Przyroda okolic wsi Haćki na Równinie Bielskiej

Wielkość: px
Rozpocząć pokaz od strony:

Download "Przyroda okolic wsi Haćki na Równinie Bielskiej"

Transkrypt

1

2 Przyroda okolic wsi Haćki na Równinie Bielskiej pod redakcją Dana Wołkowyckiego Białystok

3 Przyroda okolic wsi Haćki na Równinie Bielskiej. Wyniki inwentaryzacji i waloryzacji przyrodniczej w ramach projektu Przywrócenie właściwego stanu ekosystemów obszaru Natura 2000 Murawy w Haćkach Monografia pod redakcją Dana Wołkowyckiego Zespół autorski: Wojciech Adamowski szata roślinna, siedliska przyrodnicze Janusz Kupryjanowicz fauna wybranych grup bezkręgowców Krzysztof Micun geologia i hydrologia Dan Wołkowycki szata roślinna, siedliska przyrodnicze Karol Zub fauna ptaków i ssaków Recenzenci: Bogdan Jaroszewicz, Piotr Kondratiuk Kierownik kontraktu: Grzegorz Chocian Wykonawca inwentaryzacji: Fundacja Konstruktywnej Ekologii Ecoprobono na zlecenie Fundacji Zielone Płuca Polski Copyright Fundacja Zielone Płuca Polski ISBN Projekt Przywrócenie właściwego stanu ekosystemów obszaru Natura 2000 Murawy w Haćkach realizowany w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko, Priorytet V Ochrona przyrody i kształtowanie postaw ekologicznych, Działanie 5.4 Kształtowanie postaw społecznych sprzyjających ochronie środowiska, w tym różnorodności biologicznej oraz Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej i Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Białymstoku. 3

4 Spis treści 1. Wprowadzenie Ogólna charakterystyka obszaru. Położenie i granice Klimat Zakres dotychczasowych badań geologicznych i hydrologicznych. Charakterystyka gleb Charakterystyka dotychczasowego stanu wiedzy o szacie roślinnej i faunie Metodyka badań Metodyka badań geologicznych i hydrologicznych Metodyka inwentaryzacji i waloryzacji szaty roślinnej Zakres i metodyka badań fauny bezkręgowców Metodyka badań fauny ssaków i ptaków Budowa geologiczna okolic wsi Haćki na Równinie Bielskiej Budowa wgłębna Charakterystyka geologiczna utworów powierzchniowych w okolicach wsi Haćki Opis geostanowisk Specyficzne cechy budowy geologicznej okolic Haciek Warunki hydrologiczne okolic wsi Haćki Sieć hydrograficzna Wody podziemne Szata roślinna i siedliska przyrodnicze Flora roślin naczyniowych Przegląd gatunków chronionych i zagrożonych wyginięciem Gatunki regionalnie rzadkie i zagrożone w województwie podlaskim Gatunki inwazyjne Roślinność i siedliska przyrodnicze Waloryzacja roślinności Fauna wybranych grup bezkręgowców Bogactwo gatunkowe Gatunki chronione i specjalnej troski Waloryzacja siedlisk owadów Fauna ssaków Fauna ptaków Zalecenia ochronne Podsumowanie Literatura Aneks

5 1. Wprowadzenie 1.1. Ogólna charakterystyka obszaru. Położenie i granice D. Wołkowycki Okolice wsi Haćki wyróżniają się dużym bogactwem szaty roślinnej i różnorodnością siedlisk przyrodniczych oraz biotopów zwierząt na tle sąsiednich obszarów Równiny Bielskiej, o zdecydowanie rolniczym krajobrazie. Najcenniejszy składnik środowiska przyrodniczego tego obszaru to kwieciste murawy kserotermiczne, dla których ochrony utworzono obszar Murawy w Haćkach w ramach europejskiej sieci Natura Mimo niewielkiej powierzchni ostoja ta odgrywa kluczową rolę w ochronie muraw tego typu w północnowschodniej Polsce, obok obszarów Doliny Górnej Rospudy, Przełomowej Doliny Narwi i Ostoi Nadbużańskiej. Ryc Pagórek Zamok koło wsi Haćki z murawami kserotermicznymi na zboczach; fot. D. Wołkowycki. Bogate florystycznie murawy kserotermiczne mogły rozwinąć się tu dzięki występowaniu drobnoziarnistych utworów zawierających węglan wapnia, urozmaiconej rzeźbie terenu z licznymi pagórkami i wzgórzami kemowymi, korzystnym warunkom klimatycznym i trwającym ponad dwa tysiące lat oddziaływaniom człowieka. W wyniku badań archeologicznych w okolicach wsi Haćki odkryto pozostałości osiedli otwartych oraz 5

6 grodziska, potwierdzające obecność człowieka w tym rejonie już od schyłku epoki kamienia (Kobyliński, Szymański 2005; Ryc ). Długotrwałe osadnictwo przyczyniło się do wczesnego i silnego odlesienia okolic Bielska Podlaskiego (Romaniuk 1999; Szczygielski 2013). Jedyny większy kompleks leśny, stanowiący reliktową pozostałość Puszczy Bielskiej, przetrwał na zachód od wsi Proniewicze. Do pierwszej połowy XX w. rzeki Biała i Orlanka zachowywały naturalny, meandrujący charakter. Ich doliny wypełniały rozległe mokradła, zasilane przez wody wezbraniowe, a w strefach przykrawędziowych przez występujące na powierzchnię wody podziemne. Nieleśny charakter, dzięki ekstensywnemu rolnictwu, miały także bagna w śródpolnych zagłębieniach bezodpływowych, a także zwydmione, piaszczyste wierzchowiny (określane na dawnych mapach jako szczerkliny), zapewne z wypasanymi, ciepłolubnymi murawami (Ryc ). Ryc Okolice wsi Haćki w XIX w. wg mapy Reymanna. Od lat 70. XX wieku nastąpiło stopniowe wyludnianie się wsi na tym obszarze i zanik tradycyjnej gospodarki rolnej: zmniejszanie się powierzchni pól ornych, spadek pogłowia zwierząt, zaniechanie wypasu na większości gruntów zajętych przez murawy kserotermiczne. Procesom tym towarzyszyło zalesianie gruntów porolnych. W krajobrazie pojawiły się 6

7 wówczas mniej lub bardziej rozległe zadrzewienia, zapusty, uprawy leśne, młodniki i drągowiny, budowane przez gatunki pionierskie: sosnę, osikę, brzozy i olchę. Ryc Okolice wsi Haćki około 1865 r. wg rosyjskiej mapy topograficznej (wyd. 1908). Ryc Okolice Haciek około wg mapy topograficznej (popr i 1928, wydanej przez General nyj Štab RKKA w 1936 r.). 7

8 Ryc Okolice Haciek w początkach lat 30. XX w. Fragment mapy topograficznej w skali 1: (Wojskowy Instytut Geograficzny, 1937). Ze względu na dobre warunki glebowe, obszar ten jednak zachowuje nadal typowo rolniczy charakter, a większość gruntów ornych, łąk i pastwisk użytkowana jest stosunkowo intensywnie. Od wielu lat na rzecz ochrony przyrody i krajobrazu kulturowego okolic wsi Haćki aktywnie działa Towarzystwo Haj. Z jego inicjatywy powstał projekt utworzenia zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Haćki. W przygotowaniu dokumentacji brał udział zespół specjalistów z różnych dziedzin (geologia, archeologia, paleobotanika, geobotanika) pod kierunkiem J.B. Falińskiego. Ostatecznie projekt ten nie doczekał się realizacji, ale został zastąpiony inicjatywą ochrony obszaru w ramach europejskiego systemu Natura W celu możliwie pełnego poznania różnorodności przyrodniczej okolic wsi Haćki przeprowadzono wieloaspektową inwentaryzację i waloryzację. Obszar do badań został wytypowany na podstawie wstępnego rekonesansu terenowego w otoczeniu ostoi Natura 2000 Murawy w Haćkach, w taki sposób, aby uwzględnić jak największe zróżnicowanie siedlisk przyrodniczych, w szczególności muraw kserotermicznych, które są głównym przedmiotem ochrony ostoi. Zawiera się on w prostokątnym polu, którego naroża 8

9 wyznaczają punkty o współrzędnych geograficznych: E 23:09:30,5; N 52:50:36,9 / E 23:16:30,8; N 52:50:21,9 / E 23:09:12,6; N 52:47:29,2 / E 23:16:12,3; N 52:47:14,3 (Ryc ) i zajmuje powierzchnię 4580,78 ha. Obszar badań położony jest na Równinie Bielskiej w granicach Niziny Północnopodlaskiej. Administracyjnie zlokalizowany jest na terenie miasta i gminy wiejskiej Bielsk Podlaski, w województwie podlaskim. Badania terenowe prowadzone były od października 2013 r. do września 2014 r. Ryc Obszar objęty inwentaryzacją przyrodniczą w okolicach wsi Haćki na Równinie Bielskiej; czarną linią zaznaczono granice obszaru Natura 2000 Murawy w Haćkach Klimat K. Micun Klimat Równiny Bielskiej jest kształtowany głównie przez masy powietrza polarno-morskiego i polarno-kontynentalnego, które dominują w ogólnej cyrkulacji nad Polską. Modyfikowany jest przez wzrastający wpływ kontynentalizmu w miarę przesuwania się w kierunku 9

10 wschodnim. Dalsze zróżnicowanie pojawia się na poziomie topoklimatów i wynika z szeregu czynników lokalnych. Pod względem regionalizacji klimatycznej opisywany obszar znajduje się w podlaskim regionie klimatycznym, w subregionie bielskim (Górniak 2000). Rejon Bielska Podlaskiego cechuje największa w województwie podlaskim suma promieniowania pochłoniętego wynosząca 67,4 Kcal cm -2 (Pióro 1973). Stan taki wynika z niższej szerokości geograficznej niż stacji w Białymstoku czy Suwałkach. Usłonecznienie regionu należy do przeciętnych w województwie. W niezbyt odległej Białowieży, w latach jego średnią wartość określono na 1541,4 h w ciągu roku. Stanowi to wielkość o prawie 100h mniejszą niż w Szepietowie i ponad 20 h wyższą niż w Białymstoku (Pióro 1973). W latach usłonecznienie rzeczywiste wzrosło i w Białymstoku wynosiło h. Są to jedne z wyższych wartości w Polsce. Rozkład usłonecznienia jest typowy dla terenów nizinnych Europy Środkowej. W miesiącach letnich usłonecznienie względne (stosunek usłonecznienia rzeczywistego do możliwego) kształtuje się na poziomie 45 49%, a w zimowych nie przekracza 15% (Górniak 2000). Pogodę okolic Bielska kształtują głównie masy powietrza napływające z zachodu. Jest to przede wszystkim powietrze polarno-morskie stare (ok. 40%). Mniejszy udział mają masy napływające ze wschodu (powietrze polarne kontynentalne ok. 30%). Powietrze morskie najczęściej dociera nad tę część Polski w czerwcu, lipcu i grudniu, a powietrze kontynentalne w lutym i październiku. W związku z takim napływem mas powietrza przeważają wiatry zachodnie (NW, W, SW), które łącznie stanowią prawie 57%. Jest to jedna z wyższych wartości w województwie podlaskim. Wiatry wschodnie notuje się w 25,3%, a na cisze przypada 15,7%. Rozkład kierunków wiania wiatrów nie odbiega od przeciętnego w województwie. Średnie prędkości wiatru wynoszą od 2,2 do 4,1m s -1 (Pióro 1973) Średnie roczne zachmurzenie w latach w woj. podlaskim utrzymywało się na poziomie 5,4 w ośmiostopniowej skali i nie wykazywało większego zróżnicowania przestrzennego. W Bielsku Podlaskim liczba dni pochmurnych w latach wynosiła średnio 150, a pogodnych 26,3. Najwięcej dni pochmurnych notowano w listopadzie 20,8 oraz w grudniu 20,5. Najmniej zaobserwowano we wrześniu 6,7 i w sierpniu 7,1. Dni pogodne najliczniej występowały we wrześniu 6,1 i w marcu 2,7 (Pióro 1973). 10

11 Średnia roczna temperatura dla Bielska w latach wynosiła 6,9 o C i była taka sama jak w Białymstoku, niższa niż w Siemiatyczach (7,4 o C), a wyższa niż w Białowieży (6,7 o C). Najwyższe temperatury przypadały na lipiec i sierpień; ich wartości średnie dla Bielska w tych latach wynosiły odpowiednio 17,8 o C i 16,8 o C (Tab ). Maksymalną temperaturę zanotowano również w lipcu i osiągnęła ona 35,0 o C; minimalną stwierdzono w styczniu (-38,0 o C) (Ryc ). Najchłodniejszym miesiącem był styczeń (-4,4 o C), przy czym w ostatnich latach następuje przesunięcie najniższych temperatur na luty (Tab ). Maksymalna różnica temperatury wyniosła 73 o C, ale przeciętna amplituda roczna miała wartość 22,2 o C. Dla porównania w Białymstoku było to 22,3 o C, w Suwałkach 22,1 o C, w Szepietowie 22,0 o C, w Sokółce 22,4 o C. W wieloleciu amplituda temperatury zmniejszyła się do nieco poniżej 22 o C (Górniak 2000). Stosunkowo wysoka wartość amplitudy rocznej potwierdza większy kontynentalizm klimatu tej części Polski. Tabela Średnie miesięczne temperatury i sumy miesięczne opadów w Bielsku Podlaskim. Miesiące rok Rodzaj obserwacji śr. I II III IV V VI VII VIII IX X XI XII temp. śr. temp. miesięczne [ o C] -4,4-4,2 0,6 7,2 12,8 16,5 17,8 16,8 12,8 7,7 2,4-1,4 6,9 śr. temp. miesięczne, wart. uśrednione [ o C] -3,7-3,8 1,3 7,9 13,2 16,7 18,6 17,7 13,2 7,8 2,9-1,2 7,6 śr. temp. miesięczne 2011 [ o C] -3-3,5 2 8,5 13, ,5 18,65 13,5 8 3,5-1 8,1 opady suma mies. sumy opadów [mm] mies. sumy opadów [mm] Na podst.: Pióro 1973; Górniak 2000; Średnia roczna suma opadów w Bielsku Podlaskim w latach wynosiła 591 mm, a w latach : 593 mm (Pióro 1973; Górniak 2000). Maksymalna roczna suma zanotowana w tych wieloleciach w Bielsku osiągnęła 725 mm, a minimalna 402 mm. Na okres wegetacji od kwietnia do października w rejonie Bielska przypada prawie 62% opadów, czyli 364 mm. Maksimum opadów przypada na miesiące letnie (VI VIII). W tych miesiącach średnie sumy opadów przekraczają 70 mm (Tab ). Minimum opadowe przypada na miesiące zimowe i wczesnowiosenne, z sumami opadów w granicach 30 mm. Maksymalną 11

12 miesięczną sumę opadów zanotowano w lipcu (188 mm), a minimalną w październiku (3 mm). Podobnie kształtuje się rozkład opadów w Białymstoku i Białowieży. Pokrywa śnieżna w latach w Bielsku Podlaskim zalegała średnio przez 78,5 dnia. Jest to jedna z niższych wartości na terenie województwa podlaskiego, aż o kilkanaście dni mniejsza niż w Białymstoku. Ryc Diagram klimatyczny dla Bielska Podlaskiego na podstawie danych z literatury; 1 - rozkład średnich temperatur miesięcznych w wieloleciu (Pióro 1973); 2 - rozkład średnich temperatur miesięcznych (wartości uśrednione: Pióro 1973; Ekologia.pl); 3 - miesięczne sumy opadów w wieloleciu (Pióro 1973); 4 - miesięczne sumy opadów w wieloleciu (Górniak 2000). Zróżnicowanie topoklimatyczne Bezpośrednim następstwem wymiany energii zachodzącej na powierzchni granicznej pomiędzy podłożem i atmosferą jest zróżnicowanie topoklimatyczne. W zależności od lokalnych warunków terenowych, na opisywanym terenie wyróżniono topoklimaty otwartych terenów płaskich, stref zboczowych oraz form dolinnych i obniżeń. Otwarte tereny płaskie są umiarkowanie ciepłe i wilgotne. W czasie pogody słonecznej wykazują tendencję do przegrzewania powierzchni czynnej, co może powodować lokalną konwekcję. W nocy w obniżeniach może zalegać chłodne powietrze i powodować 12

13 powstawanie przymrozków radiacyjnych (Zaczkiewicz 2008). Tego typu warunki topoklimatyczne panują w środkowej części terenu, pomiędzy Haćkami, Hryniewiczmi Dużymi i Proniewiczami. W strefie zboczy warunki topoklimatyczne należą do najkorzystniejszych. W zależności od ekspozycji zbocza otrzymują różne wielkości promieniowania słonecznego, co sprzyja ruchowi powietrza. Są to obszary dobrze przewietrzane i często uprzywilejowane termicznie. W rejonie Haciek nie ma większych zboczy, jednak warunki topoklimatyczne tego typu pojawiają się na stromych, dobrze nasłonecznionych pagórkach kemowych. Mają one istotne znaczenie w funkcjonowaniu zbiorowisk muraw kserotermicznych. W dnach dolin Orlanki i Białej, a niekiedy również w mniejszych obniżeniach dolinnych, warunki termiczne są najmniej korzystne. W okresie wegetacyjnym temperatury są nieco niższe niż na wysoczyźnie, na co wpływa płytki poziom wód gruntowych i związane z tym parowanie (proces wymagający pobierania ciepła). Większa wilgotność powietrza w połączeniu z nocnym spadkiem temperatury prowadzi do częstszego powstawania mgieł radiacyjnych. Obszary dolin i obniżeń są narażone na pojawianie się przymrozków Zakres dotychczasowych badań geologicznych i hydrologicznych. Charakterystyka gleb K. Micun Pierwsze prace geologiczne na północ od Bielska Podlaskiego, w tym na obecnym obszarze Natura 2000 Murawy w Haćkach, były prowadzone od początku lat 60. ubiegłego wieku (Mojski, Nowicki 1961; Ber i in. 1964). Uwagę geologów zwróciły szczególnie wykształcone na tym terenie pagórki kemowe. Kolejne badania realizowano w ramach prac nad mapą geologiczną Polski w skali 1: (Nowicki 1971). Także później nietypowe utwory i zbudowane z nich formy terenu wielokrotnie przyciągały uwagę geologów i geomorfologów. Szerzej ich budową i rolą w wyznaczeniu sposobu zaniku lądolodu środkowopolskiego na tym terenie zajął się J.E. Mojski (1969, 1972). Wpływ działalności człowieka na przekształcenia form terenowych i zmiany gleb w rejonie Haciek analizowali P. Kondratiuk (1995a, b) oraz H. Banaszuk i in. (1996). E. Mycielska-Dowgiałło i in. (1995a, b) przeprowadziły szczegółowe 13

