie ujęte w analizowanych badaniach z porównywalnym zakresem. Należy jednak odnotować, że: o niektóre obszary badawcze trudno oddzielić na przykład generowanie kapitału społecznego przez PS to jednocześnie rezultat, aspekt działalności społecznej PS oraz efekt relacji PS z otoczeniem, o inne mogą być wydzielone tylko dla celów analitycznych np. produkty i rezultaty. PRODUKTY I REZULTATY Sposób badania produktów i rezultatów w różnych badaniach jest odmiennie traktowany. W ramach badań ilościowych, przeprowadzanych na dużej próbie zróżnicowanych ze 7

8 względu na podstawowe charakterystyki podmiotów ekonomii społecznej, podstawowym poziomem jest poziom produktów, czyli zbioru zrealizowanych działań (np. ilość zatrudnionych osób w PS, ilość zorganizowanych szkoleń itp.). Wyjątkiem jest tu badanie PERSE oraz badanie francuskie w obu projektach analizowano również rezultaty, jednakże próba badanych podmiotów była ujednolicona o tyle, że obejmowała przedsiębiorstwa integrujące poprzez pracę. Mierzenie rezultatów, czyli zmian na poziomie beneficjentów przedsiębiorstw nie zawsze jest możliwe do badania w sposób standaryzowany ze względu na znaczną różnorodność podmiotów wchodzących do populacji pod względem celów, które mają osiągać, środków przy użyciu których je realizują, także form prawnych, sposobów finansowania itp. Kwestie najczęściej pojawiające się w badaniach w tym zakresie to reintegracja zawodowa i społeczna. Przykładem jest próba zliczenia beneficjentów, którzy uzyskali/powrócili do pracy w wyniku działalności organizacji w formie: zatrudnienia wspieranego/ zatrudnienia na otwartym rynku pracy/ samozatrudnienia w postaci utworzenia spółdzielni socjalnej (czyli skuteczność działań organizacji). Prowadząc badanie ilościowe można pozyskać cyklicznie informacje o tym ilu beneficjentów: o jest nadal zatrudnionych w PS, o odeszło z perspektywą zatrudnienia pracy gdzie indziej (pozytywne wyniki ścieżki integracyjnej), o odeszło bez takiej perspektywy, zostało zwolnionych, odeszło z przyczyn zdrowotnych albo rozwiązania PS (negatywne wyniki ścieżki integracyjnej), o z powodu zakończenia trwania projektu, albo z powodu końca umowy o pracę (neutralne wyniki ścieżki integracyjnej) Będzie to obrazowało działania integracyjne na poziomie przedsiębiorstwa. Warto podkreślić, że takie badanie, nawet w sytuacji pomiaru w dwóch punktach czasowych przed i po wiąże się z trudnością oszacowania efektu netto z powodu braku grupy kontrolnej. Ponadto, badacze z projektu W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej podkreślają w raporcie, że oceniając efektywność pracy z beneficjentami nie wystarczy bazowanie na kryteriach ilościowych, ponieważ każdy beneficjent, który usamodzielnił się chociaż w pewnym stopniu, jest sukcesem dla organizacji. 8

9 Aby ocenić wpływ PS na beneficjentów (czyli rezultaty działań) nie dysponując grupą kontrolną, można zbadać następujące kwestie (tak jak w badaniu PERSE): o Oszacowanie wzrostu zarobków między momentem zatrudnienia a momentem badania, o Ocena zmiany w dwóch punktach czasowych w momencie zatrudnienia i w momencie badania, dokonywana za pomocą skali w różnych zakresach np.: sytuacji ogólnej, umiejętności zawodowych, zdolności do wykonywania powierzonych obowiązków, umiejętności nawiązywania relacji ze współpracownikami i kierownikami. W sytuacji kiedy kluczowym celem badania było oszacowanie wpływu działalności przedsiębiorstwa, czyli zmian w społeczności lokalnej najczęściej próbowano to zrobić w formie pogłębionego studium przypadku. ZASOBY LUDZKIE PS I ICH ROZWÓJ W analizowanych projektach badano różne punkty widzenia/perspektywy oceny zasobów ludzkich PS: o Z perspektywy kierownictwa organizacji: Indywidualnie o poszczególnych beneficjentów O wszystkich członków/ pracowników/ beneficjentów ogółem o Z perspektywy pracowników i/lub beneficjentów. Bada się: o Cechy społeczno-ekonomiczne beneficjentów (ich wiek, płeć, rodzaj trudności na rynku pracy, wcześniejsze doświadczenia zawodowe, zarobki itp.), o Sposób rekrutacji beneficjentów, o Cechy osób zarządzających PS, o Wzajemne relacje członków PS, o Charakter tych relacji. W obszarze rozwoju zasobów ludzkich podejmowane jest badanie schematu integracji zawodowej (podejmowanie zatrudnienia wspieranego, podejmowanie zatrudnienia na otwartym rynku pracy, samozatrudnienie w postaci utworzenia spółdzielni socjalnej) Jedną z kluczowych kwestii jest próba oszacowania wpływu zatrudnienia w PS na sytuację beneficjentów (zarówno wskaźniki ilościowe jak liczba osób, które znalazły pracę na 9

10 wolnym rynku, jak i jakościowe nabycie kompetencji społecznych i zawodowych) lub odbycia szkolenia w organizacji (zależnie od formy usług świadczonych przez PS). STRUKTURA ORGANIZACYJNA I PARTYCYPACYJNA NATURA PS Kluczowy temat w tym obszarze to badanie sposobu podejmowania decyzji w PS pojawia się tu problem metodologiczny jeśli bada się tylko jednego przedstawiciela kierownictwa przedsiębiorstwa, można polegać jedynie na jego subiektywnej ocenie. W tym aspekcie ważna jest definicja interesariusza, jaka została przyjęta w badaniach, ponieważ występowały istotne różnice w zakresie pojęcia. Struktura interesariuszy przedsiębiorstwa wpływa na sposób podejmowania decyzji dotyczących przedsiębiorstwa (kwestie członkostwa, zasiadania w zarządzie, zewnętrznych relacji względem PS). Badano także faktyczny wpływ poszczególnych grup interesariuszy. Wśród podejmowanych kwestii znalazły się także charakter procesu wspomagania decyzji, stosowane mechanizmy ułatwiające i zwiększające partycypację różnych grup w procesach decyzyjnych. ZAKRES DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ I SPOŁECZNEJ PS W omawianych badaniach poruszano kwestię motywów działania PS, a w szczególności motywacje prowadzenia działalności ekonomicznej. Pozwalało to identyfikować z jednej strony najczęstsze cele wskazywane przez przedsiębiorstwa społeczne, porównywać charakter motywacji ze względu na istotne kryteria (np. formę prawną), ale także co bardzo istotne w obszarze przedsiębiorczości społecznej diagnozować relacje między realizacją celów społecznych i ekonomicznych. Analiza motywacji działania może także pomóc diagnozować priorytetowy poziom zakładanych zmian - zmiany na poziomie członków/beneficjentów organizacji lub zmiany w otoczeniu/społeczności lokalnej. W ramach badania działalności społecznej omawianych przedsiębiorstw bada się również kwestię generowania i wykorzystywania kapitału społecznego przez PS, Wśród najczęstszych wskaźników należy wskazać te dotyczące charakterystyki działalności ekonomicznej m.in.: zakres terytorialny działalności PS, charakter 10

11 działalności: nastawiony na usługi czy na produkcję oraz zakresu współpracy gospodarczej z innymi partnerami (np. liczba partnerów). Wśród interesujących wskaźników należy wskazać te dotyczące procentowego udziału w lokalnym rynku jako dostawca usług/produktów dla społeczności (choć wartości wskaźników mogą być trudne do określenia dla respondenta) oraz znaczenia nieformalnych i formalnych sieci społecznych w sprzedaży dóbr i usług przesz PS. OTOCZENIE PS Ogólnie rzecz biorąc, w badaniach pytano z jakimi podmiotami z trzech sektorów: publicznego, prywatnego i pozarządowego PS wchodzi w relacje, o ocenę tych relacji (pytania otwarte albo zamknięte ze skalowaniem) oraz o wagę relacji z poszczególnymi kategoriami podmiotów. Pyta się również o wpływ tych relacji na działanie PS. KONDYCJA EKONOMICZNA PS Generalnie w analizowanych badaniach pytania o kondycję ekonomiczną zadawane były wprost, jednak doświadczenia GUSu z badania SOF wskazują, że kwestie przychodów i kosztów traktowano jako drażliwą i niechętnie udzielano odpowiedzi na te pytania. Bada się dwa rodzaje środków: o środki monetarne: analiza dokumentów finansowych, pytanie o pochodzenie różnych kategorii środków i ich procentowy udział w budżecie, o środki finansowania pośredniego: subsydia pośrednie (ulgi podatkowe, udostępniany personel i środki materialne), wolontariat. Jeśli chodzi o niezależność finansową PS, można wyodrębnić dwa podejścia: o w niektórych badaniach nie kładzie się nacisku na konieczność finansowego uniezależnienia PS od zewnętrznych źródeł i koncentruje się na pochodzeniu różnego rodzaju środków, o w innych badaniach bada się stopień finansowej niezależności PS oraz ocenę szans osiągnięcia niezależności. 11

12 Oprócz liczbowych danych finansowych pyta się też o własną ocenę kondycji ekonomicznej (także o trudności finansowe i oczekiwane wsparcie itp.) oraz ocenę możliwości pozyskania ewentualnych środków. Polem do badania jest także ocena perspektyw o Przewidywanie poprawy, pogorszenia lub stabilizacji finansowej badanego podmiotu. o Ocena perspektyw na wzrost, spadek lub stabilizację w ilości dostarczanych na rynek produktów/usług. STRATEGIE I ROZWÓJ ORGANIZACJI Wśród kwestii poruszanych w badaniach tego obszaru znajduje się fakt posiadania planu rozwoju i ewentualnie proces jego realizacji, a także motywy działalności i proces założycielski przedsiębiorstwa jako możliwość identyfikacji strategii funkcjonowania przedsiębiorstwa. Badane są różne formy działań, w tym także podejmowanie współpracy z innymi podmiotami, nawiązywanie partnerstw, liczba i jakość tych partnerstw. Kolejną kategorią pytań są pytania o ocenę potencjału rozwojowego organizacji, w tym: o Perspektywy na wzrost, spadek i stabilizację w zakresie zatrudnienia, o Prognozy dotyczące zysku finansowego (stabilizacja/wzrost/spadek), o Ocena możliwości ekspansji w działalności ekonomicznej (wzrost udziału, rozszerzenie działalności, dywersyfikacja). 12

13 REKOMENDACJE Definiowanie wskaźników wiąże się z definiowaniem celów działania. Należy zatem w pierwszej kolejności dążyć do dodefiniowania różnych poziomów celów planowanego monitoringu oraz zdefiniowania podmiotów, które obejmie monitoring. Różnorodność podmiotów ekonomii społecznej wymaga ustalenia ścisłych kryteriów, które pozwolą określić populację badania. Powyższe kroki w konsekwencji pozwolą zaprojektować system zasilania danymi wskaźników. Niekoniecznie wszystkie wskaźniki muszą być zasilane z badania monitorującego, tam gdzie to możliwe dane mogłyby czy powinny nawet pochodzić z innych źródeł bądź być weryfikowane przez drugie źródło. Pozwoliłoby to także obniżyć poziom trudności badania oraz jego koszty. Rekomenduje się zatem nawiązanie szerokiego porozumienia z instytucjami dysponującymi niezbędnymi danymi m.in. urzędami pracy, Urzędem Statystycznym, PFRON, Urzędem Skarbowym itp. w celu zapewnienia efektywności monitoringu. Takie porozumienie ułatwiłoby również dostęp do aktualnych wskaźników kontekstowych, które często są konieczne dla poprawnej interpretacji wyników badania. Zdefiniowanie celów i definicji populacji badania pozwoli, na podstawie analizy ich znanych charakterystyk, podjąć decyzję o tym, czy w badaniu używane będzie jedno narzędzie z pytaniami filtrującymi czy konieczne jest kilka wersji narzędzia dla różnych podmiotów (lub modułów skierowanych do konkretnych podmiotów). Najlepszym sposobem prowadzenia badania monitorującego, jakie jest planowane w Małopolsce będzie przeprowadzanie badania przy pomocy wywiadu kwestionariuszowego typu face-to-face. Zwiększa to szansę realizacji próby w badaniu (np. względem badań przy użyciu ankiet pocztowych). Pozwala to również zwiększyć kompletność danych uzyskanych w badaniu i zmniejszyć poziom braków danych. 13

14 W przypadku niemożności realizacji badań tą techniką możliwe jest wykorzystanie ankiety pocztowej. Niemniej jednak, ze względu na potencjalną obszerność i relatywną trudność badania, należy się liczyć z niską stopą zwrotów ankiet. Także w tym przypadku dobrą praktyką jest zagwarantowanie wspomagania realizacji badania przez kontakt ankietera z jednostką (telefoniczny czy w razie potrzeby wizyta w terenie). Pozwala to zwiększyć stopień realizacji próby, ale także uzyskać informacje o powodach odmów, kompletności i aktualności bazy danych podmiotów itp., a w konsekwencji lepiej szacować wyniki odnośnie populacji. Należy także wyraźnie określić, kto ze strony badanego przedsiębiorstwa może wziąć udział w badaniu osoba zarządzająca, pracownik itp. W przypadku konieczności uzyskania odpowiedzi od osób pełniących określone funkcje (prezes, księgowa) warto wcześniej zapewnić sobie obecność tej osoby, aby minimalizować liczbę niezrealizowanych wywiadów czy niepełnych/nieprawdziwych informacji. Rekomendujemy, aby badanie poprzedzało wysłanie listu intencyjnego od przedstawicieli regionalnych/krajowych struktur zrzeszających podmioty do swoich członków, których planuje się objąć badaniem np. do badania towarzystw ubezpieczeń wzajemnych list od Polskiej Izby Ubezpieczeń, w przypadku spółdzielni w ogóle lub spółdzielni socjalnych od Krajowej Rady Spółdzielczej itd. W trosce o zapewnienie wysokiego poziomu realizacji próby ważne jest unikanie nadmiernego podkreślania dobrowolności badania w listach intencyjnych, ponieważ jak wskazują doświadczenia z badania GUS, cenne ze względu na rodzimy kontekst realizacji badania, takie sformułowania znacząco obniżają gotowość badanych do wypełniania ankiet czy w ogóle udziału w badaniu, niezależnie od techniki badania. Dobrą praktyką jest dołączenie do listu lub wręczenie przez ankietera broszury zawierającej najważniejsze wyniki z poprzedniego badania pokazuje to zarówno efekty uprzednio podjętych wysiłków, ale także późniejszy sposób prezentacji danych uzyskanych w trakcie wywiadu brak możliwości identyfikacji przedsiębiorstwa, zagregowany poziom przedstawianych wyników itp. 14

15 Bardzo istotne będzie zapewnienie badanym możliwości pomocy merytorycznej w momencie badania (np. przy wypełnianiu kwestionariusza czy ankiety). Część istotnych wskaźników może sprawiać i jak wskazują doświadczenia z badania SOF sprawia problem badanym. Przykładem problematycznej kwestii może być konieczność wyliczania parametrów pracy społecznej, wyliczania jej ekwiwalentów finansowych itp. Należy zatem zapewnić badanym pomoc w przypadku konieczności korzystania z podobnych wskaźników (te problematyczne są także do identyfikacji na poziomie pilotażu) np. w postaci klarownych przykładów dla każdej z takich problematycznych pozycji lub/i obecność ankietera, który udzieli pomocy w tym zakresie. Problemem jest także niezrozumienie niektórych pojęć przez badanych, wśród nich można wskazać przykłady takie jak: odpłatna działalność statutowa, praca społeczna czy wykluczenie społeczne zatem rekomendowana obecność ankietera zwiększy szanse prawidłowego zrozumienia zakresów pojęć i uzyskania prawdziwych danych. Należy dążyć do precyzyjnych i klarownych definicji w badaniu, szczególnie w odniesieniu do pojęć kluczowych w tym obszarze przykładem pojęcia o rozmaitych zakresach w analizowanych badaniach jest pojęcie interesariusz. Podobnie warto pochylić się nad słowem beneficjent. Zdecydowanie rekomendujemy przeprowadzenie pilotażu narzędzia między innymi ze względów wymienionych powyżej problemy ze wskaźnikami, niezrozumieniem pojęć przez badanych, niejasne zakresy pojęć. Pilotaż pozwoli także uniknąć szeregu innych problemów nieadekwatnych czy niepełnych kafeterii, pojęć wieloznacznych itp. Wyniki badań powinny być udostępnianej szerokiej grupie odbiorców, spełniając tym samym misję edukacyjną, informacyjną i cel promocyjny. Bardzo istotne jest zainteresowanie badaniem i jego wynikami szerokiego wachlarza grup odbiorców (PS, decydenci, grantodawcy, przedsiębiorcy itd.). Najlepszym rozwiązaniem byłaby publikacja wyników w postaci cyklicznie powstających raportów z badań, ale także np. opracowań wyników z konkretnych obszarów w ujęciu dynamicznym, czy w końcu w postaci publikacji naukowych dotyczących zarówno wyników badania, jak i jego metodologii. Udostępnienie szczegółowych informacji dotyczących metodologii badania i konstrukcji 15

