Technologie, globalizacja konkurencji, marketing i PR, dane

Transkrypt

1 Rola samorządu w adaptacji przedsiębiorstw i pracowników do globalnych i regionalnych trendów gospodarczych Mazowieccy przedsiębiorcy w obliczu globalnych i regionalnych trendów gospodarczych Technologie, globalizacja konkurencji, marketing i PR, dane Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego

2 Publikacja przygotowana i wydana w ramach projektu badawczo-wdrożeniowego pt. Rola samorządu w adaptacji przedsiębiorstw i pracowników do globalnych i regionalnych trendów gospodarczych. Projekt realizowany na podstawie umowy Nr UDA-POKL /13-00 o dofinansowanie projektu Rola samorządu w adaptacji przedsiębiorstw i pracowników do globalnych i regionalnych trendów gospodarczych, współfinansowanego ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet VIII. Regionalne kadry gospodarki, Działanie 8.1. Rozwój pracowników i przedsiębiorstw w regionie, Poddziałanie Wsparcie procesów adaptacyjnych i modernizacyjnych w regionie, zawartej w dniu r. pomiędzy Województwem Mazowieckim, w imieniu którego działa Mazowiecka Jednostka Wdrażania Programów Unijnych, a firmą MGG Conferences Sp. z o.o. Koordynator projektu: Joanna Andrzejewska, MGG Conferences Sp. z o.o. Kierownik merytoryczny zespołu badawczego: Dominik Batorski, Uniwersytet Warszawski ICM Tytuł publikacji: Mazowieccy przedsiębiorcy w obliczu globalnych i regionalnych trendów gospodarczych Autorzy: Dominika Czerniawska Marek Błażewicz Maria Pacuska Maciej Pańków Recenzje: dr hab., prof. SGH Michał Goliński, prof. dr hab. Dariusz Jemielniak Redakcja językowa: Elżbieta Michalak Projekt graficzny, szablon wydawniczy: Marta Gierych Skład i przygotowanie do druku: detep Maria Jakubowska, Copyright by Mazowiecka Jednostka Wdrażania Programów Unijnych ISBN: Uznanie autorstwa-użycie niekomercyjne-bez utworów zależnych 3.0 Polska Wydawca: MGG Conferences Sp. z o.o., ul. Filtrowa 67 lok. 6/15, Warszawa

3 Rola samorządu w adaptacji przedsiębiorstw i pracowników do globalnych i regionalnych trendów gospodarczych Mazowieccy przedsiębiorcy w obliczu globalnych i regionalnych trendów gospodarczych Technologie, globalizacja konkurencji, marketing i PR, dane Autorzy: Dominika Czerniawska Marek Błażewicz Maria Pacuska Maciej Pańków Warszawa, marzec 2015 Publikacja powstała w ramach projektu Rola samorządu w adaptacji przedsiębiorstw i pracowników do globalnych i regionalnych trendów gospodarczych, współfinansowanego ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego, Program Operacyjny Kapitał Ludzki

4 Spis treści 1. GŁÓWNE WNIOSKI WSTĘP Zmiany w województwie mazowieckim: adaptacja do rozwoju technologii Podsumowanie Bibliografia GLOBALIZACJA KONKURENCJI SZANSA CZY ZAGROŻENIE DLA MAZOWIECKICH PRZEDSIĘBIORSTW? Pojawienie się globalnej konkurencji Podsumowanie Bibliografia TECHNOLOGIE I TRENDY W MARKETINGU, PUBLIC RELATIONS I W KONTAKCIE Z KLIENTAMI Wprowadzenie Przyczyny zmian Zmiany zachodzące w marketingu i PR Konsekwencje dla firm i ich działów marketingu zmiany organizacyjne Dostrzeganie przez pracodawców trendów pojawiających się w obszarze marketingu Zmiany w marketingu i PR w mazowieckich przedsiębiorstwach Podsumowanie Bibliografia ERA DANYCH Rola informacji Kto i jak zbiera dane Czym jest Big Data Zyski z danych Prywatność i bezpieczeństwo Ograniczenia w wykorzystaniu danych Dane i informacje w firmach Pozyskiwanie informacji w mazowieckich firmach Wprowadzanie Big Data do firmy Biznes oparty na danych Big Data i analityka w Polsce Podsumowanie Bibliografia UWARUNKOWANIA ADAPTACYJNOŚCI MAZOWIECKICH PRZEDSIĘBIORSTW NOTA METODOLOGICZNA Badania ankietowe Studia przypadków Załącznik 1. Korelacja między wskaźnikami modelu Załącznik 2. Tabela korelacji dla wskaźników globalizacji działania firm Załącznik 3. Tabela regresji dla istotności trendów związanych ze zmianami w marketingu SPIS ILUSTRACJI O AUTORACH O PROJEKCIE

5 Główne wnioski 1. Główne wnioski Współczesna gospodarka podlega ciągłym i intensywnym zmianom. Wśród nich wyróżnić można kilka bardzo istotnych, które wpływają na funkcjonowanie przedsiębiorstw Komputery i maszyny pozwalają zwiększyć wydajność pracy i zautomatyzować część zadań wykonywanych dotychczas przez ludzi. Część prac może być wykonywana przez ludzi za pomocą technologii lepiej i szybciej. Inne czynności, a nawet zawody mogą zostać w pełni zautomatyzowane. Internet stał się nowym kanałem komunikacji pomiędzy firmami a klientami, pozwalając na angażowanie obu stron. Pozwolił też firmom na bezpośrednie budowanie kontaktów, z czym związane jest powstanie niektórych nowych form marketingu. Na intensywności przybiera również globalna konkurencja, która z jednej strony umożliwia wejście na obce dotąd rynki, z drugiej natomiast prowadzi do wzrostu konkurencji na rynkach, które firmy już znają. Rozwój technologii stawia przed firmami wyzwania związane z kompetencjami pracowników, którzy muszą podnosić swoje kwalifikacje, a tych z najwyższymi kompetencjami jest zawsze za mało. W coraz większej liczbie zawodów istotna jest umiejętność pracy z technologiami oraz szybkiego oswajania się z nowymi technologiami. Technologie wpłynęły także na sposób wykonywania pracy, umożliwiły między innymi rozwój pracy zdalnej, wpłynęły na organizowanie pracy oraz monitorowanie pracowników i efektów czy wreszcie delegowanie zadań na zewnętrzne firmy poprzez outsourcing. 5 Zmianie uległ też stosunek do danych i informacji, które zaczęły być postrzegane jako towar, a rozwiązania technologiczne pozwoliły również przedsiębiorcom na samodzielne ich zbieranie i analizowanie. Charakterystyka województwa mazowieckiego Dominującą rolę w regionie odgrywa Warszawa, która jako stolica kraju przyciąga liczne grono zagranicznych inwestorów, jest miejscem rozwoju innowacji i technologii, wspieranym przez zaplecze badawczo-rozwojowe oraz kadry o wysokich kwalifikacjach. Region wyróżnia się także wyjątkowo rozwiniętym sektorem usług, w tym usług finansowych i IT, oraz skalą przedsiębiorczości. W przeciwieństwie do całego kraju, gdzie pod względem liczby firm i pracowników dominuje sektor produkcyjny, w województwie mazowieckim przewagę ma sektor usługowy. Przesunięcie widoczne jest również w przypadku inwestycji, które w województwie mazowieckim koncentrują się na handlu, w całym kraju zaś na przemyśle i budownictwie. Mimo charakterystyki, która stawia województwo w pozytywnym świetle, zaznaczyć należy, że region jest bardzo zróżnicowany. Znajdują się tu zarówno jedne z najbogatszych, jak i najbiedniejszych gmin w Polsce. Zmiany funkcjonowania mazowieckich przedsiębiorstw pod wpływem rozwoju technologii Większość polskich przedsiębiorstw ma dostęp do komputerów (95%) i szerokopasmowego internetu (83%). Dostęp ten jednak tylko w ograniczony sposób przekłada się na bardziej