14 badania sedymentologiczne osadów kemowych okolic Haciek i Hryniewicz. Dzięki temu określono pochodzenie materiału pyłowego. Wiele opracowań powstało w trakcie prac nad szczegółową mapą geologiczną Polski w skali 1:50000, na początku XXI w. (Brud, Kupryjanowicz 2000, 2002; Ber 2005; Brud, Kmieciak 2006). W ostatnich latach do badań kemów okolic Haciek wrócili S. Terpiłowski (2008) i H. Banaszuk (2010). Rozpoznanie hydrogeologiczne i hydrologiczne w rejonie Bielska Podlaskiego jest także stosunkowo dobre (Janina, Glejach-Budlaszewska 2004). O budowie profilowej i właściwościach gleb decydują utwory, z których one powstały. Gleby opisywanego obszaru wykształciły się z utworów lodowcowych, wodnolodowcowych, zastoiskowych, deluwialnych, rzecznych i biogenicznych. Duża różnorodność pochodzenia i składu granulometrycznego utworów skutkowała powstaniem dość zróżnicowanej mozaiki gleb. Na terenie badań przeważają utwory pyłowe. Są one szeroko rozprzestrzenione zarówno na wzniesieniach jak i w obniżeniach. Szczególnie duże powierzchnie pyły zajmują w rejonie wsi Haćki, Hryniewicze Duże, Proniewicze i Kotły w centralnej części terenu. Są to pyły zwykłe, piaski pylaste oraz niewielkie płaty pyłów ilastych. Od zachodu i północnego wschodu przeważają gliny pochodzenia lodowcowego. Zajmują one największe powierzchnie w pobliżu wsi Rajsk, Orzechowicze, na północ od miasta Bielsk oraz na północny wschód od Sobótki. Większe płaty piasków pochodzenia wodnolodowcowego znajdują się na południe od Kolonii Zubowo, po obu stronach doliny Orlanki, na zachód od wsi Chraboły. W dnach dolin Orlanki i Białej dominują torfy, a niewielkie płaty mad zauważa się jedynie bezpośrednio przy korytach rzek na południe od wsi Biała, w rejonie Hryniewicz Dużych i Sobótki. Takie rozmieszczenie utworów w połączeniu z warunkami wodnymi, klimatycznymi i lokalnym ukształtowaniem powierzchni zadecydowały o wykształceniu różnych typów gleb. Najszerzej rozprzestrzenione w rejonie Haciek są gleby płowe (pseudobielicowe). Przeważnie wykształcone są one z utworów pyłowych, pyłów na glinach, glin pylastych na glinach, piasków gliniastych na glinach. Gleby te dominują w wyższych położeniach pomiędzy miejscowościami Haćki, Proniewicze, Hryniewicze Duże i Hryniewicze Małe. Większe ich płaty znajdują się również pomiędzy Bielskiem Podlaskim i Proniewiczami oraz na północ od Sobótki. 14

15 Tabela Utwory macierzyste gleb w okolicach Haciek (oryg.). Gleba Utwory B (brunatne właściwe) gl: 1 gs; gc, płz:gs; płz:płi Bw (brunatne wyługowane) pgl:gl; pgl:gs; pglp:gl; pglp.pl; pglp:pl; pgmp:żp; płz:gl; płz:pl; płz:ps; ps.pl; ps:pl; psp:pl gl.gs; glp; glp.gs; pgl:gl; pgl:pl; pglp; pglp.gl; pglp.gs; pglp.pl; A (gleby płowe) pglp.ps; pgm.gl; pgm.gs; pgm:gs; pgmp.gl; pgmp.gs; pgmp:ps; płz.gl; płz:gl; płz.gs; płz.i; płz:ps; D (czarne ziemie właściwe) gl; glp; glp.gs; gs; pgm:ps; płz:pl Dd (czarne ziemie deluwialne) gl:gs; płi:gs; płz; płz:ps Dz (czarne ziemie zdegradowane) płi; płz; płz:i; płz:ps; Emt (bagienne mułowo-torfowe) mt; mt:gs; mt:pl; mt:ps F (mady) pgl.ps; pglp:pl; płi; płz.pl; płz:pl; ps:pl G (glejowe) pgl.gs M (murszowe i murszaste) t(m); (m).pl; ps.pl A (rdzawe) ps.pl; pl Tn (torfowiska niskie) tn; tn:pl Źródło: opracowanie własne na podstawie mapy glebowo-rolniczej w skali 1: Objaśnienia skrótów nazw utworów macierzystych gleb: gc glina ciężka glina zawierająca ponad 50% ziaren frakcji iłowej (poniżej 0,002 mm średnicy) gl glina lekka glina zawierająca do 35% ziaren frakcji iłowej i do 55% frakcji piaskowej (od 0,05 do 2 mm) glp glina lekka pylasta glina o składzie gliny lekkiej z dodatkiem do 40% ziaren frakcji pyłowej (0,002 0,05 mm) gs glina średnia glina zawierająca od 35 do 50% ziaren frakcji iłowej; i ił utwór zawierający powyżej 50% ziaren frakcji iłowej i mniej niż 10% ziaren frakcji piaskowej; (m) mursz materiał organiczny powstały z przetworzenia torfu pod wpływem obniżenia poziomu wód gruntowych (osuszenia); mt muły i torfy utwory organiczne, muły stanowią bardzo silnie rozłożoną substancję organiczną; torf powstaje jako efekt niepełnego rozkładu szczątków roślinnych, zachodzącego w warunkach długotrwałego lub stałego zabagnienia wierzchniej warstwy gleby; pgl piasek gliniasty lekki piasek z domieszką ziaren frakcji iłowej (poniżej 0,002 mm średnicy) 10 15%; pglp piasek gliniasty j.w. z dodatkiem ziaren frakcji pyłowej od 25 do 40%; lekki, pylasty pgm piasek gliniasty, piasek zawierający domieszkę ziaren freakcji iłowej wynoszącą 15 20%; mocny pgmp piasek gliniasty j.w., z dodatkiem ziaren frakcji pyłowej od 25 do 40%; mocny, pylasty pl piasek luźny piasek zawierający do 5% ziaren frakcji iłowej i nie więcej niż 25% frakcji pyłowej; ps piasek słabogliniasty piasek, w którym dodatek ziaren frakcji iłowej nie przekracza 10%; płi pył ilasty utwór, w kórym ziarna frakcji pyłowej stanowią ponad 40%, a domieszka 1 W tym zapisie jedna kropka [.] oznacza zmianę utworu na głębokości do 0,5 m, a dwukropek [:] oznacza zmianę utworu pomiędzy 0,5 a 1,0 m. 15

16 płz pył zwykły tn torf niski żg żwir gliniasty żp żwir piaszczysty ziaren frakcji iłowej nie jest większa niż 50%; utwór, w którym ziarna frakcji pyłowej stanowią ponad 40%, a ziarna frakcji iłowej mniej niż 35%; utwór organiczny powstały na torfowisku niskim, czyli takim, które utworzyło się na skutek przepływu lub stagnowania wód eutroficznych; utwór mineralny zawierający ponad 50% ziaren frakcji żwirowej (o śr. powyżej 2 mm) i domieszkę powyżej 10% ziaren frakcji iłowej; utwór mineralny zawierający ponad 50% ziaren frakcji żwirowej (o śr. powyżej 2 mm) i nie więcej niż 10% ziaren frakcji iłowej. Gleby rdzawe utworzone są z piasków słabogliniastych na piaskach luźnych, piasków luźnych i żwirów piaszczystych. Największy kompleks tych gleb znajduje się w pobliżu doliny Orlanki, rozciągając się na jej lewym brzegu od Hryniewicz Dużych do Hryniewicz Małych. Niewielkie powierzchnie gleb rdzawych związane są z kulminacjami wzniesień na północny zachód od Bielska, w pobliżu Kolonii Zubowo oraz na południowy wschód od wsi Kotły. Gleby brunatne właściwe na badanym obszarze powstały z pyłów zwykłych na glinach średnich ciężkich oraz pyłów zwykłych na iłach. Zajmują nieliczne i niewielkie płaty ok. 1 km na południowy wschód od wsi Orzechowicze, na północny zachód od Bielska Podlaskiego i na południe od Hryniewicz Dużych. Gleby te zajmują również niewielkie powierzchnie na wschodzie, w rejonie Zubowa i Sobótki, jak i na zachodzie, koło Rajska. Znacznie bardziej rozpowszechnione są gleby brunatne wyługowane i kwaśne. Pod względem litologii 2 są one bardzo zróżnicowane. Powstały z piasków na glinach, piasków gliniastych, glin, pyłów na piaskach, niekiedy również z głębokich piasków słabogliniastych na piaskach luźnych (Tab ). Na opisywanym terenie są one szeroko rozpowszechnione, chociaż nie tworzą bardziej zwartych powierzchni. Najliczniej występują wokół doliny Orlanki, w rejonie wsi Kotły, pomiędzy Zubowem i Sobótką, na wschód od Rajska i na północny zachód od Bielska. Drugim typem gleb często spotykanym na opisywanym terenie są czarne ziemie zdegradowane. Najczęściej wykształciły się one z całkowitych pyłów zwykłych, głębokich pyłów na piaskach słabogliniastych, rzadziej z pyłów na iłach i pyłów ilastych. Zwykle zajmują niżej zlokalizowane powierzchnie w dolinkach i obniżeniach terenowych z tendencją do 2 Litologia ogólna charakterystyka skał, szczególnie osadowych, obejmująca ich skład, teksturę, cechy zewnętrzne; zbiór cech i właściwości skał, obserwowanych makroskopowo. 16

17 zatrzymywania wody. Większe wydzielenia tych gleb znajdują się w rejonie Kolonii Jaseń, Haciek, Hryniewicz Dużych, Proniewicz i Kotłów. Na północ od Haciek dominują czarne ziemie właściwe utworzone z glin pylastych, glin średnich i glin lekkich, a także głębokich pyłów na piaskach. Jest to największy kompleks tych gleb na badanym terenie o łącznej powierzchni przekraczającej 80ha. Czarne ziemie właściwe z pyłów i pyłów na iłach oraz glin pylastych na glinach średnich i piasków gliniastych mocnych na piaskach słabogliniastych znajdują się również w północnej części wsi Hryniewicze Duże. Lokalnie w dolinkach i obniżeniach pojawiają się czarne ziemie deluwialne. Są to czarne ziemie w stadium inicjalnym z cienkim poziomem próchnicznym sięgającym do 20 cm. Szara barwa poziomu próchnicznego, niezbyt różniąca go od głębszej części profilu glebowego, wskazuje na niską zawartość próchnicy. Tego typu gleby rozpoznano w obniżeniu Haciek (Banaszuk i in. 1996; Banaszuk, Kondratiuk 2004). W dnach dolin większych cieków występują gleby bagienne, mułowo-torfowe (Emt) oraz torfowo-mułowe (Etm). Największe wydzielenia tych gleb występują w dolinach rzek Białej i Orlanki niemal na całej długości, zwłaszcza w rozszerzeniach dolin. W skrajnych częściach den dolin rzek lokują się niewielkie kompleksy gleb murszowych i murszastych. Z reguły mają one cienką warstwę utworów organicznych zalegającą na podłożu piaszczystym. Mady spotyka się w dolinie Orlanki od Kolonii Kotły do Sobótki i przy Kolonii Zubowo, a w dolinie Białej w pobliżu miejscowości Biała i przy ujściu do Orlanki. Są to mady z pyłów piaszczystych i pyłów ilastych. Gleby glejowe zajmują niewielkie obniżenia na północnym wschodzie terenu w pobliżu wsi Zubowo. Gleby te wykształciły się z piasków gliniastych na glinach. Opisywany obszar cechuje występowanie gleb o bardzo dobrej przydatności rolniczej, jednej z najwyższych w województwie podlaskim. Pod tym względem gleby okolic Haciek zaliczane są przeważnie do 2 i 4 kompleksów przydatności rolniczej, czyli odpowiednio do kompleksów pszennego bardzo dobrego i pszennego wadliwego. Do tych kompleksów należą przede wszystkim gleby brunatne właściwe, brunatne kwaśne i brunatne wyługowane, a także gleby płowe wykształcone z pyłów i glin oraz czarne ziemie. W niższych położeniach, tam gdzie wzrasta uwilgotnienie gleb, przeważa kompleks 8, czyli zbożowo-pastewny mocny (pszenno-buraczany). 17

18 Największy obszar gleby kompleksu 2 zajmują w rozległym obniżeniu terenowym pomiędzy Kolonią Jaseń i Kolonią Podjabłonie. W tym rejonie z pyłów i iłów zastoiskowych wykształciły się czarne ziemie zdegradowane i gleby brunatne właściwe. Mniejsze powierzchnie 2 kompleksu znajdują się na północny zachód od Bielska Podlaskiego w rejonie Kolonii Orzechowicze (gleby płowe z glin lekkich pylastych na glinach średnich), na północny zachód od wsi Kotły (gleby brunatne właściwe z pyłów zwykłych i pyłów ilastych) i w Hryniewiczach Dużych (czarne ziemie z glin pylastych). Gleby kompleksu 4 spotyka się powszechnie na całym opisywanym obszarze. Najczęściej do tego kompleksu zaliczane są gleby płowe z pyłów i pyłów na glinach. Zajmują one znaczne tereny na wschód od drogi nr 19 pomiędzy Haćkami i Bielskiem, na południe od wsi Kotły i na północ od wsi Sobótka. Gleby kompleksu 8 pszenno-buraczanego skupiają się na północny zachód od Haciek, pomiędzy Proniewiczami i Bielskiem, a także pomiędzy Kotłami i Hryniewiczami Dużymi. Są to czarne ziemie właściwe i czarne ziemie zdegradowane na glinach lekkich i glinach lekkich pylastych oraz głębokich pyłach na piaskach gliniastych. Niewielkie powierzchnie zajmują kompleksy 5 (żytni dobry) i 6 (żytni słaby). Są to zwykle gleby brunatne wyługowane i płowe z pyłów na piaskach luźnych (5) oraz brunatne wyługowane z piasków słabogliniastych na piaskach luźnych (6). Większe płaty gleb kompleksu 5 zajmują wyższe położenia w pasie Haćki Proniewicze Kotły. Gleby najsłabsze rolniczo, zaliczane do 6 kompleksu, spotyka się najczęściej w pobliżu dolin Orlanki i Białej. Użytki zielone opisywanego terenu należą do kompleksu 2z. W dolinach Białej i Orlanki występują gleby torfowe torfowisk niskich oraz gleby bagienne mułowo-torfowe. W mniejszych obniżeniach do kompleksu 2z zaliczane są czarne ziemie i czarne ziemie zdegradowane, np. w zagłębieniu przy pagórku Zamok w Haćkach i na południowy zachód od Proniewicz. Podsumowując należy stwierdzić, że na opisywanym obszarze na utworach mineralnych przeważają gleby brunatne i płowe zaliczane do 4 i 5 kompleksu przydatności rolniczej. Duży jest także udział czarnych ziem (2 i 8 kompleksu). Na utworach organicznych i mineralno-organicznych dominują gleby bagienne mułowo-torfowe i torfowe torfowisk 18

19 niskich kompleksu 2z (użytki zielone średniej jakości). O specyfice tego obszaru stanowi powszechny udział utworów pyłowych w budowie profilowej większości gleb. We wszystkich częściach obszaru Natura 2000 Murawy w Haćkach (w Haćkach i między Proniewiczami a Hryniewiczami Dużymi) na wzniesieniach i stokach dominują gleby brunatne wyługowane, utworzone z głębokich piasków gliniastych i glin oraz płowe utworzone z pyłów. U podnóży stoków i częściowo w dnach obniżeń występują czarne ziemie z pyłów i pyłów na piaskach, a pozostałe części obniżeń zajmują gleby torfowe (Haćki) i murszowe (Hryniewicze Duże). Taka sekwencja gleb pojawia się jeszcze w kilku innych miejscach na opisywanym obszarze, np. w rejonie wsi Kotły i w północno-wschodnich okolicach Proniewicz. Dla wykształcenia się siedlisk muraw kserotermicznych decydujące znaczenie ma zasobność w węglan wapnia gleb brunatnych i płowych, występujących na wierzchowinach i stokach Charakterystyka dotychczasowego stanu wiedzy o szacie roślinnej i faunie D. Wołkowycki, W. Adamowski, J. Kupryjanowicz, K. Zub Na obecność muraw kserotermicznych na północ od Bielska Podlaskiego jako pierwszy zwrócił uwagę J.B. Faliński (1972a, b, c) podczas prac nad mapą roślinności potencjalnej Równiny Bielskiej. Już wówczas autor ten wskazywał na zagrożenie tego typu siedlisk i przedstawił projekt ich ochrony w formie grupy rezerwatów i pomników przyrody (Faliński 1972b). Projekt ten nie doczekał się jednak realizacji. Od 1969 roku J.B. Faliński na stałych powierzchniach prowadził badania nad przeobrażeniami składu florystycznego muraw pod wpływem zmian sposobów użytkowania: zaprzestania wypasu i zalesienia. Summa tych wszechstronnych i wieloletnich prac, wraz z wynikami badań archeologicznych i innych, opracowana została w postaci monografii Haćki. Zespół przyrodniczo-archeologiczny na Równinie Bielskiej (Faliński i in. 2005). Obserwacje na stałych powierzchniach kontynuowane są przez pracowników Białowieskiej Stacji Geobotanicznej Uniwersytetu Warszawskiego (BSG). W roku 2007 na zamówienie Lokalnej Grupy Działania Puszcza Białowieska opracowana została Koncepcja ochrony i wykorzystania walorów przyrodniczych rejonu wsi 19