16 wskaźników da możliwość porównywania danych z innych źródeł czy innych obszarów. Docelowo wyniki badań i wszystkie informacje związane z monitoringiem powinny być zawarte na dedykowanej temu celowi stronie internetowej. Monitoring pozwoli na przedstawienie wyników w ujęciu dynamicznym, ze względu na cykliczny pomiar w kolejnych punktach czasowych. Możliwe będzie określenie zmian, jakie zaszły na poziomie populacji w kolejnych punktach pomiaru, trudniejsze, ale możliwe jest zapewnienie danych pozwalających określić, czy zaszła zmiana na poziomie przedsiębiorstwa i w jakim zakresie (czy cel został zrealizowany). Natomiast nie będzie to pomiar na poziomie poszczególnych beneficjentów. W takim wypadku konieczne byłoby dodatkowe, niezależne badanie beneficjentów przedsiębiorstw i ich losów, czyli ustalenie ich sytuacji np. 6 miesięcy po zakończeniu pracy/szkolenia w PS. Aby nie rezygnować z uzyskania informacji o beneficjentach, którzy opuścili przedsiębiorstwo, należy zaprojektować odpowiednią baterię pytań o losy beneficjentów, co pozwoli oszacować rezultaty działania PS w odniesieniu do tych grup beneficjentów. Badając wpływ PS na beneficjentów należy pamiętać o tym, że da się go bezwzględnie ocenić tylko porównując grupę badaną z grupą kontrolną. Badanie takiej grupy w monitoringu małopolskim nie będzie możliwe. Pomiar wszelkiej zmiany w tym badaniu (realizacji celów) może odnosić się tylko do danych o sytuacji początkowej porównywanie stanu przed i po, kolejnych pomiarów bądź bazować na ocenie badanych. Dalej odnośnie treści badania szczególnie newralgicznym obszarem jest analiza sytuacji ekonomicznej przedsiębiorstwa. Należy dokładnie przeanalizować potrzeby informacyjne w tym zakresie i maksymalnie uprościć kwestionariusz w obszarze dotyczącym ilościowych wskaźników finansowych. Doświadczenia z obszaru Polski (badania GUS, diagnoza PS w Małopolsce) wskazują, że dla wielu jednostek pytania na temat kosztów i przychodów były pytaniami drażliwymi i nie chciały one udzielać na ten temat dokładniejszych informacji bądź drugi problem nie były w stanie udzielić takich informacji ze względu na brak wiedzy z tego zakresu. Należy pamiętać, że zbyt uciążliwe badanie w tym zakresie może wpłynąć na odmowę wzięcia udziału w badaniu w przyszłości. 16

17 METODOLOGIA BADANIA CELE I ZAKRES TEMATYCZNY BADANIA Niniejszy raport stanowi przegląd opracowań dotyczących badań przedsiębiorstw ekonomii społecznej 1 w Polsce i na świecie, ze szczególnym uwzględnieniem badań o charakterze monitoringu. Opracowanie jest efektem analizy desk research, która opiera się na analizie źródeł zastanych. Opracowanie to zostało pomyślane jako pierwszy, wstępny etap budowania koncepcji systemu monitoringu przedsiębiorstw społecznych w Małopolsce całość przedsięwzięcia obrazuje poniższy schemat. SCHEMAT 1.ETAPY BUDOWY KONCEPCJI I REALIZACJI MONITORINGU Źródło: opracowanie własne 1 W dalszej części opracowania przedsiębiorstwo ekonomii społecznej zastąpiono skrótem PS 17

18 Celem przeprowadzonej analizy było zebranie i przeanalizowanie informacji o prowadzonych na świecie badaniach podmiotów ekonomii społecznej pod kątem identyfikacji danych istotnych z punktu widzenia planowanego w Małopolsce monitoringu przedsiębiorstw społecznych. Skoncentrowano się głównie na trzech obszarach: 1. Koncepcja badań w ramach tej ścieżki interesujące były informacje: jakie są cele badania, kto jest zlecającym/wykonawcą badania oraz jakie podmioty są badane, czyli sposób zdefiniowania populacji (w tym czy badania podmiotów ekonomii społecznej prowadzone są jako odrębne badania czy w ramach innych badań np. przedsiębiorstw), 2. Kluczowe czynniki organizacji badania to drugi obszar poszukiwań, który można przedstawić za pomocą następujących pytań badawczych: Jaką metodą prowadzone jest badanie? Czy stosowane są badania jakościowe czy ilościowe? Przy użyciu jakiej techniki zbierane są dane? Jak często prowadzone są badania? Czy badania są prowadzone cyklicznie np. corocznie czy są to jednorazowe przedsięwzięcia? W jaki sposób udostępniane są wyniki badania? W jaki sposób udostępniane są informacje o badaniu? 3. Zakres gromadzonych danych w analizowanych badaniach to trzeci obszar eksplorowany pod kątem identyfikacji zestawu najważniejszych i najbardziej przydatnych wskaźników. Wskaźniki poszukiwane były w obrębie kilku obszarów wskazanych jako potencjalnie wchodzące w zakres małopolskiego monitoringu (por. Schemat 3.). Podsumowaniem powyższego jest plan analizy danych przedstawiony na schemacie 2. na kolejnej stronie. 18

19 SCHEMAT 2. PLAN ANALIZY DANYCH Źródło: Opracowanie własne 19

20 Jak zostało wspomniane wyżej, źródła danych zostały przeanalizowane pod kątem sposobu pomiaru i identyfikacji wskaźników z kilku interesujących z punktu widzenia planowanego monitoringu zakresów tematycznych. Wyodrębniono siedem takich zakresów, które zaprezentowane zostały na poniższym schemacie: SCHEMAT 3. OBSZARY PLANOWANE DO MONITOROWANIA W MAŁOPOLSCE Źródło: Opracowanie własne 20

21 Warto zaznaczyć, że wyżej określone obszary nie zawsze są łatwe do rozdzielenia (na przykład zakres działalności społecznej PS jest ściśle związany z rozwojem zasobów ludzkich PS, jeśli przedsiębiorstwo zajmuje się reintegracją zawodową swych beneficjentów). Jest to uwaga warta do odnotowania nie tyle w obrębie tego opracowania, co w odniesieniu do przyszłych prac nad koncepcją monitoringu. RODZAJE ŹRÓDEŁ W odniesieniu do obszaru terytorialnego, w niniejszym opracowaniu przeanalizowano głównie badania polskie oraz europejskie, ale nie ograniczano się ściśle do tego obszaru. Uwzględniono także materiały, które powstały w krajach anglosaskich i byłych koloniach brytyjskich. Przytaczane są w opracowaniu badania amerykańskie (USA), kanadyjskie, indyjskie. Jeśli chodzi o szerszy kontekst światowy, analiza badań nie wnosi wiele nowych, istotnych kwestii do niniejszego opisu. Przykładowo, badania na temat ekonomii społecznej prowadzono także w Chinach. Nie są jednak one użyteczne dla monitoringu małopolskich PS, ponieważ ekonomia społeczna jest tam we wstępnej fazie rozwoju, pozostaje na razie nie dodefiniowana, a rząd przykłada do niej niewielką wagę i badania dotyczyły raczej potencjału rozwoju ekonomii społecznej w chińskich warunkach. Z kolei w Ameryce Południowej przedsiębiorczość społeczna jest rozwinięta, jednak nie udało się dotrzeć do żadnych badań, które wykraczałyby ponad metody i wskaźniki, które stosuje się w Europie. Co więcej, niewielka przydatność tych badań wynikała także ze specyfiki sektora. Niestabilność południowoamerykańskich gospodarek przyczyniła się tam do zwrotu w kierunku spółdzielczości, ale spółdzielnie działają tam jednak przeważnie w sektorze rolniczym. Odnosząc się do przedmiotu analiz, pod uwagę zostały wzięte dwie kategorie badań: 1) badania w całości poświęcone przedsiębiorstwom ekonomii społecznej. Należy tu nadmienić, iż właściwie nie istnieją kompleksowe systemy monitoringu w kształcie dokładnie takim, jaki nas interesuje. Dlatego w przypadku tego rodzaju badań skoncentrowano się na obszarach, które pokrywały się z planowanym monitoringiem małopolskim. 21

22 2) pod uwagę zostały wzięte również takie badania, które nie są dedykowane PS, ale są możliwe do zaaplikowania na ich gruncie, ponieważ zawierają moduły bądź pytania które pokrywają się z wyżej określonymi obszarami badawczymi. Jeśli chodzi o rodzaj źródeł, korzystano głównie z: Oryginalnych narzędzi wykorzystanych w badaniach dostęp do tego rodzaju źródeł jest niestety ograniczony, ze względu na to, iż wiele z nich jest objętych prawami autorskimi, Raportów z badań, opracowań danych w tym przypadku, jeśli do raportu nie było dołączone narzędzie, identyfikacja użytych w badaniu pytań i wskaźników możliwa była jedynie na tej zasadzie, że wskaźniki należało wyekstrahować z opisu badania bądź jego wyników, Stron internetowych, wortali głównie stron internetowych organizacji zrzeszających podmioty ekonomii społecznej oraz jednostek zajmujących się ich badaniem. Analizowano także wortale poświęcone ekonomii społecznej. Szczegółowa charakterystyka już konkretnych źródeł, w oparciu o które przeprowadzona została analiza, zawarta jest w tabeli umieszczonej w dalszej części opracowania. W trakcie analizy napotkano na pewne utrudnienia w dostępnie do interesujących nas wskaźników: Po pierwsze, wiele źródeł dotyczących przedsiębiorstw społecznych ma czysto użytkowy charakter. Dotyczy to publikacji, które są skierowane do samych podmiotów ekonomii społecznej i mają na celu wsparcie przedsiębiorstw na przykład podręczniki budowania strategii marketingowych, czy podręczniki opisujące jak założyć przedsiębiorstwo społeczne. Ponadto, w wielu krajach przeważają opracowania, które mają z kolei opisowy, teoretyzujący charakter zajmują się definiowaniem pojęcia ekonomii społecznej czy przedstawieniem ram prawnych funkcjonowania przedsiębiorstw społecznych. Wiele jest także publikacji przedstawiających programy wspierające rozwój ekonomii społecznej. Często w opracowaniach pojawiają się też informacje o sektorze przedsiębiorstw społecznych ograniczone do statystyk (na przykład informacji ile jest w danym 22

23 kraju podmiotów danego rodzaju, bądź ile zatrudniają osób) oraz opisów polityk władz publicznych w tym zakresie. Zdarzają się także raporty, do których dostęp jest limitowany bądź odpłatny i tym samym ograniczona jest możliwość wykorzystania danych z badania takich jak wskaźniki używane w narzędziach. Relatywnie niewielka ilość źródeł wynika oczywiście ze znikomej liczby badań o charakterze, zakresie i formie badania podobnej do tej planowanej w województwie małopolskim. Warto w tym miejscu nadmienić, że wiele organizacji woli analizować efekty działania przedsiębiorstw społecznych przeprowadzając case study. Jest to o tyle łatwiejsze, że indywidualizuje podejście do danego podmiotu i pozwala na pewną swobodę. Wynika to zarówno z różnorodności form prawnych, jak i kształtu samych jednostek badających. Zindywidualizowane podejście pozwala na poznanie unikatowej dla każdego przedsiębiorstwa struktury celów oraz efektów jego działalności. ORGANIZACJA OPRACOWANIA Jak wspomniano wyżej (por. Schemat 2) badanie miało trójdzielną strukturę. Wyniki analiz z dwóch pierwszych obszarów: koncepcja badań i kluczowe czynniki organizacji badania zostały przedstawione w rozdziale Badania przedsiębiorstw społecznych koncepcje i sposoby realizacji. Natomiast wyniki z zakresu trzeciego, dotyczące merytorycznej zawartości badań, omówione zostały w rozdziale Obszary badania. Kluczowe wskaźniki. Rozdział ma strukturę odpowiadającą planowanym obszarom monitoringu w Małopolsce. Każdy obszar podsumowany jest mapą obrazującą zagadnienia podejmowane w analizowanych badaniach w odniesieniu do danego obszaru. Dodatkowo, w kolejnym rozdziale przeanalizowane zostały różne narzędzia mierzenia wpływu społecznego pod kątem identyfikacji użytecznych dla monitoringu wskaźników (należy nadmienić, że w monitoringu nie jest planowany pomiar wpływu, a jedynie efekty na poziomie produktów czy rezultatów). W załączniku umieszczone zostały zestawienia rodzajów badanych podmiotów ekonomii społecznej dla poszczególnych krajów lub projektów badawczych. 23

24 BADANIA PRZEDSIĘBIORSTW SPOŁECZNYCH KONCEPCJE I SPOSOBY REALIZACJI Dla lepszego zrozumienia celów, jakie postawiono przed analizowanymi badaniami, które opisane zostały w tabeli 1., w pierwszej kolejności zostanie przedstawiona krótka charakterystyka bądź organizacji, które były inicjatorami badania bądź samych projektów badawczych, które stanowiły źródło dla dalszej tego opracowania. Organizacją, która prowadzi monitoring PS jest Global Entrepreneurship Association. Jest to instytucja pakt pomiędzy kilkoma uczelniami. Początkowo Global Entreprenurship Monitor obejmował tylko Europę, z czasem swoje działania podjął również na innych kontynentach. Każdy uczestniczący w badaniu kraj ma swój zespół badawczy, który przygotowuje wystandaryzowany kwestionariusz. Pytania oscylują głównie wokół tematów związanych z przedsiębiorczością w rozumieniu tradycyjnym. Pojawia się natomiast kilka pytań dotyczących ekonomii społecznej. W Wielkiej Brytanii wiodącą organizacją jest Social Firms UK, organizacja ta prowadzi od 2002 roku szczegółowe badania PS: głównie firm społecznych i spółdzielni socjalnych. Początkowo w ramach podsumowań, obecnie w celu monitorowania prowadzi mapowanie. Procedura ta polega na zbieraniu informacji o statusie prawnym i ekonomicznym podmiotów PS w całym kraju. Uzupełnieniem tego badania są coroczne raporty monitorujące sytuację finansową oraz potencjał rozwojowy PS. Uzupełnieniem tychże badań są case studies prowadzone dla wybranych przedsiębiorstw. Organizacja ta wyraźnie oddziela w swoich badaniach obszary związane z ilościowymi wskaźnikami ekonomicznymi od jakościowych, związanych z relacjami, interakcjami między interesariuszami i między przedsiębiorstwami a środowiskiem. W Kanadzie informacje monitorujące PS zbierane są przez organizację ENP (Enterprising Non-Profits). Organizacja prowadzi wiele projektów wspierających i lobbujących PS. Najważniejszymi wydają się być projekt Demonstrating Values oraz liczne case studies. Projekt Demonstrating Values sfokusowany jest na badanie wpływu oraz rozwoju przedsiębiorstw społecznych w Kanadzie. Projekt wydzielał kluczowe obszary badawcze, takie jak: sytuacja ekonomiczna firmy, status prawno-organizacyjny oraz wpływ/oddziaływanie związane z misją przedsiębiorstwa. Projekt ten koncentrował się na zbadaniu jak działanie przedsiębiorstwa 24