6 Główne wnioski zawansowane wykorzystanie tych technologii w różnych aspektach funkcjonowania firm. Różnica w wykorzystaniu ICT pomiędzy Polską a innymi krajami Unii Europejskiej widoczna jest zwłaszcza wśród małych i średnich przedsiębiorstw. Dwie trzecie polskich firm ma własną stronę internetową, ale wykorzystuje ją głównie do katalogów oferowanych towarów i usług. Jedynie połowa mazowieckich przedsiębiorstw deklaruje, że dba o wizerunek w internecie. Znaczenie rozwoju technologii jest istotne zwłaszcza przy podnoszeniu efektywności pracy. Mazowieckie przedsiębiorstwa dość powszechnie dostrzegają, że komputery i maszyny pozwalają zwiększyć wydajność pracy i zracjonalizować zatrudnienie (71%). Mniej niż ¼ firm z regionu dostrzega przejście od sprzedaży produktów do oferowania usług i dotyczy to przede wszystkim przedsiębiorstw usługowych. Jeśli chodzi o dostrzeganie nowych trendów, zdolności adaptacyjne i innowacyjność, widoczna jest przewaga dużych miast. Wśród firm warszawskich widoczna jest również penetracja rynku nowymi technologiami. Przedsiębiorstwa te nie dość, że znajdują się w lepszej sytuacji, to w większym stopniu zainteresowane są nowymi rozwiązaniami. W konsekwencji ich większe zaawansowanie technologiczne może prowadzić do pogłębienia przynajmniej niektórych różnic między nimi a przedsiębiorstwami z mniejszych miejscowości. Braki związane z korzystaniem z technologii ICT zauważane są rzadziej wśród firm działających w obszarze związanym z technologiami. Istotnym czynnikiem, który również wyróżnia takie przedsiębiorstwa, jest ich wyższa ocena zdolności firmy do radzenia sobie ze zmianami na rynku. Globalizacja konkurencji szansa czy zagrożenie dla mazowieckich przedsiębiorstw? Polska gospodarka należy nadal do słabo umiędzynarodowionych. Internacjonalizacja małych i średnich firm, polegająca na ich wchodzeniu na obce rynki, nie jest daleko posunięta. Umiędzynarodowienie firm jest w znacznie większym stopniu widoczne w województwie mazowieckim niż w całym kraju. Przewaga atrakcyjności inwestycyjnej województwa mazowieckiego jest zdecydowana. Około 47% nakładów inwestycyjnych poniesionych przez spółki z udziałem zagranicznego kapitału inwestycyjnego w 2013 roku w Polsce było ulokowanych właśnie w województwie mazowieckim. Jeśli weźmiemy pod uwagę lokalizację firmy, wyraźnie widać, że są to przedsiębiorstwa warszawskie, które najczęściej posiadają klientów również poza granicami kraju. W przypadku firm z innych części regionu procent posiadających znaczną liczbę klientów poza granicami Polski jest znikomy. Wśród mazowieckich przedsiębiorstw mniej więcej równomiernie rozkłada się postrzeganie globalizacji jako szansy (dzięki technologii możliwość dostępu do wcześniej nieosiągalnych rynków) i zagrożenia (zwiększenie konkurencji ze strony firm z innych regionów i krajów, które zyskują dostęp do klientów np. przez internet), przy czym zmiany w firmie pod wpływem danego zjawiska deklarują przedstawiciele przedsiębiorstw, które upatrują w globalizacji konkurencji szansę. Widoczny jest istotny wpływ doświadczeń ze współpracy z zagranicznymi klientami, wielkość przedsiębiorstwa oraz lokalizacja firmy częściej pozytywną opinię o globalizacji mają przedsiębiorstwa warszawskie. Postrzeganie globalizacji jako szansy przekłada się na podejmowanie działań adaptacyjnych, takich jak chociażby sprzedaż przez internet czy obserwowanie zachowań firm w kraju i za granicą. Negatywne postrzeganie globalizacji nie przekłada się natomiast 6