20 Haćki do celów turystycznych i edukacyjnych (Wołkowycki, Adamowski 2007). Na przełomie lat 2008 i 2009 ostoja Murawy w Haćkach została włączona do sieci Natura 2000, a w roku 2010 opracowano dla tego obszaru pierwszy w Polsce plan zadań ochronnych (Wołkowycki 2010; por. Standardowy Formularz Danych). W literaturze dotyczącej szaty roślinnej 3 obszaru (Faliński 1972a, b; Czeczuga i in. 1976; Faliński, Kwiatkowska-Falińska 2005; Kupryjanowicz 2005; Kwiatkowska-Falińska, Faliński 2007, 2008; Wołkowycki, Adamowski 2007; Adamowski i in. 2010; Wołkowycki 2010) oraz w materiałach zielnikowych BSG znajdowały się informacje o występowaniu w okolicach wsi Haćki 356 gatunków (i mieszańców międzygatunkowych) roślin naczyniowych, w tym pięciu gatunków paprotników, czterech gatunków nagozalążkowych i 347 okrytozalążkowych. Rozpoznanie roślinności tego obszaru (poza murawami kserotermicznymi) ograniczało się do bezpośrednich okolic wsi Haćki (Wołkowycki, Adamowski 2007). Wstępnie poznana jest biota porostów (Cieśliński 1983 (1986)), natomiast flora mszaków nie doczekała się dotychczas opracowania. Dotychczasowy stan wiedzy o faunie motyli i ważek badanego obszaru jest znikomy. Publikacji dotyczących motyli okolic Haciek brak. Z danych niepublikowanych wynika, że wykazano z tego terenu zaledwie dziewięć gatunków motyli. Na murawach kserotermicznych w okolicach Haciek stwierdzono cztery pospolite gatunki motyli z rodziny rusałkowatych (rusałka pokrzywnik Aglais urticae, przestrojnik trawnik Aphantopus hyperantus, rusałka pawik Inachis io i przestrojnik jurtina Maniola jurtina), trzy gatunki z rodziny bielinkowatych (zorzynek rzeżuchowiec Anthocharis cardamines, latolistek cytrynek Gonepteryx rhamni i bielinek bytomkowiec Pieris napi) oraz jeden gatunek z rodziny modraszkowatych (czerwończyk żarek Lycaena phlaeas) (Kupryjanowicz J npbl.). W trakcie przygotowania planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Murawy w Haćkach stwierdzono występowanie na tym terenie jaj czerwończyka nieparka Lycaena dispar gatunku podlegającego ochronie ścisłej i wymienionego w Załączniku II Dyrektywy Siedliskowej (Sielezniew M npbl.). Dzięki temu informacje o czerwończyku nieparku znalazły się w Standardowym Formularzu Danych dla obszaru Murawy w Haćkach. 3 Szata roślinna określenie oznaczające roślinność (czyli ogół zbiorowisk roślinnych) oraz florę (czyli ogół gatunków roślin) jakiegoś obszaru. 20

21 Jedyne informacje dotyczące ważek badanego obszaru znajdują się w Atlasie rozmieszczenia ważek (Odonata) w Polsce (Bernard i in. 2009). Wynika z nich, że w kwadratach UTM FD45 i FD55, w których znajduje się obszar objęty inwentaryzacją, stwierdzono 8 gatunków ważek (świtezianka błyszcząca Calopteryx splendens, łątka dzieweczka Coenagrion puella, nimfa stawowa Enallagma cyathigerum, oczobarwnica większa Erythromma najas, tężnica wytworna Ischnura elegans, tężnica mała I. pumilio, lecicha pospolita Orthetrum cancellatum i szablak krwisty Sympetrum sanguineum). Są to gatunki pospolite, występujące w całym kraju. Dane dotyczące trzmieli i trzmielców tego obszaru pochodzą z 1970 r. z badań Instytutu Sadownictwa i Kwiaciarstwa w Puławach (Pawlikowski 2008). Wykazano z tego obszaru (w kwadracie UTM FD45) 10 gatunków trzmieli (trzmiel zmienny Bombus humilis, żółty B. muscorum, rudoszary B. sylvarum, kamiennik B. lapidarius, rdzawoodwłokowy B. pomorum, ozdobny B. distinguendus, paskowany B. subterraneus, gajowy B. lucorum, zmienny B. terrestris i ciemnopasy B. ruderatus). Publikacje dotyczące motyli, ważek, trzmieli i pająków obszarów najbliższych badanego terenu dotyczą Puszczy Białowieskiej i jej okolic oraz Narwiańskiego Parku Narodowego (Krzywicki 1967; Kalkman, Dijkstra 2000; Kupryjanowicz 2000; Buszko 2001; Łabędzki 2001; Malcher 2001; Staręga, Kupryjanowicz 2001; Theuerkauf, Rouys 2001; Buczyńska i in. 2007; Banaszak, Jaroszewicz 2009). Ze względu na różnice środowiskowe nie można tych danych porównywać z fauną okolic Haciek. Inne dane na temat trzmieli dotyczą plantacji koniczyny czerwonej Podlasia i Kurpiów (Sowa i in. 1990). W przeciwieństwie do dosyć bogatego materiału dotyczącego szaty roślinnej brak jest jakichkolwiek szerszych opracowań fauny kręgowców badanego terenu, w szczególności ptaków i ssaków. Wyrywkowe informacje dotyczące ptaków drapieżnych można znaleźć w publikacji Pugacewicza (2011), który wykazuje z obszaru na północ od Bielska Podlaskiego gniazdowanie jastrzębia Accipiter gentilis, krogulca A. nisus, kobuza Falco subbuteo i myszołowa Buteo buteo. W przypadku ssaków dane dotyczące pojedynczych gatunków można znaleźć w Atlasie rozmieszczenia ssaków w Polsce (Pucek, Raczyński 1983) oraz publikacjach Buchalczyka (1958) i Surdackiego (1963). Dodatkowe informacje, zweryfikowane pod względem 21

22 poprawności, ale jeszcze nie opublikowane, dostępne są również na stronie Atlasu Ssaków Polski ( Dane dotyczące średnich i dużych ssaków pochodzące z tego źródła opierają się w głównej mierze na inwentaryzacjach łowieckich. Informacje dotyczące zwierząt łownych z tego obszaru znajdują się również w monografii Północno- Wschodnia Kraina Łowiecka (Zalewski 2010). Na podstawie informacji zawartych w wymienionych publikacjach można przyjąć, że od lat 50. ubiegłego wieku na interesującym nas terenie stwierdzono występowanie 23 gatunków ssaków, głównie dużych i średnich (Tab. 7.1). Ponadto można przypuszczać, że do lat 80. XX w. mógł na tym terenie pojawiać się wilk, gdyż jest podawany jako gatunek pozyskiwany przez koło łowieckie Podlasiak, gospodarujące m. in. na obszarze objętym inwentaryzacją (Zalewski 2010). 22

23 2. Metodyka badań D. Wołkowycki, J. Kupryjanowicz, K. Micun, K. Zub 2.1. Metodyka badań geologicznych i hydrologicznych K. Micun Badania z zakresu geologii miały na celu rozpoznanie warunków geologicznych na terenach objętych ochroną jako obszar Natura 2000 Murawy w Haćkach i w jego otoczeniu. Wstępna analiza materiałów kartograficznych, w tym map topograficznych w skali 1: i 1:10 000, pozwoliła na określenie ogólnych cech rzeźby terenu oraz wyznaczenie obiektów wymagających bardziej szczegółowego rozpoznania geologicznego. W badaniach wykorzystano istniejące materiały, przede wszystkim arkusze Bielsk Podlaski i Plutycze szczegółowej mapy geologicznej Polski w skali 1: (Kmieciak 2001; Brud, Kmieciak 2006). Wzięto pod uwagę także starsze, bardziej przeglądowe opracowania dotyczące geologii i geomorfologii Równiny Bielskiej (Nowicki 1971; Kondracki 1972; Mojski 1972). Na podstawie rozpoznania terenowego oraz analizy materiałów glebowo-rolniczych wykonano szkic mapy litologicznej (utworów powierzchniowych) w skali 1: Wydzielono następujące rodzaje utworów: gliny, piaski luźne, piaski gliniaste i naglinowe, pyły, iły, torfy i mursze, mady, deluwia oraz żwiry. Ze względu na konieczność przejścia od wydzieleń czysto litologicznych (piasek, pył, glina itp.) do wydzieleń litogenetycznych i genetycznych (np. piaski rzeczne, gliny morenowe, aluwia, deluwia), przeprowadzono generalizację typów utworów. W ramach generalizacji: do żwirów zaliczono wszystkie żwiry całkowite (żp, żg), głębokie (ponad 0,5 m) żwiry na piaskach, płytkie (do 0,5 m) piaski na żwirach; do piasków zaliczono wszystkie wydzielenia piasków luźnych i słabogliniastych, całkowite i głębokie (ponad 0,5 m); do piasków gliniastych i naglinowych zaliczono większość piasków gliniastych (pgl, pgs, pgm), głębokie (ponad 0,5 m) piaski gliniaste na innych utworach, np. na glinach, pyłach lub piaskach luźnych, glinach lub piaskach gliniastych; do glin zaliczono wszystkie rodzaje glin (gl, gs, gc, glp), płytkie (do 0,5 m) piaski na glinach, płytkie (do 0,5 m) pyły na glinach, wszystkie piaski gliniaste mocne na glinach; do pyłów zaliczono utwory pyłowe całkowite (płz), głębokie (ponad 0,5 m) pyły na innych utworach np. na glinach, piaski gliniaste pylaste całkowite, głębokie (ponad 0,5 m) piaski gliniaste pylaste na innych utworach; do iłów zaliczono wydzielenia iłów, pyłów ilastych, całkowite i głębokie (ponad 0,5 m) wydzielenia tych utworów; do deluwiów zaliczono wszystkie wydzielenia, gdzie występowały czarne ziemie deluwialne, a także czarne ziemie wykształcone z piasków gliniastych i piasków gliniastych pylastych; do aluwiów zaliczono wszystkie wydzielenia mad; torfy i gleby bagienne ze względu na podobne warunki środowiskowe połączono w jedną grupę; mursze pozostawiono jako odrębne wydzielenia w przypadku występowania ich na utworach mineralnych, najczęściej na piaskach. 23

24 W trakcie prac zbadano i opisano 12 odsłonięć terenowych. Określono ich lokalizację, ekspozycję ścian, wykonano pomiary cech morfometrycznych formy, a także podstawowe pomiary sedymentologiczne, w tym pomiar biegu i upadu pozornego warstw. W jednym z odsłonięć wykonano analizy petrograficzne żwirów frakcji 5 10 mm, a uzyskane wskaźniki petrograficzne porównano ze znanymi w literaturze. Na opisywanym terenie i w jego najbliższym sąsiedztwie wykonano 82 sondowania do głębokości maksymalnie 4,5 m (przeważnie 2,5 3,0 m), w celu lepszego rozpoznania utworów powierzchniowych i weryfikacji istniejących materiałów. Lokalizację sondowań ustalono na podstawie analizy dostępnych materiałów oraz wstępnego rozpoznania terenu. Wybrano miejsca istotne ze względu na poznanie budowy geologicznej. Najwięcej uwagi poświęcono obszarom o dużym zróżnicowaniu utworów powierzchniowych w okolicach wsi Haćki oraz pomiędzy wsiami Proniewicze, Hryniewicze Duże i Biała, w tym także wszystkim częściom obszaru Natura 2000 Murawy w Haćkach. Opisano występujące utwory pod względem ich rodzaju, frakcji (wielkości ziarna), barwy i uwilgotnienia. Określono stratygrafię utworów, przy czym z powodu braku datowań wieku bezwzględnego, jedynie utwory organiczne, np. torfy i mineralno-organiczne osady rzeczne oraz deluwia glebowe zaliczono do holocenu. Utwory deluwialne o minimalnej zawartości substancji organicznej lub jej nie posiadające klasyfikowano jako nierozdzielne z plejstocenu i holocenu. Pozostałe utwory uznano za plejstoceńskie. Określono również genezę utworów i rodzaj formy terenu, którą budują. Z sondowań pobrano reprezentatywne próbki utworów do analiz granulometrycznych (uziarnienia). Sporządzono karty sondowań, w których ujęto wcześniej wymienione elementy. W wielu przypadkach do kart dołączono dokumentację fotograficzną. Dodatkowo wykonano zestawienie tabelaryczne wraz z krótkimi opisami wyników. Wstępnie oceniono zinwentaryzowane obiekty przyrodnicze pod względem ich wartości geologicznej i geomorfologicznej. Niektóre uznano za tzw. geostanowiska (termin geostanowisko oznacza fragment geosfery o szczególnym znaczeniu dla zrozumienia historii geologicznej Ziemi; Reynard 2004). Geostanowiska stanowią podstawowy element struktury organizacyjnej geoparku, czyli obszaru, który łączy w sobie zadania ochrony i promocji dziedzictwa geologicznego z polityką zrównoważonego rozwoju. Dla wybranych obiektów wykonano opis geologiczny i geomorfologiczny, sporządzono ocenę stanu i sposobu zagospodarowania, wykonano pomiary morfometryczne, pomiary GPS lokalizacji i dokumentację fotograficzną. Na podstawie przeprowadzonych badań i przeanalizowanych materiałów wykonano mapę geologiczną opisywanego obszaru w skali 1: Na mapie ujęto utwory powierzchniowe, uwzględniając ich rodzaj, pochodzenie, formę rzeźby terenu oraz ich wiek. W inwentaryzacji hydrologicznej skupiono uwagę na szczegółowym skartowaniu wód powierzchniowych i opisaniu sieci hydrograficznej oraz poznaniu głębokości zalegania pierwszego poziomu wód gruntowych. Kartowanie hydrologiczne prowadzono w oparciu o ortofotomapę okolic Haciek w wysokiej rozdzielczości oraz mapy topograficzne w skali 1: i 1: Na bazie tych materiałów przystąpiono do analizy sieci rzecznej. Wyznaczono działy wodne lokalnych zlewni, dokonano pomiarów długości cieków i opisano ich przebieg. Naniesiono wszystkie zbiorniki wodne i oszacowano ich powierzchnię. W trakcie weryfikacji terenowej opisano nowo utworzone zbiorniki i wykonano pomiary GPS ich lokalizacji. Przeprowadzono obserwacje stanu koryta i brzegów cieków oraz stanu ich zagospodarowania hydrotechnicznego, notabene bardzo ubogiego. Na rzece Białej pod Hryniewiczami Dużymi (Dwór) wykonano pomiary wielkości przepływu metodą pływakową. Rozpoznano także inne obiekty hydrologiczne: źródła, wysięki oraz bagna. W celu poznania 24

25 głębokości zalegania wód gruntowych przeprowadzono wywiady studzienne na terenie badań i w najbliższym sąsiedztwie we wsiach Rajsk, Orzechowicze, Kolonia Zubowo, Hryniewicze Małe oraz na północnych obrzeżach miasta Bielsk Podlaski. Głębokość do wody w studniach mierzono dwukrotnie, w październiku 2013 i na początku lipca Wykonano pomiary temperatury wody w wybranych obiektach hydrologicznych (studnie, sondy, stawy, cieki), a także pomiary przewodności (konduktancji) przy pomocy konduktometru Slandii SC300. Badanie temperatury wody w studniach pozwoliło rozpoznać wody zaskórne, które mają temperaturę podwyższoną w stosunku do wód głębszych. Przewodność pośrednio wskazuje na stężenie jonów substancji rozpuszczonych w wodzie, zarówno związków naturalnych jak też zanieczyszczeń. Ponieważ można uznać, że na tak niedużym obszarze ilość rozpuszczonych związków naturalnych jest zbliżona, to pomiary konduktancji mogą wskazywać ogniska zanieczyszczeń. Wyniki pozwoliły lepiej scharakteryzować wody podziemne i powierzchniowe na badanym terenie. Łącznie opisano 99 punktów badawczych (Aneks: Tab ), w tym 52 studnie kopane, 20 sondowań, w których stwierdzono zwierciadło wód gruntowych, 11 punktów w ciekach wodnych, 10 stawów, 6 wysięków i źródeł. Oceniono również przepuszczalność gruntów. Wydzielono grunty o dobrej przepuszczalności, średniej, słabej i zmiennej, a także grunty nieprzepuszczalne. Do gruntów o dobrej przepuszczalności zaliczono fluwioglacjalne żwiry i piaski. Średnią przepuszczalność mają piaski drobnoziarniste i piaski mułkowate, słabą natomiast gliny piaszczyste i mułki. Zmienną przepuszczalność wykazują utwory dolin rzecznych mineralne i organiczne. Do nieprzepuszczalnych zaliczono gliny ilaste i iły (Pazdro, Kozerski 1990) Metodyka inwentaryzacji i waloryzacji szaty roślinnej D. Wołkowycki W okolicach wsi Haćki, w granicach obszaru wytypowanego do badań, wykonana została pełna inwentaryzacja oraz kartowanie roślinności, siedlisk przyrodniczych Natura 2000 oraz roślin naczyniowych. W efekcie opracowano wykazy gatunków flory roślin naczyniowych oraz zbiorowisk roślinnych, a także mapy numeryczne: roślinności rzeczywistej, stanowisk zagrożonych wyginięciem i chronionych prawnie gatunków roślin oraz siedlisk przyrodniczych Natura 2000 wraz z mapami pochodnymi. Prace terenowe prowadzone były metodą marszrutową oraz punktów rozproszonych. Zbiorowiska roślinne oraz siedliska przyrodnicze były identyfikowane na podstawie obecności gatunków diagnostycznych, charakterystycznych i wyróżniających. Delimitację płatów roślinności i siedlisk przeprowadzono na podstawie wyznaczenia punktów granicznych w terenie przy pomocy odbiorników GPS oraz na podstawie fotointerpretacji aktualnej ortofotomapy, udostępnionej dla potrzeb projektu przez Centralny Ośrodek Dokumentacji Geodezyjnej i Kartograficznej w Warszawie, przy wykorzystaniu oprogramowania GIS. Na stwierdzonych w terenie stanowiskach roślin chronionych i/lub zagrożonych określono liczebność ich populacji oraz czynniki wpływające na ich stan. Ocenę zagrożeń przeprowadzono także w płatach siedlisk przyrodniczych Natura Do celów waloryzacji typów roślinności zaadaptowano autorską metodykę, opracowaną na potrzeby planu ochrony Narwiańskiego Parku Narodowego (Wołkowycki 2013; por. Ilnicki 1996). Ta metoda waloryzacji szaty roślinnej polega na wykorzystaniu pięciu kryteriów, które stanowią syntetyczne ujęcie genezy, statusu, roli w zachowaniu bioróżnorodności i dynamiki różnych typów roślinności i siedlisk przyrodniczych. Oceny cząstkowe każdego z kryteriów wynoszą maksymalnie 3 25

