Niewielkie wzgórze o kształcie trapezowatego cypla, zwane

Transkrypt

1 ROZDZIAŁ V Lublin wczesnopiastowski od oko o X do po owy XII wieku Chapter V. Lublin in the early Piast period: the 10th to 12th centuries 1. Zaczechowiański zespół osadniczy do połowy XII w Gród na wzgórzu Grodzisko pierwszym lubelskim grodem okresu państwowego Niewielkie wzgórze o kształcie trapezowatego cypla, zwane obecnie Kirkut, a wcześniej Grodzisko, usytuowane jest przy północnej krawędzi doliny Bystrzycy (ryc ) 61. Wzgórze łączył w przeszłości z wysoczyzną jedynie wąski przesmyk; pierwotnie od zachodu i południa opadało ku rzece Czechówce. Jego przekształce nia, szczególnie od strony zachodniej, nastąpiły w wyniku zajęcia czę ści wzgórza na cmentarz żydowski. Zapiski zawarte w regestach doku mentów z lat 1502 i 1508 informują o starym grodzisku, zaś z roku 1552 o grodzisku, które starosta lubelski w części wydzierżawił Żydom na cmentarz (MRP III, nr 580; IV, nr 8799; S. WOJCIECHOWSKI, A. SOCHACKA, R. SZCZYGIEŁ 1986: 29). Po zniszczeniu grodu okresu plemiennego na Wzgórzu Staromiej skim centrum osadnicze zostało przeniesione za rzekę Czechówkę, w pobliże wiodącego ze wschodu w kierunku Bałtyku szlaku komuni kacyjno handlowego i związanej z nim przeprawy na Bystrzycy (il ). Główną rolę w zagospodarowaniu obszaru przejął nowy ośrodek władzy, jakim stał się gród położony na wzgórzu Grodzisko, być może nazwany Lublinem. Nie jest znana pierwotna nazwa tego miejsca. Dopiero w okresie późniejszym, najprawdopodobniej od oko ło XIV w., zostało nazwane Grodziskiem czyli miejscem po grodzie (A. BRÜCKNER 1985: ; A. BAŃKOWSKI 2000: 480). Niewykluczone, że od strony północno wschodniej przylegała do niego osada o charak terze podgrodzia, usytuowana w obszarze, którego część nazwano póź niej Białkowską Górą (ryc. 20). Od zachodu współistniała z nimi osada rolnicza, zlokalizowana na wysuniętym w głąb doliny Czechówki cy plu wzgórza Czwartek. Jak wykazują wyniki badań archeologicznych, rozproszone osadnictwo zachowało się na Wzgórzu Staromiejskim. Od notowano jego ślady także na Wzgórzu Zamkowym. Nie można wy kluczyć istnienia jakichś form osadniczych w obrębie innych lokalnych kulminacji terenowych aglomeracji lubelskiej, zwłaszcza gdy weźmie my pod uwagę potwierdzone relikty osadnictwa w sąsiedztwie wska zanych wyżej miejsc. Po raz pierwszy na starszą metrykę Grodziska w stosunku do gro du na Wzgórzu Zamkowym zwrócił uwagę Stefan Wojciechowski. 61 W wieku XVII nazwa Grodzisko obejmowała także Białkowską Górę (J. MAZURKIEWICZ 1956: 30, 37 38).

2 82 Lublin wczesnośredniowieczny Ryc. 18. Wzgórze Grodzisko (widok od południowego wschodu). Fig. 18. Grodzisko Hill (view from the southeast). Wysunął przypuszczenie, że Grodzisko było intencjonalnie odcięte od pozostałej części wysoczyzny, natomiast w obrębie majdanu mogło pomieścić osiedle złożone z kilkudziesięciu chat (S. WOJCIECHOWSKI 1965: 19). Na pochodzenie grodu z XI XII w. wskazywała Teresa Wą sowicz, dopuszczając możliwość jego współistnienia z grodem na Wzgórzu Zamkowym (T. WĄSOWICZ 1961: 223). Na synchroniczność obu grodów w XII stuleciu wskazywał również Aleksander Gardaw ski, który upatrywał w ich istnieniu funkcję obrony miejskiego cen trum Lublina (A. GARDAWSKI 1965: 29). Badania archeologiczne na wzgórzu w 1968 r. podjęła Stanisława Hoczyk Siwkowa (il. 23). Od kryła tu, jak już wspomniano, pozostałości chaty i jamy zasobowej z okresu przedpiastowskiego. Zaobserwowała również istnienie war stwy kulturowej z okresu od połowy XI do XIII w. (S. HOCZYK SIWKO WA 1974: ). Z tego czasu pochodzą umocnienia obronne w pół nocnej części grodziska. Według Stanisławy Hoczyk Siwkowej sposób budowy wału grodu nie był jednolity. Od strony przejścia na północy znajdował się jego najbardziej rozbudowany odcinek, z wieżą lub bra mą, natomiast na pozostałej części obrzeży wzgórza wzniesiono wał wzmocniony palisadą. Badaczka podtrzymała hipotezę o współistnie niu grodów na wzgórzach Grodzisko i Zamkowym. Gród na wzgórzu Grodzisko mógł jej zdaniem pełnić rolę jednego z elementów systemu obronnego wczesnośredniowiecznego Lublina, nie wykluczyła też, że wyprzedzał nieznacznie budowę grodu kasztelańskiego (S. HOCZYK SIWKOWA 1975; 1998: 336). W 1976 r. badania archeologiczne o charakterze ratowniczym prze prowadziła na Grodzisku Irena Kutyłowska. Odsłoniła w obrębie jed