7 Główne wnioski na wprowadzanie zmian w firmie. Istnieje więc cała grupa przedsiębiorstw dostrzegających możliwe negatywne skutki, ale nieposiadających środków bądź kompetencji, które pozwoliłyby im zareagować na ten proces. Technologie i trendy w marketingu, public relations i kontakcie z klientami Zaledwie około 7% przedsiębiorstw przemysłowych i usługowych zdecydowało się na podjęcie działań i wprowadzenie innowacji w marketingu w latach Sytuacja w województwie mazowieckim wygląda trochę lepiej. Niewiele więcej niż 1/5 przedsiębiorstw województwa mazowieckiego zdecydowała się na wprowadzenie innowacji w tym zakresie pod koniec 2013 lub 2014 roku. W ciągu ostatnich lat Polacy zaczęli w internecie szukać nie tylko bieżących informacji czy wspomagać się w pracy, ale zaangażowali się w media społecznościowe, zaczęli korzystać z bankowości elektronicznej, szukać informacji o produktach i cenach oraz kupować przez internet, co stwarza nową przestrzeń szeroko rozumianej komunikacji marketingowej i PR dla firm. Konsumenci zaczęli być aktywnie angażowani w komunikację, a ich głos zaczął się liczyć, także jeśli chodzi o zmiany wprowadzane w produktach czy usługach. Ponad połowa przedsiębiorstw z województwa mazowieckiego zwróciła też uwagę na to zjawisko, mniej jednak wprowadziło bądź zamierza wprowadzić zmiany w tym zakresie. Marketing w coraz większym stopniu zaczyna wykorzystywać również dane, i to zarówno dane dotyczące m.in. zachowań klientów na stronach, jak i komentarze czy uwagi zamieszczane na przykład w mediach społeczościowych. Pojawienie się licznych prostych narzędzi umożliwiło wielu przedsiębiorcom samodzielne prowadzenie kampanii oraz kontakt z klientami. Trend ten został uznany przez zdecydowaną większość mazowieckich przedsiębiorstw za znaczący. Zmiany w marketingu są wśród mazowieckich firm powiązane często z innymi zmianami, takimi jak wdrażanie nowych systemów IT czy wprowadzanie nowych produktów. Widać więc, że jest to zwykle element głębszej ewolucji przedsiębiorstwa. Era danych Współczesne technologie umożliwiły zbieranie, przechowywanie, udostępnianie i analizę danych na niespotykaną wcześniej skalę. Znaczna większość mazowieckich przedsiębiorstw dostrzega, że dane i informacje stają się towarem we współczesnej gospodarce. Zmiany w firmach związane z upowszechnieniem się danych, poza kilkoma sektorami, są wśród polskich przedsiębiorstw wprowadzane w ograniczonym stopniu, a co za tym idzie zapotrzebowanie na dane i analizy nie jest bardzo rozwinięte. Wyróżnić można różne kategorie danych: dane publiczne, prywatne, z szumu, społecznościowe, oraz z samookreślenia. Różnią się one od siebie sposobem pozyskania, możliwościami, które oferują, potencjalnymi zastosowaniami. Wykorzystanie któregokolwiek z typów danych wymaga jednak od przedsiębiorstwa odpowiedniego podejścia i kompetencji pracowników, którzy będą potrafili zdobyć i zanalizować dane oraz zastosować wyniki w odpowiednim kontekście. Jedynie połowa mazowieckich przedsiębiorstw widzi, że toczy się walka o najlepszych specjalistów, którzy na przykład mogą zapewnić kompetencyjne zaplecze w tej dziedzinie. 7

8 Główne wnioski Stosunek do informacji przekłada się również na zachowania adaptacyjne i innowacyjne przedsiębiorstw w województwie mazowieckim. Pozyskiwanie i wykorzystywanie informacji jest czynnikiem decydującym o poziomie innowacyjności i adaptacyjności firm w regionie. Adaptacyjne przedsiębiorstwa Zachowania adaptacyjne pozostają w związku ze stałymi charakterystykami firm, takimi jak wielkość, sektor, działanie w obszarze związanym z technologiami. Przedsiębiorstwa większe, działające w handlu i usługach oraz w obszarach, które mają związek z technologiami, wykazują więcej zachowań adaptacyjnych. Pozytywny związek pomiędzy adaptacyjnością a obszarem działania firmy można zaobserwować również w przypadku, kiedy firma ma większość klientów w kraju i za granicą. Firmy, które adaptują się w większym stopniu, dostrzegają także więcej braków kompetencji wśród pracowników. Co ważne, widoczny jest też pozytywny związek pomiędzy zachowaniami adaptacyjnymi a oceną sytuacji finansowej firmy. Przedsiębiorstwa, które aktywnie poszukują informacji, wykazują więcej zachowań adaptacyjnych i w rezultacie lepiej oceniają swoją sytuację. Firmy niechętne zmianom, nawet jeśli zdecydują się na podjęcie jakichś działań, nie potrafią dostrzec ich pozytywnych rezultatów. 8

9 Wstęp 2. Wstęp Przez ostatnie 25 lat polska gospodarka doświadczyła ogromnych zmian. Transformacja ustrojowa umożliwiła wprowadzenie i rozwinięcie wolnego rynku. Wprowadzenie reguł wolnorynkowych umożliwiło również integrację polskiej gospodarki z systemem światowym. Równolegle światowa gospodarka stawała się coraz bardziej globalna. Przemiany te nie wynikały jedynie ze zmiany paradygmatu ideologicznego dotyczącego zasad funkcjonowania rynku. Procesy globalizacji były przede wszystkim wspomagane przez rozwój technologii i logistyki, które umożliwiły rozciągnięcie łańcuchów dostaw po całym świecie, jednoczesną koordynację działań i relatywnie tani transport. Globalizacja otworzyła, przynajmniej teoretycznie, dostęp do wielu rynków i jednocześnie zwiększyła konkurencję na rynkach lokalnych. Dla Polski istotną zmianą była także integracja rynku z rynkiem Unii Europejskiej, która rozpoczęła się jeszcze przed akcesją i opierała się na zasadzie wolnego przepływu towarów, ludzi, kapitału i usług. Oprócz tych zmian polska gospodarka doświadczyła również szoków związanych z kryzysami. Kryzys finansowy uderzył w Polskę tylko w ograniczonym stopniu, ale mimo to był odczuwalny w wielu przedsiębiorstwach. Poszczególne branże musiały się też zmierzyć z innymi kryzysami, jak choćby wprowadzeniem embarga na różne produkty spożywcze eksportowane za wschodnią granicę. Takie ograniczenia wymagały podjęcia działań adaptacyjnych. Przedsiębiorstwa województwa mazowieckiego doświadczyły wszystkich tych przemian. Z racji na obecność Warszawy region stał się wyjątkowo atrakcyjnym miejscem dla zagranicznych inwestycji, skupiając niemal połowę zagranicznego kapitału lokowanego w Polsce. Mazowieckie przedsiębiorstwa są w większym stopniu umiędzynarodowione niż w innych częściach kraju, lecz pierwszeństwo w eksporcie przypada innym regionom. Wartość eksportu systematycznie wzrasta, spada w nim jednak rola towarów innowacyjnych. Wzrasta też liczba mazowieckich firm decydujących się na ekspansję za granicę. Region doświadcza więc obu zjawisk związanych z globalizacją konkurencji. Czy wzrost takiej konkurencji jest postrzegany przez mazowieckie przedsiębiorstwa jako szansa, czy jako zagrożenie? W jaki sposób adaptują się do warunków globalnego rynku, gdzie zwiększa się liczba potencjalnych klientów, dostawców, partnerów i konkurentów? Procesy globalizacyjne napędzane były przez rozwój różnego typu technologii, w tym również technologii informacyjno-komunikacyjnych. Te ostatnie wpłynęły w ogromnym stopniu na sposób funkcjonowania współczesnych przedsiębiorstw. Zmiany te możemy obserwować w marketingu i public relations, w sposobie produkcji, organizacji pracy i dystrybucji czy we wzroście znaczenia danych i informacji w funkcjonowaniu firmy. Wraz ze zmianami w sposobie użytkowania mediów przekształceniu uległo także ich wykorzystanie w prowadzeniu kampanii marketingowych. Zaczęto wykorzystywać media społecznościowe, tworzyć własne kanały komunikacji, poczynając od umieszczania reklam na stronach do bardziej zaawansowanych form, uwzględniających zachowania osób w sieci, wirtualne miejsca, w których bywają, treści, które konsumują (programming marketing). Zaczęto budować kampanie angażujące w różnym stopniu użytkowników i wsłuchujące się w ich uwagi dotyczące produktów i usług. Na popularności zyskuje również marketing treści. Jak do takich zmian adaptują się mazowieckie przedsiębiorstwa? Jakie działania są podejmowane? Które firmy lepiej radzą sobie z intensywnymi zmianami w tym obszarze? 9