26 pkt., dzięki czemu wszystkie kryteria są równoważne. Zgodnie z przyjętą metodyką maksymalna ocena łączna w przypadku zbiorowisk o najwyższym walorze wynosi 15 pkt. Kryterium 1: status ochronny jako roślinności siedlisk Natura zbiorowiska siedlisk nie objętych ochroną w sieci Natura roślinność siedlisk przyrodniczych wymienionych w Załączniku do Dyrektywy Siedliskowej Kryterium 2: naturalność (w warunkach Równiny Bielskiej) 0 zbiorowiska synantropijne 4 1 zbiorowiska antropogeniczne 5, silnie modyfikowane przez człowieka 2 zbiorowiska półnaturalne, słabo modyfikowane przez człowieka 3 zbiorowiska naturalne Kryterium 3: znaczenie jako siedlisk chronionych i zagrożonych gatunków roślin 0 niskie, zbiorowiska budowane przez pospolite i niezagrożone gatunki 2 średnie, w składzie nieliczne (1 2) gatunki chronione lub zagrożone w Polsce 3 wysokie, w składzie średnio liczne (3 i więcej) gatunki chronione lub zagrożone Kryterium 4: rzadkość w skali kraju (Matuszkiewicz 2001, zmodyfikowane) i regionu północnowschodniego 0 zbiorowiska rozpowszechnione 1 zbiorowiska pospolite 2 zbiorowiska umiarkowanie rzadkie 3 zbiorowiska rzadkie Kryterium 5: tendencje dynamiczne na obszarze opracowania 0 zbiorowiska ekspansywne 1 zbiorowiska stabilne lub fluktuujące 2 zbiorowiska umiarkowanie narażone, zanikające 3 zbiorowiska krytycznie zagrożone Nomenklaturę roślin naczyniowych oraz ich podział systematyczny przyjęto za Mirkiem i in. (2002), natomiast przynależność do grup geograficzno-historycznych za Tokarską-Guzik i in. (2014) z uwzględnieniem szczególnych cech regionu północno-wschodniego. Klasyfikację zbiorowisk roślinnych przyjęto zgodnie z opracowaniem Matuszkiewicza (2001). Obszar badań położony jest w granicach dwóch kwadratów Atlasu rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce (ATPOL): GC41 i GC51. 4 Zbiorowiska synantropijne wykształcone na siedliskach silnie przekształconych przez człowieka, takich jak tereny zabudowane, kolejowe, pola uprawne. 5 Antropogeniczny powstały na skutek działalności człowieka lub przy jego udziale. 26

27 2.3. Zakres i metodyka badań fauny bezkręgowców J. Kupryjanowicz Inwentaryzowano dwie grupy bezkręgowców: motyle dzienne (Lepidoptera, Rhopalocera) i ważki (Odonata). Podział motyli ze względu na porę ich aktywności (motyle dzienne i nocne) ma charakter sztuczny, używany jest jednak nawet przez specjalistów. Warto jednak pamiętać, że niektóre motyle nocne mogą być aktywne również w dzień. Przy wyborze grup brano pod uwagę ich stenotopowość oraz ich znaczenie w ochronie przyrody. Wielu spośród przedstawicieli tych grup owadów jest gatunkami parasolowymi i/lub wskaźnikowymi dla występujących w okolicach wsi Haćki siedlisk, są wśród nich gatunki zagrożone wyginięciem, chronione przez prawo krajowe i prawo Unii Europejskiej. Doboru inwentaryzowanych grup dokonano uwzględniając również ich podobne wymagania termiczne i świetlne, jeśli chodzi o aktywność postaci dorosłych. Na przykład motyle można obserwować, gdy temperatura w cieniu nie spada poniżej 17 C, a przy niższej (w przedziale C) obserwacje można prowadzić tylko przy dużym nasłonecznieniu. Prace terenowe prowadzono wyłącznie w dniach z takimi warunkami atmosferycznymi. Również ważki aktywniejsze są w ciepłe dni słoneczne. W inwentaryzacji uwzględniono różnice w czasie pojawu poszczególnych gatunków badanych owadów, odpowiednio dobierając częstotliwość wyjazdów terenowych. W sumie badania terenowe wykonano w 13 terminach (Tab ). Tabela Terminy przeprowadzonych badań terenowych w ramach inwentaryzacji wybranych grup bezkręgowców (oryg.). Data Temperatura średnia Nasłonecznienie (w godz ) C słonecznie C słonecznie C słonecznie C słonecznie C słonecznie C słonecznie C słonecznie C słonecznie C słonecznie C słonecznie C częściowo słonecznie C częściowo słonecznie C częściowo słonecznie Badania realizowano metodą na upatrzonego na wytypowanych uprzednio powierzchniach badawczych. Powierzchnie były wytyczone w oparciu o plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Murawy w Haćkach (Wołkowycki 2010) i mapy terenu. Wytypowano je losowo, na podstawie wstępnego rekonesansu. Liczenie owadów odbywało się podczas marszruty po wyznaczonej linii (na tzw. transekcie) w pasie o szerokości 5m (Sielezniew, Dziekańska 2010). Obserwacji dokonywano z odległości do 5m od obserwatora. Większość dostrzeżonych okazów oznaczano natychmiast. Okazy oznaczono w nieinwazyjny, przyżyciowy sposób in situ. Wyjątkowo okazy były odławiane w czerpak 27

28 entomologiczny i po oznaczeniu wypuszczane. Wykonana w terenie dokumentacja fotograficzna (makrofotografia) pozwoliła na weryfikację identyfikacji niektórych gatunków. Ryc Lokalizacja transektów i punktów obserwacji bezkręgowców na obszarze Natura 2000 Murawy w Haćkach w pobliżu wsi Haćki (oryg.). Taksacja na transekcie była podstawową metodą zastosowaną do liczenia przyżyciowego owadów latających (motyli, ważek). Metodę tę opisano szczegółowo w pracy Sielezniewa (2012). Dodatkowo obserwacji dokonywano w stałych punktach przy stawach (głównie w celu obserwacji ważek, często przy użyciu lornetki z 10-krotnym powiększeniem). Podczas przemieszczania się między transektami i punktami notowano również inne bezkręgowce (głównie gatunki chronione i rzadkie) uwzględniając ich lokalizację (przy pomocy GPS). Tabela Opis punktów wyznaczonych do badań terenowych w ramach inwentaryzacji wybranych grup bezkręgowców na obszarze Natura 2000 Murawy w Haćkach (oryg.). Nr Pow. stawu [m²] Współrzędne Lokalizacja, środowisko i sposób użytkowania N52 49,896 E23 11,279 Staw hodowlany, o brzegach wykoszonych N52 50,277 E23 11,700 Staw hodowlany, o brzegach nie koszonych N52 50,241 E23 11,640 Staw hodowlany, o brzegach nie koszonych N52 49,996 E23 11,025 Zbiornik naturalny, brzegi porośnięte trzciną i wierzbą 28

29 Ryc Lokalizacja transektów na obszarze Natura 2000 Murawy w Haćkach w pobliżu wsi Proniewicze (oryg.). Tabela Opis transektów wyznaczonych do badań terenowych w ramach inwentaryzacji wybranych grup bezkręgowców na obszarze Natura 2000 Murawy w Haćkach (oryg.). Nr Dł. Współrzędne punktów [m] skrajnych 1 90 N E ; N E N E ; N E N E ; N E N E ; N E N E ; N E Lokalizacja, środowisko i sposób użytkowania Okolice wsi Hryniewicze Duże, murawa kserotermiczna (typu 6210) na pagórku kemowym, w 2014 r. wypas koni Okolice wsi Hryniewicze Duże, murawa kserotermiczna (6210) na częściowo zalesionym pagórku kemowym, zarastająca jeżyną popielicą, nie użytkowana; przebieg transektu na wystawie północnej wyniesienia Okolice wsi Hryniewicze Duże, młaka mszysto-turzycowa (7230), częściowo wykaszana; transekt obejmował część kośną (2/3) i część nie koszoną (1/3) Okolice wsi Haćki, na skraju wyniesienia kemu, z półnaturalnymi i antropogenicznymi zbiorowiskami łąk (Molinio-Arrhenatheretea), na stokach o wystawie zachodniej mocno zarośniętych pokrzywą i krzewami; w 2014 r. wypas dwóch koników polskich Okolice wsi Haćki, wilgotne szuwary sitowia leśnego (Scirpetum sylvatici), pastwiska (Lolio-Cynosuretum) i ziołorośla (Urtico-Aegopodietum), na skraju łęgu; w 2014 r. wypas dwóch koników polskich 29

30 Nr Dł. Współrzędne punktów [m] skrajnych N E ; N E N52 50,030 E23 10,848; N52 50,041 E23 10, N52 49,989 E23 10,860; N52 49,979 E23 10, N52 49,995 E23 11,363; N52 50,000 E23 11, N52 49,994 E23 10,958; N52 50,007 E23 11, N52 50,274 E23 11,699; N52 50,274 E23 11, N52 50,249 E23 11,750; N52 50,199 E23 11, N52 49,861 E23 10,945; N52 49,860 E23 10, N52 49,907 E23 10,922; N52 49,909 E23 10, N52 49,845 E23 10,911; N52 49,795 E23 10, N52 48,343 E23 12,642; N52 48,297 E23 12, N52 49,884 E23 11,388; N52 49,899 E23 11, N52 49,845 E23 10,911; N52 49,795 E23 10,859 Lokalizacja, środowisko i sposób użytkowania Okolice wsi Haćki, pagórek kemowy Betłah z murawą kserotermiczną (6210) częściowo porośniętą trzcinnikiem piaskowym (Calamagrostis epigejos) i łąka kośna (Molinio-Arrhenatheretea), w 2014 r. koszona Okolice wsi Haćki, świeże łąki użytkowane ekstensywnie (typu 6510) oraz inne zbiorowiska łąkowe (Molinio- Arrhenatheretea), zlokalizowane na południowy zachód od wsi Haćki, między pagórkami kemowymi Betłah i Zamok, w 2014 r. koszone Okolice wsi Haćki, murawa kserotermiczna (6210) na pagórku kemowym Zamok, koszona; transekt przebiegał wokół pagórka u jego podnóża Okolice wsi Haćki, łęg jesionowo-olchowy (typu 91E0), strefa ekotonowa łęgu i kośnej łąki (Molinio- Arrhenatheretea) w 2014 r. koszonej; na końcu transektu znajdował się staw Okolice wsi Haćki, łąki kośne (Molinio-Arrhenatheretea) w kierunku wschodnim przechodzące w wilgotną łąkę z ostrożeniem łąkowym Cirsium rivulare przy zbiorniku (punkt 4), w 2014 r. koszone Okolice wsi Haćki, łęg jesionowo-olchowy (91E0), strefa ekotonowa łęgu i łąki kośnej Okolice wsi Haćki, zarośla jałowcowe (typu 5130) na pagórku kemowym, nieużytkowane Okolice wsi Haćki, kwietna łąka i murawa kserotermiczna na skraju zalesienia (sosna, brzoza, jałowce), nie koszone Okolice wsi Haćki, łąka świeża (6510) na skraju zalesienia, koszona Okolice wsi Haćki, droga i miedza pola uprawnego (zboże) Okolice wsi Hryniewicze Duże, pole uprawne między transektami nr 1 i 2, w okresie inwentaryzacji w 2014 r. zasiane grochem zwyczajnym Pisum sativum Okolice wsi Haćki, łęg jesionowo-olchowy (91E0); obserwacji dokonywano w drodze powrotnej transektem nr 5 Okolice wsi Haćki, pole uprawne (zboże); obserwacji dokonywano w drodze powrotnej transektem nr 15 Na obszarze Natura 2000 Murawy w Haćkach wytyczono 18 transektów i 4 stałe punkty obserwacji przy zbiornikach wodnych (Tab i 2.3.3; Ryc i 2.3.2). Na każdym transekcie i w każdym punkcie dokonano niezależnego zliczenia, które posłużyło do wyznaczenia indeksu liczebności (suma zliczeń osobników w poszczególnych obserwacjach w przeliczeniu na 100m transektu lub w ciągu 10 minut w punkcie). Transekt przemierzany był raz w ciągu dnia w godzinach między 10 a 16 (w lipcu i sierpniu między 9 a 16). Na transektach nr 5 (na siedliskach szuwarów i ziołorośli w sąsiedztwie łęgu) i 15 (miedza pola uprawnego) zliczenia dokonywano również w drodze 30

31 powrotnej obserwując 5-metrowy pas odpowiednio łęgu i pola. Dlatego drogę powrotną traktowano jako oddzielne transekty (odpowiednio 17 i 18). Obserwacji w stałych punktach dokonywano w tym samym przedziale czasowym. Na tych samych transektach notowano także liczbę gatunków trzmieli. Gatunki pająków oraz mrowisk chronionych gatunków mrówek z rodzaju Formica notowano bez określania ich liczebności (ze względu na przyjętą metodę, nie stosowaną w badaniach tych grup bezkręgowców). Ryc Lokalizacja powierzchni badawczych bezkręgowców (numeracja i opis powierzchni w Tab ) poza obszarem Natura 2000 Murawy w Haćkach (oryg.). Poza obszarem Natura 2000 Murawy w Haćkach wybrano, w oparciu o rekonesans i dane geobotaniczne (D. Wołkowycki, W. Adamowski, w ramach tego opracowania), 18 powierzchni badawczych (Tab , Ryc ). Na powierzchniach tych były prowadzone obserwacje jakościowe wybranych grup owadów (motyle, ważki, trzmiele). Jedynie osobniki gatunków wymienionych w Załączniku II do Dyrektywy Siedliskowej oraz podlegające ochronie ścisłej były liczone. W przypadku ważki zalotki większej Leucorrhinia pectoralis do oceny stanu populacji przyjęto liczbę samców na odcinku 100 m, zgodnie z wytycznymi monitoringu tego gatunku (Bernard 2012). Liczenia samców dokonano 21 maja i 8 czerwca. Jednorazowo na każdej powierzchni obserwacje jakościowe trwały 10 minut. Na powierzchniach z murawami kserotermicznymi i napiaskowymi, oraz z wrzosowiskami poszukiwano pająków związanych z tymi siedliskami: strojnisia nadobnego Philaeus chrysops i poskocza krasnego Eresus cinnaberinus gatunków pająków chronionych i wymienionych w Polskiej 31

32 Czerwonej Księdze Zwierząt jako zagrożone wyginięciem (EN). Okazjonalnie notowano również gatunki pająków na pozostałych powierzchniach. Notowano też (wraz z lokalizacją GPS) występowanie ślimaka winniczka. Tabela Powierzchnie badawcze poza obszarem Natura 2000 Murawy w Haćkach. W nawiasach podano kody siedlisk Natura 2000 (oryg.). Nr Współrzędne geograficzne Opis 1 N52 49,028 E23 10,216 Widny las mieszany i dąbrowa świetlista, obok szkółki leśnej, na zachód od Proniewicz 2 N52 48,038 E23 12,974 Nizinne torfowisko zasadowe o charakterze turzycowiska (7230), na południe od wsi Hryniewicze Duże 3 N52 48,202 E23 13,224 Murawa kserotermiczna Festuco-Brometea (6210) sąsiadująca z łąką kośną, S od Hryniewicze Duże 4 N52 47,800 Wilgotna łąka użytkowana ekstensywnie typu 6510 z rdestem E23 14,034 wężownikiem zlokalizowana nad rzeką Białą i rowem melioracyjnym, na zachód od wsi Biała 5 N52 47,805 Brzeg rzeki Biała, obok wsi Biała E23 14,139 6 N52 47,574 E23 15,279 Nizinne torfowisko zasadowe o charakterze turzycowiska (7230), na południe od wsi Kotły 7 N52 47,320 E23 15,806 Nizinne torfowisko zasadowe o charakterze turzycowiska (7230), na południe od wsi Kotły 8 N52 47,360 Ziołorośla nad rowem melioracyjnym, na południe od wsi Kotły E23 16,130 9 N52 47,319 Suche wrzosowisko (4030) na skraju boru, na południe od wsi Kotły E23 16, N52 47,372 E23 16,043 Ciepłolubna śródlądowa murawa napiaskowa (6120), na południe od wsi Kotły 11 N52 48,294 Murawa kserotermiczna Festuco-Brometea (6210), na wschód od wsi Kotły E23 15, N52 49,753 Ekstensywnie użytkowana niżowa łąka świeża (6510), na północny zachód E23 14, N52 49,828 E23 14, N52 49,865 E23 14, N52 49,697 E23 14, N52 49,172 E23 12, N52 49,139 E23 12, N52 49,464 E23 13,637 od Sobótki Zarastający staw rybny przy rzece Orlance o brzegach porośniętych roślinnością szuwarową (trzcina, pałka wąskolistna, turzyce), z roślinnością pływającą (grzybienie żółte, rzęsa), z niewielką powierzchnią otwartego lustra wody, na północny zachód od Sobótki Ekstensywnie użytkowana niżowa łąka świeża (6510), na północ od wsi Hryniewicze Duże Piaszczyska wśród borów, na północ od Hryniewicz Dużych Murawa kserotermiczna (6210), pagórki z murawami kserotermicznymi między Proniewiczami a Hryniewiczami Dużymi Mały naturalny zbiornik wodny porośnięty oczeretem jeziorny i rdestem, na zachód od Hryniewicz Dużych Ekstensywnie użytkowana niżowa łąka świeża (6510), na północ od Hryniewicz Dużych 32

33 Waloryzację biotopów bezkręgowców oparto na badaniach motyli, ważek i trzmieli. Przyjęto następujące kryteria waloryzacji: Kryterium status ochronny (w oparciu o badania motyli, ważek i trzmieli). 0 gatunki nie podlegające ochronie 1 gatunki podlegające ochronie częściowej 2 gatunki podlegające ochronie ścisłej 3 gatunki wymienione w Załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG (tzw. Dyrektywy Siedliskowej) Kryterium bogactwo gatunkowe (w oparciu o badania motyli, ważek) 0 do 15 gatunków motyli lub do 10 gatunków ważek 1 powyżej 15 gatunków motyli lub powyżej 10 gatunków ważek 2 powyżej 25 gatunków motyli lub powyżej 15 gatunków ważek 3 powyżej 35 gatunków motyli lub powyżej 20 gatunków ważek 2.4. Metodyka badań fauny ssaków i ptaków K. Zub Ssaki Inwentaryzację dużych i średnich ssaków przeprowadzono metodą tropień zimowych, rejestrując tropy, odchody i ślady żerowania na równoległych transektach, oddalonych od siebie o 500m. Ze względu na niesprzyjające warunki pogodowe (brak pokrywy śnieżnej) tropienia przeprowadzono jednokrotnie i uzupełniono je obserwacjami. Wyniki tropień zostały przedstawione na mapach. Praktycznie jedyną metodą pozwalająca na uzyskanie w miarę dokładnych wyników dotyczących wskaźników liczebności małych ssaków jest prowadzenie odłowów z wykorzystaniem pułapek żywołownych. Wyniki odłowów podawane są w postaci wskaźnika liczby zwierząt schwytanych na 100 pułapko-nocy. Wskaźnik ten uzyskuje się przez pomnożenie całkowitej liczby odłowionych zwierząt przez 100 i podzielenie jej przez liczbę dni odłowów pomnożoną przez liczbę użytych pułapek. W trakcie inwentaryzacji pułapki były ustawione w postaci transektów, a odległości między pułapkami wynosiła metrów. Każdy punkt odłowu na transekcie był oznakowany kolorową taśmą, a początek i koniec linii odłowu był zaznaczony podwójnie. Pułapki były ustawione bezpośrednio na gruncie (a nie na roślinności), często w pobliżu widocznych ścieżek i nor gryzoni. Pułapki były umieszczone w taki sposób, aby wejście do nich nie było odsłonięte, skierowane w kierunku roślinności. Starano się je umieszczać pod naturalną osłoną w postaci gęstego runa, zwisających gałęzi lub leżących pni drzew, co zapobiegało bezpośredniemu działaniu promieni słonecznych oraz chroniło przed zamoczeniem. Wszystkie małe ssaki są bardzo wrażliwe na przegrzanie i może powodować ono wyższą śmiertelność niż niskie temperatury, z tego względu na terenach otwartych pułapki były dodatkowo przykrywane trawą. 33