25 społecznego wpływa na potrzeby społeczności lokalnej i czy przyczynia się do zmiany środowiskowej i społecznej. Organizacja Ashoka jest obecnie międzynarodową siecią, która zrzesza liderów społecznych. Każdy z liderów prowadzi różnego rodzaju działania w swoim środowisku lokalnym. Ashoka jako organizacja-matka monitoruje działania liderów, a tym samym podmiotów, za które liderzy są odpowiedzialni. Ze względu na różnorodność podmiotów jakie tworzą liderzy i wielość obszarów społecznych w jakich działają, badanie monitorujące prowadzone jest na wielu poziomach: od badania kondycji ekonomicznej począwszy, na postawach lidera skończywszy. W USA najczęściej prowadzone są case studies, prawdopodobnie ze względu na ogromną różnorodność podmiotów ekonomii społecznej. DUKE The Fuqua School of Business prowadzi bibliotekę on-line z przykładami case studies o podmiotach ekonomii społecznej. Nie jest to biblioteka wyczerpująca, bardziej konkretne informacje można uzyskać za opłatą, kontaktując się z pracownikiem jednostki badawczej. EMES jest siecią badawczą, do której należą uniwersyteckie jednostki badawcze oraz indywidualni badacze. Ich celem jest budowanie zasobu wiedzy (pluralistycznej ze względu na dyscypliny i metody) teoretycznej i empirycznej, koncentrującego się wokół zagadnień związanych z trzecim sektorem. EMES istnieje od 1996 roku a jej nazwa pochodzi od pierwszego projektu badawczego The emergence of social enterprises in Europe. W latach EMES zrealizował sześć międzynarodowych projektów w Europie, z czego cztery dotyczyły ekonomii społecznej. Oprócz projektu The emergence of social enterprises In Europe oraz opisanych w niniejszym opracowaniu projektów PERSE i ELEXIES, był to projekt pod nazwą Study on Promoting the Role of Social Enterprises In the CEE and CIS. Jeśli chodzi o badanie przedsiębiorstw społecznych we Francji, le Conseil National de l Insertion par l Activité Economique (Krajowa Rada Integracji Poprzez Działalność Ekonomiczną - CNIAE) zainicjował cztery badania wpływu integracji (IAE) w czterech regionach Francji. Podjęcie badań wynikało z tego, iż dane statystyczne w tym zakresie uznano za niewystarczające. CNIAE z udziałem władz publicznych oraz organizacji Avise (która zajmuje się wspieraniem organizacji ekonomii społecznej) rozpoczęła projekt mający na celu zbadanie 25

26 regionalnej oferty integracji poprzez pracę, lepsze poznanie tego sektora oraz określenie jego wartości dodanej. Badanie belgijskie zostało przeprowadzone w 2005 roku przez Crédal (kredytowa spółdzielnia socjalna), Febecoop (Fédération belge de l'économie sociale et coopérative Belgijska federacja ekonomii społecznej i spółdzielczej) oraz organizację SAW-B na zlecenie walońskiego Ministerstwa Gospodarki i Pracy. Zachętą do przeprowadzenia tych badań było często powtarzane w Belgii stwierdzenie, iż wszelkie inicjatywy wspierające rozwój inicjatyw społecznych napotykają na przeszkodę deficyt przedsiębiorców społecznych. Badanie podjęto więc, aby poznać rzeczywistość w regionie walońskim i odpowiedzieć na pytanie kto, dlaczego i z jakim rezultatem zakłada podmioty ekonomii społecznej. Projekt W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej był realizowany od lipca 2005 do maja 2008 roku z udziałem środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL. Założeniem projektu było poszukiwanie polskiego modelu ekonomii społecznej, a szczególnie poznanie roli trzeciego sektora w jej rozwoju i funkcjonowaniu. W ramach projektu prowadzono działania w czterech obszarach: Sformułowanie rekomendacji dotyczących legislacji, otoczenia finansowego, instytucjonalnego i społecznego ekonomii społecznej, Stworzenie systemu obserwowania kondycji sektora ekonomii społecznej oraz jej wzmacniania, Zapewnienie funkcjonowania elementów niezbędnej infrastruktury sektora ekonomii społecznej, Zapewnienie wzrostu znajomości zagadnień ekonomii społecznej i jej znaczenia dla rozwiązywania problemu wykluczenia społecznego. W ramach projektu prowadzono także badania w ramach Obserwatorium i Laboratorium. Obserwatorium miało za zadanie dostarczyć podstawowych danych na temat potencjału ES w Polsce oraz stanowić źródło kompleksowej informacji o kondycji oraz specyfice przedsięwzięć ES w obrębie sektora pozarządowego i w jego ramach prowadzono badania ilościowe na reprezentatywnej próbie, zaś w ramach Laboratotium prowadzono badania jakościowe i 26

27 systematyczną obserwację 50 podmiotów ekonomii społecznej, aby zbadać ich kondycję i je wspierać. 2 Opisywane w dalszej części opracowania badanie Kondycja ekonomii społecznej w Polsce 2006 także weszło w skład tego projektu. Warto odnotować, że było to jedno z największych tego typu badań w Europie i objęło prawie 2000 rozmaitych podmiotów. Było to możliwe głównie dlatego, że przyjęto szeroką definicję ekonomii społecznej właściwie tożsamą z trzecim sektorem, i badaniem objęto także organizacje pozarządowe i organizacje gospodarcze (izby gospodarcze, organizacje zawodowe). Projekt Krakowska Inicjatywa na Rzecz Gospodarki Społecznej "Cogito" był skierowany do osób bezrobotnych z powodu chorób psychicznych oraz długotrwale bezrobotnych. Był realizowany przez dziewięć instytucji reprezentujących trzy sektory gospodarki (publiczny, biznes oraz III sektor). Jego celem było wypracowanie i testowanie mechanizmu tworzenia oraz promocji przedsiębiorstw społecznych jako metody integracji społeczno-zawodowej stosowanej w ramach gospodarki społecznej. 3 Raport Przedsiębiorstwa społeczne w Małopolsce. Diagnoza jest z kolei podsumowaniem badań przeprowadzonych w ramach projektu "Akademia Przedsiębiorczości. Rozwój alternatywnych form zatrudnienia" 4 na zlecenie Regionalnego Ośrodka Polityki Społecznej. Celem Projektu było opracowanie, wdrożenie i rozwój innowacyjnych, modelowych form zatrudnienia socjalnego i wspieranego dla osób zagrożonych wykluczeniem społecznym (długotrwale bezrobotnych klientów pomocy społecznej oraz osób niepełnosprawnych) w oparciu o możliwości lokalnego rynku pracy. Celem badań natomiast była diagnoza małopolskich przedsiębiorstw społecznych. 5 Źródłem informacji o organizacjach trzeciego sektora w Polsce mogą być dane Głównego Urzędu Statystycznego. W 2009 roku przeprowadzono bowiem pierwsze pełne badanie fundacji, stowarzyszeń oraz podmiotów kościelnych i wyznaniowych w ramach statystyki publicznej. 6 Wszystkie organizacje miały prawny obowiązek przekazywania danych statystycznych za rok 2 Źródło informacji: [ ] 3 Źródło informacji: [ ] 4 W dalszej części opracowania, odnosząc się do danych pozyskanych z tego badania posługiwano się określeniem skrótowym: badanie w ramach Akademii Przedsiębiorczości. 5 Źródło informacji: [ ] 6 Źródło: komunikat ze strony [ ] 27

28 2008, co wynikało z art. 30 pkt 3 ustawy z dnia 29 czerwca 1995 r. o statystyce publicznej (Dz. U. Nr88, poz. 439, z późn. zm.) oraz rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 9 października 2007 r. w sprawie programu badań statystycznych statystyki publicznej na rok 2008 (Dz. U. Nr 210, poz. 1521, z późn. zm.). Dane na temat fundacji, stowarzyszeń i innych organizacji społecznych zbierane są za pomocą formularza SOF-1 7. Główny Urząd Statystyczny, aby zachęcić organizacje do wypełnienia formularza wydał w 2009 roku folder zatytułowany Sektor non-profit w Polsce. Wybrane wyniki badań statystycznych zrealizowanych przez GUS na formularzach SOF. Folder ten zawiera wybrane wyniki analizy SOF z roku 2006, zrealizowanej w ramach projektu Tu jest praca przy udziale środków Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL na reprezentatywnej, losowowarstwowej próbie organizacji non-profit. Co ciekawe, w opracowaniu tym zidentyfikowano następujące funkcje sektora non-profit w ramach gospodarki społecznej: funkcja zatrudnieniowa, funkcja świadczenia usług dla społeczności lokalnej, funkcja udzielania pomocy w uzyskaniu zatrudnienia oraz funkcja świadczenia usług na rzecz osób wykluczonych społecznie oraz funkcja demokratycznego zarządzania. Badanie prowadzone przez Johns Hopkins University 8 (Johns Hopkins Nonprofit Sector Project) miało zasięg międzynarodowy. Celem projektu było zebranie informacji o zakresie działania, finansowaniu i rozwoju trzeciego sektora w badanych państwach. Projekt ten był odpowiedzią na potrzebę informacyjną społeczeństw na świecie - przyczyną jest rosnąca ilość organizacji typu non-profit. Badanie to miało także na celu pokazanie, w jaki sposób organizacje trzeciego sektora różnią się na świecie i jakie są przyczyny tych różnic. Projekt miał też cele lobbujące i wspierające rozpowszechnianie wiedzy na temat trzeciego sektora. Dla celów badanie zdefiniowano czym jest organizacja trzeciego sektora, a także stworzono dosyć sztywny podział klasyfikujący różne organizacje. Do tychże organizacji zaliczono te, które mają zorganizowany (nie spontaniczny) charakter, są prywatne (różne od rządowych), nie są nastawione na zysk (ich dochody nie są dystrybuowane do dyrektorów, kierowników czy właścicieli), są samorządne oraz uczestnictwo w nich jest dobrowolne. Poniższa tabela podsumowuje powyższe informacje i jednocześnie stanowi opis badań, które zostały przeanalizowane w niniejszym opracowaniu, pod kątem ich koncepcji (m.in. cel, i zakres 7 Formularz ten jest dostępny pod adresem: [ ] 8 Źródło: [ ] 28

29 badania). Zebrane zostały w niej także kluczowe informacje o rodzaju i charakterze badania, takie jak: zleceniodawca, odbiorcy, sposób udostępniania danych/ informacji o wynikach badań, sposób i częstotliwość zbierania danych. Rodzaje podmiotów objętych badaniami, ze względu na swoją różnorodność nie zostały umieszczone jako kolumna w tabeli. Ich spis stanowi załącznik nr 1 do niniejszego opracowania. 29

30 INDEKS TABELA 1. OPIS BADAŃ PS - KLUCZOWE KATEGORIE ŹRÓDŁO KRAJ ZLECENIODA WCA 1 GEM CONSORTIUM 2 SOCIAL FIRMS UK 2. 1 MAPOWANIEpierwszy raport podsumowujący k.co.uk/resources/ research/socialfirms-ukprogress-report- UK (42 inne państwa) W każdym kraju działa zespół, na który składają się przedstawiciel e głównie świata akademickieg o. W UK London Business School, Babon College GERA: Global Entrepreneurship Association Social Firms UK Social Firms UK ODBIORCY/ PODMIOTY WYKORZYS TUJĄCE DANE Przedsiębiorcy, instytucje naukowe, rządy narodowe Zleceniodawc a, PS, trzeci sektor, rząd, samorządy lokalne Zleceniodawc a, PS, trzeci sektor, rząd, samorządy lokalne SPOSÓB SPOSÓB UDOSTĘPNIA ZBIERANIA NIA DANYCH Raport dostępny na stronie internetowej Ogólne informacje zawarte w raporcie udostępniane na stronie internetowej. Nie ma możliwości otrzymania kwestionarius za, metodologii doboru próby. Wszystkie raporty z badań dostępne są w bibliotece online Indywidualny kwestionariusz z ankieterem. Próba: dorosłych obywateli (wiek: lat) Prowadzone są różnego rodzaju badania: poniżej opisane przykładowe. Zebranie danych zastanych 30 CZĘSTOTLIWO ŚĆ ZBIERANIA DANYCH Raz w roku (od 1999), dane zbierane od V do X Pierwsze badanie było diagnozujące, pozostałe monitorują co roku Zbiorczy raport podsumowujący Badanie to było podsumowanie m/diagnoza stanu firm społecznych w UK w latach CEL BADANIA Monitorowanie przedsiębiorczo ści w 42 krajach, w tym w UK Raport podsumowujący 5 lat istnienia firm społecznych, sprawdza twarde dane statystyczne: BADANE OBSZARY Przyczyny zakładanie przedsiębiorstw, przetrwanie przedsiębiorstw, dane demograficzne o osobach prowadzących przedsiębiorstwa Raport podzielony na 5 sektorów: 1. Mapowanie za pomocą twardych wskaźników 2. Wartości (values) 3. Aktywność w 2002 roku, w tym wszystkie UWAGI Badanie to zajmuje się monitorowaniem całej przedsiębiorczości. W kwestionariuszu pojawiają się jednak pytania dotyczące przedsiębiorczości społecznej lub takie, które mogłyby pomóc w monitorowaniu PS

31 ilość przedsiębiorstw założonych, tych, które nie przetrwału Coroczny raport monitorujący firmy społeczne k.co.uk/resources/ research/socialfirms-uk-annualreport-2007 Coroczny raport monitorujący spółdzielnie socjalne k.co.uk/resources/ research/cooperative-socialfirms-researchreport DUKE The Fuqua School of Business 4 The Demonstarting j.w j.w j.w j.w Kwestionariusz wysyłany do firm społecznych: ponaglenia telefoniczne, mailowe, pocztowe. UK j.w j.w j.w Kwestionariusz: na 100 wysłanych pocztą, wypełniono tylko 49-pomimo ponagleń telefonicznych, mailowych i pocztowych. USA Kanada DUKE The Fuqua School of Business Vancity Community Środowiska akademickie, trzeci sector, samorządy loklane PS, rząd, Trzeci sektor Raporty dostępne na stronie internetowej Raporty dostępne na Case study b.d 31 Raz w roku Jednorazowo Na potrzeby danego badania. Coroczny monitoring kondycji firm społecznych w UK Zbadanie kondycji spółdzielni socjalnych Case study różnych przedsięwzięć Raport podsumowujący konferencje, spotkania, pakty 4. współdziałanie z instytucjami państwowymi(rządem 5. Finansowanie i Sponsoring Coroczny raport postępów. Raport podzielony na 4 części: część finansowo, część dot. Interesariuszy, część dot. Rozwoju, cześć dot. Wewnętrznych spraw firmy społecznej szczegółowa analizy wyboru spółdzielni socjalnej jako formy prawnej, wpływ pomocy z zewnątrz na funkcjonowanie spółdzielni, plusy i minusy funkcjonowania jako spółdzielnia, współpraca z innymi podmiotami n.a b.d Raport miał obrazować jakie strategie współpracy wybierają spółdzielnie socjalne, potencjał wzrostu tychże oraz czynniki środowiskowe wpływające na rozwój. Na stronie internetowej można znaleźć przykłady case study, głównie z branży usługowej. Opublikowano również wiele linków do stron internetowych NGO s zajmujących się wspieraniem PES. Monitoring jest wpisany w

32 Vaulue Initiative Foundation stronie internetowej inicjatywy. Można także dodatkowo skonsultować się z ekspertem. 5 Ashoka Indie Ashoka Społeczność zgromadzona wokół Ashoki, interesariusze, osoby zainteresowan e przystąpienie m do organizacji 6 projekt badawczy PERSE (Performance socio-économique des entreprises sociales d'insertion par le travail) realizowany przez europejską sięć badawczą EMES 11 krajów Europy: Belgia, Dania, Finlandia, Francja, Niemcy, Irlandia, Włochy, Portugalia, Hiszpania, Szwecja, Wielka Brytania Sieć badawcza EMES Możliwe szerokie spektrum odbiorców (np. władze publiczne, trzeci sektor, PS) Ogólne informacje dostępne są na stronie internetowej. Szczegółowe raporty z metodologią nie są dostępne publikacja książkowa: "Social Enterprise. At the crossroads of market, public policies and civil society", pod red. Marthe Nyssens, Routledge London and New York,2006 Kwestionariusze, informacje zwrotne od liderów badanie kwestionariuszow e przeprowadzone wśród managerów 162 przedsiębiorstwac h społecznych integrujących poprzez pracę (Work Integration Social Enterprise) w 11 krajach (około 15 PS na każdy kraj). Próba niereprezentatywn a statystycznie została dobrana tak, by wchodzące w jej skład przedsiębiorstwa były jednocześnie reprezentatywne dla PS krajowych i bliskie typowi idealnemu PS zdefiniowanemu Raz w roku badanie jednorazowe przeprowadzone w latach projekt Raport ma pokazywać postępy działaczy Ashoki i ich przedsięwzięć Projekt miał na celu pogłębienie i rozwinięcie teorii przedsiębiorstw a społecznego poprzez analizę porównawczą 160 przedsiębiorstw w Europie Bada trzy obszary: sukcesy i przyczyny porażek, kontakt z liderami, wpływ/oddziaływanie społeczne Trzy główne obszary badawcze: przedsiębiorstwo społeczne jako organizacja mobilizująca różnorodne zasoby, o różnorodnych celach i różnorodnych interesariuszach badanie. Niestety bez podania narzędzia Badają swoje podmioty 32