10 Wstęp Transformacje w marketingu nie dokonałyby się, gdyby nie rozwój ICT i wielkie zróżnicowanie związanych z nimi praktyk. Wiele z form marketingu opartych jest również na możliwościach zbierania danych o zachowaniu konsumentów dobieranie odpowiednich reklam, we właściwym czasie dla określonych osób. Reklama przestaje wyświetlać się losowo. Trafia do osób, które mogą się nią bardziej zainteresować, a następnie możliwe jest dokonanie pomiaru skuteczności jej doboru. To tylko jeden z przykładów tego, jak dostęp do danych i informacji zmienił sposób funkcjonowania przedsiębiorstw. Obecnie dane można zbierać właściwie o wszystkim. Nowe narzędzia pozwalają śledzić zachowania pracowników i klientów, a nowe technologie analityczne efektywnie interpretować dane. Fenomen Big Data i związany z nim rozwój usług pokazuje, że ta gałąź gospodarki zyskuje na znaczeniu. Obok Big Data w gospodarce wykorzystywane są również dane publiczne i naukowe. Powstaje coraz więcej firm zajmujących się głównie gromadzeniem i analizowaniem danych. Jednocześnie dostępnych jest coraz więcej narzędzi umożliwiających samodzielną analizę podstawowych danych przez małe przedsiębiorstwa. To przesunięcie ciężaru w stronę danych powinno być jednak wsparte nabyciem odpowiednich kwalifikacji, które pozwolą właściwie wykorzystać tego rodzaju analizy w funkcjonowaniu firmy. Województwo mazowieckie wyróżnia się na tle kraju pod względem rozwoju sektora usług finansowych i IT, które to branże są w czołówce wykorzystania danych w działaniu firmy. Czy jednak wszystkie mazowieckie przedsiębiorstwa dostrzegają znaczenie danych i informacji we współczesnej gospodarce? Które z nich podejmują działania w tym kierunku? Jakie przykłady wykorzystania danych i informacji możemy wskazać? Szybki rozwój technologii zmienił sposoby i formy funkcjonowania firm nie tylko w zakresie marketingu i dostępu do danych, lecz także w metodach zarządzania, produkcji i sprzedaży. Nowe narzędzia wpłynęły na możliwości wytwarzania i dystrybucji informacji i produktów w postaci cyfrowej. Popularność zyskują drukarki 3D, wykorzystywane zarówno w procesie produkcji, jak i przez indywidualne osoby, które mają możliwość zaprojektowania i wyprodukowania przedmiotów na własne potrzeby. Obserwować można zjawisko platformizacji, które z jednej strony pozwala klientom dotrzeć do różnych przedsiębiorstw i produktów przez jedno okno, a z drugiej wspomaga działanie przedsiębiorstw, oferując łatwe i dostępne rozwiązania konieczne do działania firmy. Rozwój technologii pomógł też zmniejszyć znaczenie działania rozmaitych pośredników. Dystrybucja treści cyfrowych nie wymaga wdrażania złożonych rozwiązań logistycznych, dostępność mediów społecznościowych pozwala na samodzielne budowanie kampanii marketingowych, a narzędzia do analizy danych umożliwiają pozyskiwanie i interpretowanie informacji na własną rękę. Na sposób działania firm wpłynęły także technologie mobile, które pozwalają na dużo większą elastyczność w zarządzaniu organizacją. Zmieniają też to, co przedsiębiorstwa wytwarzają, oraz jak te produkty są dostarczane do konsumentów. Można powiedzieć, że technologie zdecentralizowały proces podejmowania decyzji, dały klientom realny wpływ na to, co firmy produkują. Zwiększyła się również transparentność działania przedsiębiorstw. Czy mazowieckie przedsiębiorstwa dostrzegają te zmiany i próbują się do nich adaptować? Które z obszarów ulegają tutaj większym zmianom? Czy zmiany technologiczne wpływają na codzienne funkcjonowanie firm z Mazowsza, czy też wpływają na strategie ich rozwoju? Przez cały 2014 rok zespół badaczy z Interdyscyplinarnego Centrum Modelowania Matematycznego i Komputerowego Uniwersytetu Warszawskiego próbował odpowiedzieć na wszystkie te pytania. Niniejszy raport jest właśnie wynikiem tej pracy. W ramach całego projektu przeprowadzono badania ankietowe mazowieckich przedsiębiorstw oraz przygotowano studia przypadków wybranych firm z regionu. Raport jest podzielony na cztery rozdziały, które zostały pomyślane tak, aby mogły zaistnieć 10