34 Ryc Pułapka żywołowna używana do odłowów małych ssaków; fot. K. Zub. Do odłowów małych ssaków zastosowano pułapki drewniane z metalową zapadką (Ryc ). Zapewniają one złapanym zwierzętom ochronę przed nadmiernie wysokimi i zbyt niskimi temperaturami. Ponadto drewno jest materiałem naturalnym, z którym zwierzęta stykają się w naturze, więc nie powoduje unikania pułapek. Ryc Rozmieszczenie transektów, na których odławiano małe ssaki wiosną 2014 r. (oryg.). 34

35 Miejsca odłowu były zakarmiane przez jeden dzień przed planowanym terminem odłowów, poprzez pozostawienie karmy w otwartych pułapkach. Jako karmę (przynętę) zastosowano ziarno (owies) i kawałki marchwi lub pietruszki, które stanowiły źródło wody dla złowionych zwierząt. Po okresie zakarmiania pułapki nastawiano w godzinach wieczornych, gdyż w okresie od wiosny do jesieni gryzonie są bardziej aktywne nocą. Odłowy były prowadzone przez trzy kolejne dni. Pułapki były sprawdzane dwa razy na dobę, rano i wieczorem. W celu uniknięcia odławiania i liczenia tych samych osobników, złowione zwierzęta były znakowane poprzez wystrzyżenie fragmentu futra na grzbiecie i wypuszczenie w miejscu złapania. Każdorazowo sprawdzano czy w pułapce znajduje się pokarm, a w przypadku, kiedy był w niej złapany gryzoń, pokarm był wymieniany na nowy. U złowionych zwierząt poza gatunkiem określano również płeć i status rozrodczy oraz masę ciała (z dokładnością do 1g). Masa ciała i parametry rozrodcze dają dodatkowe informacje na temat badanej populacji. Wyniki kontroli pułapek były wpisywane do standardowych kart, w których znalazły się data wykonania kontroli, numer punktu odłownego, gatunek zwierzęcia oraz inne dane (płeć, status rozrodczy, masa ciała). Ryc Rozmieszczenie transektów, na których odławiano małe ssaki jesienią 2014 r. (oryg.). Odłowy przeprowadzone były wiosną (maj 2014) i jesienią (wrzesień 2014). Każda seria odłowów trwała trzy dni. Wiosną ze względu na słaby rozwój pokrywy roślinnej transekty rozmieszczono w miejscach dających odpowiednią osłonę małym ssakom (odłogi, nieużytkowane łąki, zarośla). Odłowami zostały objęte jedynie tereny otwarte w celu wstępnego rozpoznania zróżnicowania fauny małych ssaków na badanym obszarze. Odłowy jesienne dostarczyły szczegółowych danych jakościowych, ale przede wszystkim ilościowych, stąd też skupiono się jedynie na obszarze Natura W czasie odłowów jesiennych transekty rozmieszczono tak, aby reprezentowane były wszystkie typy siedlisk. Wybór miejsc lokalizacji transektów został poprzedzony rozpoznaniem całego terenu pod kątem zróżnicowania środowisk. Następnie transekty rozmieszczono równomiernie, tak aby były reprezentowane główne siedliska (dominujące pod 35

36 względem powierzchni) oraz siedliska cenne (np. murawy kserotermiczne, obszary podmokłe, zadrzewienia śródpolne). Dane z odłowów uzupełniono innymi obserwacjami z terenu badań. Wiosną odłowy małych ssaków wykonano w dniach maja 2014, na 10 transektach (10 pułapek na każdym transekcie). Rozmieszczenie transektów przedstawia Ryc W okresie jesiennym odłowy wykonano w dniach września 2014, na 12 transektach (10 pułapek na każdym transekcie). Rozmieszczenie transektów przedstawia Ryc Dane z odłowów uzupełniono innymi obserwacjami z terenu badań. Większość transektów była ulokowana na obszarach otwartych: na murawach kserotermicznych (T11, T12, T13) lub w strefie przejścia pomiędzy murawą a lasem (T20, T21), na łąkach przechodzących w odłogi (T15) lub w las (T18), na odłogu na skraju pola uprawnego (T19), na łące z dużym udziałem turzyc (T14). Dwa transekty ulokowane były na skraju lasu lub zarośli (T16, T17), a tylko jeden wewnątrz lasu, w olsie (T22). Jako kryterium waloryzacji siedlisk i części obszaru przyjęto bogactwo gatunkowe ssaków w danym środowisku, wyrażone jako liczba gatunków, oddzielnie dla ssaków małych oraz dużych i średnich. Ptaki Na całym obszarze przeprowadzono liczenia ptaków na powierzchniach próbnych, obejmujących najbardziej istotne elementy krajobrazu oraz siedliska. Wybór miejsc ich lokalizacji został dokonany na podobnej zasadzie, jak w badaniach fauny ssaków. Liczenia wykonano na transektach, zgodnie z wytycznymi zawartymi w Instrukcji liczenia przygotowanej przez OTOP na potrzeby Monitoringu Pospolitych Ptaków Lęgowych (Chylarecki i in. 2009). Liczenia na transektach przeprowadzono dwa razy w sezonie lęgowym, przede wszystkim w godzinach porannych (od wschodu słońca do godziny ), w godzinach wieczornych (około godziny przed zachodem słońca) oraz w godzinach nocnych (od zachodu słońca do północy). Dzięki temu możliwe było wykrycie gatunków o różnej aktywności dobowej. Wszystkie stanowiska zaznaczano na mapach podkładowych, wpisując gatunek ptaka, płeć, liczbę osobników i rodzaj obserwacji (wizualna, głos). Na obszarze Natura 2000 inwentaryzacją objęto wszystkie gatunki, z naciskiem na gatunki lęgowe, z wykorzystaniem uproszczonej metody kartowania (Tomiałojć 1980). Wszystkie obserwacje rejestrowano na mapach topograficznych, zwracając szczególną uwagę na jednoczesne stwierdzenia śpiewających samców tego samego gatunku, co pozwoliło na rozróżnienie terytoriów lęgowych poszczególnych par. Jako kryterium waloryzacji przyjęto zróżnicowanie gatunkowe ptaków w danym środowisku, wyrażone liczbą obserwowanych gatunków. Ponadto uwzględniono również liczbę gatunków z Dyrektywy Ptasiej, które reprezentują najcenniejsze elementy fauny. Liczenia ptaków wykonano w dniach 18, 21, 25 i 31 maja oraz dodatkowo w trakcie prowadzenia odłowów małych ssaków. W tym czasie przeprowadzono również jedno liczenie nocne. Jedno liczenie objęło cały obszar inwentaryzacji, natomiast na obszarze Natura 2000 wykonano trzy liczenia. 36

37 Zróżnicowanie, walory, zagrożenia, ochrona 37

38 38

39 3. Budowa geologiczna okolic wsi Haćki na Równinie Bielskiej K. Micun 3.1. Budowa wgłębna Budowa geologiczna wgłębna terenu opracowania nie była przedmiotem prowadzonej inwentaryzacji. Odtworzono ją na podstawie dostępnych materiałów geologicznych (Kmieciak 2001; Ber 2005; Brud, Kmieciak 2006). Pod względem tektonicznym, obszar objęty opracowaniem, położony jest na Platformie Wschodnioeuropejskiej, przy północnym brzegu obniżenia podlaskiego. Prekambryjskie podłoże krystaliczne znajduje się tu na głębokości m (Młynarski 1982). W tym rejonie budują je głównie granitoidy oraz skały metamorficzne (Ryka 1982). Na skałach krystalicznych zalegają skały osadowe górnego prekambru wykształcone w postaci piaskowców i zlepieńców arkozowych z przewarstwieniami skał wulkanicznych i przykryte morskimi piaskowcami i iłowcami. Skały paleozoiczne zaczynają się od piaskowców i mułowców dolnego i środkowego kambru. Na nich leżą ordowickie piaskowce kwarcowe oraz skały węglanowe utworzone w czasie transgresji. Sylur w rejonie Bielska Podlaskiego wykształcony jest w postaci margli i wapieni. Brak na tym terenie skał pochodzących z dewonu i karbonu. Pojawiają się dopiero utwory permu. Łączna miąższość serii paleozoicznych we wschodniej części obniżenia podlaskiego sięga kilkuset metrów (Stupnicka 1989). Utwory ery mezozoicznej na opisywanym terenie datowane są na dolny trias (facja pstrego piaskowca), jurę środkową i kredę górną, i przedzielone są licznymi hiatusami 6. Dowodzi to kilkakrotnego wkraczania i wycofywania się morza na tym obszarze. Są to przeważnie wapienie różnych facji 7 oraz kreda pisząca. Najlepiej rozpoznane osady kredy 6 Hiatus przerwa w sedymentacji osadów, luka stratygraficzna, brak w profilu osadów z jakiegoś okresu geologicznego. 7 Facja tu: zespół wspólnych cech charakterystycznych dla skał utworzonych w różnych warunkach, np. facja rzeczna, facja gruzowa; niektórym f. nadaje się nazwy własne, np. facja pstrego piaskowca. 39

40 górnej okolic Bielska Podlaskiego pochodzą z otworu na terenie miejscowości Rajsk (Brud, Kmieciak 2006). Miąższość skał mezozoicznych przekracza 300 m (Stupnicka 1989). Osady ery kenozoicznej reprezentowane są przez skały paleogenu (paleocen, eocen, oligocen) i neogenu (miocen, pliocen, plejstocen, holocen). Na opisywanym obszarze powierzchnia podczwartorzędowa wykazuje duże zróżnicowanie. Wznosi się od 112 m p.p.m. (poniżej poziomu morza) w Haćkach, do ponad 30 m n.p.m. na północny wschód od tej miejscowości. W rejonie Haciek znajduje się kopalna dolina, o tektoniczno-erozyjnej genezie rozcinająca utwory kredowe do głębokości 129 m p.p.m. (Kmieciak 2001). Dolina ta od Haciek przebiega w kierunku wschodnim i południowo-wschodnim osiągając szerokość prawie 2 km (Ryc ). W Haćkach podłoże czwartorzędu budują wapienie margliste z kredy górnej. W rejonie Proniewicz są one przykryte utworami paleogeńsko-neogeńskimi (Brud, Kmieciak 2006). W części centralnej obszaru utwory paleogeńskie budują elewację podłoża czwartorzędowego przekraczającą wysokość 30 m n.p.m. (Ryc ). Są to mułki piaszczyste z glaukonitem, piaski glaukonitowe i piaskowce z eocenu i oligocenu (Kmieciak 2001). Neogen rozpoczynają osady miocenu. W okolicach Bielska Podlaskiego wykształcone są one głównie jako piaski i mułki z węglem brunatnym. Ich miąższość na terenie Bielska Podlaskiego wynosi kilkanaście metrów. Strop utworów miocenu w Proniewiczach znajduje się na wysokości 44,5 m n.p.m. (Brud, Kmieciak, 2006). Ryc Podłoże podczwartorzędowe w okolicach Haciek, wg Kmieciaka (2001), uproszczone. 40

41 Osady czwartorzędowe na badanym terenie osiągają maksymalną miąższość 250 m w Haćkach (Kmieciak 2001; Ber 2005). Przeważnie jednak ich miąższość waha się od 100 do ponad 150 m. Jedynie w Proniewiczach stwierdzono mioceńskie piaski drobno- i różnoziarniste z wkładkami węgla brunatnego już na głębokości 99 m (Brud, Kmieciak 2006). Osady plejstoceńskie na omawianym obszarze charakteryzują się obecnością kilku poziomów glacjalnych złożonych z glin zwałowych, rozdzielonych utworami międzymorenowymi. Autorzy arkusza Bielsk Podlaski Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski w skali 1: wyróżnili utwory zlodowacenia podlaskiego (Narwi), zlodowaceń południowopolskich: Nidy, Sanu 1 i Sanu 2, interglacjału mazowieckiego (wielkiego), zlodowaceń środkowopolskich: Odry i Warty oraz interglacjału eemskiego. Na opisywanym terenie prawdopodobnie nie ma utworów zlodowacenia Narwi (Ber 2005). Pojawiają się one na południe i wschód od terenu badań (Brud, Kmieciak 2006). Zachowały się one w głębokich rozcięciach podłoża czwartorzędowego na południe od Bielska. W otworze Kozły stwierdzono obecność piasków i mułków zastoiskowych o miąższości 15,4 m oraz glin zwałowych o grubości 12 m. Gliny mają współczynniki petrograficzne 8 o średnich wartościach O/K K/W A/B 1,38 1,01 1,08. Utwory te występują na głębokości od 199,9 do 172,5 m (Brud, Kmieciak 2006). W wierceniu w Haćkach najstarsze osady plejstocenu należą do interglacjału augustowskiego. Są to rzeczne piaski i mułki, szare, przekątnie warstwowane, z dodatkiem substancji organicznej i kawałkami drewna. Osiągają one miąższość 35 m. Ich wiek bezwzględny określono metodą termoluminescencyjną 9 na 680 ± 206 ka BP (Ber 2005). W czasie zlodowacenia Nidy w rejonie Rajska osadziły się gliny o miąższości 45 m. Piaski i żwiry wodnolodowcowe z tego okresu występują w Proniewiczach na głębokości 88,0 99,0 m na bruku morenowym z rozmytych glin. W Haćkach w zbiorniku zastoiskowym 8 Współczynniki petrograficzne obliczane dla żwirów o średnicy 5 10mm, uzyskanych z glin zwałowych; charakteryzują zależności pomiędzy różnymi grupami skał skandynawskich, gdzie: O - skały osadowe, K - skały krystaliczne i kwarc, W - skały węglanowe, A - skały nieodporne na niszczenie, B - skały odporne. 9 Metoda termoluminescencyjna (TL) to metoda oznaczania wieku bezwzględnego osadów, używana do datowania ostatniego naświetlenia osadu przez światło słoneczne, co w przybliżeniu oznacza czas sedymentacji; opiera się na zjawisku powszechnej w kwarcu i skaleniach luminescencji. 41

42 powstała seria 32 m iłów i mułków warwowych. Na nich występuje glina zwałowa o miąższości 35 m, przykryta prawie 3 m miąższości serią piasków i żwirów wodnolodowcowych (Ber 2005). Ze zlodowacenia Sanu 1 w rejonie Bielska Podlaskiego zachowały się iły, mułki i piaski zastoiskowe oraz zalegające na nich pokłady glin zwałowych o miąższości od 5 do 30 metrów. W Proniewiczach gliny zwałowe zlodowacenia Sanu 1 znajdują się na głębokości 73,2 88,0 m (Brud, Kmieciak 2006). W Haćkach są to gliny z wkładkami piasków i mułków o miąższości 28,3 m. Zalegają one na wysokości od 8 m p.p.m. do nieco ponad 20 m n.p.m. (Kmieciak 2001, Ber 2005). Łączna miąższość osadów zlodowacenia Sanu 2 na opisywanym terenie osiąga w Proniewiczach 42 m. Składają się na nie iły, mułki i piaski zastoiskowe oraz gliny zwałowe. Gliny te są silnie piaszczyste, pyłowate, o współczynnikach petrograficznych O/K K/W A/B 1,72 0,67 1,21 (Brud, Kmieciak 2006). W Haćkach występują zastoiskowe mułki, gliny zwałowe oraz wodnolodowcowe piaski ze żwirem o miąższości 23,2 m (Kmieciak 2001, Ber 2005). Po okresie zlodowaceń południowopolskich nastał okres ocieplenia, zwany interglacjałem mazowieckim lub wielkim. Czas jego trwania określa się w przedziale tysięcy lat BP (Lindner 2005). W tym interglacjale na opracowywanym terenie wykształciły się piaski i piaski ze żwirami rzeczne. Ich obecność stwierdzono między innymi w Kozłach na wysokości 70,4 101,0 m n.p.m. W rejonie Haciek przeważała w tym okresie erozja i nie zachowały się z niego żadne osady (Ber 2005). Zlodowacenia środkowopolskie składały się z dwóch odrębnych zasunięć lądolodu, określanych jako zlodowacenie Odry ( tys. lat temu), o większym zasięgu oraz zlodowacenie Warty ( tys. lat temu), przedzielonych interstadiałem lubawskim ( tys. lat temu) (Lindner 2005). Miały one decydujący wpływ na budowę geologiczną Równiny Bielskiej, w tym także terenu badań. W Haćkach z okresu zlodowacenia Odry pochodzi szara lub popielata piaszczysta glina zwałowa o miąższości 17,8 m (Ber 2005). Występuje ona na wysokości od ponad 40 do około 60 m n.p.m. Mułki, iły i piaski zastoiskowe z tego zlodowacenia występują między innymi w Proniewiczach, gdzie są przykryte piaskami i żwirami wodnolodowcowymi oraz glinami 42