33 7 "Synthèse des études territoriales. Résultats et perspectives" ("Synteza badań terytorialnych. Rezultaty i perspektywy") Francja le Conseil National de l Insertion par l Activité Economique (Krajowa Rada Integracji Poprzez Działalnosć Ekonomiczną - CNIAE) CNIAE, władze publiczne, organizacje wspierające i finansujące podmioty ekonomii społecznej publikacje w Internecie, na przykład na stronie internetowej organizacji Avise g przez EMES badanie ilościowe, kwestionariuszow e, przeprowadzone wśród 815 podmiotów ekonomii społecznej. W niektórych przypadkach wywiady przeprowadzano także z pracownikami badanie przeprowadzone jednorazowo w latach w czterech regionach Francji: Paysde-la-Loire (2003), Aquitaine (2004), Province-Alpes- Côte d'azur (2006), Franche-Comté (2006) Uzupełnienie danych statystycznych na temat ekonomii społecznej, zbadanie regionalnej oferty integracji poprzez pracę, lepsze poznanie tego sektora oraz określenie jego wartości dodanej. Zbierano informacje na temat formy prawnej przedsiębiorstwa, profilu osób zarządzających nim, partycypacyjnej natury procesu podejmowania decyzji, przynależności do sieci, zakresu działalności (terytorialnej i branżowej), kondycji finansowej przedsiębiorstwa, zasobów ludzkich (wolontariuszy, beneficjentów (ich pochodzenie, problemy na rynku pracy, schematy integracji, wpływ PS na ich kompetencje zawodowe i społeczne), partnerstwa z innymi organizacjami (publicznymi i prywatnymi), Synteza czterech badań: "Etude d impact de l insertion par l activite économique en Aquitaine en 2004" ("Badanie wpływu integracji poprzez aktywność ekonomiczną w Akwitanii w 2004 roku"), "Etude d impact de l insertion par l activite économique en PACA en 2007 et élaboration d outils de pilotage" ("Badanie wpływu integracji poprzez aktywność ekonomiczną w regionie PACA w 2007 r. i przygotowanie pilotażu narzędzia"), "Etat des lieux et étude d impact de l insertion par l activité économique en région Franche- Comté" ("Obecna sytuacja i badanie wpływu integracji poprzez aktywność 33

34 8 Projekt badawczy ELEXIES ("L'entreprise sociale : lutte contre l'exclusion par l'insertion économique et sociale") 9 Badanie Entrepreneurs d économie 12 krajów Unii Europejskiej: Austria, Belgia, Finlandia, Francja, Niemcy, Irlandia, Włochy, Luksemburg, Portugalia, Hiszpania, Szwecja, Wielka Brytania Belgia Sieć badawcza EMES Ministre de l Economie et de l Emploi de la Możliwe szerokie spektrum odbiorców (np. władze publiczne, trzeci sektor, PS) Zleceniodawc a, organizacje wspierające Publikacje w Internecie: Na stronie projektu: exies.info/, Oraz częściowo przetłumaczo ne na język polski: onomiaspolec zna.pl/x/ raport: Entrepreneur s d économie W ramach badania w każdym kraju powstał raport, w którym specjaliści podsumowali najważniejsze kategorie PS w danym kraju oraz ich najważniejsze cechy Badanie ilościowe, którym objęto 199 PS Projekt realizowany w latach Jednorazowo w 2005 roku Celem projektu było zidentyfikowani e i opisanie charakterystycz nych cech przedsiębiorstw integrujących przez pracę (Work Integration Social Enterprises) w dwunastu krajach Unii Europejskiej. Odpowiedź na pytanie kto, dlaczego i z Skupiono się na określeniu: Rodzaju zapewnianej przez nie integracji zawodowej, Ich liczebności, Sposobu, w jaki powstały, Otrzymywanych przez nie form wsparcia. Zbierano informacje dotyczące: daty powstania ekonomiczna w regionie Franche- Comte"), "Etude des lieux de l insertion par l activité économique dans les Pays de la Loire" ("Obecna sytuacja i badanie wpływu integracji poprzez aktywność ekonomiczna w regionie Pays de la Loire") Celem projektu było zidentyfikowanie i opisanie charakterystyczny ch cech przedsiębiorstw integrujących przez pracę (Work Integration Social Enterprises) w dwunastu krajach Unii Europejskiej. Skupiono się na określeniu: Rodzaju zapewnianej przez nie integracji zawodowej, Ich liczebności, Sposobu, w jaki powstały, Otrzymywanych przez nie form wsparcia. Badaniem objęto podmioty powstałe po 34

35 sociale en Région Walonne. Qui sont-ils? Où vontils? (Przedsiębiorcy ekonomii społecznej w Walonii. Kim są i dokąd zmierzają? ) 9 Badanie W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej 1 0 Badanie Kondycja sektora ekonomii Polska Polska Région wallonne (Ministerstwo Gospodarki I Pracy Walonii) Badania zrealizowane w ramach projektu W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej realizowanego jest przy udziale środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL Badania zrealizowane w ramach projektu podmioty ekonomii społecznej sociale en Région Walonne. Qui sont-ils? Où vont-ils? publikacja książkowa: Przedsiębior stwo ekonomii społecznej w środowisku lokalnym, Anna Biernat, Marta Gumkowska, Marcin Jewdokimow, Ryszard Skrzypiec, Stowarzyszen ie KLON/JAW OR 2008 publikacja "Kondycja ekonomii badanie jakościowe zrealizowane w 50 podmiotach ekonomii społecznej w Polsce badanie ilościowe zrealizowane na reprezentatywnej, Jednorazowo Jednorazowo jakim rezultatem zakłada podmioty ekonomii społecznej Lepsze zrozumienie uwarunkowań, w jakich funkcjonują polskie PS, a także poznanie przeszkód utrudniających rozwój sektora. Identyfikacja barier oraz czynników przedsiębiorstwa, sektora w którym działa, formy prawnej, celów działalności, założycieli i zarządzających przedsiębiorstwem, kondycji ekonomicznej, klientów, partnerów. Instytucjonalne otoczenie PS i ich wzajemne relacje, beneficjenci PES (ich rekrutacja, wymiar terapeutyczne pracy w PS, usamodzielnienie się beneficjentów, podejmowanie decyzji w przedsiębiorstwie) Badano podstawowe charakterystyki organizacji (wiek, rok ten uznano za szczególnie ważny ze względu na regulacje prawne w zakresie ekonomii społecznej i początek debaty na jej temat. W Belgii prowadzi się także badania podmiotów ekonomii społecznej w regionie Flandrii, jednak raporty są dostępne właściwie tylko w języku niderlandzkim. 35

36 1 1 społecznej w Polsce 2006" Badanie realizowane w ramach projektu Cogito, finansowanego ze środków Programu EQUAL Polska W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej realizowanego przy udziale środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL społecznej w Polsce 2006", Jan Herbst, Stowarzyszen ie KLON/JAW OR 2006 Publikacja Czynniki krytyczne tworzenia przedsiębiorst w społecznych. Przedsiębiorst wo społeczne. Konceptualiza cja, Jerzy Hausnerm Norbert Laurisz [w:] Przedsiębior losowowarstwowej, ogólnopolskiej próbie 1903 podmiotów ekonomii społecznej, do których zaliczono także organizacje pozarządowe Badaniem objęto 50 podmiotów ekonomii społecznej Jednorazowo służących rozwojowi przedsięwzięć ekonomii społecznej oraz rekonstrukcja dobrych praktyk sprzyjających powstawaniu silnych przedsiębiorstw o dobrych perspektywach na przyszłość, a także określenie przy użyciu kryteriów stosowanych przez sieć badawczą EMES wielkości oraz wewnętrznego zróżnicowania zbioru potencjalnych przedsiębiorstw społecznych. Identyfikacja czynników kluczowych dla rozwoju przedsiębiorczo ści społecznej lokalizacja, pola działań, skala działań, odbiorcy), ludzi w organizacji (zatrudnienie, wolontariat), finanse (struktura, źródła i dynamika przychodów), działalność w sferze ekonomii społecznej (działalność w sferze usług rynku pracy, działalność odpłatna i gospodarcza, motywacje działalności ekonomicznej). Badano: obszar działań, cel działalności, społeczną wartość dodaną, finansowy aspekt działalności PS, zdolność prowadzenia działalności gospodarczej, ludzi w PS, zarządzanie, kadrę menedżerską, partycypacyjna naturę PS, kierunki i formy współpracy, otoczenie 36

37 Badanie w ramach projektu Akademia Przedsiębiorczośc i. Rozwój alternatywnych form zatrudnienia" (realizowanego przy udziale środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Inicjatywy Wspólnotowej EQUAL) SOF-1, Sprawozdanie z działalności fundacji, stowarzyszeń i innych organizacji społecznych Polska Polska Regionalny Ośrodek Polityki Społecznej Główny Urząd Statystyczny Partnerzy projektu Główny Urząd Statystyczny stwa społeczne w Polsce. Teoria i praktyka, Kraków 2008 Raport Przedsiębior stwa społeczne w Małopolsce. Diagnoza, B. Worek, S. Krupnik, E. Krzaklewska, A. Szczucka, Kraków 2008 Główny Urząd Statystyczny, Departament Badań Społecznych (2009), Sektor nonprofit w Polsce. Wywiad z przedstawicielem PS - badanie jakościowe z elementami ilościowymi (część wywiadu stanowiły pytania jakościowe, część kwestionariusz ilościowy) Badanie ilościowe realizowane za pomocą formularza SOF- 1, w 2006 roku przeprowadzone na reprezentatywnej losowowarstwowej Jednorazowo (luty 2008) W obecnej formie i zakresie badanie odbyło się po raz pierwszy w roku 2009 Diagnoza małopolskich przedsiębiorstw społecznych. Informacje zbierane w ramach statystyki publicznej w celu oceny potencjału społecznego i ekonomicznego trzeciego PS, ocena zewnętrzna PS, metody wsparcia działalności. Badanie objęło następujące obszary: ogólna charakterystyka PS (forma prawna, założyciele, ilość zatrudnianych osób, wiek organizacji),wpływ działania PS na beneficjentów (rodzaj beneficjentów, korzyści z pracy w PS, usamodzielnienie się, rekrutacja), współpraca PS ze społecznością lokalną, ekonomizowanie się przedsiębiorstw społecznych (główne motywy działalności, skala działalności, bariery, finansowanie PS), otoczenie działania PS w Małopolsce, oczekiwania wobec wsparcia dla przedsiębiorstw. Formularz SOF zawiera pytania w następujących obszarach: dziedzina i zasięg działania jednostki; beneficjenci działań jednostki; członkowie oraz inne osoby nieodpłatnie 37

38 1 4 The Johns Hopkins Comparative Nonprofit Sector Project 47 państw (w tym Polska) Johns Hopkins University Zleceniodawc y, środowiska akademickie, Trzeci sektor Wybrane wyniki badań statystycznyc h zrealizowanyc h przez GUS na formularzach SOF. Wyniki sprawozdania za rok 2008 do tej pory nie zostały opublikowane Raporty z badań dostępne odpłatnie na stronie internetowej, abstrakt z raportu dostępny bezpłatnie próbie organizacji non-profit zarejestrowanych w systemie REGON, od roku 2009 (sprawozdawczoś ć za rok 2008) obejmuje całą populację fundacji, stowarzyszeń i innych organizacji społecznych zarejestrowanych w systemie REGON Korzystano najpierw z zastanych danych statystycznych, które uzupełniano kwestionariuszami standaryzowanym i dla danego kraju Źródło: Opracowanie własne. Badania prowadzone od 1990 roku początkowo obejmowały 13 państw, najnowszy raport obejmuje 47 sektora Informacje zbierane w celu diagnozowania Trzeciego sektora wykonujące świadczenia w ramach jednostki; pracujący na podstawie stosunku pracy, oraz w ramach umowy zlecenia, umowy o dzieło; przychody jednostki; koszty ogółem jednostki; środki trwałe oraz nakłady inwestycyjne jednostki; warunki prowadzenia działalności oraz rozwój jednostki. Badanie obejmuje diagnozowanie wielkości, finansowania i budowy Trzeciego Sektora. 38

39 OBSZARY BADANIA. KLUCZOWE WSKAŹNIKI ORGANIZACJA JAKO PRZEDSIĘBIORTWO SPOŁECZNE ZASOBY LUDZKIE PS I ICH ROZWÓJ Badając zasoby ludzkie PS, staje się przed koniecznością rozstrzygnięcia kto, ze względu na rodzaj poszukiwanych informacji, będzie najlepszym źródłem informacji można bowiem badać samych pracowników i beneficjentów PS, bądź otrzymać informację na ich temat od osób zarządzających (zakładając, że takie osoby są w danym przedsiębiorstwie i nie są jego beneficjentami). Drugim dylematem, poza tym dotyczącym kogo badać, jest kwestia sposobu ujęcia tematu. W sytuacji, w której respondentami są managerowie czy inne osoby na stanowiskach kierowniczych, można z jednej strony zadawać badanemu pytania odnoszące się do wszystkich pracowników ogółem, z drugiej pytać o każdego z osobna. Obydwie powyższe strategie znalazły swoje zastosowanie w badaniach z tego obszaru. I tak np. w projekcie PERSE uzyskano informacje dotyczące 949 pracowników w trudnej sytuacji 9 od ich managerów. Kierownicy byli pytani o tych pracowników, którzy posiadali minimum dwuletni staż w firmie. Z kolei w badaniu francuskim i w badaniach polskich pytano raczej o wszystkich pracowników ogółem i o możliwości oddziaływania na nich przez PS. W badaniu indyjskim 10, podobnie jak w PERSE, to liderzy pytani są o swoich podopiecznych. Ponadto Ashoka organizacja matka stara się monitorować swoich liderów, sprawdzając m.in. czy na przestrzeni lat liderzy poszerzyli swoją działalność. Z kolei w badaniu brytyjskim dotyczącym spółdzielni socjalnych badane są spółdzielnie jako całość 11. Ankieta wysyłana jest do spółdzielni, a pytania dotyczą funkcjonowania spółdzielni, a nie poszczególnych jej członków. Dokonując przeglądu badań pod kątem tego, jakie informacje są zbierane najczęściej w obszarze zasobów ludzkich, można wskazać kilka kwestii. 9 Całe badanie dotyczyło przedsiębiorstw integrujących poprzez pracę, więc w każdym przedsiębiorstwie znalazły się osoby w trudnej sytuacji życiowej. 10 Źródło: [ ] 11 Źródło: [ ] 39

40 Po pierwsze, badania skupiają się na charakterystyce społeczno-ekonomicznej osób zatrudnionych w PS: Jaki jest wiek pracowników/beneficjentów? Jaki jest ich poziom wykształcenia? Z jakim rodzajem trudności się borykali? o W badaniu PERSE dla każdej osoby można było wybrać 3 odpowiedzi z proponowanej kafeterii i porangować je od najważniejszej do najmniej ważnej. Jako możliwe trudności podano w kafeterii: długotrwałe bezrobocie, niskie kwalifikacje, młody wiek, wiek 55+, niepełnosprawność, inne problemy społeczne, fakt bycia imigrantem, choroba psychiczna, fakt bycia uchodźcą, inne. o W badaniu francuskim pytano jaki procent zatrudnionych w organizacji borykał się z problemami takimi jak: zadłużenie, problemy z prawem, niskie wykształcenie, brak kwalifikacji zawodowych, uzależnienia, analfabetyzm, niepełnosprawność umysłowa lub fizyczna, izolacja społeczna, bezdomność, rozpad rodziny. o W badaniu Kondycja ekonomii społecznej w Polsce 2006 określono następujące kategorie osób zatrudnianych przez organizacje: 40