11 Wstęp również samodzielnie. Pierwszy rozdział przedstawia ogólny model adaptacji mazowieckich przedsiębiorstw do najważniejszych trendów gospodarczych oraz zmiany w funkcjonowaniu przedsiębiorstw pod wpływem nowych technologii komunikacyjnych. Staraliśmy się pokazać, jakie najważniejsze czynniki wpływają na dostrzeganie i reagowanie na te trendy, jak również jakie działanie firmy decydują się podjąć. Drugi rozdział mierzy się z problemem globalizacji konkurencji, która rozpatrywana jest tutaj w dwójnasób zarówno jako szansa, jak i potencjalne zagrożenie dla przedsiębiorstw działających na Mazowszu. Pozostałe dwa rozdziały traktują o zmianach związanych z rozwojem technologii. Skoncentrowaliśmy się na dwóch obszarach marketingu i public relations oraz wzroście znaczenia danych i informacji. Każdy z tych rozdziałów zawiera przegląd najważniejszych zjawisk z danego obszaru oraz analizę adaptacyjności mazowieckich przedsiębiorstw. Rozdziały zostały również wzbogacone o studia przypadków. Zdecydowaliśmy się wydzielić je graficznie, aby mogli Państwo zapoznać się z przedstawionymi przykładami niezależnie od pozostałych wiadomości. Na końcu raportu umieściliśmy notę metodologiczną, dotyczącą sposobu przeprowadzania badania Zmiany w województwie mazowieckim: adaptacja do rozwoju technologii Wprowadzenie Współczesna gospodarka podlega wielu zmianom napędzanym przez rozwój technologii i wzrost globalnej konkurencji. Zmiany te są wyjątkowo głębokie i dotykają praktycznie wszystkich elementów działania przedsiębiorstw, niezależnie od ich geograficznej lokalizacji. Współczesnej gospodarki nie można właściwie opisać, pomijając oba te procesy. Wspomagane są one przez rozwój logistyki i technologii oraz przez regulacje prawne i instytucjonalne, otwierające granice i obniżające bariery przepływu osób, towarów, kapitału i usług. Wraz z przemianami systemowymi lat 90. polska gospodarka włączyła się w system globalnej konkurencji. Różne regiony Polski zintegrowały się z globalną gospodarką w odmiennym stopniu. Województwo mazowieckie, któremu poświęcony jest ten raport, wydaje się mocniej powiązane z gospodarką światową niż inne części kraju. Znajduje się w czołówce eksporterów, jest liderem, jeśli chodzi o przyciąganie międzynarodowego kapitału. Na problem globalizacji konkurencji można spojrzeć również z poziomu poszczególnych przedsiębiorstw i ich strategii radzenia sobie z tym procesem. Ich strategie mogą przybierać odmienne formy wejścia na rynki zagraniczne lub rywalizacji na rynku lokalnym. Samo przystosowanie się do zmian dotyczy wielu obszarów działania firmy, poczynając od zmian organizacyjnych, a kończąc na zmianach dotyczących strategii firmy. Coraz istotniejszym czynnikiem zmian zarówno w gospodarce, jak i w poszczególnych przedsiębiorstwach staje się szybko postępujący rozwój i upowszechnienie nowych technologii informacyjno- -komunikacyjnych. Zmiany spowodowane przez te technologie będą głównym tematem tego raportu. Odmiennie niż w wypadku akcesji do Unii Europejskiej, zmian tych nie wywołuje żadne pojedyncze wydarzenie. Są one związane z wprowadzaniem w życie zaawansowanych rozwiązań technicznych i mają różnorodny charakter. Po pierwsze, wiążą się z rozwojem infrastruktury i samych technologii oraz ich dostępności w szczególności jest to ewolucja w kierunku modeli opartych na usługach (hardware/infrastructure/platform/software as a service). Po drugie, istotne jest to, w jaki sposób nowe narzędzia przyczyniają się do zmiany sytuacji i sposobów funkcjonowania przedsiębiorstw w takich 11

12 Wstęp obszarach jak zarządzanie i produkcja, marketing, reklama i promocja, sprzedaż. W konsekwencji możliwe stają się nowe modele organizacyjne, a także to, że nawet małe firmy, wykorzystując narzędzia ICT, mogą działać i konkurować w skali globalnej (tzw. micro-multinationals). Technologie informacyjno- -komunikacyjne, prowadząc do zmniejszenia dystansu geograficznego, stwarzają ogromną szansę nawet niedużym, ale innowacyjnym firmom, gotowym działać na rynkach ponadlokalnych. Z drugiej strony będą stawiać coraz większe wyzwania tym firmom lokalnym, które są mniej innowacyjne i nie potrafią wykorzystać nowych technologii i które będą musiały stawić czoło konkurencji z innych krajów. Na drodze adaptacji do pojawiających się zmian możemy obserwować przemiany zarówno w strukturze samej gospodarki województwa mazowieckiego, jak i w strategiach poszczególnych firm. Naszym celem jest pokazanie obu wymiarów tych zmian. Zaprezentujemy, w jaki sposób zmienia się sama struktura gospodarki województwa mazowieckiego, z dominującą rolą sektora usług i zauważalnie większym poziomem umiędzynarodowienia, oraz jak mazowieckie przedsiębiorstwa radzą sobie są z wybranymi trendami Adaptacja Adaptacja (łac. adaptatio przystosowanie) oznacza przystosowanie się jednostki społecznej, instytucji lub grupy do nowych warunków społecznych, kulturowych, środowiskowych (Holling, 2001; Gunderson, Holling, 2002; Berkes i in., 2003). Proces adaptacji nie musi być odpowiedzią na zmiany w środowisku, może być próbą lepszego dopasowania się do środowiska lub jego przewidywanych zmian. Adaptacyjne są te działania, które są intencjonalne, poprzedzone namysłem, diagnozą. W związku z tym nie każda reakcja czy podjęta zmiana jest działaniem adaptacyjnym. Zdaniem Kaliny Grzesiuk konieczny system adaptacyjny złożony jest z czterech faz, które prowadzą do zmiany w organizacji; zmiana dotknie zarówno struktury organizacji, jak i jej zachowania. Cykl obejmuje etapy: wykryj- -zinterpretuj-zdecyduj-odpowiedz (Rysunek 1). Rysunek 1. Fazy systemu adaptacji Źródło: Dervitsiotis, K.N., On Becoming Adaptive: The New Imperative for Survival and Success in the 21st Century. 12