43 zwałowymi. Gliny te są ciemnozielono-szare lub brunatne z warstwą bruku w stropie. Ich średnie współczynniki petrograficzne wynoszą 1,74 0,86 1,20 (Brud, Kmieciak 2006). Na badanym terenie z okresem zlodowacenia Warty wiążą się osady dwóch stadiałów, dolnego (Rogowca) i środkowego (Wkry). Na północ od Bielska Podlaskiego gliny zwałowe stadiału dolnego zlodowacenia Warty zalegają pod powierzchnią ziemi, zwykle przykryte piaszczysto-żwirowymi osadami lodowcowymi lub wodnolodowcowymi. Odsłaniają się jedynie w dolinach oraz obniżeniach wytopiskowych. W Haćkach stwierdzono występowanie bardzo miąższej (69,1 m) serii poziomo warstwowanych mułków i iłów warwowych 10, których wiek nie jest jednoznaczny. Kmieciak (2001) zaliczył je do stadiału dolnego zlodowacenia Warty, a Ber (2005) do stadiału środkowego. Datowanie termoluminescencyjne dało bardzo starą datę tych utworów, przekraczającą 400 ka BP, co jeszcze bardziej utrudnia interpretację ich przynależności stratygraficznej. Zlodowacenie Warty oprócz glin zwałowych, pozostawiło na opisywanym terenie liczne formy marginalne i wytopiskowe, wśród których wyróżniamy moreny czołowe, kemy, równiny zastoiskowe i inne. Utwory stadiału środkowego zlodowacenia Warty występują powszechnie na powierzchni opisywanego terenu. W rejonie Rajska są to ciemnobrunatne i brunatno-szare gliny. W okolicy Augustowa występuje rozległa forma marginalna zaliczana do moren czołowych (Nowicki 1971; Mycielska-Dowgiałło i in. 1995). Utwory kemowe w rejonie Bielska Podlaskiego budują liczne pagórki o różnej wielkości, opisywane wielokrotnie w literaturze (Mojski, Nowicki 1961; Mojski 1969, 1972; Banaszuk 2010; Terpiłowski 2011). Jak wspomniano, powierzchnię badanego terenu budują utwory stadiału środkowego zlodowacenia Warty (przez Mojskiego (1972) nazywanego mazowiecko-podlaskim, a przez Różyckiego (1972) stadiałem Wkry). W niektórych publikacjach pojawiają się poglądy, że również lądolód północnopolski (Wisły) dotarł aż do doliny Nurca, lub nawet dalej na południe (Banaszuk 1998, 2010). Wówczas osady lodowcowe na opisywanym terenie byłyby wieku północnopolskiego. Przebieg granicy zasięgu lądolodu tego zlodowacenia pozostaje wciąż kwestią sporną i obecny stan wiedzy nie pozwala na jednoznaczne rozstrzygnięcie, 10 Utwory warwowe mułki (pyły) i iły pochodzenia zastoiskowego; tworzą się w przylodowcowych jeziorach zastoiskach, są rytmicznie warstwowane, tworząc naprzemienne jasne i ciemne warstewki, z których jasne powstają latem, a ciemne zimą. 43

44 jednak przeważa pogląd, że na powierzchni Równiny Bielskiej występują utwory zlodowacenia Warty i młodsze, ale pochodzenia nielodowcowego Charakterystyka geologiczna utworów powierzchniowych w okolicach wsi Haćki Zróżnicowanie litologiczne i genetyczne utworów powierzchniowych w rejonie obszaru Natura 2000 Murawy w Haćkach jest duże. W przeprowadzonych sondowaniach stwierdzono występowanie następujących utworów: gliny zwałowe wykształcone jako gliny piaszczyste z piaskami gliniastymi, gliny pylaste, gliny ilaste, mułki i iły glacilimniczne 11 i zastoiskowe wykształcone jako pyły piaszczyste, pyły, pyły ilaste, iły pylaste, piaski wodnolodowcowe i rzeczne mające postać piasków różnoziarnistych lub piasków ze żwirem, żwiry lodowcowe i wodnolodowcowe wykształcone jako żwiry gliniaste, żwiry piaszczyste, utwory deluwialne 12, bardzo różnorodne litologicznie, najczęściej występujące jako pyły piaszczyste, piaski gliniaste, pyły ilaste, gliny piaszczyste, utwory organiczne (torfy) i grunty mineralno-organiczne. Największą część inwentaryzowanego terenu pokrywają gliny zwałowe, które łącznie zajmują powierzchnię ponad 1400 ha, czyli 31,4% całego obszaru. Utwory te występują przeważnie na obrzeżach opisywanego terenu, we wschodniej i zachodniej jego części, w okolicach miejscowości Kolonia Zubowo oraz na wschód od wsi Rajsk i Orzechowicze. Gliny zwałowe tworzą morenę denną na północnych krańcach Bielska Podlaskiego. Ciągną się też wąskim pasem pomiędzy Hryniewiczami Dużymi i Hryniewiczami Małymi (Ryc ). Przy powierzchni są to najczęściej gliny piaszczyste, niekiedy pylaste, brązowe, brązowo- 11 Glacilimniczny lodowcowo-jeziorny, powstały z osadów gromadzonych w jeziorach i innych zbiornikach wody stojacej w szczelinach i jamach na, w lub pod lodowcem. 12 Utwory deluwialne tworzą się w skutek przemieszczania produktów wietrzenia z wyższych do niższych części stoku; powstają w wyniku osadzania drobnych cząstek mineralnych, wypłukanych i zmytych ze stoków przez wody opadowe. 44

45 czerwone, rdzawo-brązowe, ablacyjne (np. sondy nr: 4758, 4759, 4765, 4808, 4810, 4813, 4814, 4831, 4833). W wielu miejscach, zarówno w niższych jak i wyższych położeniach, przeważają bardziej zwięzłe gliny średnie i ilaste o barwie brązowo-sinej, ciemnobrunatnej i brunatno-szarej. Zawartość frakcji iłowej przekracza niekiedy 60%. Często widoczne są w nich konkrecje i wytrącenia węglanu wapnia. Tak wykształcone gliny występują w rejonie Rajska i na zachód od Haciek, w bezpośrednim sąsiedztwie obniżenia wytopiskowego. Niemal identyczne uziarnienie mają gliny z pagórka Betłah i wzniesienia po drugiej stronie drogi do Rajska. Zawartość frakcji iłowej w tych przypadkach sięga 70% (Tab ). Ryc Miąższość glin na wysoczyźnie i w stropowych partiach kemów w okolicach Haciek i Proniewicz; 1 glina, 2 glina piaszczysta, residuum, 3 piasek gliniasty, 4 pył ilasty, 5 pył piaszczysty, 6 piasek różnoziarnisty, 7 piasek drobnoziarnisty (oryg.). 45

46 Generalnie gliny z terenu opracowania cechuje niski udział materiału żwirowego, nie przekraczający 10%. Analiza petrograficzna żwirów z glin, wykonana dla osadów stropowych partii kemu przy drodze z Bielska Podlaskiego do Hryniewicz Dużych (współrz. geogr. 52 o 48 17,3 N; 23 o 13 04,1 E), wykazała zdecydowaną przewagę odpornych skał krystalicznych (granitoidy, porfiry, diabaz) nad pozostałymi rodzajami skał. Współczynnik O/K wyrażający stosunek skał osadowych do krystalicznych wyniósł 0,77, a jego tak niska wartość wskazuje na silne zwietrzenie gliny. Na pagórku Zamok miąższość glin przekracza 2 m, a na wzniesieniu Betłah osiągają one miąższość 3,7 m. W południowej części wału kemowego pod Proniewiczami nie przewiercono ich do ponad 3 m (sonda nr 4831). Na innych kemach, pomiędzy Proniewiczami i Hryniewiczami Dużymi, gliny te występują w postaci residuów 13 o miąższości do kilkudziesięciu cm (Ryc ). W dotychczasowych opracowaniach uznawano je za gliny spływowe (Ber 2005; Brud, Kmieciak 2006), chociaż wysoka zawartość frakcji ilastej, duża zwartość i brak struktur spływowych mogą budzić wątpliwości, co do takiego ich pochodzenia. Tabela Procentowa zawartość frakcji ziarna w osadach glacjalnych oraz fluwio- i limnoglacjalnych z rejonu Haciek (średnica ziarna w mm); oryg. nr próbki głębokość [cm] 0,5 0,25 0,125 0,1 piasek 0,05 0,02 pył 0,005 0,002 <0,002 ił ,0 0,1 6,4 18,6 25,0 62,0 11,0 73,0 1,0 0,0 1,0 2, ,0 0,0 0,2 9,8 10,0 57,0 29,0 86,0 1,0 1,0 2,0 4, ,2 0,1 0,7 18,0 19,0 14,0 52,0 66,0 11,0 1,0 3,0 15, ,0 0,2 38,9 21,9 61,0 36,0 1,0 37,0 1,0 0,0 1,0 2, ,1 0,2 10,3 15,4 26,0 61,0 8,0 69,0 1,0 0,0 4,0 5, ,0 35,2 57,1 1,7 95,0 2,0 0,0 2,0 0,0 1,0 2,0 3, ,3 2,6 5,5 4,6 14,0 20,0 5,0 25,0 10,0 9,0 42,0 61, ,5 2,5 4,6 8,4 17,0 6,0 7,0 13,0 12,0 11,0 47,0 70, ,2 4,0 8,2 3,7 18,0 7,0 7,0 14,0 12,0 12,0 44,0 68,0 Osady zastoiskowe występują w obniżeniach na powierzchni terenu. Mułki, mułki piaszczyste, piaski wytopiskowe oraz mułki, piaski zastoiskowe odnotowano również w największej liczbie sondowań. Łącznie utwory takie na opisywanym obszarze zajmują prawie 1200 ha, co stanowi niemal 26% rozpatrywanej powierzchni. Największe płaty utworów pochodzenia zastoiskowego znajdują się w środkowej części obszaru, pomiędzy miejscowościami Haćki, Proniewicze, Hryniewicze Duże oraz na południowym wschodzie w 13 Residuum w geologii oznacza resztę, pozostałość po wietrzeniu skał. 46

47 otoczeniu wsi Kotły (Aneks: Ryc ). Budują one dna obniżeń wytopiskowych oraz powierzchnię równiny zastoiskowej. Pod względem litologicznym osady wytopiskowe i zastoiskowe na opisywanym terenie są wykształcone w postaci pyłów i pyłów piaszczystych, rzadziej pyłów ilastych i piasków drobnoziarnistych pylastych o barwie jasnożółtej lub jasnobeżowej (Ryc ). Ryc Wykształcenie utworów zastoiskowych, wytopiskowych w rejonie wsi Haćki, Proniewicze i Hryniewicze Duże; 1 glina, 2 glina piaszczysta, residuum, 3 piasek gliniasty, 4 pył, 5 pył piaszczysty, 6 pył ilasty, 7 ił, 8 piasek pylasty (mułkowaty), 9 utwór torfowo-mineralny, 10 torf, 11 nasyp (oryg.). 47

48 Tylko w sondowaniach w dnie obniżenia wytopiskowego pod Proniewiczami (sonda nr 4805) oraz na powierzchni rozległej równiny zastoiskowej pomiędzy Haćkami i Hryniewiczami Małymi (sonda nr 4821) natrafiono na iły piaszczyste. W drugim przypadku są to utwory warwowe, z wyraźnie zaznaczającymi się kilkumilimetrowymi jasnymi i ciemnymi laminami 14. W obniżeniu w Haćkach i na jego zboczach odnotowano obecność jasnoszarych i szarobrązowych mułków, warstwowanych poziomo, o grubości lamin od kilku milimetrów do kilku centymetrów, z wkładkami iłów (Ber i in. 1964). Iły zastoiskowe rozpoznano w dnie obniżenia na zachód od Hryniewicz Dużych na powierzchni ponad 15 ha. Drugim miejscem występowania tych utworów są okolice wsi Kotły, gdzie w trzech obniżeniach zajmują łączną powierzchnię ponad 30 ha (Aneks: Ryc ). Są to beżowo-brązowe, klasycznie wykształcone iły warwowe (Ryc ). Ryc Iły i pyły warwowe na równinie zastoiskowej na północny wschód od wsi Kotły (pkt 4842); fot. K. Micun. Na utworach zastoiskowych miejscami występuje glina zwałowa zlodowacenia Warty oraz piaski i mułki budujące kemy. W przypadku 12 sondowań z rejonu Haciek oraz 14 z rejonu Hryniewicze Duże Proniewicze mułków i iłów nie przewiercono. Miąższość utworów 14 Laminy cienkie warstewki utworu wyróżniające się barwą, wielkością ziarna, stopniem scementowania itp. 48

49 zastoiskowych i wytopiskowych w rejonie Proniewicz, stwierdzona w sondach kartograficznych do Szczegółowej Mapy Geologicznej Polski przekracza 15 m (Brud, Kmieciak 2006). Badania TL wieku bezwzględnego mułków z obniżenia wytopiskowego u podnóża pagórka Zamok w Haćkach dały wyniki 97,7 i 102,9 ka BP (Banaszuk i in 1996; Banaszuk 1998), co jest interpretowane przez autorów jako dowód ich sedymentacji w czasie zlodowacenia Wisły. Przeważnie jednak są one zaliczane do stadiału środkowego zlodowacenia Warty (Mojski 1972; Mycielska-Dowgiałło i in. 1995; Kmieciak 2001; Ber 2005; Brud, Kmieciak 2006). Mułki, piaski mułkowate i piaski kemów oraz tarasów kemowych rozpoznano w 10 odsłonięciach terenowych i 21 sondowaniach. Na badanym terenie utwory te zajmują łączną powierzchnię wynoszącą prawie 270 ha, co stanowi jego niecałe 6%. Budują one szereg drobnych pagórków kemowych, niewysokie wały i stoliwa kemowe (Mojski, Nowicki 1961; Mojski 1969, 1972; Ber 2005; Banaszuk 2010). Materiał budujący kemy stanowią głównie mułki i piaski drobnoziarniste, niekiedy z pokrywą utworów ablacyjnych 15, powstałe w końcowej fazie zlodowacenia Warty (Mycielska-Dowgiałło i in. 1995). Największe skupiska kemów znajdują się w obniżeniach koło Haciek, pomiędzy Proniewiczami i Hryniewiczami Dużymi oraz w pobliżu wsi Biała i Kotły. Pod względem litologicznym osady budujące kemy są wykształcone najczęściej jako pyły, piaski pylaste i piaski drobnoziarniste. Analizy składu granulometrycznego osadów pobranych z kemu pod Proniewiczami, z wału kemowego w Haćkach i kemu w Hryniewiczach Małych, wykazały, że udział frakcji pyłowej (0,02 0,05 mm) wszędzie przekracza 60%, a w przypadku osadów z kemu pod Proniewiczami wynosi 86%. Frakcja piaskowa w tych utworach stanowi od 10 do 25% (Tab ). Są to utwory najczęściej poziomo laminowane lub masywne (Ryc ). W niektórych formach, np. w Haćkach, w kemie przy drodze nr 19 do Bielska Podlaskiego (pomnik przyrody nieożywionej), występują serie piasków mułkowatych i piasków z laminacją riplemarkową 16 (Ber 2005). Liczne są drobne struktury postsedymentacyjne (Ryc ). Zarejestrowano je np. w stoliwie 15 Utwory ablacyjne są bezpośrednim produktem topnienia śniegu i lodu tworzącego lodowce i wytapiania zawartego w nich materiału. 16 Riplemarki zmarszczki, pręgi faliste, grzbieciki zbudowane z piasku, powstałe w wyniku przesuwania ziaren piasku przez wiatry, prądy wodne, falowanie; ich występowanie zapisuje się w osadach poprzez charakterystyczne ułożenie lamin (laminacja riplemarkowa). 49

50 kemowym w Haćkach i w kemach pod Hryniewiczami Dużymi. W wierzchowinowych partiach pojawiają się niekiedy gliny lub ich piaszczysto-żwirowe pozostałości (residua) (Ryc ). Ryc Budowa kemu w Proniewiczach litofacje; 1 glina ablacyjna (diamikton Dm), 2 piaski drobnoziarniste, masywne (Sm), 3 mułki masywne z drobnymi strukturami obciążeniowymi (Fm), 4 mułki warstwowane horyzontalnie (Fh), 5 osypisko (oryg.). Ryc Drobne struktury pogrązowe 17 w osadach kemowych: a - stoliwo kemowe w Haćkach (pkt 4661), b - kem pod Hryniewiczami Dużymi (pkt 4679); oryg. 17 Struktury pogrązowe powstają w wyniku grzęźnięcia materiału cięższego w lżejszym. 50

51 Żwiry lodowcowe i wodnolodowcowe stwierdzono tylko w dwóch sondach. Żwiry gliniaste i piaszczyste, nieprzewiercone, z otoczakami do 2 cm budują stropową część formy przy drodze z Chraboł do Rajska na skraju opisywanego terenu. Żwiry piaszczyste tworzą przewarstwienia w piaskach wodnolodowcowych w obniżeniu pomiędzy Haćkami i Hryniewiczami Małymi. Ryc Wykształcenie utworów wodnolodowcowych, deluwiów i utworów organicznych w rejonie wsi Haćki; 1 glina, 2 piasek gliniasty, 3 piasek pylasty, humusowy, 4 pył piaszczysty, 5 pył ilasty, 6 piasek drobnoziarnisty, 7 piasek różnoziarnisty i piasek ze żwirem, 8 żwir, 9 utwór torfowo-mineralny, 10 torf, 11 osady organiczne i organiczno-mineralne; trójkąt oznacza poziom zwierciadła wód gruntowych (oryg.). Piaski, piaski ze żwirami, żwiry wodnolodowcowe (fluwioglacjalne) występują na powierzchni ponad 200 ha. Zajmują zwarte kompleksy w pobliżu dolin Białej i Orlanki, 51

52 wyznaczając szlaki odpływu wód roztopowych zlodowacenia Warty. Miąższość tych utworów jest zmienna, w rejonie Hryniewicz nie przekracza 2 m. Osady interglacjału eemskiego udokumentowano w Haćkach i w Proniewiczach (Brud, Kupryjanowicz 2000, 2002). Utwory tego interglacjału wykształcone są w postaci mułków jeziornych i torfów. W Haćkach, w wierzchowinowej części stoliwa kemowego, na głębokości 3,5 5,5 m stwierdzono mułki organiczne i torfy, przykryte osadami antropogenicznymi i deluwiami. Na zachód od wsi Proniewicze, w dnie obniżenia wytopiskowego, zlokalizowane jest drugie stanowisko. Tam również występują mułki organiczne pod przykryciem namułów na głębokości 4,7 5,3 m (Brud, Kmieciak 2006). Piaski, żwiry i mułki rzeczne tarasów nadzalewowych rozpoznano tylko w siedmiu sondach z obniżeń dolinnych rzek Białej i Orlanki, a także mniejszych dolin w rejonie Rajska oraz pomiędzy Haćkami i Hryniewiczami Małymi (sonda nr 4822; Ryc ). We wszystkich wspomnianych przypadkach nie osiągnięto spągu tych utworów. Są to najczęściej piaski drobnoziarniste lub różnoziarniste ze żwirem drobnym. Budują one powierzchnię tarasu nadzalewowego od 2 do 4 m nad poziomem rzeki (Brud, Kmieciak 2006). Ich akumulację łączy się z odpływem wód rzecznych w czasie zlodowacenia Wisły. Piaski humusowe, namuły den dolinnych oraz zagłębień okresowo przepływowych, a także iły, gliny den dolinnych oraz zagłębień okresowo przepływowych występują na powierzchni ponad 480 ha. Stanowi to ponad 10% badanego obszaru. Są to utwory deluwialne (stokowe). Pochodzą z rozmywania, wietrzenia i przemieszczania grawitacyjnego glin zwałowych, piasków i mułków kemowych lub innych osadów. Występują zarówno na skłonach wyniesień, jak i w zagłębieniach terenu. Deluwia na badanym terenie wykazują dużą zmienność litologiczną. Najczęściej wykształcone są jako pyły piaszczyste (mułki piaszczyste), piaski pylaste (mułkowate), piaski gliniaste, pyły ilaste, iły i gliny piaszczyste. Miąższość tych utworów z reguły zawierała się w przedziale 0,3 0,7 m, jedynie w sondzie nr 4799 w Haćkach u podnóża kemu stwierdzono osady deluwialne o miąższości 1,3 m, a w Kolonii Jaseń (nr 4824 i 4826; Ryc ) o miąższości odpowiednio 1,3 i 1,6 m. W dolince pomiędzy Proniewiczami i Hryniewiczami Dużymi występują pyły ilaste deluwialne, których 52