41 powyżej 50 roku życia, będące na emeryturze lub rencie, wchodzące na rynek pracy (młodzież), niepełnosprawne ruchowo, wychodzące z długotrwałego bezrobocia, pracujące w domu z powodów zdrowotnych, niedawno przybyłe do Polski (imigranci, uchodźcy), pracujące w domu z powodów rodzinnych, bezrobotne w ramach wykonywania prac publicznych, powracające na rynek pracy po odbyciu kary pozbawienia wolności, niepełnosprawne intelektualnie, bezdomne wychodzące z bezdomności. o W badaniu brytyjskim 12 zainteresowanie skupiało się wokół płci i wieku badanych prowadzących działalność gospodarczą, a także powodów zakładania własnych przedsiębiorstw. Jakie było ich wcześniejsze doświadczenie zawodowe? o W badaniu PERSE przyjęto następujące kategorie: pracownik, stażysta, bezrobotny korzystający albo nie korzystający z zasiłku, nieaktywny zawodowo, inne więzień, zakład pracy chronionej, uchodźca itd., student lub gospodyni domowa, nieznane) Jakie były ich poprzednie zarobki (w przedziałach) W projekcie PERSE zaproponowano także ciekawy wskaźnik: stopień zatrudnialności beneficjentów w momencie rozpoczęcia pracy w PS na skali osoba mogła być oceniona jako łatwo, częściowo bądź ciężko zatrudnialna. Z kolei w badaniu prowadzonym w ramach projektu Akademia przedsiębiorczości także znalazł się moduł dotyczący beneficjentów PS, natomiast w jego ramach zadawano pytania otwarte. Odnośnie cech społeczno-ekonomicznych zatrudnionych osób czy beneficjentów przedsiębiorstwa, zadawano otwarte pytanie o to kim oni są i w jakiej liczbie są zatrudnieni w przedsiębiorstwie. 12 Źródło: GEM [ ] 41

42 Po drugie, wśród najczęściej zbieranych informacji znajdują się te dotyczące ilości zatrudnionych osób, ilości beneficjentów, wolontariuszy oraz o udział każdej z tych kategorii w ogólne liczbie osób w przedsiębiorstwie społecznym. Informacje te mogą być zbierane w formie pytania otwartego o liczbę i udział beneficjentów poszczególnych kategorii, jak np. w przypadku diagnozy przedsiębiorstw w Małopolsce w ramach projektu Akademia przedsiębiorczości. Można także zbierać informacje wystandaryzowane za pomocą przygotowanej kafeterii na temat ogółu osób zatrudnionych w PS, liczbie beneficjentów itp. Na przykład w badaniu Kondycja ekonomii społecznej w Polsce 2006 pytano o to: Ilu pracowników zatrudnia organizacja, Ilu pracowników etatowych zatrudnia organizacja, Ilu członków lub przedstawicieli władz organizacje regularnie pracuje na jej rzecz bez wynagrodzenia. Odpowiedzi na powyższe pytania należało określić w przedziałach: Brak, 1-5 pracowników, 6-10 pracowników, pracowników, Powyżej 20 pracowników. 13 Główny Urząd Statystyczny bardziej szczegółowo bada prawne podstawy świadczenia pracy przez osoby zatrudnione w organizacjach non-profit, czyli ich funkcję zatrudnieniową 14. Formularz SOF zawiera pytania o: ilość osób zatrudnionych na podstawie stosunku pracy, ilość osób zatrudnionych na pełen etat, ilość osób zatrudnionych na podstawie umowy zlecenia bądź umowy o dzieło. Dodatkową zmienną jest płeć przy każdym z powyższych pytań jednostka wypełniająca kwestionariusz musi także zaznaczyć ile z tych osób stanowią kobiety. Po trzecie, w analizowanych badaniach sprawdzano, w jaki sposób beneficjenci znajdują zatrudnienie w PS oraz jakiego typu jest to zatrudnienie: 13 Herbst (2006), s GUS (2009), s

43 W jaki sposób PS docierają do potencjalnych beneficjentów? (badanie W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej ) Czy są kierowanie przez służby społeczne albo władze publiczne, biura pracy, przez organizacje trzeciego sektora albo przez inne jednostki tego samego PS czy składają samodzielną aplikację (badanie PERSE). W małopolskim badaniu Akademia przedsiębiorczości pytano także o to, czy PS miało kiedykolwiek problemy z rekrutacją beneficjentów w celach zatrudnienia i co jest główną przyczyną takich problemów. W projekcie ELEXIES powyższe zagadnienia ujęto w następujący sposób: Zatrudniani pracownicy Jakie napotykają trudności na rynku pracy? Ile osób z kategorii doświadczających trudności na rynku pracy PS musi zatrudniać? Jaki jest odsetek osób poszukujących pracy, którym szczególnie trudno znaleźć zatrudnienie, w stosunku do całkowitej liczby pracowników przedsiębiorstwa integracyjnego? Czy istnieją kategorie pracowników, które mają pierwszeństwo zatrudnienia w PS? Warunki, jakie pracownicy muszą spełniać, aby zostać zatrudnieni w PS, Odsetek zatrudnionego personelu kadrowego. Po czwarte, analizowano sam schemat integracji zawodowej pracowników. Generalnie można wyróżnić tu trzy możliwości wskazane poniżej i wokół nich skoncentrowane są pytania w tym polu badawczym: podejmowanie zatrudnienia wspieranego, podejmowanie zatrudnienia na otwartym rynku pracy, samozatrudnienie w postaci utworzenia spółdzielni socjalnej; W projekcie PERSE stwierdzono, że to, czy celem PS jest stworzenie miejsc pracy, czy wyszkolenie pracowników, aby poradzili sobie na wolnym rynku pracy determinuje rodzaje kontraktów zatrudnienia. Badano więc następujące kwestie: Na jak długi czas zatrudniani są pracownicy? Jaki wpływ na to ma rodzaj trudności, z jaką borykają się na rynku pracy? (PERSE) 43

44 Jakie szkolenia zawodowe przebywają pracownicy czy są one organizowane w ramach samego PS, czy przez podmiot zewnętrzny? (PERSE) Jaki jest profil działalności PS i jakie w związku z tym zawody są możliwe do wykonywania w jego ramach czy PS przygotowują do pracy w jakichś specyficznych zawodach? (badanie francuskie) W badaniu W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej pytano także: Czy PS jest w stanie stworzyć warunki do usamodzielnienia się beneficjentów? Jakie metody są stosowane, aby umożliwić beneficjentom usamodzielnienie się? Jak wielu beneficjentom udaje się usamodzielnić? Co stanowi największą przeszkodę w drodze do usamodzielnienia? Także w badaniu w ramach Akademii przedsiębiorczości poruszono kwestię przyszłości zawodowej beneficjentów. Pytano mianowicie, czy PS zakłada iż beneficjenci: Wszyscy będą w nim zawsze pracować, Część będzie zawsze pracować w PS, a część znajdzie zatrudnienie na wolnym rynku, Wszyscy będą pracować w zwykłych przedsiębiorstwach. Pojawił się także wskaźnik ilościowy: pytano o to, czy i ilu beneficjentów zostało wypuszczonych na wolny rynek pracy. W badaniu ELEXIES poruszono dwie kwestie związane z zasobami ludzkimi PS, które opisano w następujący sposób: Typy proponowanych posad Czy PS oferuje trwałe posady i zatrudnienie na czas nieokreślony czy zatrudnienie czasowe? Jakie są wynagrodzenia? Czy PS proponuje w ogóle zatrudnienie na podstawie umowy, czy jedynie szkolenie? Czy proponuje się posady dla osób wykwalifikowanych czy nisko wykwalifikowanych? Rola szkoleń Czy nowo zatrudnionym osobom można od razu przydzielić obowiązki, czy trzeba je przeszkolić? Jakie typy szkoleń oferuje PS? 44

45 Jaki jest cel edukacji praca w danym przedsiębiorstwie, czy wyjście na otwarty rynek pracy? Czy wypłacane są zasiłki szkoleniowe? Stosowanie zindywidualizowanych programów szkoleniowych, Stopień sformalizowania zasad szkolenia, Długość czasu trwania szkoleń zawodowych. Kolejną ważną kwestią jest ocena wpływu zatrudnienia w PS na beneficjentów. W badaniu PERSE zwrócono uwagę na istotny fakt: mianowicie, podejście przed i po wiąże się z trudnością oszacowania efektu netto zatrudnienia danej osoby w PS z powodu braku grupy kontrolnej. Można określić liczbę uczestników programu i stopę zatrudnienia po jego zakończeniu, ale nie da się stwierdzić, co stałoby się z uczestnikami programu, gdyby nie wzięli w nim udziału. Ponadto, badacze z projektu W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej podkreślają w raporcie, że oceniając efektywność pracy z beneficjentami nie wystarczy bazowanie na kryteriach ilościowych, ponieważ każdy beneficjent, który usamodzielnił się chociaż w pewnym stopniu, jest sukcesem dla organizacji. Aby ocenić wpływ PS na beneficjentów nie dysponując grupą kontrolną, można zbadać następujące kwestie (tak jak w badaniu PERSE): Oszacowanie wzrostu zarobków między momentem zatrudnienia a momentem badania, Ocena zmiany w dwóch punktach czasowych w momencie zatrudnienia i w momencie badania, dokonywana na 7 punktowej skali w zakresie: o umiejętności zawodowych, o umiejętności nawiązywania relacji ze współpracownikami i kierownikami, o umiejętności społeczno-kulturowych, o zdolności do wykonywania powierzonych obowiązków, o samodzielności w wykonywaniu obowiązków, o znajomości różnych zadań, o ogólnej sytuacji osoby Można pytać o pracowników zatrudnionych na przestrzeni pewnego czasu i o to ilu z nich o jest nadal zatrudnionych w PS, o odeszło z perspektywą zatrudnienia pracy gdzie indziej (pozytywne wyniki ścieżki integracyjnej), 45

46 o odeszło bez takiej perspektywy, zostało zwolnionych, odeszło z przyczyn zdrowotnych albo rozwiązania PS (negatywne wyniki ścieżki integracyjnej), o z powodu zakończenia trwania projektu, albo z powodu końca umowy o pracę (neutralne wyniki ścieżki integracyjnej) W badaniu francuskim skupiono się z jednej strony na kryteriach ilościowych. Badano: Ile osób w pokonało swoje trudności na rynku pracy dzięki zatrudnieniu w PS? Liczbę osób które otrzymały szkolenie zawodowe i tych, które opuściły PS i znalazły zatrudnienie. Pytano też, jak kierujący organizacją oceniają swoje oddziaływanie na beneficjentów: W zakresie wpływu innego niż możliwość zatrudnienia: pytano o ocenę możliwości PS (przez mobilizację środków własnych i środków partnerów) na skali ( bardzo dobra, dobra, słaba, niewystarczająca ) w zakresie następującego oddziaływania na beneficjentów: określenie swoich planów profesjonalnych i życiowych; umiejętności związane z wykonywaniem zadań (zdolności adaptacyjne, organizacyjne, wytrzymałość), umiejętności społeczne (kontakty międzyludzkie, umiejętność słuchania i wypowiadania się na forum grupy), zdolność do adaptacji w ramach organizacji (punktualność, respektowanie zasad organizacji pracy), inne umiejętności przydatne w pracy (dynamizm, inicjatywa, motywacja, poczucie wspólnoty), zrozumienie ogólnych reguł działania przedsiębiorstwa (podstawy prawa pracy i przepisów BHP) inne jakie? Proszono także badanych o ocenę możliwości PS (przez mobilizację środków własnych i środków partnerów) na skali ( bardzo dobra, dobra, słaba, niewystarczająca ) w zakresie następującego oddziaływania na beneficjentów: nabycie bądź poprawa podstawowej wiedzy; poprawa zdrowia lub przejęcie kontroli nad problemami zdrowotnymi; poprawa zachowania; większa mobilność, dostęp do lepszego lokalu mieszkaniowego, radzenie sobie z konfliktami z prawem. W badaniu Akademia przedsiębiorczości zadawano ogólne pytania o to, Jakie są korzyści dla beneficjentów (wynikające z zatrudnienia w PS)? Czy są takie same dla każdej z grup beneficjentów? Jaki jest wkład beneficjentów w działalność przedsiębiorstwa? Zadawano też ważne pytanie czy PS analizuje wpływ swojej działalności na beneficjentów? Jakimi metodami i z jakim wynikiem? 46

47 W analizowanych badaniach często przyglądano się także temu, kim są osoby zarządzające PS. W badaniach belgijskich i francuskich pytano o: Wiek kadry zarządzającej, Jej wykształcenie zarówno jego stopień, jak i dziedzinę (finanse/zarządzanie, nauki społeczne, wykształcenie związane z profilem działalności przedsiębiorstwa, czy inne?) Wcześniejsze doświadczenie w zarządzaniu, O to, czy manager miał doświadczenie w pracy w trzecim sektorze, czy sektorze ekonomii społecznej (na przykład jako wolontariusz), O to, z jakiego środowiska zawodowego wywodzi się kierownik PS (na przykład pomoc społeczna, administracja, zwykłe przedsiębiorstwo, przedsiębiorstwo ekonomii społecznej, inne?) W badaniu belgijskim wyróżniono ponadto trzy typy przedsiębiorców: 1) Przedsiębiorca-wynalazca : pomysłodawca i założyciel przedsiębiorstwa nie koniecznie zarządza obecnie przedsiębiorstwem (a przynajmniej nie sam); 2) Przedsiębiorca oddelegowany : osoba, którą skierowano do założenia przedsiębiorstwa, ale nie koniecznie pomysłodawca i nie koniecznie zarządzający; 3) Przedsiębiorca-manager : zaangażowany do kierowania PS ale nie brał udziału w jego założeniu. W międzynarodowym badaniu GEM, bada się głównie potencjał przedsiębiorczości w danym państwie. Ze względu na cele jakie stawia sobie monitoring PS w Małopolsce, ważne mogą być informacje, które GEM zbiera niejako przy okazji. Jednymi z kluczowych informacji są kwestie czysto demograficzne, a dotyczące osób zakładających własne przedsiębiorstwa (wiek, płeć, wykształcenie) ale także wskaźnik ilości osób niepełnosprawnych zatrudnionych w przedsiębiorstwie. Ważnym wskaźnikiem jest też niewątpliwie to, czy firma przetrwa na rynku dłużej niż 3 lata. GEM koncentruje się raczej na podmiotach otwartego rynku pracy, niemniej w sposób szczególny promuje przedsiębiorczość młodą, czyli podmioty założone nie później niż trzy lata przed badaniem. Podkreśla też szczególnie jeśli przedsiębiorstwa był założone przez kobiety w wieku po 45 roku życia, oraz czy w przedsiębiorstwie są zatrudnione osoby niepełnosprawne. W badaniu spółdzielni socjalnych w UK, ważnym zagadnieniem było to, jak współpracownicy w ramach danej spółdzielni są przez siebie nawzajem postrzegani. Większość danych 47

48 pochodzi z badania jakościowego, niemniej badacze zliczali również ilość powtarzających się stwierdzeń, z którymi badani się zgodzili. I tak, zliczano następujące stwierdzenia: Dla zagadnienia plusy spółdzielni socjalnych : Większa swoboda i wsparcie stanowiska pracy, Większe zaangażowanie w wykonywaną pracę, Bardziej otwarta komunikacja, Większe możliwości rozwoju osobistego, Zwiększone poczucie własnej wartości, Lepsza współpraca pomiędzy pracownikami, Pozawala na uniezależnienie od struktur administracji rządowej/lokalnej, Bardziej atrakcyjne dla potencjalnych pracowników, Lepsze kontakty z innymi firmami społecznymi, Zyski, które inwestuje się w kreowanie nowych miejsc pracy, Dobre pomysły nie są zaprzepaszczane, Większa autonomia. Dla zagadnienia minusy spółdzielni socjalnych : Długość podejmowania procesu decyzyjnego, Zarządzanie strategiczne może być osłabione, Nie pozwala na dostęp do funduszy z dobroczynności, Jest negatywnie postrzegana przez inne organizacje, Powolniejszy(ale pewnie stabilniejszy) wzrost, Struktura spółdzielni jest skomplikowana i niejasna, Brak wsparcia rozwoju spółdzielni. W badaniu podsumowującym w UK w 2002 zbadano zagadnienia odsetka osób niepełnosprawnych zatrudnionych w firmach społecznych. Dla potrzeb tego badania zmierzono twarde wskaźniki: ilość etatów aktualnych, w tym dla osób niepełnosprawnych. Mierzenie sytuacji aktualnej: Ilość wszystkich firm społecznych na rynku, Ilość powstających firm społecznych na rynku, Ilość aktualnych miejsc pracy (etatów), 48