13 Wstęp Organizacje zazwyczaj i tak odbierają znaczną liczbę sygnałów ze swojego otoczenia. Aby mogły one być zrozumiane, konieczne jest nadanie im zgodnego z kontekstem znaczenia. W fazie wykrywania użyteczne sygnały powinny zostać oddzielone od szumu informacyjnego. Rozróżnienie to następuje na drodze identyfikacji danych istotnych w określonym kontekście. W ten sposób ilość informacji ulega redukcji, dostosowując się do analitycznych możliwości organizacji. W fazie interpretacji nadaje się znaczenie otrzymanym z otoczenia sygnałom/danym. Stąd tylko te spośród nich, w przypadku których udało się uzyskać znaczące informacje, mogą być wykorzystane w fazie następnej, podczas której organizacja podejmuje decyzję o podjęciu działań w obliczu zaistniałej sytuacji. Adaptacja oznacza zatem proces, a adaptacyjność to cecha zdolność systemu do ewolucji, do dynamicznej reakcji w celu przystosowania się do zagrożeń środowiskowych lub zmian oraz zdolność do poszerzania zakresu zmienności (Gunderson, 2000; Dalziell, McManus, 2004). Adaptacyjności sprzyjają przede wszystkim luźne relacje między aktorami systemu, umożliwiające elastyczną rekonfigurację jego wewnętrznych struktur, zgodnie z wymogami nowych okoliczności i związanych z nimi możliwości (Pike, Dawley, Tomaney, 2010; Boschma, 2014; Simmie, Martin, 2010). Inny zbliżony znaczeniowo termin do terminu adaptacja to rezyliencja jest to zdolność systemu do utrzymania obecnego stanu funkcjonowania w obliczu zaburzeń i zmian (Keck, Sakdapolrak, 2013), do radzenia sobie z zaburzeniami i stresami, utrzymywania lub też odzyskiwania funkcjonalności i formy (Hudson, 2009). W tym sensie wskaźnikiem rezyliencji jest przykładowo wielkość szoku, który może być zaabsorbowany (Holling, 1973). Polska gospodarka w ostatnim okresie przeszła przez kilka takich szoków. Największym była transformacja początku lat dziewięćdziesiątych, ograniczenia związane z akcesem do Unii Europejskiej, kryzys finansowy z końca pierwszej dekady lat dwutysięcznych. Do takich szokowych wydarzeń zaliczyć można również regulacje, które dotykały tylko niektóre gałęzie gospodarki, takie jak wprowadzenie embarga na eksport owoców i warzyw do Rosji w 2014 roku. Różnica między rezyliencją a adaptacją jest taka, że rezyliencja jest odpowiedzią na szok negatywny, podczas gdy skłaniające do adaptacji zmiany mogą być neutralne czy wręcz pozytywne. Rezyliencja ma charakter zachowawczy, jest nakierowana na utrzymanie status quo (Welsh, 2014), adaptacja natomiast niekoniecznie. Skupienie na przywróceniu stanu sprzed kryzysu może utrudniać adaptację do stale zachodzących zmian w środowisku. Zmiany bowiem mogą nie mieć charakteru szoków, ale długofalowych, często trudno dostrzegalnych trendów. W tych warunkach adaptacyjność powinna być procesem stałego dostosowywania lokalnego systemu społeczno-gospodarczego do zmieniającego się otoczenia. Likwidacja dużego przedsiębiorstwa może być wyrazem przekształceń struktury gospodarczej i zmian technologicznych, które wymagają nie tyle zniwelowania negatywnych skutków pojedynczych wydarzeń, ile głębszej restrukturyzacji i zmian w wielu sferach życia społeczno-gospodarczego. Takie podejście wskazuje na stałość procesu adaptacji. Nie dotyczy on tylko momentów szoków, ale także a może przede wszystkim okresów normalności. Podchodząc do adaptacyjności jako stałego procesu, możemy zatem mówić o pewnym potencjale adaptacyjnym, który charakteryzuje lokalne układy społeczno-gospodarcze. Adaptację można także umieścić w perspektywie czasowej (zob. Rysunek 2). Kiedy działania są podejmowane, zanim jeszcze otoczenie się zmieni, czy też na samym początku zachodzących zmian, mamy do czynienia z tzw. adaptacją antycypacyjną, polegającą często na wprowadzaniu innowacji. Jeśli rozwiązania wdraża się wtedy, gdy całe otoczenie już się zmieniło jest to adaptacja 13

14 Wstęp reaktywna. Samo reagowanie na nagły szok niekoniecznie oznacza działania innowacyjne: innowacyjność to wprowadzanie nowych rozwiązań w odpowiedzi na obserwowane zjawiska czy też wyprzedzająco, zanim te zmiany będą widoczne w środowisku. Rysunek 2. Adaptacja antycypacyjna a reaktywna Źródło: opracowanie własne. Warto zauważyć, że stres czy nagła zmiana często są interpretowane w literaturze dotyczącej organizacji jako szansa, a nie jako zagrożenie. Podobny punkt widzenia zawiera niniejszy raport, zgodnie z ewolucyjnym ujęciem adaptacyjności, uwzględniającym perspektywę długofalową. Zakłada ono, że w systemie może istnieć więcej niż jeden stan równowagi, ale również że adaptacyjność nie wiąże się jedynie z reakcją na szok, lecz jest nieustannym procesem zmian strukturalnych. Ciągła zmiana powoduje stały nacisk na działania aktorów. W efekcie kształtowane są nowe ścieżki rozwojowe, adekwatne do nowych warunków, w jakich funkcjonuje dany system (Martin, 2011; Boschma, 2014). Z tego punktu widzenia najważniejsza jest zdolność adaptacyjna gospodarki regionalnej (głównie firm) do nieustannie zmieniających się warunków środowiskowych (w szerokim ujęciu, tj. technologie, ekonomia, środowisko itp.). Adaptacyjność przedsiębiorstw będzie zatem przejawiać się w ich zdolności do zidentyfikowania i wykorzystania pojawiających się możliwości rynkowych (w tym zachodzących zmian technologicznych), jak też w ich własnym potencjale organizacyjnym poprzez podejmowanie odpowiednich działań strategicznych. Konsekwencją owych działań powinno być zwiększenie przewagi konkurencyjnej firm i lepsze ich funkcjonowanie na rynku Przedsiębiorstwa na Mazowszu: adaptacja do zmian Zmiany technologiczne i procesy globalizacji uruchomiły wiele przemian w polskiej gospodarce. Zmiany te zachodzą także na poziomie regionów: niektóre z nich stają się beneficjentami nowości i innowacji, inne popadają w stagnację. Ze względu na coraz większe wewnętrzne powiazanie światowej gospodarki kryzysy, które mają swoje źródło na jednej półkuli, mogą oddziaływać bezpośrednio lub pośrednio na inne regiony świata. Tak było w przypadku kryzysu finansowego pierwszej dekady lat dwutysięcznych. Mając swoje źródło w Stanach Zjednoczonych, rozlał się on także na Europę, przy czym w mniejszym zakresie wpłynął na Polskę. Województwo mazowieckie, co zamierzamy pokazać w tym raporcie, wyróżnia się na tle całego kraju zarówno pod względem przedsiębiorczości rozumianej w liczbach, jak i jakości. Firmy zlokalizowane w tym regionie sprofilowane są w stronę usług, przede wszystkim specjalistycznych. Lepsza jest ich sytuacja finansowa oraz większy udział biznesu opartego na nowych technologiach. Ta przewaga nie 14