3 Lublin wczesnopiastowski od około X do połowy XII wieku nego wykopu pozostałości najstarszej warstwy kulturowej, które odniosła do okresu VIII IX w. i postawiła tezę o ist nieniu w tym czasie grodu (I. KUTYŁOW SKA 1990a: 68 70; 2000: 49 50; 2003). Przy puszczenie o tak wczesnej jego metryce nie znalazło jednak potwierdzenia w świetle przedstawionych ostatnio po nownie wyników badań wzgórza prze prowadzonych przez Stanisławę Hoczyk Siwkową 62. Dotychczasowe wyniki badań wzgórza Grodzisko nie dają podstaw do szerszych dywagacji na temat jego chronologii i funkcji w zaczechowiańskim zespole osadniczym. Niewątpliwie można stwier dzić, że umocnienia grodu istniały już w połowie XI stulecia. Wobec braku no wych badań wypada uznać, że Grodzisko w istocie mogło funkcjonować równole gle z nowym grodem, jaki po połowie XII stulecia wzniesiony został na Wzgórzu Zamkowym. Jednakże współistnienie sta rego grodu i grodu nowego wynikało za pewne z potrzeby zapewnienia ośrodko wi ciągłości funkcji administracyjno gos podarczych, w czasie nie dłuższym niż okres przechodzenia jednego systemu ad ministracyjnego w drugi. Zatem wraz z przejęciem funkcji centrum zarządzania przez gród na Wzgórzu Zamkowym na Grodzisku mielibyśmy do czy nienia jedynie z trwaniem formy a nie funkcji dawnego grodu. Po zbawienie Grodziska jego pierwotnej funkcji spowodowało degradację, a w końcu też zanik jego formy. Czy gród na Grodzisku należałoby postrzegać jako ówczesne cen trum osadnicze aglomeracji lubelskiej i centrum zarządzania okręgiem grodowym czy raczej jako gród o charakterze strażniczym i placówkę celną na obszarze pogranicza, przy których funkcjonowało szereg otwartych osad? W świetle późniejszej translokacji wydaje się, że ani Grodzisko, ani strefa zaczechowiańska nie stworzyły wcześniej pod staw do wykształcenia się zespołu o charakterze miejskim. Jednak jest wielce prawdopodobne, że musiał tu istnieć jakiś ośrodek administra cyjny. Biorąc pod uwagę wielkość grodu na Grodzisku powyżej 1,5 ha należałoby go zaliczyć do grodów dużych, a zatem zapewne nie straż nicy przy przeprawie. Gród należałoby postrzegać jako podstawowe ogniwo publicznej władzy sądowo policyjnej i ogniwo terytorialne gos podarczej organizacji monarchii (K. MODZELEWSKI 2000: 112) na obsza rze lubelskiego okręgu grodowego. W tej sytuacji, wobec braku w tym czasie innych umocnionych miejsc, Grodzisko jawi się jako centrum administracyjne, być może na wet z kaplicą grodową. Jego peryferyjne położenie w stosunku do ów 83 Ryc. 19. Zabagniona dolina By strzycy pomiędzy wzgórzami Zamkowym i Grodzisko (w tle). Fig. 19. Swampy area of the Bystrzyca valley between Castle and Grodzisko hills (in the background). 62 Por. S. HOCZYK SIWKOWA 2002: 413. Datuje ona gród na Grodzisku na XII XIII w.

4 84 Lublin wczesnośredniowieczny Ryc. 20. Wzgórze Grodzisko (widok od wschodu, od strony Białkowskiej Góry). Fig. 20. Grodzisko Hill (view from the east, from Białkowska Mount). czesnych sedes regni sugeruje natomiast znaczenie lokalne. Sytuacja ta uległa zmianie wraz z narodzinami prowincji sandomierskiej, a potem księstwa krakowsko sandomierskiego i translokacją grodu na Wzgórze Zamkowe Osady podgrodowe na Czwartku, Białkowskiej Górze i osada w Hajdowie w X XI w. Po przeniesieniu centrum grodowego ze Wzgórza Staromiejskiego na wzgórze Grodzisko nastąpiło również przesunięcie całej strefy osadni czej towarzyszącej grodowi na tereny na północ od Czechówki. Niewąt pliwie główną rolę w zespole osad podgrodowych pełniła nadal osada czwartkowska. Jak stwierdziła badająca wzgórze Marta Młynarska Kal etyn, na przełomie X i XI w. zaszły w charakterze zagospodarowania tej osady zasadnicze zmiany. Intensywna zabudowa, zwłaszcza w części zlokalizowanej bliżej późniejszego kościoła św. Mikołaja, przybrała po stać, jak przypuszczała autorka, budownictwa naziemnego, któremu towarzyszyły jamy o funkcji gospodarczej (M. MŁYNARSKA KALETYN [1966] 1968: 122). Rozciągający się na wschód od osady czwartkowskiej i Grodziska te ren Białkowskiej Góry nie doczekał się do dzisiaj archeologicznych ba dań wykopaliskowych. Na powiązania tego wyniesienia z grodem na wzgórzu Grodzisko wskazywano już od dawna, kierując się przede