53 warstwa sięga 0,7 m. Utwory deluwialne wypełniają dna wszystkich dolinek denudacyjnych 18 na opisywanym terenie. Są one szeroko rozpowszechnione we wszelkiego rodzaju obniżeniach terenowych, również w dnach zagłębień wytopiskowych w Haćkach, pod Proniewiczami i w rejonie Kotłów (Aneks: Ryc ). Deluwia powstawały w późnym plejstocenie i w holocenie, zwłaszcza w okresach działalności gospodarczej człowieka. Ich tworzeniu się sprzyja powszechna na tym obszarze obecność utworów pyłowych. Jako utwory średniospoiste są one szczególnie narażone na działanie procesów stokowych i spłukiwania. W późnym plejstocenie i wczesnym holocenie na omawianym obszarze, w miejscach występowania piasków i żwirów powstały pokrywy piasków eolicznych i wydmy. Procesy eoliczne (wietrzne) zachodziły kilkakrotnie podczas ostatniego glacjału i holocenu w regionie Podlasia. Wyróżniono dwie główne fazy ich powstania (Zernickaja 1996). Pierwsza nastąpiła w późnym glacjale, kiedy przewiewane były piaski tarasów nadzalewowych głównych rzek Białej i Orlanki. Z tego okresu zapewne pochodzą zwydmienia z rejonu wsi Sobótka i Orlanka (Aneks: Ryc ). Potwierdzają to dane archeologiczne. Stanowiska datowane na paleolit stwierdzono na wydmach w okolicy Sobótki oraz na wydmach nadzalewowych rzeki Orlanki. Następnie wydmy wkroczyły na tarasy zalewowe, gdzie po pewnym czasie zostały zakryte przez akumulację holoceńskich mułków i torfów. Drugą fazą działania procesów eolicznych był okres średniowiecznej kolonizacji tego obszaru. Wydmy mają niewielkie wysokości do około 2 metrów, a ich ułożenie wskazuje na dominację wiatrów północno-zachodnich w czasie powstawania tych form. Miąższość pokryw piasków eolicznych jest niewielka i wynosi około 2 m. Holocen jest najmłodszą epoką geologiczną, której początek datuje się na około lat p.n.e. i która trwa do dziś. W holocenie powstały współczesne osady rzeczne takie jak żwiry, piaski, muły, mady oraz biogeniczne torfy i namuły torfiaste. Namuły i namuły torfiaste zagłębień bezodpływowych wypełniają drobne, podmokłe obniżenia w powierzchni moreny dennej lub równiny zastoiskowej. Na opisywanym terenie rozpoznano około stu 18 Doliny denudacyjne tzw. suche dolinki utworzone głównie w efekcie denudacji, czyli procesu zrównywania, obniżania powierzchni Ziemi, zachodzącego na skutek wietrzenia, erozji, osuwania, spełzywania i spłukiwania przez wody opadowe. 53

54 zagłębień bezodpływowych o łącznej powierzchni prawie 80 ha. Wypełniają je osady deluwialne lub deluwialno-biogeniczne, pylasto-piaszczyste, niekiedy ze znaczącym udziałem materii organicznej. Takie utwory stwierdzono w dwóch sondach w okolicy Proniewicz. Rzeczne i biogeniczne osady holoceńskie mułki, piaski (mady) oraz muły, torfy na piaskach i żwirach rzecznych tarasów zalewowych zajmują powierzchnię około 250 ha w dnach dolin Orlanki i Białej. Znajdują się 1,0 2,5 m nad poziomem rzeki. Pas mad ciągnie się wzdłuż Orlanki od Kotłów do ujścia Białej. Pyłowo-piaszczyste mady występują w dolinie Białej na wysokości Hryniewicz Dużych. Rozszerzenie tej doliny pomiędzy Hryniewiczami Dużymi i wsią Biała wypełniają płytkie, często murszejące torfy na piaskach i żwirach rzecznych. Głębokie torfy, o miąższości przekraczającej 1,3 m, bardziej rozległe powierzchnie zajmują w widłach Białej i Orlanki, na południe od wsi Sobótka oraz w obniżeniu przy Kolonii Hryniewicze Małe (Aneks: Ryc ). Ich miąższość zwykle nie przekracza 8 m (Brud, Kmieciak 2006). Z powodu uregulowania koryt Białej i Orlanki tworzenie się tego typu osadów w wielu miejscach zostało zahamowane. Utwory organiczne (torfy, grunty mineralno-organiczne) stwierdzono w dziewięciu sondach. Najbardziej miąższe torfy nawiercono w Haćkach w dnie obniżenia wytopiskowego, gdzie zalegają do głębokości 1,6 m (sonda nr 4800). W obniżeniu pomiędzy Proniewiczami i Hryniewiczami Dużymi występują płytkie torfy i utwory torfowo-mineralne o miąższości 0,3 0,7 m. W trzech sondach znaleziono je pod przykryciem utworów mineralnych. W Haćkach u podnóża wału (stoliwa) kemowego (sonda nr 4799) na głębokości 1,3 1,8 m występuje warstwa czarnego, silnie rozłożonego torfu. Przykrywające je deluwia są bogate w substancję organiczną. Obecność silnie podciętego zbocza kemu każe przypuszczać, że kopalne torfy są holoceńskie. Inaczej wygląda sytuacja w Kolonii Jaseń, gdzie torfy i utwory torfowomineralne występują pod przykryciem zróżnicowanych osadów, w tym pyłów piaszczystych i glin, prawdopodobnie spływowych (Ryc ). Takie ulokowanie osadów organicznych pozwala na przypuszczenie, że pochodzą one z interglacjału eemskiego. Wydaje się to tym bardziej uzasadnione, że utwory z tego interglacjału w Haćkach i na zachód od Proniewicz opisała M. Kupryjanowicz (2000). 54

55 3.3. Opis geostanowisk Na podstawie wykonanych badań i analizy zebranych materiałów wytypowano siedem obiektów (Aneks: Ryc , 9.1), którym według autora należałoby nadać rangę geostanowisk. W wyborze geostanowisk wzięto pod uwagę ich wartość naukową z zakresu geologii i geomorfologii oraz ewentualnie innych dziedzin, a także wartość edukacyjną. W pierwszym rzędzie wyróżniono te stanowiska, które posiadają opracowania naukowe, ale także pozostałe z nich są cenne dla poznania i zrozumienia budowy oraz historii geologicznej tego obszaru. Zwrócono także uwagę na dostępność obiektów i stan ich zachowania. Jedynym, jak dotąd, geostanowiskiem na obszarze Natura 2000 Murawy w Haćkach jest Góra Zamek (Szczegółowa Mapa Geologiczna Polski 1:50 000, arkusz Plutycze). Pagórek ten (Zamok) znajduje się około 400 m na zachód od wsi Haćki w dnie obniżenia wytopiskowego (Ryc ). Jest to izolowane wzniesienie o wysokości bezwzględnej 153,5 m n.p.m. i wysokości ponad 12 m w stosunku do dna obniżenia. Powierzchnia wierzchowinowa jest płaska, a zbocza strome do 37 o, prawdopodobnie w pewnym stopniu przemodelowane przez człowieka (Kobyliński, Szymański 2005). Jest to kem glacilimniczny. Osady budujące tę formę gromadziły się w szczelinie pod wytapiającym się lodem, na co wskazuje obecność ponad 2 m warstwy gliny zwałowej w stropowej części formy. Pagórek Zamok wraz z zespołem otaczających form stanowi przykład klasycznie wykształconego krajobrazu wytopiskowego, utworzonego w końcowej fazie zaniku powierzchniowego lądolodu zlodowacenia Warty. Dodatkowym atutem tego geostanowiska są ślady pradziejowego i wczesnośredniowiecznego osadnictwa na jej szczycie (Kobyliński, Szymański 2005), a także fakt występowania muraw kserotermicznych (Faliński, Kwiatkowska-Falińska 2005). Jako drugie geostanowisko wskazano kem w Haćkach przy drodze nr 19. Jest on chroniony jako pomnik przyrody nieożywionej Wzgórze Kemowe (nr ewid. 1051). Wartość tego stanowiska podnosi jego dobre rozpoznanie, przeprowadzone w trakcie wielokrotnych badań geologicznych, sedymentologicznych i geomorfologicznych (Mojski, Nowicki 1961; Ber i in. 1964; Mojski 1969; Mycielska-Dowgiałło i in. 1995a, b; Banaszuk 1998; Kmieciak 2001; Ber 2005; Brud; Kmieciak 2006; Terpiłowski 2008). Na przykładzie budowy tej formy można prześledzić etapy sedymentacji osadów kemowych w rejonie Haciek. Niestety, istniejące 55

56 odsłonięcie ulega naturalnemu zapełzywaniu 19, wskutek czego zaciera się widoczność budowy formy. Należy opracować sposób zabezpieczenia odsłonięcia i właściwego jego wyeksponowania. Stoliwo kemowe i wąwóz drogowy koło wsi Haćki zostały wskazane jako trzecie geostanowisko. W odległości około 300 m na południowy wschód od pagórka Zamok znajduje się tzw. pazur kemowy, czyli kem ze spłaszczoną powierzchnią wierzchowinową. W obrębie wierzchowiny umiejscowiona jest płytka niecka, w której nawiercono osady eemskie (Brud, Kupryjanowicz 2000, 2002). Od strony Haciek w zboczu pazura znajduje się półnaturalny wąwóz drogowy. Sam wąwóz stanowi ciekawy przykład formy erozyjnej, rzadko występującej na tych terenach. W jego ścianie widoczne są mułki bezstrukturalne, a głębiej mułki warstwowane poziomo budujące kem. Występują tu też charakterystyczne dla tego obszaru struktury pogrązowe (Ryc ). Żeby zachować wartość edukacyjną stanowiska należy zapewnić dalsze użytkowanie poboczy drogi w obecnej postaci nie pogłębiać wkopu, nie profilować ścian wąwozu. Kolejnym proponowanym geostanowiskiem jest rozkopany kem pod Proniewiczami, który znajduje się około 200 m na zachód od drogi nr 19. Pagórek ten ma wysokość 146,5 m n.p.m. Znaczną jego część zajmuje wyrobisko. Istniejące odsłonięcie daje możliwość obserwacji budowy klasycznie wykształconego kemu glacilimnicznego. Pod ok. 1 m pokrywą diamiktonową 20 zalegają piaski drobnoziarniste, masywne, głębiej na przemian występują mułki piaszczyste masywne i mułki o warstwowaniu horyzontalnym (Ryc ). Elementem wzbogacającym stanowisko są kolonie jaskółek brzegówek. Zaletą obiektu jest bliskość Bielska Podlaskiego i łatwa dostępność. Zagrożeniem dla stanowiska jest nielegalne składowanie w nim śmieci. Ściana odsłonięcia wymagałaby zabezpieczenia przed zapełzywaniem. Zespół kemów i form wytopiskowych położony na północny wschód od Proniewicz obejmuje obszar około 1 km 2. Na tej powierzchni znajduje się pięć niewielkich pagórków 19 Zapełzywanie polega na osuwaniu materiału w dół stoku, spełzywaniu i pokrywaniu zwietrzeliną, materiałem luźnym ściany odsłonięcia lub wypełnianiu obniżenia; to termin nieformalny. 20 Diamikton oznacza słabo wysortowany, słabo warstwowany osad zawierający ziarna wszystkich frakcji, od iłowej do głazowej; w sedymentologii termin ten oznacza glinę morenową. 56

57 kemowych i wał kemowy, w którego południowej części zlokalizowano geostanowisko. Forma ta osiąga wysokość 146 m n.p.m. i ponad 8 m wysokości względnej. Zbocza wału są nachylone pod kątem ok. 15 o. Formę od powierzchni budują gliny ilaste, przechodzące na głębokości 2 m w gliny średnie. Całość formy budują mułki i piaski mułkowate. Jest to kem glacilimniczny. Drobne pagórki kemowe otaczają także obniżenie wytopiskowe, odwadniane przez dolinę denudacyjną. Układ form jest reprezentatywny dla opisywanego obszaru. Dodatkowym atutem stanowiska są charakterystyczne elementy działalności człowieka. Na pagórku kemowym odkryto szyb wentylacyjny wydrążonej w nim dawniej piwniczki. Takie budowle ziemne, obserwowane tylko w okolicach Haciek i Proniewicz, występowały w tym rejonie dość powszechnie jeszcze 20 lat temu (Faliński, Kwiatkowska-Falińska 2005). Ryc Wąwóz koło wsi Haćki; fot. K. Micun. Kem Góra Zielona (nazwa nadana przez właściciela działki) oraz zespół form kemowych i wytopiskowych na wschód od Proniewicz wyróżnia się w krajobrazie wyrazistością cech morfologicznych (Ryc ). Obiekt stanowi obecnie część obszaru Natura 2000 Murawy w Haćkach. Pagórek kemowy wznosi się 10 m ponad dnem obniżenia, do 146,7 m n.p.m. U podnóża kemu występują drobne wysięki tworzące młakę w dnie obniżenia. Stanowisko ma wysokie walory edukacyjne z punktu widzenia geomorfologii (typowy krajobraz martwego lodu), hydrogeologii (wysięki, młaka) i biologii (murawy kserotermiczne). 57

58 Ryc Kem pod wsią Kotły; zbliżenie przedstawia konwolucje; fot. K. Micun. Wzniesienie 148,4 m n.p.m. kem w Kotłach (300 m na wschód od wsi), jest bardzo charakterystyczną formą wyróżniającą się w krajobrazie. Na szczycie formy znajduje się punkt triangulacyjny. Kem zbudowany jest z piasków mułkowatych i mułków masywnych, mułków warstwowanych poziomo ze strukturami konwolutnymi 21 (Ryc ). Wzniesienie stanowi również dobry punkt widokowy. Źródło 500 m na zachód od Hryniewicz Dużych, przy polnej drodze, stanowi interesujący obiekt hydrologiczny, unikalny na tym terenie. Wypływ wody jest okresowy. Ze względu na rzadkość występowania takich obiektów na tym obszarze, źródło warte jest zakwalifikowania do geostanowisk. Przedstawione propozycje geostanowisk na obszarze Natura 2000 Murawy w Haćkach i w jego otoczeniu mają znaczącą wartość naukową (pagórek Zamok, kem w Haćkach, stoliwo kemowe z osadami eemskimi, kem w Kotłach) lub edukacyjną (zespoły form kemowych i wytopiskowych, źródło, rozkopany kem w Proniewiczach). Prawie 21 Konwolucje to zaburzenia układu lamin w postaci mikrofałdów, bez deformacji powierzchni ławicy, ani zmian jej miąższości; powstają w płynnym lub półpłynnym osadzie w związku z deformującym działaniem przepływającej wody. 58

59 wszystkie obiekty są kemami. Taki dobór geostanowisk wynika z faktu, że dla tej części Równiny Bielskiej kemy są najbardziej charakterystycznymi formami rzeźby terenu Specyficzne cechy budowy geologicznej okolic Haciek Najbardziej charakterystyczną cechą budowy geologicznej obszaru Natura 2000 Murawy w Haćkach i jego otoczenia jest powszechne występowanie utworów pyłowych (mułków, mułków piaszczystych, mułków ilastych). Utwory takie są spotykane w bardzo różnych położeniach morfologicznych i sytuacjach geologicznych. Budują zarówno formy wypukłe pagórki, wały, stoliwa kemowe, jak też wklęsłe dna obniżeń wytopiskowych, równiny zastoiskowe, dna zagłębień bezodpływowych, dna dolin denudacyjnych. Utwory pyłowe występują w położeniach naglinowych, jak też pod glinami. Musiały więc osadzać się zarówno na lodzie, jak i pod nim. Ich geneza jest zróżnicowana. Są to utwory glacilimniczne, zastoiskowe, deluwialne i eoliczne. Powszechne są również w aluwiach. Tak różnorodne umiejscowienie i wykształcenie utworów pyłowych na badanym obszarze świadczy o bardzo szczególnych warunkach formowania się rzeźby tego terenu. Biorąc pod uwagę predyspozycje litologiczne do rozwoju denudacji (obecność utworów pyłowych), zastanawiająca jest niewielka miąższość utworów deluwialnych. Pomimo podatności utworów pyłowych na erozję i denudację, w rejonie Haciek, Proniewicz, Hryniewicz Dużych i Kotłów zachowały się świeże formy rzeźby terenu o silnie nachylonych zboczach (około 30 o ), pochodzenia nieerozyjnego. Podobnie dobry stopień zachowania, jak w obszarze Natura 2000, mają także formy polodowcowe na północny wschód od Proniewicz, w rejonie proponowanego geostanowiska. Ogólnie rzecz biorąc, obszar Natura 2000 Murawy w Haćkach pod względem warunków geologicznych nie wyróżnia się zbytnio od reszty terenu opracowania. W stosunku do otoczenia znamionuje go większe zróżnicowanie utworów powierzchniowych. Na powierzchni 157 ha występują tam niemal wszystkie genetyczne grupy utworów, które rozpoznano na całym obszarze opracowania (ok ha). Brakuje jedynie osadów rzecznych. Należy jednak zauważyć, że enklawy o podobnych cechach budowy geologicznej znajdują się także w pobliżu wsi Proniewicze i Kotły. 59

60 Z racji szczególnych cech budowy geologicznej terenu i związanej z tym specyfiki rzeźby obszaru, niektóre jej elementy powinny zostać objęte ochroną. Dotyczy to głównie pagórków kemowych i ich zboczy. Konieczne jest niedopuszczenie do eksploatacji kopalin i utrzymanie zadarnienia stoków, np. przez wypas zwierząt. 60