15 Wstęp sprawia, że przedsiębiorstwa Mazowsza nie muszą się przejmować zmieniającymi się warunkami i nie podejmować działań zmierzających do adaptacji i innowacyjności, ponieważ ostatecznym kryterium porównawczym jest coraz częściej gospodarka europejska i światowa. Choć pod wpływem wdrażania innowacji mazowieckie przedsiębiorstwa nie wyróżniają się znacząco, jest tu wyraźnie więcej działań z zakresu badań i rozwoju, co wiąże się też z większymi nakładami finansowymi. Dostępna jest tu również lepiej przygotowana kadra (przede wszystkim bardziej wyspecjalizowana). Te uwarunkowania sprawiają, że województwo mazowieckie dysponuje potencjalnie większymi zasobami, które pozwalają dostosować się bądź wykorzystać zmiany napędzane przez trendy technologiczne. Względnie rozwinięty sektor usług, w tym również ICT oraz handlu, pozwala sądzić, że właśnie na tym obszarze reakcje na zmiany będą wcześniejsze. Większa niż w innych regionach obecność sektora finansowego może oznaczać intensywniejsze zainteresowanie danymi, które tradycyjnie są w tym sektorze wykorzystywane w znaczącym stopniu (Nadolny, 2012) Mazowsze jako hub usługowy kraju. Stan przedsiębiorczości w województwie mazowieckim Pod wieloma względami sytuacja województwa mazowieckiego jest wyjątkowa na tle kraju. Jest tu wyraźnie więcej przedsiębiorstw, jest większe zaplecze dobrze przygotowanych pracowników, przeważa sektor usług z dominantą usług finansowych i ICT. Ta krótka charakterystyka pokazuje, że w województwie mazowieckim niektóre z procesów identyfikowanych z krajami rozwiniętymi mogą być widoczne bardziej i wcześniej niż w innych częściach kraju. Na drodze ewolucji gospodarki coraz istotniejszym jej elementem stają się usługi. Zjawisko to widoczne jest zarówno w krajach rozwiniętych, jak i rozwijających się. Jednak w krajach rozwiniętych udział sektora usług w gospodarce jest już znacząco wyższy w porównaniu z produkcją. Sektor usług jest odpowiedzialny za około 2/3 wartości dodanej brutto w całej gospodarce (Stefaniak, 2007). Wzrost znaczenia usług widać w całej Polsce, jednak w województwie mazowieckim jest on szczególnie intensywny. Drugim istotnym wymiarem są nakłady na badania i rozwój, które umożliwiają nie tylko przyswajanie nowych rozwiązań, ale również wytworzenie własnych. Województwo mazowieckie jest uważane za zdecydowanie wyróżniający się w skali kraju ośrodek przedsiębiorczości. Chociaż ludność tego województwa to tylko13,81% ludności Polski, znajduje się w nim 17,81% wszystkich firm (GUS, dane na koniec 2013). O jego sile stanowi jednak nie tyle liczba firm, ile ich jakość: wskazuje się na wysoki procent firm usługowych z branż finansowych i ICT, czyli także najbardziej dochodowych i najnowocześniejszych (Kamińska, 2011). Z drugiej strony są to branże wymagające dużej liczby wykwalifikowanych specjalistów, co zapewnia stosunkowo dobrze rozwinięta baza akademicka (w skali kraju, niekoniecznie jednak w porównaniu z zagranicą; zob. Płoszaj, 2012). Z racji skumulowania w Warszawie ośrodków administracji państwowej, akademickich oraz znaczących zasobów ludzkich, a także z powodu jej centralnego położenia, wybór Warszawy na główną siedzibę dla zagranicznej korporacji czy firmy działającej w skali ogólnopolskiej może być atrakcyjny. Warto jednak zwrócić uwagę, że statystyki całego województwa są w dużej mierze zawyżane przez samą stolicę i aglomerację warszawską, podczas gdy obszary peryferyjne województwa często borykają się z poważnymi kłopotami, zwłaszcza z bezrobociem (Herbst, 2012; Kamińska, 2011). Mazowsze jest w tym opracowaniu traktowane jako całość, z założeniem, że jego struktura demograficzna 15

16 Wstęp i miejsca zamieszkania (miasto/wieś) może być porównana ze strukturą całego kraju. Problem dysproporcji między Warszawą a resztą województwa nie jest jednak pomijany. W ostatnich latach na sytuację gospodarczą i przedsiębiorczości w Polsce i na Mazowszu znaczny wpływ miały takie czynniki, jak: napływ funduszy unijnych, światowy kryzys finansowy istniało wiele przesłanek ku temu, by kryzys uderzył najsilniej właśnie w Mazowsze: głównie rozbudowany sektor finansowy oraz to, że nowocześniejsza gospodarka Mazowsza ze względu na swoją strukturę w większym stopniu jest zależna od światowego systemu finansowego (co zostanie także pokazane w raporcie), rosnąca rola ICT (zob. Herbst, 2012): w skali kraju sektor ICT najsilniejszy jest właśnie na Mazowszu, globalne trendy gospodarcze i ich wpływ na sytuację lokalną, ogólne przemiany struktury gospodarki światowej (przejście z produkcji na usługi, a dalej na gospodarkę cyfrową). Ta część przybliża sytuację przedsiębiorstw na Mazowszu w porównaniu z całym krajem, z uwzględnieniem takich czynników, jak: liczba przedsiębiorstw, struktura branżowa, wskaźniki innowacyjności, finanse itp. Posłużono się tutaj danymi Głównego Urzędu Statystycznego, dostępnymi w internetowym Banku Danych Lokalnych. Zestawienia dla całego kraju obliczane są razem z województwem mazowieckim. Porównując nakłady finansowe z różnych lat, należy wziąć pod uwagę wzrost cen przykładowo złotówka z 2005 roku miała taką siłę nabywczą jak, w przybliżeniu, 1,25 zł z 2013 roku. Przedsiębiorczość na Mazowszu Rozwój województwa mazowieckiego wpisany jest w rozwój całego kraju. W ostatnich pięciu latach widoczny był wzrost gospodarczy całego kraju na poziomie 1,6% rocznie (w poprzednich latach, począwszy od ,6%; 3,9%; 4,5% i 1,9%), a inflacja kształtowała się na poziomie 0,9%, rosły też przychody i zyski firm, nakłady inwestycyjne (o 3,5%) i liczba pracujących (o 0,8%). Nakłady na badania i rozwój zostały znacząco (o 23%) zwiększone, choć stanowiły nadal niewielki (w porównaniu z UE) procent PKB (0,9 wobec 2,1 w całej Unii; Ministerstwo Gospodarki, 2014; Starczewska-Krzysztoszek, 2008). W ujęciu ogólnym można stwierdzić, że sytuacja podmiotów gospodarczych w kraju poprawia się, podobnie ich szeroko rozumiana innowacyjność, choć jest to raczej ewolucja niż rewolucja. Nadal słabą stroną polskich firm jest nikła umiejętność pozyskiwania środków inwestycyjnych ze źródeł innych niż własne, co jednak może stać się mocną stroną w razie kryzysu finansowego i załamania rynku kredytowego. Mniejsze uzależnienie od sytuacji na nim mogło zapewnić większą stabilność w wypadku problemów globalnych. Województwo mazowieckie charakteryzuje się szybszym tempem rozwoju gospodarczego niż inne części kraju. Udział tego regionu w krajowym PKB wyniósł w 2010 roku ponad 22%, a PKB województwa mazowieckiego na jednego mieszkańca było o 62,7% wyższe niż w całym kraju. Sam region, jako jedyny w Polsce, przekracza średnią unijną, jeśli chodzi o standard siły nabywczej na jednego mieszkańca (Strzelecki i in., 2013). Mazowsze charakteryzuje się znacznie większą niż reszta kraju liczbą przedsiębiorstw w przeliczeniu na mieszkańca. Z końcem 2013 roku w województwie mazowieckim było zarejestrowanych blisko 725 tys. firm (4 070 tys. w całej Polsce). Na 10 tys. mieszkańców Mazowsza 16