5 Lublin wczesnopiastowski od około X do połowy XII wieku wszystkim układem topograficznym. Teresa Wąsowicz wysunęła przy puszczenie, że mogły funkcjonować dwa grody na Wzgórzu Zamko wym i na wzgórzu Grodzisko (Kirkucie) strzegące wejścia do Lubli na przez przeprawę na Bystrzycy (T. WĄSOWICZ 1961: 223). Sugestie tej autorki co do znaczenia terenów w rejonie dawnej przeprawy, a więc na obszarze dzisiejszej Kalinowszczyzny, potwierdziły znaleziska mo net. Przede wszystkim zwracają uwagę znaleziska pochodzących prawdopodobnie ze skarbów jedenastowiecznych monet czeskich, ba warskich, szwabskich i węgierskich (E. SOCZEWIŃSKI 1972: 38). Zesta wienie kartograficzne skarbów monet tego czasu wskazuje, że na zie mi lubelskiej lokują się one wzdłuż cieków wodnych Bystrzycy i Wieprza. W obrębie Lublina są to skarby na Czubach Rurach, Tata rach i Kalinowszczyźnie, a poza miastem w Lubartowie, Woli Skro mowskiej i Dęblinie. Zapewne nieprzypadkowo szlak ten rozciągał się między istniejącymi w tym czasie grodami w Lublinie (wzgórze Gro dzisko) i w Sieciechowie. Rozmieszczenie monet wzdłuż Bystrzycy i Wieprza zdaje się sugerować, że mamy do czynienia z napływem pie niądza od strony Mazowsza. Z tym kierunkiem rozprzestrzeniania się monet zgodny jest również układ stanowisk archeologicznych zareje strowanych w wyniku badań powierzchniowych Lublina i okolic (M. LIBERA [1985/1986] 1988: mapa zbiorcza); na ten wektor przemiesz czeń wskazuje również atlas znalezisk monet z tego czasu z terenu ca łej Polski (L. GAJEWSKI, I. GÓRSKA, L. PADEREWSKA, J. PYRGAŁA, W. SZY MAŃSKI 1982: mapa nr 8). Interesujące są także znaleziska na terenach przyległych do prze prawy od strony wschodniej. Na obszarze obecnego Hajdowa znale ziono w trakcie badań powierzchniowych fragmenty naczyń glinia nych z okresu IX X w. oraz odkryto jamę, w której zasypisku stwier dzono materiał ceramiczny pochodzący z X XI stulecia (J. GURBA 1953: ). Na tradycje osadnicze terenów Hajdowa wskazują tak że późnośredniowieczne źródła pisane. Z piętnastowiecznej wzmian ki dowiadujemy się o istniejącym tu praedium, zwanym żydowskie Kramy (KSIĘGI ZIEMSKIE: 9, 11, 24v). Nie bez znaczenia wydaje się być pierwotna nazwa osady Szidowskie lub Żidowskie. Być może również z nieodległą przeprawą przez rzekę przy późniejszym Słomianym Rynku wiązać można zapiskę z regestu dokumentu z 1493 r. o wy dzierżawieniu przez Jana Olbrachta cła mostowego i grobelnego Ży dom Joskowi i Jordanowi (MRP II, nr 151). Osada na terenie później szego Hajdowa funkcjonowała przy trakcie wiodącym ze wschodu w kierunku grodu i dalej na północ i na zachód. Istniała zatem w ob szarze związanym funkcjonalnie i przestrzennie z administracją oma wianego terenu. Rysowałby się tutaj ciąg skupisk osadniczych wzdłuż traktu komunikacyjnego wyznaczonego przez: osadę na obszarze Hajdowa (z komorą celną), Białkowską Górę (podgrodzie), Grodzisko (gród), Czwartek (osadę targową). Zapewne jakąś funkcję pełnił rów nież obszar późniejszego Słomianego Rynku 63, położony przecież po zachodniej stronie przeprawy przez Bystrzycę. Zatem obecność w XV w. przedstawicieli społeczności żydowskiej w tym miejscu można by ra czej postrzegać w kontekście kontynuacji najwcześniejszej funkcji te go miejsca, a nie jako obszar najwcześniejszego żydowskiego osadnic twa Słomiany Rynek występuje już w źródłach pisanych w okresie przed połową XVI w.; por. S. WOJCIECHOW SKI, A. SOCHACKA, R. SZCZYGIEŁ 1986: 65.