49 Ilość etatów dla osób niepełnosprawnych, Ilość stworzonych pełnych etatów, Ilość stworzonych etatów dla osób niepełnosprawnych, Ilość stworzonych nie pełnych etatów, Ilość stworzonych niepełnych etatów dla osób niepełnosprawnych. Poniższy schemat zawiera zestawienie głównych kwestii podejmowanych w ramach badania obszaru zasobów ludzkich i ich rozwoju. 49

50 SCHEMAT 4ZAGADNIENIA BADANE W RAMACH OBSZARU ZASOBY LUDZKIE I ICH ROZWÓJ Źródło: Opracowanie własne 50

51 SPOSÓB ZARZĄDZANIA PRZEDSIĘBIORSTWEM STRUKTURA ORGANIZACYJNA I PARTYCYPACYJNA NATURA PS Struktura organizacyjna w przedsiębiorstwie społecznym wynika w dużej mierze z tego, że PS posiadają różnorodnych interesariuszy. Takie też było jedno z głównych założeń projektu badawczego PERSE. Interesariusze byli tam pojmowani jako wewnętrzne komponenty organizacji: jej pracownicy, managerowie, darczyńcy, użytkownicy i konsumenci, władze publiczne, społeczność lokalna, związki organizacji, inne organizacje trzeciego sektora, prywatne firmy i inne. Interesariusze występują z jednej strony jako biorący udział w podejmowaniu decyzji, z drugiej jako członkowie i współwłaściciele organizacji. Ta różnorodność interesariuszy wiąże się więc ze strukturą przynależności i własności w PS. W badaniu w poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej pojęcie interesariuszy jest rozumiane nieco szerzej, zaliczono do nich osoby i instytucje, które mają wpływ na powstanie, działanie i przeobrażenia PS oprócz interesariuszy wymienionych powyżej, zaliczono tu także media. Ogólnie, projektując badanie należało by więc wyraźnie określić, jaką przyjmie się definicję interesariusza. W badaniu PERSE określono: Ile jest kategorii interesariuszy w PS? (czy jest tylko jeden, 2, 3, 4, 5, 6, czy więcej niż 6?) Jaka jest zależność między ilością interesariuszy a formą prawną? 15 Struktura interesariuszy przedsiębiorstwa wpływa na sposób podejmowania decyzji dotyczących przedsiębiorstwa. W analizowanych badaniach pytano o następujące kwestie: Czy interesariusze zaangażowani w podejmowanie decyzji są jednocześnie członkami organizacji? Ile kategorii interesariuszy występuje w zarządzie? Jakie kategorie interesariuszy występują w zarządzie? (Brak przedstawicieli administracji publicznej w zarządzie przyjęto za wskaźnik dążenia do przedsiębiorczości (entrepreneurialization) Wyniki badania pokazały, że forma prawna przedsiębiorstwa jest słabym wskaźnikiem liczby interesariuszy. 51

52 Czy proces wspomagania decyzji jest demokratyczny? (Czy przestrzegana jest zasada, że jeden człowiek to jeden głos?). Jakie mechanizmy stosuje się w celu ułatwienia partycypacji wszystkich grup w procesie podejmowania decyzji? (Na przykład codzienne spotkania w grupach, konsultacje z zarządem). Czy istnieją jakieś formalne narzędzia mające na celu osiągnięcie dobrego klimatu w pracy i promowanie demokracji wewnątrz organizacji? Jaki jest faktyczny wpływ poszczególnych kategorii interesariuszy na podejmowanie decyzji? (W badaniu PERSE managerowie oceniali wpływ każdej kategorii interesariuszy na skali silny, słaby, bez znaczenia ograniczeniem tego pytania jest fakt, iż polega się jedynie na subiektywnej ocenie managerów). Jako wskaźnik wagi poszczególnych kategorii interesariuszy w podejmowaniu decyzji, brano pod uwagę także liczbę reprezentantów danej kategorii w zarządzie przedsiębiorstwa. Interesującą kwestią, choć z poziomu wyników badania, ale wartą rozważenia na etapie projektowania koncepcji monitoringu jest fakt, że badanie spółdzielni socjalnych w UK wykazało także, że na jakość wyników finansowych ma wpływ współodpowiedzialność wszystkich pracowników. Gdy bada się sposoby podejmowania decyzji pojawiają się pewne problemy metodologiczne: jeśli bowiem badamy tylko osoby zarządzające organizacją, polegamy jedynie na ich subiektywnej ocenie sytuacji. Dlatego na przykład w badaniu PERSE pojawiła się sugestia badaczy, aby badaniem objąć także innych interesariuszy. Od nich można by się dowiedzieć m.in.: jak postrzegają proces podejmowania decyzji, istnienie i funkcjonowanie nieformalnych koalicji, jak wygląda obieg informacji czy proces wyłaniania się przywódców 16 W Polsce kategorie interesariuszy i założycieli będą na pewno zależały od formy prawnej PS. 52

53 A więc dałoby to możliwość do zdobycia informacji i poznania także nieformalnych aspektów zarządzania PS. W badaniu Kondycja ekonomii społecznej w Polsce 2006 wskaźnikiem włączania różnych grup interesariuszy w proces podejmowania decyzji była odpowiedź na pytanie: Czy określając kierunki rozwoju i strategię działania organizacji / przedsiębiorstwa zasięgają państwo opinii następujących grup? Członkowie, Pracownicy, Wolontariusze, Beneficjenci, Przedstawiciele społeczności lokalnej, Najważniejsi partnerzy organizacji, Inne osoby / instytucje, Nie zasięgamy opinii żadnej z tych grup, o kierunkach działania organizacji decydują tylko jej władze. 17 Z kolei GUS za wskaźnik funkcji demokratycznego zarządzania uznaje procent członków, którzy wzięli udział w ostatnich wyborach władz organizacji w ogólnej liczbie członków organizacji. 18 W badaniu Johns Hopkins University 19 korzystano z danych finansowych gromadzonych w ramach statystyk etatów. Badano więc ilość pełnych etatów w danej organizacji. Nawet jeśli organizacja zatrudniała w ramach niepełnych etatów, zliczano ilość pełnych etatów(full-time Job). Informacje te zbierano zarówno dla osób, które otrzymywały wynagrodzenie za swoją pracę jak i dla wolontariuszy. W badaniu brytyjskim mianem interesariuszy objęto także bardzo szerokie spektrum grup. Od znanego w polskiej nomenklaturze pojęcia: beneficjent, po interesariuszy niebezpośrednio związanych z projektem, ale takich, na który projekt oddziałuje. Dlatego też część 17 Herbst (2006), s GUS (2009), s Salamon L., Sokołowski W., List R., Global Civil Society-an overview, Center for Civil Society Studies Institute for Policy Studies The Johns Hopkins University, dostępne: ( ) 53

54 wskaźników może być bardzie kojarzona z postrzeganiem PS, a nie samą strukturą przedsiębiorstwa. Posłużono się następującymi wskaźnikami: Ilość miejsc w publikacjach prasowych, akademickich, Internecie, w których informacje o Social Firms UK były prezentowane a także przyczyniły się do wsparcia interesariuszy (beneficjentów), Liczba strategicznych spotkań/okazji, na które Social Firms UK były zaproszone i mogły mieć wpływ na kształt polityki lub/i swoich interesariuszy, Liczba wzmianek w mediach o Social Firms UK (zliczane w ciągu roku), Informacja zwrotna od Menadżera Wsparcia Jakości (monitoring wewnętrzny-nie opisany bliżej w badaniu), Informacje z kwestionariusza postaw wypełnianego przez interesariuszy (brak bliższych informacji o kwestionariuszu), Statystyki strony internetowej, Statystyki Google dla Social Firms UK, Informacje zwrotne od menadżerów zarządzających, Rozumienie SROI przez osoby zaangażowane w działalność. Wysyłanie kwestionariuszy wszystkim interesariuszom (zaangażowanym w działalność przedsiębiorstwa), Rozpoznawalność marki Social Firms, Zwiększenie, o co najmniej 2 firmy partnerstwa BAME (lokalne partnerstwo społeczne w UK) Promowanie produktów i usług firm społecznych: o Informacje w Panoramie Firm na regionalnym lokalnym poziomie zamieszczone do końca 2007 Badanie to mierzyło bardziej sukces Social Firms UK. Także siłę oddziaływania nie tylko na beneficjentów i członków ale również na szersze grono odbiorców (Internet, prasa). W jednym z brytyjskich badań obejmujących spółdzielnie socjalne, ważnym pytaniem badawczym była kwestia wyboru danej formy prawnej. Pytanie to było nawet pogłębiane, a respondentów pytano jaką i dlaczego wybraliby formę prawną oraz jaka forma prawna PS wydaje im się najlepsza. Respondenci byli proszeni o szczegółową analizę plusów i minusów działalności spółdzielni socjalnych. Pytano zatem jakie znaczenie ma kooperacja w budowaniu sukcesu PS, jaki wpływ na produkty/efekty działania PS ma kooperacja. Podsumowaniem podejmowanych kwestii jest poniższy schemat: 54

55 SCHEMAT 5.ZAGADNIENIA BADANE W RAMACH OBSZARU STRUKTURA ORGANIZACYJNA I PARTYCYPACYJNA NATURA PS Źródło: Opracowanie własne 55

56 FUNKCJONOWANIE PRZEDSIĘBIORSTWA SPOŁECZNEGO ZAKRES DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ I SPOŁECZNEJ PS W większości analizowanych badań pojawiły się wskaźniki dotyczące charakteru/profilu działalności przedsiębiorstwa (usługi/produkcja/handel przy czym kafeteria zawierała różne kombinacje tych kategorii). W kontekście zakresu działalności PS, często bada się także jej zasięg terytorialny (badanie belgijskie, badania polskie): Czy zasięg działalności przedsiębiorstwa jest lokalny, regionalny, krajowy, czy międzynarodowy. W sprawozdawczości GUS pyta się konkretnie o to, jaki był rzeczywisty maksymalny zasięg terytorialny głównej działalności jednostki w badanym roku, a do wyboru możliwe są odpowiedzi: najbliższe sąsiedztwo gmina powiat województwo cały kraj wykraczał poza granice kraju. Odpowiedź na to pytanie potraktowano jako wskaźnik lokalnego ukierunkowania działalności sektora non-profit. 20 Podobnie w badaniach brytyjskich. Jako jedną z podstawowych informacji uznaje się zasięg oddziaływania ekonomicznego przedsiębiorstwa: czyli gdzie zbywane są towary i usługi danego podmiotu. Dlatego badania poszczególnych podmiotów PS podzielone są terytorialnie i obejmują obszary wielkości mniej więcej polskich województw (hrabstwa, regiony). Nie rozróżnia się w badaniach brytyjskich, czy dane przedsiębiorstwo świadczy usługi, czy też nastawione jest na produkcje. W przypadku USA, case studies pokazują, że bada się bardzo różnie podmioty o różnych profilach działalności. 20 GUS (2009), s

57 Badanie indyjskie, organizacji Ashoka również nie ogranicza się do konkretnych typów podmiotów. Natomiast organizacja ta ma swoich liderów w wielu państwach na świecie i bada ich w ramach tych państw. Na funkcjonowanie i charakter PS wpływ może mieć też wielkość miejscowości, w której przedsiębiorstwo ma siedzibę. W badaniu Kondycja ekonomii społecznej w Polsce 2006 podzielono badane organizacje według wielkości miejscowości: Tereny wiejskie i miasteczka, Miasta tys. mieszkańców, Stolice regionów, Warszawa. 21 W badaniu PERSE jedna z głównych hipotez badawczych brzmiała, iż PS to organizacja, która realizuje różnorodne cele: społeczne, ekonomiczne oraz społecznopolityczne (jako tworzenie kapitału społecznego). Dlatego po pierwsze pytano PS o to, czy prowadzą działalność w trzech zakresach: Zawodowa i społeczna integracja pracowników, Produkcja dóbr i usług, Rzecznictwo i lobbying (advocacy and lobbying) Pytanie to zostało zadane w formie kafeterii z rangowaniem zapytano o to, czy PS prowadzi te rodzaje działalności i poproszono u uszeregowanie ich od najbardziej do najmniej istotnego. Taki ranking nie dał jednak informacji o dystansie dzielącym owe cele, ani o relacjach między nimi. Dlatego jako wskaźnik wyważenia celu produkcyjnego/ ekonomicznego i integracyjnego/społecznego wykorzystano odpowiedzi na następujące pytanie: Czy produkcja dóbr i świadczenie usług są podporządkowane celowi integracji społecznej, zrównoważone z nim, czy wobec niego nadrzędne? Wskaźniki odnoszące się do realizacji celów społecznych i ekonomicznych oraz ich hierarchicznego uporządkowania w strategii przedsiębiorstwa są szczególnie godne uwagi, ponieważ wyniki badań przeprowadzanych wśród polskich 22 i małopolskich 23 przedsiębiorstw 21 Herbst (2006), s Zob. Herbst (2006) 57

58 społecznych wskazują na występowanie pewnego napięcia wynikającego z jednoczesnej realizacji celów społecznych i ekonomicznych. Skutkuje to często skoncentrowaniem się przedsiębiorstwa na realizacji jednego z nich, podczas gdy w przypadku przedsiębiorstwa społecznego istotne jest ich współwystępowanie w relacji hierarchicznej (cel społeczny jest nadrzędny, a cel ekonomiczny jest instrumentalny względem niego, jest warunkiem jego realizacji) W badaniach polskich kwestię jednoczesnej realizacji tych dwóch rodzajów celów społecznych i ekonomicznych, badano m.in. poprzez analizę motywacji leżących u podstaw działalności ekonomicznej przedsiębiorstwa. W badaniu małopolskim 24 respondenci mogli wybierać spośród poniższych motywów funkcjonowania organizacji, jednakże zastosowano ograniczenie, prosząc badanych o wskazanie trzech najważniejszych: Poprawa sytuacji materialnej członków/pracowników, Upodmiotowienie pracowników zapewnienie im większego udziału w procesie zarządzania i organizacji warunków ich pracy, Wspólna produkcja/działalność gospodarcza/handlowa, Tworzenie miejsc pracy dla osób mających trudności na rynku pracy, Dostarczanie członkom/pracownikom usług dostosowanych do ich potrzeb lub/i możliwości ekonomicznych (np. szkoleń), Zwiększanie niezależności finansowej organizacji, różnicowanie dochodów organizacji, Wspieranie rozwoju przedsiębiorczości przedstawicieli lokalnej społeczności lub określonych grup, Zapewnienie pracownikom pomocy finansowej w przypadku trudności życiowych lub niespodziewanych zdarzeń losowych, Dostarczanie produktów dobrej jakości produkowanych przez lokalnych producentów, Inne (jakie?). Powyższa kafeteria została opracowana w oparciu o wskaźniki zaproponowane w innym polskim badaniu Kondycja sektora ekonomii społecznej w Polsce 25. Oryginalna kafeteria zawiera dwanaście motywów działalności: 23 Zob. Krupnik, Worek (2007), 24 Tamże 58