17 Wstęp przypadały 2184 przedsiębiorstwa, z czego 2019 (96%) to firmy zatrudniające mniej niż 10 osób i samozatrudnieni (w Polsce było to odpowiednio 1667 i 1593, 96%). Rysunek 3 pokazuje zmianę liczby firm przypadających na 10 tys. mieszkańców: ogółem, firm mikro 1, małych, średnich i dużych. Zauważa się, że dynamika wzrostu liczby przedsiębiorstw jest taka sama jak w całej Polsce, natomiast więcej jest firm małych, średnich i dużych (w porównaniu z krajem). Widać także lekkie załamanie się liczby firm małych (10 49) w 2012 roku. Liczba ogólna firm nie wzrastała jedynie w 2009 roku, co można przypisać mniejszej chęci do zakładania nowych (czyli zazwyczaj mikro właśnie ich liczba nie wzrastała) przedsiębiorstw w czasie kryzysu finansowego, oraz w 2011 roku. Być może oznacza to, że w tym okresie nadeszła druga fala kryzysu wpłynęło na to postrzeganie ryzyka podjęcia działalności gospodarczej przez potencjalnych przedsiębiorców oraz większa ostrożność instytucji finansowych w przyznawaniu kredytów (Polski rynek finansowy..., 2010), choć, jak wspomniano, polskie przedsiębiorstwa w niewielkim stopniu polegają na kredytach (być może w przeciwnej sytuacji liczba firm mikro znacząco by spadła). Począwszy od 2012 roku liczba firm, zarówno na Mazowszu, jak i w kraju, rośnie w takim samym tempie jak przed 2009 rokiem. 1 Należy wprowadzić wyraźne rozróżnienie między osobą samozatrudnioną a firmą mikro samozatrudnienie w obecnych czasach oznacza pracę opartą na projektach i zleceniach, ale często tryb tej pracy nie odbiega od pracy na etacie, zdarza się także, iż taka forma zatrudnienia jest nieformalnie wymuszana przez pracodawcę. Obecnie GUS nie uwzględnia samozatrudnienia w swoich zestawieniach (listopad 2014) i firmy takie są wliczone do grupy firm zatrudniających 0 9 osób. Procent firm, które w rzeczywistości polegają na samozatrudnieniu osoby indywidualnej, zależy od branży (zazwyczaj nie przekracza kilku procent Drozdowski, Matczak, 2004; Nieć, Wasilewska, Orłowska, 2013). 17

18 Wstęp Rysunek 3. Liczba firm w przeliczeniu na 10 tys. mieszkańców: mikro i wszystkich (górne panele), małych, średnich i dużych (dolne panele) na Mazowszu i w Polsce Źródło: opracowanie własne na podstawie: BDL GUS. Struktura branżowa Sama wybijająca się liczba firm nie informuje o tym, jaka jest to przedsiębiorczość. Jeśli rozważać procentowy udział firm danej branży w ogólnej strukturze firm (Rysunek 4), zwraca się uwagę na podstawowy fakt, oddający dobrze charakterystykę gospodarki Mazowsza: jest to wyraźna przewaga firm branży usługowej w ogólnej strukturze, podczas gdy w Polsce najwięcej jest firm produkcyjnych 2. Ta struktura plasuje omawiane województwo bliżej krajów rozwiniętych, gdzie właśnie usługi 2 Brak danych po 2011 roku, ale można z dużą dozą pewności założyć, że sytuacja ta trwa nadal. 18

19 Wstęp grają wiodącą rolę. Województwo mazowieckie, a przede wszystkim Warszawa, pełni rolę huba usługowego dla całej Polski, i choć tendencję zmniejszania się udziału firm produkcyjnych w strukturze obserwujemy w całym kraju, na Mazowszu jest ona zdecydowanie najsilniejsza. Obserwuje się też duże zmiany w strukturze firm mazowieckich w latach : istotnie, kosztem sektora produkcji, urósł sektor usług. W odniesieniu do kryzysu finansowego (który mógł już mieć wpływ na wskaźniki z 2008 roku) oraz do ogólnego trendu można stwierdzić, że załamanie w pewnym stopniu przyśpieszyło przemiany w strukturze firm. Rysunek 4. Struktura firm według branży na Mazowszu i w Polsce Źródło: opracowanie własne na podstawie: BDL GUS. Widać to także na Rysunku 5, prezentującym strukturę firm według innego podziału branż, dzielącego sektor usług na podzbiory. W województwie mazowieckim większy procent ogółu stanowią firmy z najbardziej dochodowych branż usługowych (finanse, ubezpieczenia, nieruchomości) i innych typów usług, mniejszy procent stanowi klasyczny przemysł i budownictwo oraz rolnictwo. 19

20 Wstęp Rysunek 5. Struktura firm według branży na Mazowszu i w Polsce, inny podział Źródło: opracowanie własne na podstawie: BDL GUS. Obserwacja zmian w strukturze nie odpowiada jednak na pytanie, co jest powodem tych zmian. Rysunek 6 pokazuje, jak zmieniała się rzeczywista liczba firm na Mazowszu i w kraju. Jak widać, liczba przedsiębiorstw przemysłowych nie spada znacznie: w rzeczywistości, istotnie wzrosła liczba firm trudniących się usługami w takich branżach, jak: informacja i telekomunikacja, nieruchomości, działalność profesjonalna i techniczna, administrowanie i działalność wspierająca, i trend ten jest zauważalnie silniejszy niż w całym kraju. O sile województwa stanowią więc, jak można przypuszczać, wykwalifikowani specjaliści, pracujący w dochodowych i nowoczesnych gałęziach, a nie cały sektor usług. Warto mieć w pamięci i to, że świadczenie usług profesjonalnych nie musi się wiązać z dużą inwestycją początkową mogą to być firmy mikro, skupione nawet wokół jednego specjalisty. 20