59 Poprawa sytuacji materialnej członków/pracowników organizacji, Dostarczanie członkom/pracownikom usług dostosowanych do ich potrzeb i możliwości ekonomicznych, Współpraca gospodarcza pomiędzy członkami, wspólna produkcja/działalność gospodarcza/handlowa, Dostarczanie produktów dobrej jakości, w oparciu o odpowiednie standardy etyczne i środowiskowe, produkowanych przez lokalnych producentów, Zapewnienie członkom pomocy finansowej w wypadku trudności życiowych lub niespodziewanych zdarzeń losowych, Dostarczanie usług/produktów niezbędnych dla funkcjonowania lokalnej społeczności, które nie były wcześniej odpowiednio zaspokajane/dostarczane, Zwiększenie zależności finansowej organizacji, różnicowanie źródeł przychodów organizacji, Pozyskiwanie jak największej ilości środków finansowych dla realizacji celów statutowych, rozwiązywania ważnych problemów społeczności lokalnej, Wspieranie rozwoju działalności gospodarczej przedstawicieli lokalnej społeczności lub określonych grup, Zapewnianie członkom możliwości oszczędzania środków finansowych lub ich pożyczania lokat, kredytów, pożyczek, Angażowanie podopiecznych w aktywność zawodową, tworzenie miejsc pracy dla osób zagrożonych trudnościami na rynku pracy, Upodmiotowienie pracowników zapewnienie im większego udziału w procesie zarządzania i organizacji warunków pracy, Inny cel. Należy jednak zwrócić uwagę, że powyższe motywacje nie dają się jednoznacznie rozdzielić na cele społeczne i cele ekonomiczne, co jest pewną słabością tej kafeterii. Z drugiej jednak strony, jak wskazują wyniki badań, w których korzystano z tego wskaźnika, takie ujęcie pozwala zaobserwować interesujące tendencje Zob. Herbst (2006) 26 Por. Krupnik, Krzaklewska, Szczucka, Worek (2008) 59

60 Kwestię rangowania celów społecznych i ekonomicznych w obrębie przedsiębiorstwa badano także za pomocą innego wskaźnika sposobu ustalania cen za oferowane na rynku usługi czy produkty. Kafeteria tego pytania dawała możliwość wyboru spośród dwóch sposobów: Wycena według cen rynkowych za podobne usługi, Wycena według kosztów. W badaniu zakładano, że dostarczanie na rynek produktów i usług po cenie pokrywającej jedynie koszty ich wytworzenia generalnie świadczy o większej orientacji na cele społeczne. Z kolei wycenianie swoich produktów lub usług zgodnie z cenami rynkowymi za podobną ofertę, czyli działanie zarobkowe, zmierzające do uzyskania dochodu dla prowadzonej działalności z nadwyżki nad kosztami wytworzenia, świadczy o silniejszej orientacji ekonomicznej. 27 Generalnie, jeśli chodzi o kwestię samej definicji celów ekonomicznych i społecznych to sytuacja wygląda odmiennie dla tych dwóch rodzajów celów. W przypadku celu ekonomicznego sytuacja jest stosunkowo klarowna chodzi o pozyskanie środków finansowych ze sprzedaży oferowanych na rynku produktów/usług. Natomiast odnośnie celów społecznych w różnych badaniach są ujmowane/definiowane odmienne. W badaniu PERSE za cel społeczny uznano jedynie integrację zawodową i społeczną beneficjentów 28, natomiast np. w badaniu belgijskim przeprowadzonym w Walonii dopytano o rodzaj działalności społecznej: Jaki jest rodzaj celu społecznego PS? o Integracja społeczno-zawodowa; o zrównoważony rozwój; o wsparcie sektora ekonomii społecznej; o sprzedaż dóbr i świadczenie usług o charakterze społecznym; o wsparcie sektora społeczno-kulturalnego; struktura spółdzielni; o inne. W badaniu francuskim pytano PS o ocenę własnej użyteczności społecznej. W kwestionariuszu znalazła się następująca, wystandaryzowana lista celów społecznych, a badani mogli oceniać w jakim stopniu je realizują na skali od 1 do 7: produkcja dóbr i usług w zakresie których istnieją niezaspokojone potrzeby, 27 Krupnik, Krzaklewska, Szczucka, Worek (2008), s Wynikało to zapewne głównie z faktu, iż badaniem objęto właśnie przedsiębiorstwa integrujące przez pracę. 60

61 generowanie zysków ekonomicznych dla społeczności lokalnej, udział beneficjentów w podejmowaniu decyzji na lokalnym szczeblu, innowacyjność, udział w sieciach na poziomie lokalnym. Jeśli chodzi o działalność gospodarczą, to szczególnie interesującym obszarem z punktu widzenia planowanego monitoringu, może okazać się kwestia identyfikacji barier w działalności przedsiębiorstwa (barier ekonomicznych, ale nie tylko) oraz określenia stopnia ich uciążliwości dla społecznych przedsiębiorców. Jest to aspekt istotny zarówno w ujęciu statycznym jak i dynamicznym ze względu na odpowiednie kierowanie alokacją zasobów, w tym finansowych czy określanie perspektyw ekonomizowania się PS, usamodzielniania finansowego. Kwestię barier, które utrudniają prowadzenie działalności ekonomicznej przez PS badano w diagnozie małopolskich przedsiębiorstw. Ze względu na eksploracyjny charakter badania w tym obszarze, respondenci odpowiadali na pytania otwarte o następującej treści: Jakie są podstawowe bariery utrudniające prowadzenie działalności ekonomicznej zewnętrzne i wewnętrzne? Która z tych barier najbardziej ogranicza realizację celów ekonomicznych przedsiębiorstwa? Co mogłoby być odpowiednim rozwiązaniem (aby przezwyciężyć bariery)? W badaniu PERSE przeanalizowano także rolę kapitału społecznego w przedsiębiorczości społecznej. Poczyniono podstawowe założenie, że z jednej strony PS jest zorientowane na społeczność, więc generowanie kapitału społecznego może być celem samym w sobie, zaś z drugiej strony, kapitał społeczny może być traktowany jako zasób (ponieważ różni interesariusze łączą organizację z różnymi grupami w środowisku, w którym ono funkcjonuje, a poza tym jako zasób PS może wykorzystywać wolontariat). W projekcie tym badano trzy formy kapitału społecznego: 1) kapitał społeczny jako normy i wartości (tu badane w oparciu o dane ilościowe) pytano PS o to, jak zostały określone ich cele: Zostały określone przez założycieli, Odpowiedź na potrzeby społeczności, Reakcja na problemy rynku pracy, 61

62 Z sieci organizacji, organizacji parasolowych, 2) kapitał społeczny jako sieć relacji wewnątrz organizacji, 3) kapitał społeczny jako zewnętrzne powiązania między aktorami i organizacjami z różnych sfer. Wskaźnikiem wysokiego kapitału społecznego w organizacjach będzie więc uczestnictwo w sieciach formalnych oraz nieformalnych. W projekcie PERSE pytano, czy PS jest członkiem sieci (formalnych, krajowych, ponadnarodowych, nieformalnych, a ponadto pytano o ocenę relacji z sektorem publicznym i ocenę i zakres relacji z sektorem for-profit. W PERSE jako wskaźnik rodzaju kapitału społecznego (tak, jak pojmował go Putnam) posłużyła liczba i kategorie interesariuszy w zarządzie PS: Jeśli kategorie są homogeniczne, lub jeśli występuje tylko jeden interesariusz mamy do czynienia z silnym kapitałem wiążącym 29 Jeśli są to różnorodne kategorie i w skład zarządu wchodzą osoby z zewnątrz organizacja charakteryzuje się silnym kapitałem mostowym 30 Zagadnienia, które badane są w ramach obszaru działalność gospodarcza i społeczna PS zobrazowane zostały na poniższym schemacie: 29 Generowany, kiedy ludzie podzielający podstawowe wartości wchodzą w interakcje oparte na wspólnych normach, zaufaniu, uczestnictwie w sieciach. 30 Generowany przez tworzenie mostów między jednostkami i grupami które są różne. 62

63 SCHEMAT 6.ZAGADNIENIA BADANE W RAMACH OBSZARU ZAKRES DZIAŁALNOŚCI GOSPODARCZEJ I SPOŁECZNEJ PS Źródło: Opracowanie własne 63

64 OTOCZENIE PRZEDSIĘBIORTW SPOŁECZNYCH Kwestia otoczenia, w jakim funkcjonują przedsiębiorstwa społeczne została szeroko omówiona w badaniu W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej. Jednym z elementów badania była bowiem analiza relacji pomiędzy badanymi PS a ich otoczeniem, a także konsekwencji wzajemnego oddziaływania, przede wszystkim dla PS, ale także dla ich otoczenia. Poruszono następujące problemy: Na ile badane PS są świadome istnienia otoczenia oraz wpływu, jaki wzajemnie na siebie wywierają, Jaki jest stopień niezależności/uzależnienia PS od otoczenia, czyli zakresu autonomii PS w podejmowaniu decyzji co do przedmiotu, formy i skali działania (kto przede wszystkim, przy użyciu jakich metod i środków wywiera wpływ na te decyzje?), Zadano pytanie o najważniejszych partnerów PS: instytucje publiczne (ogólne i branżowe, lokalne i ponadlokalne, kontrolne), społeczność lokalna, sektor przedsiębiorstw (przedsiębiorstwa lokalne i ponadlokalne, branżowe i pozostałe), organizacje pozarządowe i inne PS (terytorialne, branżowe i pozostałe), struktury wsparcia (ogólne i branżowe), media (lokalne i ponadlokalne, branżowe) i w końcu osoby indywidualne. Pytano też o to, jaką postać mogą przyjmować relacje z otoczeniem: postać partnerstwa, wsparcia, kontroli (nadzoru, np. przez zagraniczną centralę), wymiany (np. handlowej), konkurencji (wrogości), czy wreszcie korupcji. 64

65 Także w badaniu Akademia przedsiębiorczości pytano przedstawicieli PS o to, czy przedsiębiorstwo współpracuje z następującymi podmiotami oraz jaka jest według nich waga takiej współpracy (na skali 5-punktowej): Instytucje samorządowe, Inne instytucje publiczne, Społeczność lokalna, Lokalni przedsiębiorcy, Media, Inne przedsiębiorstwa społeczne, organizacje pozarządowe. Badanych proszono również o ocenę tej współpracy (również na skali 5-punktowej) W brytyjskim badaniu spółdzielni socjalnych również poszukuje się odpowiedzi na pytania o strategiczne partnerstwa jakie nawiązuje spółdzielnie. Jakie relacje buduje spółdzielnia i po co? Kim są strategicznie partnerzy? Podobnie badania firm społecznych przeprowadzane przez Social Firms UK, próbuje zdiagnozować formalne i mniej formalne relacje, w jakie wchodzą PS dla maksymalizowania korzyści, nie tylko finansowych. Badanie indyjskie Ashoka nie pyta bezpośrednio o otoczenie czy partnerów, ale stara się zdiagnozować czy lider prowadzi nadal działalność w takim kształcie jak pierwotnie, czy udało mu się ją rozbudować/zmienić/ulepszyć (rozwój). Podobnie badanie kanadyjskie, ponieważ koncentruje się na miękkich wskaźnikach, interesuje je nie tyle ilość ale jakość nawiązywanych partnerstw. Celem projektu jest zresztą wsparcie i generowanie wartości dodatniej z działalności przedsiębiorstw społecznych a tym samym wspieranie społeczności lokalnych i oddziaływanie na nie. 65

66 EKONOMICZNE/RYNKOWE (KLIENCI, PARTNERZY BIZNESOWI) W projekcie Akademia przedsiębiorczości pojawiły się pytania o to: Do kogo PS kieruje swoje produkty/usługi? Kim są kluczowi klienci? Czy przedsiębiorstwo konkuruje na rynku z innymi firmami o podobnym profilu działalności? Jak wygląda ta konkurencja? Dlaczego warto korzystać z oferowanych przez przedsiębiorstwo usług/produktów? W badaniu PERSE poddano także ocenie rolę nieformalnych i formalnych sieci społecznych w sprzedaży dóbr i usług przesz PS. Zadano pytanie o ocenę świadomości konsumentów czy poszczególne grupy dokonują zakupów dóbr i usług ze świadomością społecznych i społeczno-ekonomicznych celów organizacji, czy też bez tej świadomości. 31 INSTYTUCJONALNE WSPARCIE W badaniu PERSE zbadano jaki model relacji występuje między PS a władzami publicznymi. Określono następujące modele: Logika rynkowa kiedy PS występuje jako dostawca dóbr i usług dla instytucji publicznych, Perspektywa welfare state kiedy PS występuje w relacji zależności i niższości wobec władz publicznych, Negocjowanie kiedy alokacja środków publicznych jest dyskutowana z PS. W badaniach brytyjskich również pytano jakie wsparcie przedsiębiorstwa otrzymują z zewnątrz, jakie są to źródła i czy konieczne są dla przetrwania przedsiębiorstwa. Badanych pyta się również czy w przeciągu najbliższych 3 lat będą w stanie się uniezależnić od zewnętrznych źródeł. Z kolei w projekcie ELEXIES analizowano związki PS z polityką społeczną na przykład w poniższych zakresach: 31 Uzyskano tu duży odsetek braków odpowiedzi, ponieważ badani managerowie PS nie koniecznie czuli się kompetentni, aby wypowiadać się o motywach postępowania innych podmiotów. 66

67 Czy PS dostaje specjalną koncesję od władz publicznych? Na jaki okres czasu? Czy istnieje jakaś instytucja / ciało złożone z przedstawicieli ekonomii społecznej i władz publicznych lub jeszcze innych aktorów, będące miejscem spotkań i dyskusji? Współpraca z instytucjami publicznymi (jakie i jaki zakres?) SPOŁECZNE OTOCZENIE W badaniu Akademia przedsiębiorczości badano wpływ działania PS na społeczność lokalną. Pytano: to czy PS współpracuje z przedstawicielami społeczności lokalnej (i z kim)? Na czym polega współpraca? Co przedsiębiorstwo otrzymuje od społeczności lokalnej, a co jej daje? Czy PS mierzą swój wpływ na społeczność lokalną? Jakimi metodami? Główny Urząd Statystyczny zbiera z kolei informacje o tym, czy badane jednostki prowadziły w danym roku działania mające na celu bezpośrednie wsparcie lub rozwój społeczności lokalnej. Możliwe do wyboru są następujące odpowiedzi: Tak, zajmuje się głównie taką działalnością, Tak, podejmuje między innymi taką działalność, Nie. W ramach zestawienia opisanych w rozdziale przykładowych pytań i wskaźników na poniższym schemacie przedstawiono mapę zagadnień badanych w ramach obszaru Otoczenie PS. 67

68 SCHEMAT 7. ZAGADNIENIA BADANE W RAMACH OBSZARU OTOCZENIE PS Źródło: Opracowanie własne 68

69 KONDYCJA EKONOMICZNA I RYZYKO EKONOMICZNE PS Według sieci badawczej EMES, aby poznać kondycję ekonomiczną PS, trzeba przyjrzeć się mobilizowanym przez nie zasobom. Należy zaznaczyć, iż na przykład w badaniu PERSE nie kładziono nacisku na fakt, iż PS powinno być samodzielne i samowystarczalne dzięki swym przychodom z działalności produkcyjnej i handlowej, ale na konieczność mobilizacji jego członków w celu zapewnienia organizacji zasobów niezbędnych do przetrwania. Gdy bada się przedsiębiorstwa ekonomii społecznej, najistotniejsze jest założenie, iż mobilizują one różne rodzaje zasobów, w tym środki monetarne ale także niepieniężne wynikające po pierwsze z zasady wzajemności, a po drugie z redystrybucji. Środki takie nie koniecznie figurują w sprawozdaniach finansowych, ale według autorów badań aby dobrze poznać ekonomiczną stronę działalności PS, niezbędne jest wzięcie ich pod uwagę. Ogólnie rzecz biorąc, badając zasoby PS należy skupić się na: Pochodzeniu środków (z sektora prywatnego, publicznego, trzeciego sektora, bądź od klientów indywidualnych), Przeznaczeniu środków (kupowanie dóbr i usług, realizacja celów PS), Typie alokacji środków (świadczenie usług, publiczne subsydia, darowizny, wolontariat). ZASOBY RZECZOWE W badaniu Social Firms UK zostały użyte twarde wskaźniki ekonomiczne, którymi bada się zwykłe podmioty ekonomiczne. W opracowaniu tym pojawiła się także kwestia oszacowania wartości środków trwałych: Wartość wyposażenia biura, Szacowany spadek wartości wyposażenia w ciągu 3 lat, Wartość mebli biurowych, Szacowany spadek wartości mebli w ciągu 10 lat. 69

70 Należy natomiast zwrócić uwagę, że analiza środków trwałych wydaje się zasadna w przypadku, gdy stanowią one własność przedsiębiorstwa. Warto także zwrócić w tym kontekście uwagę na formę prawną przedsiębiorstwa i jego powiązanie z innymi organizacjami (np. większymi fundacjami itp.). Główny Urząd Statystyczny bada właśnie to, czy środki trwałe należą do badanej jednostki w formularzu SOF-1 należy podać: Wartość brutto posiadanych środków trwałych, Poniesione nakłady inwestycyjne na nowe obiekty majątkowe lub na ulepszenie istniejących obiektów. GUS pyta także o warunki prowadzenia działalności: Czy jednostka ma do swojej dyspozycji lokal, Czy jest jego właścicielem (bądź wynajmuje go lub jest jej on użyczany). BADANIE ŚRODKÓW MONETARNYCH Badanie środków monetarnych w PS można przeprowadzić analizując dokumenty finansowe organizacji i oceniając na przykład rentowność przedsiębiorstwa na podstawie zagregowanych kosztów (kosztów płacowych, kosztów działalności przedsiębiorstwa, podatków) i przychodów. Szczególnie interesująca kwestia, która pojawia się właściwie we wszystkich badaniach, to pytanie o procentowy udział w przychodach organizacji następujących elementów: Środków pochodzących ze sprzedaży dóbr i usług, Subsydiów, Darowizn. Bardziej szczegółowo można także badać pochodzenie tych różnych kategorii środków, pytając jaka część z nich pochodzi: Od indywidualnych osób, Z sektora prywatnego, Z sektora publicznego, Z trzeciego sektora (PERSE). 70

71 W badaniu w projekcie Akademia Przedsiębiorczości pytano przedsiębiorstwo o korzystanie z różnych (wymienionych) form dofinansowania oraz o to, jaki jest ich udział w budżecie: Własna działalność gospodarcza, Granty, Inne środki publiczne, Sponsorzy, Środki unijne, Inne (jakie?). Bardziej rozbudowaną kafeterię zaproponowano w badaniu Kondycja ekonomii społecznej w Polsce Pytano, czy organizacja korzysta ze źródeł takich jak: Składki członkowskie, Źródła samorządowe (środki gminy, powiatu lub samorządu wojewódzkiego), Darowizny od osób fizycznych, Źródła rządowe (środki ministerstw, agencji rządowych, województw), Odsetki bankowe, zyski z kapitału żelaznego, lokaty, udziały i akcje, Opłaty (zwroty kosztów) w ramach odpłatnej działalności statutowej organizacji, Inne źródła, Wsparcie od innych krajowych organizacji pozarządowych (w szczególności fundacji), Dochody z kampanii, zbiórek publicznych, akcji charytatywnych, Dochody z działalności gospodarczej, Dochody z przekazania 1% podatku (dotyczy organizacji pożytku publicznego), Dotacja przekazana przez inny oddział tej samej organizacji, Wsparcie od innych zagranicznych organizacji pozarządowych, Dochody z majątku, np., wynajmu lokali, sprzętu, praw majątkowych itp. Środku funduszy strukturalnych UE, Zagraniczne programy pomocowe Herbst (2006), s

72 W formularzu SOF-1 za pomocą którego GUS bada działalność fundacji, stowarzyszeń i innych organizacji społecznych znajdują się całe działy dotyczące przychodów oraz kosztów ogółem jednostki. Pytania o przychody dotyczą tego, czy: Jednostka miała w ogóle przychody w danym roku, Jednostka otrzymała w danym roku środki ze źródeł publicznych (jeśli tak, należy podać kwoty przychodu z publicznych źródeł zagranicznych (w tym funduszy strukturalnych), ze źródeł krajowej administracji rządowej (ministerstwa, urzędy centralne, urzędy wojewódzkie) oraz ze źródeł administracji samorządowej (w tym urzędy marszałkowskie), Kwoty przychodów ze źródeł innych niż publiczne (w tym 1% podatku dochodowego od osób fizycznych, składki członkowskie, zbiórki publiczne, środki pozyskane z niepublicznych źródeł krajowych (w tym darowizny, granty od osób fizycznych, od podmiotów gospodarczych nastawionych na zysk, od fundacji, stowarzyszeń, organizacji społecznych, wyznaniowych, związkowych itp.), Kwoty przychodów ze sprzedaży wyrobów i usług (w tym z umów o sponsoringu), Kwoty przychodów z niepublicznych źródeł zagranicznych przekazane bezpośrednio z zagranicy (w tym darowizny, sponsoring, granty od osób prawnych lub fizycznych), Odsetki i dywidendy, Nawiązki sądowe, Inne. Jeśli chodzi o stronę kosztową, GUS pyta o poniesione przez jednostkę koszty: Z tytułu wynagrodzeń, Z tytułu prowadzenia działalności gospodarczej, Z tytułu prowadzenia nieodpłatnej działalności statutowej, Z tytułu prowadzenia odpłatnej działalności statutowej (w tym odpłatnej działalności pożytku publicznego), Koszty administracyjne razem, Koszty finansowe, Koszty pozostałe. 72

73 W międzynarodowym badaniu Johns Hopkins University skupiono się na badaniu następujących źródeł finansowania podmiotów Trzeciego sektora: Opłaty członkowskie (fees), prywatne opłaty za wykonane usługi, przychody z inwestycji, Filantropia, finanse otrzymywane z różnych źródeł w ramach nieodpłatnej pomocy, Wsparcie rządowe lub sektora publicznego. Jeśli chodzi o dofinansowanie ze strony sektora publicznego, które może odgrywać dużą rolę w budżecie przedsiębiorstwa, można pogłębić następujące kwestie (projekt PERSE): Przeznaczenie środków publicznych o na przykład: finansowanie zatrudnienia stałego lub czasowego beneficjentów, usług pośrednictwa pracy, finansowanie konsultacji i wsparcia, produkcji, czy ogólnej działalności, Kryteria przyznania środków o czy zostały one określone odgórnie, czy też wynegocjowane przez PS. W analizowanych badaniach pojawiła się także kwestia: Wysokości kapitału zakładowego (badanie belgijskie), Fazy, w której przedsiębiorstwo najintensywniej korzystało ze wsparcia finansowego (badanie francuskie). W badaniu brytyjskim za jedne z kluczowych warunków badania kondycji ekonomicznej firmy, oprócz środków trwałych, uważa się niezależność finansową. W celu zmierzenia niezależności finansowej używa się następujących wskaźników: Możliwość spłacenia wierzycieli, Posiadanie płynności finansowej, Umiejętność przewidzenia potrzeb finansowych na najbliższe 3 lata, Umiejętność poprawnego zarządzania finansami: przygotowywanie bilansów/ zestawień finansowych co 3 miesiące, przedstawianie ich radzie nadzorczej / zarządowi, Możliwość przygotowywania wiarygodnych i o czasie bilansów finansowych, Rozwój strategii finansowej i możliwość weryfikowania przychodów, w celu zabezpieczenia środków finansowych (rezerwowych). 73

74 W badaniu małopolskim ( Akademia przedsiębiorczości ) poruszono także istotną kwestię, jaką jest samofinansowanie PS 33. Pytano mianowicie o to: Jakie formy wsparcia pozwoliłyby na wzrost samofinansowania PS? Która ze ścieżek byłaby w dłuższej perspektywie korzystniejsza dla PS? o Zapewnienie PS stabilnych i stałych źródeł publicznych, które pozwalałyby na uzupełnianie niedoborów finansowych, o Wprowadzenie odpowiednich instrumentów/udogodnień umożliwiających przedsiębiorstwom społecznym uzyskanie finansowej niezależności dzięki dochodowi wypracowywanemu w ramach własnej działalności gospodarczej. BADANIE ŚRODKÓW FINANSOWANIA POŚREDNIEGO Do środków niepieniężnych w badaniu PERSE zaliczono: Subsydia pośrednie, Wolontariat Zbadano następujące kwestie: Czy PS korzysta z pośredniego finansowania ze środków publicznych? Na czym ono polega? (możliwości takiego finansowania to na przykład: ulgi podatkowe i składkowe, oddelegowanie personelu z instytucji publicznych do PS, wypożyczanie sprzętu lub lokali). Czy korzysta ze wsparcia innego niż pieniężne od trzeciego sektora? W jakim zakresie? (tak samo: oddelegowanie personelu, wypożyczanie sprzętu bądź lokali) W badaniu francuskim zbadano także rolę wolontariuszy: Jaka jest ich liczba? Jaki rodzaj pracy wykonują? 33 Należy tu odnotować, że na przykład w badaniu PERSE, tak jak już wspomniano wcześniej, nie kładziono tak dużego nacisku na samofinansowanie przedsiębiorstwa, tylko raczej na pozyskiwanie zasobów z różnych źródeł. 74

75 Kwestię wolontariatu w organizacjach non-profit dość szczegółowo bada w Polsce GUS. W formularzu SOF-1 poruszone są następujące zagadnienia: Liczba wolontariuszy, którzy wykonywali świadczenia na rzecz jednostki w danym roku (w tym: liczba ogółem, liczba wolontariuszy wykonujących świadczenia na rzecz jednostki przez mniej niż 30 dni i tych wykonujących świadczenia powyżej 30 dni), Liczba wolontariuszy według wieku: młodociani, w wieku produkcyjnym, w wieku emerytalnym, Przeciętna miesięczna liczba wolontariuszy wykonujących świadczenia na rzecz jednostki, Przeciętna miesięczna suma godzin wykonywania świadczeń na rzecz jednostki przez wszystkich wolontariuszy w danym roku. W badaniu francuskim podjęto próbę oceny wartości niepieniężnych środków, z których korzysta PS. Można tego dokonać prosząc o ocenę rynkowej ceny: Pozyskania zasobów ludzkich o pracy wolontariuszy i osób oddelegowanych z innych instytucji 34, Środków materialnych o udostępnianego lokalu, środków rzeczowych, surowców do produkcji. W międzynarodowym badaniu Johns Hopkins University badano również trzeci sektor pod kątem potencjału zatrudnienia. 35 OCENA WŁASNEJ KONDYCJI EKONOMICZNEJ PRZEZ PS Wyżej opisane metody analizy można uzupełnić pytaniami o samoocenę kondycji ekonomicznej przedsiębiorstwa. W tym celu w badaniu francuskim i w projekcie PERSE zapytano przedsiębiorców społecznych o następujące kwestie: Czy oceniają, że mają problemy finansowe? Jakiego rzędu? (kwoty mogą być podane w przedziałach). 34 Także w badaniu PERSE założono, że można obliczyć wartość pracy wolontariuszy, zakładając ile trzeba by im zapłacić za wykonywaną pracę, gdyby byli regularnymi pracownikami PS. 35 Salamon L., Sokołowski W., List R., Global Civil Society-an overview, Center for Civil Society Studies Institute for Policy Studies The Johns Hopkins University, dostępne: ( ) 75

76 W jakich okresach te problemy występują? (mniej niż 30 dni w roku, od 30 do 60 dni w roku, od 60 do 120 dni w roku, więcej niż 120 dni w roku) Czy zdarzają się one coraz rzadziej lub coraz częściej? Z czego wynikają te problemy? (pytanie otwarte, jako przykład trudności podano opóźnienia w płatnościach ze strony klientów lub w otrzymywaniu subwencji). Jakie ryzyko ponosi PS? Jakie wsparcie byłoby dla niego przydatne? Jakie są najlepsze sposoby na zwiększenie przychodu i zysku? Na co PS przeznacza swoje zyski? (na przykład nowe projekty, nowi beneficjenci, zatrudnienie personelu technicznego, zakup ziemi, nieruchomości bądź wyposażenia) Czy PS posiada aktualnie środki produkcji dostosowane do działalności? Jeśli nie, jaki byłby koszt dostosowania środków do potrzeb? Czy PS byłoby w stanie pokryć tą różnicę w całości bądź częściowo? Czy PS doświadcza problemów ze znalezieniem klientów? (pytanie z badania PERSE) Jakie ceny klienci płacą / są skłonni zapłacić za produkty usługi (ceny rynkowe? Niższe?) (pytanie z badania PERSE) Kwestie pozyskiwania zasobów w projekcie ELEXIES ujęto w następujący sposób: Jakie specjalne subwencje przysługują PS? Jakie instytucje zajmują się dystrybucją tych środków? Jaka część ich przychodu pochodzi z prowadzenia działalności gospodarczej? Czy subwencjonuje się wynagrodzenia określonych kategorii pracowników Pochodzenie środków finansowych, Korzystanie z pracy wolontariuszy, Dotacje na rozpoczęcie działalności, Ponoszenie opłat za lokal. 76

77 SCHEMAT 8. ZAGADNIENIA BADANE W RAMACH OBSZARU KONDYCJA EKONOMICZNA I RYZYKO EKONOMICZNE Źródło: Opracowanie własne 77

78 STRATEGIA ROZWOJU ORGANIZACJI W badaniach brytyjskich strategie rozwoju mierzone są zwykle pytaniami o szacowany wzrost dochodów przedsiębiorstwa, na podstawie bieżących danych finansowych. Poza tym bada się: Potencjalny wzrost: Ilość potencjalnych etatów w ciągu 3 lat, Ilość potencjalnych pełnych etatów w ciągu 3 lat, Ilość potencjalnych niepełnych etatów w ciągu 3 lat. Postęp/progres: Informacje podane dla wszystkich lat osobno: Ilość wszystkich firm społecznych na rynku, Ilość powstających firm społecznych na rynku, Ilość wszystkich zatrudnionych, Ilość zatrudnionych niepełnosprawnych, % niepełnosprawnych pracowników. Informacje podzielone na: istniejące firmy społeczne, powstające firmy społeczne, suma wszystkich: Ilość firm społecznych w 1999, Ilość firm społecznych w 2002, Ilość firm społecznych wciąż rozwijających się, Ilość firm społecznych wstrzymujących działalność gospodarczą, Ilość firm działających, ale nie jako firmy społeczne. Wzrost mierzony jest także możliwością nawiązywania współpracy wewnątrzsektorowej. Dobrym wskaźnikiem rozwoju organizacji będzie zatem ilość strategicznych partnerów. Kolejną ważna kwestią jest tworzenie standardów i zbiorów dobrych praktyk dla podmiotów PS. Ale także możliwość podzielnia się tą wiedzą, w tym organizowanie konferencji/warsztatów. 78

79 Wskaźniki rozwoju: Liczba strategicznych partnerów pozyskanych w ciągu ostatniego roku, Zorganizowanie corocznej konferencji, sukces mierzony: o Postępem w stosunku do Action Plan (planu działania założonego na początku roku finansowego) o Ewaluacja i feedback ( z podejmowanych działań/projektów/programów) o Liczba delegatów. Ustanowienie standardów dla funkcjonowania Social Firms UK- przygotowanie procesu do wprowadzenia go w lutym 2008 Otrzymanie zewnętrznego uprawomocnienia dla standardów (weryfikacja z systemem prawnym, podatkowym, prawem pracy itp.), Uzupełnienie wszystkich wytycznych, przewodników, instrukcji potrzebnych do otrzymania feedbacku z pilotażu, Przygotowanie infrastruktury administracyjnej, aby ułatwić wdrożenie, Zapewnienie szkolenia dla osób prowadzących projekt, Zewaluowanie wskaźników z pilotażu. Badając rozwój PS można także pytać o to, jakie były początki organizacji. W badaniu W poszukiwaniu polskiego modelu ekonomii społecznej wyróżniono na tej podstawie cztery modele powstawania PS: Model endogenny: naturalne rozwinięcie i sformalizowanie działalności ekonomicznej na bazie istniejących tradycji Model liderski: indywidualne zaangażowanie i przedsiębiorczość konkretnej osoby Ekonomizacja: podjęcie przez organizację społeczną działalności ekonomicznej Zachęta publiczna: odpowiedź na sprzyjające warunki prawne i finansowe W badaniu tym podjęto także kwestię wzorów dla tworzenia PS. Pytano, czy czerpano z wzorów: zagranicznych, krajowych, wzorów organizacji pozarządowych, 79

80 biznesowych, czy może powstanie PS odbyło się bez wzorowania się na innych organizacjach. Poza tym, pytano, czy w procesie założycielskim korzystano ze wsparcia: Jednostek samorządu, Rządowego, Programów Unii Europejskiej Lokalnego biznesu, Dużego biznesu, Polskich organizacji pozarządowych, Zagranicznych organizacji pozarządowych. Kategorie badane w ramach obszaru strategia organizacji przedstawiono na poniższym schemacie. 80

81 SCHEMAT 9.ZAGADNIENIA BADANE W RAMACH OBSZARU STRATEGIE ROZWOJU ORGANIZACJI Źródło: Opracowanie własne 81