61 4. Warunki hydrologiczne okolic wsi Haćki K. Micun 4.1. Sieć hydrograficzna Obszar badań należy do zlewni Narwi, a właściwie do zlewni jej dopływów, Orlanki i Strabelki, przy czym do Orlanki odpływają wody prawie z całego obszaru, a jedynie z północno-zachodniej części do Strabelki. Przez teren przebiega dział wodny 3-go rzędu pomiędzy zlewniami tych dopływów Narwi (Aneks: Ryc ). Największym ciekiem opisywanego terenu jest Orlanka, lewy dopływ Narwi. Długość rzeki wynosi 50,3 km, z czego na opisywanym terenie znajduje się odcinek 7,4 km (Tab ). Całkowita powierzchnia dorzecza wynosi około 520 km 2. Na opisywanym terenie rzeka pokonuje różnicę wysokości wynoszącą 4 m, co daje średni spadek koryta równy 0,54. Średni przepływ (SQ) Orlanki w miejscu jej ujścia do Narwi wynosi 1,25 m 3 s -1, a przepływ nienaruszalny osiąga wartość 0,42 m 3 s -1. Przy ujściu Białej do Orlanki najniższy notowany przepływ (NNQ) wynosił 0,11 m 3 s -1, a -1 średni niski przepływ (SNQ) 0,22 m 3 s (Program ochrony środowiska dla gminy Bielsk, 2004). Orlanka wpływa na teren objęty opracowaniem w pobliżu miejscowości Kolonia Kotły, następnie kieruje się na północny zachód i przepływa przez Sobótkę i Hryniewicze Małe. Na tym odcinku do Orlanki uchodzi jej największy lewostronny dopływ, rzeka Biała. Biała na opisywanym terenie przepływa około 5,4 km, od północno-wschodnich krańców miasta Bielsk Podlaski, na północ, przez wieś Białą, do Hryniewicz Dużych i około 1 km za wsią uchodzi do Orlanki. Na tym odcinku rzeka ta pokonuje różnicę wysokości prawie 5 m, co daje średni spadek równy 0,91 (Tab ). Średni przepływ Białej przy ujściu do Orlanki wynosił 0,454 m 3 s -1, a średni niski przepływ (SNQ) osiągał wartość 0,137 m 3 s -1 (Program ochrony środowiska dla gminy Bielsk, 2004). Pomiary wykonane na rzece Białej w lipcu 2014 w pobliżu brodu w Hryniewiczach Dużych dały wyniki 0,58 0,65 m 3 s -1. Koryta obu rzek są w pełni uregulowane, przekopane i wyprostowane, dlatego wskaźniki rozwinięcia 22 tych rzek wynoszą zaledwie 1,06 dla Orlanki i 1,07 dla Białej. Sieć hydrograficzną obszaru uzupełniają dość liczne, bezimienne dopływy obu rzek. Do Orlanki z 22 Wskaźnik rozwinięcia rzeki oznacza stosunek jej długości do długości doliny. W tym przypadku został obliczony dla odcinków rzek na terenie opracowania. 61

62 prawej strony na opisywanym terenie uchodzi sześć, a z lewej cztery dopływy, w tym rzeka Biała, do której z kolei wpadają po cztery cieki z każdej strony. Największy z bezimiennych cieków jest lewym dopływem rzeki Białej. Kieruje się od Proniewicz do Hryniewicz Dużych i osiąga długość niemal 5 km. Od strony Haciek w kierunku Orlanki wody odprowadza ciek o długości 3,5 km. Cieki te, podobnie jak rzeki, mają całkowicie przekopane i uregulowane koryta. Całkowita długość cieków wodnych na opisywanym terenie wynosi 81,2 km, przy czym na główne rzeki Orlankę i Białą przypada 12,7 km. Daje to znaczną gęstość sieci cieków, wynoszącą prawie 1,8 km km -2, co wynika częściowo z silnie rozwiniętej sieci rowów melioracyjnych w dolinach i w mniejszych obniżeniach. obszar opracowania Tab Parametry hydrograficzne rzek Orlanki i Białej. Parametr Jednostka Orlanka Biała całkowita długość rzeki km 50,3 35,0 powierzchnia dorzecza km 2 520,5 b.d. źródło m n.p.m. 178,5 163,5 ujście m n.p.m. 122,1 128,0 średni spadek rzeki 1,12 1,14 punkt początkowy m n.p.m. 131,1 132,9 punkt końcowy m n.p.m. 127,1 128,0 różnica wysokości m 4,0 4,9 długość m długość doliny na terenie oprac. m spadek 0,54 0,91 średni przepływ (SQ) m 3 /s 1,25 0,454 średni niski przepływ (SNQ) m 3 /s 0,22 0,137 najniższy niski przepływ (NNQ) m 3 /s 0,11 b.d. Źródło: opracowanie własne, przepływy na podstawie Programu ochrony środowiska dla gminy Bielsk, Na opisywanym terenie spotyka się bardzo nieliczne naturalne zbiorniki wodne. Są to pojedyncze, nie do końca zarośnięte oczka polodowcowe oraz starorzecza w dolinach Białej i Orlanki. Niezarośniętych całkowicie starorzeczy, stanowiących zbiorniki wodne naliczono 12, z czego dziewięć w dolinie Białej i trzy w dolinie Orlanki. Naturalne oczka wodne 62

63 (polodowcowe), a właściwie ich fragmenty przetrwały w trzech zagłębieniach. Dwa występują na północ od wsi Kotły, a jedno na zachód od Proniewicz. Stwierdzono obecność bardzo licznych stawów i sadzawek. Ogólnie znajduje się tutaj ok. 130 takich zbiorników o powierzchniach z reguły nie większych niż kilkaset m 2. Największą ich koncentrację odnotowano w rejonie Proniewicz (29 zbiorników), na północ od Bielska Podlaskiego (13) i w Hryniewiczach Dużych (9). Łączna powierzchnia wszystkich zbiorników wodnych na opisywanym terenie wynosi nieco ponad 50 ha. Na badanym obszarze stwierdzono dwa naturalne wypływy wody. Pierwsze źródło znajduje się 1,3 km na północ od wsi Kotły w podcięciu wysoczyzny przez brzeg doliny Białej. Jest to miejsce cenione przez mieszkańców i wypływ został obudowany. Drugie źródło położone jest 400 m na zachód od południowego skraju Hryniewicz Dużych. Jest to źródło wysoczyznowe, zlokalizowane na skraju obniżenia wytopiskowego. Wydajność wypływu jest niewielka, ale w okresie obserwacji struga z niszy źródliskowej dopływała do rowu oddalonego o 200 m (Aneks: Ryc ). Oprócz źródeł na badanym obszarze zinwentaryzowano dziewięć wysięków, z których większość funkcjonuje okresowo. Znajdują się one na obrzeżu i w dnie obniżenia w Haćkach (4), na skraju obniżenia wytopiskowego na zachód od Hryniewicz Dużych (3), u podnóży kemu tzw. Góry Zielonej, pod Hryniewiczami Dużymi i w okolicach Kotłów (1) (Aneks: Ryc ). Hydrograficzny obraz okolic Haciek uzupełniają drobne zagłębienia bezodpływowe. Wyznaczono prawie 100 takich form o powierzchni od 0,3 do ponad 2 ha. Łącznie zagłębienia te zajmują obszar prawie 80 ha. Największe skupiska tych form znajdują się w rejonie wsi Proniewicze oraz Kotły. Jakość wód powierzchniowych jest zła. Wynika to głównie z bardzo dużego spływu powierzchniowego zanieczyszczeń z pól i pastwisk otaczających doliny rzeczne. Intensywna hodowla bydła, szczególnie w rejonie wsi Hryniewicze Duże i Hryniewicze Małe, Kotły, Sobótka oraz Biała prowadzi do wzmożonego nawożenia pól i pastwisk obornikiem oraz gnojowicą, które spływają, często bezpośrednio, do rzek. Wody rzeki Orlanki mają 63

64 przekroczone wartości BZT 23 5, ChZT 24 Mn, tak jak i zawartość amoniaku, azotu, fosforanów, liczbę bakterii grupy coli w tym typu kałowego (Raport o stanie środowiska 2006). Rzeka Biała na opisywanym terenie (poniżej Bielska Podlaskiego) ma wody złej jakości (Program ochrony środowiska dla gminy Bielsk, 2004). Wykazują one zmianę barwy, zmniejszone wartości tlenu rozpuszczonego, zwiększone wskaźniki chemicznego zapotrzebowania na tlen ChZT Mn, ChZT Cr, niekorzystne wskaźniki mikrobiologiczne (ogólna liczba bakterii grupy coli i liczba bakterii coli typu kałowego) oraz zwiększony wskaźnik biogenny (fosforany). Wody Białej nie spełniają kryteriów ze względu na przydatność do bytowania ryb. Ocena wód rzeki Białej wykazała przekroczenie granicznych wartości wskaźników stosowanych przy ocenie eutrofizacji wód powierzchniowych (powyżej których występuje eutrofizacja wód) w punkcie pomiarowym poniżej Bielska Podlaskiego (Program ochrony środowiska dla gminy Bielsk, 2004) Wody podziemne Głębokość zalegania pierwszego poziomu wód gruntowych jest związana z ukształtowaniem terenu, przepuszczalnością gruntu oraz wysokościami względnymi danego obszaru. Ze względu na występowanie pierwszego poziomu wód gruntowych na obszarze badań można wskazać kilka odrębnych rejonów. 1. Tereny dolin i obniżeń, na których zwierciadło wód gruntowych znajduje się na głębokości 0,5 1,0 m, a ich zasięg wyznacza przebieg hydroizobaty 25 1 m. Obszary te w 23 Biochemiczne zapotrzebowanie tlenu (BZT 5 ) jest to umowny wskaźnik określający ilość tlenu wymaganą do utlenienia związków organicznych przez mikroorganizmy. Wartość tę uzyskuje się w wyniku pomiaru zużycia tlenu przez badaną próbkę wody lub ścieków w ciągu 5 dób. Im większa wartość wskaźnika BZT5, tym większe zanieczyszczenie związkami organicznymi. 24 Chemiczne zapotrzebowanie tlenu (ChZT) umowne pojęcie oznaczające ilość tlenu (mg/dm³) pobranego z utleniaczy (np. dwuchromianów (Cr 2 O 7 2 ) lub nadmanganianów (MnO 4 ) na utlenienie związków organicznych i niektórych nieorganicznych (np. siarczynów, siarczków, żelaza(ii)) do najwyższego w danych warunkach stopnia utlenienia; stosowane jako miara zanieczyszczeń w wodzie i ściekach. 25 Hydroizobata oznacza linię łączącą punkty o takiej samej głębokości zwierciadła wód podziemnych. 64

65 rejonie Haciek zajmują prawie 1000 ha, czyli ponad 21%. Wody gruntowe zalegają najpłycej w bezpośrednim sąsiedztwie rzek Białej i Orlanki, a także ich bezimiennych dopływów. Istnieje tu przeważnie jeden poziom wodonośny wykształcony w utworach rzecznych lub bagiennych. Jest to teren skupienia wód powierzchniowych i gruntowych spływających z obszarów wysoczyznowych. 2. Tereny wysoczyzn, które cechuje zaleganie zwierciadła pierwszego poziomu na różnych głębokościach. Utwory przepuszczalne tworzą lokalne warstwy wodonośne. Wahania tego poziomu wód gruntowych mogą wynosić 1,5 m (Sawicki 2008). W trakcie przeprowadzonych pomiarów w studniach w październiku 2013 i lipcu 2014 zmienność nie przekroczyła 0,5 m, a przeważnie wynosiła 0,2 0,3 m. Jednocześnie na terenach wysoczyznowych, zbudowanych z utworów trudno przepuszczalnych, lokalnie mogą pojawiać się wody płytsze, tzw. zawieszone. Warstwę wodonośną tworzą w tym przypadku silnie spiaszczone gliny lub niewielkie piaszczyste przewarstwienia w glinach. Wody zawieszone wykazują dużą zmienność w zależności od intensywności opadów atmosferycznych i wiosennych roztopów, co powoduje znaczne wahania zwierciadła wód i jego powierzchniowego zasięgu. Wody te nie mają ciągłego poziomu i w większości zalegają płycej niż 2,0 m p.p.t. (poniżej powierzchni terenu). 3. Tereny wysoczyznowe, na których pierwszy poziom wodonośny tworzą wody wgłębne występujące pod warstwą nieprzepuszczalnych glin zwałowych. Wody takie cechuje zwierciadło o charakterze napiętym 26. Na opisywanym obszarze znajduje się ono zwykle poniżej 3 m, a przeważnie od 5 do 12 m poniżej powierzchni terenu. Głębokość występowania wód wgłębnych zależy więc głównie od ukształtowania terenu i miąższości utworów nieprzepuszczalnych. Takie wody spotykane są na północnych obrzeżach Bielska Podlaskiego i obszarze rozciągającym się na północ od Sobótki. Ich terytorialnie występowanie pokrywa się z zasięgiem glin zwałowych w podłożu. Oznacza to, że wody te są stosunkowo dobrze izolowane od zanieczyszczeń powierzchniowych. 26 Zwierciadło napięte oznacza wody pozostające pod ciśnieniem wyższym od atmosferycznego; jego położenie jest wymuszone przez wyżej leżące utwory nieprzepuszczalne, które uniemożliwiają wzrost poziomu zwierciadła wody. 65

66 Wody podziemne na terenie gminy Bielsk Podlaski występują w obrębie dwóch pięter wodonośnych: czwartorzędowego i trzeciorzędowego. Główne poziomy użytkowe występują w obrębie utworów czwartorzędowych zlodowaceń południowopolskich i środkowopolskich. W skład tego piętra wchodzą trzy poziomy wodonośne: poziom przypowierzchniowy i dwa poziomy międzymorenowe. Poziom przypowierzchniowy (pierwszy poziom wód podziemnych) występuje lokalnie i jest związany z osadami aluwialnymi w dolinach rzecznych, złożonymi w czasie zlodowacenia Wisły lub piaszczystymi osadami zlodowacenia Warty (Zaczkiewicz 2008). Tego rodzaju utwory koncentrują się w rejonie dolin Orlanki i Białej, szczególnie w okolicach wsi Hryniewicze Duże i Hryniewicze Małe, a także na zachodnich obrzeżach terenu badań w okolicach Orzechowicz i Rajska. Zwierciadło tego poziomu przeważnie jest swobodne 27. Zasilanie odbywa się na drodze opadów atmosferycznych i przesiąkania przez osady słaboprzepuszczalne. Poziom jest drenowany przez Orlankę i Białą i ma połączenie z wodami przypowierzchniowymi doliny Narwi (Zaczkiewicz 2008). Pierwszy poziom międzymorenowy w rejonie Bielska Podlaskiego cechuje nieciągłe rozprzestrzenienie i związek z poziomem głębszym. Występuje on w piaskach i żwirach pochodzenia rzeczno-lodowcowego ze zlodowaceń środkowopolskich (Odry i Warty) i znajduje się na głębokości od kilkunastu do 30 m (Janina, Glejach-Budlaszewska 2004). Zwierciadło wody napięte stabilizuje się na wysokości m n.p.m. Poziom ten ma połączenie z głównym poziomem wodonośnym doliny Narwi i jest drenowany przez tę rzekę (Zaczkiewicz 2008). Drugi poziom międzymorenowy ma ciągłe rozprzestrzenienie i stanowi główny poziom użytkowy na terenie gminy Bielsk Podlaski. Wykształcony jest w piaskach i żwirach rzeczno-lodowcowych zlodowacenia Odry, utworach interglacjału mazowieckiego i utworach zlodowacenia Sanu 2. Na północ od Bielska Podlaskiego poziom ten zalega na głębokości m. Współczynnik filtracji mieści się w przedziale 8 24 m/24h, co jest porównywalne z wartościami dla pierwszego poziomu międzymorenowego. 27 Zwierciadło swobodne znajduje się pod ciśnieniem atmosferycznym, co oznacza, że w warstwie wodonośnej jest wolna przestrzeń bez wody i możliwe jest podnoszenie się zwierciadła. 66

67 Trzeciorzędowe piętro wodonośne jest słabo rozpoznane. W otworze studziennym zakładu HOOP w Bielsku Podlaskim, na głębokości 117 m nawiercono drobno- i średnioziarniste piaski oligoceńskie, których miąższość wynosi 26,5 m, zalegające na mułowcach z okresu kredy. Współczynnik filtracji tego poziomu wynosi 5,6 m/24h, a wydajność ze studni przekracza 100 m 3 /h (Zaczkiewicz 2008). Generalnie, na opisywanym terenie potencjalna wydajność otworów studziennych waha się od 30 do 120 m 3 /h. Są to wody średniej jakości wymagające prostego uzdatniania (Janina, Glejach-Budlaszewska 2004). Występujące na tym terenie studnie kopane przeważnie ujmują wody gruntowe, a tylko lokalnie wody wgłębne z przypowierzchniowego poziomu wodonośnego. Najgłębsza studnia znajduje się na cmentarzu w Rajsku, kilkaset metrów na północny zachód od opisywanego terenu i ma całkowitą głębokość 11,5 m, przy czym zwierciadło wody znajduje się 10,8 11,0 m p.p.t. Przeważają jednak studnie płytkie i bardzo płytkie, czasami ujmujące wody zaskórne. W 19 z nich zwierciadło wody znajduje się płycej niż 1,5 m p.p.t., a tylko w pięciu głębiej niż 5 m p.p.t. Wśród mierzonych głębsze studnie znajdują się w Hryniewiczach Małych dwie studnie o głębokości całkowitej przekraczającej 9 m i zwierciadle wody na głębokości odpowiednio 6,1 i 6,2 m, jedna studnia w Rajsku o głębokości całkowitej 6,7 m i zwierciadle wody na głębokości 1,8 m oraz jedna w Haćkach, o głębokości całkowitej prawie 6 m i zwierciadle wody na głębokości 5,1 m. W Orzechowiczach, na zachodnich obrzeżach terenu, w kilku głębszych studniach są ujmowane wody naporowe 28. W studniach o głębokości całkowitej 6,1 i 8,3 m zwierciadło wody znajduje się tam odpowiednio 0,8 i 1,1 m p.p.t. W niecce wytopiskowej w Haćkach w latach 90. XX w. wody gruntowe zmierzono na głębokości 0,4 2,5 m p.p.t. Najgłębiej znajdywano je w sąsiedztwie skarpy niecki (2,0 2,5 m p.p.t.). Pomiędzy skarpą, a pagórkiem Zamok zwierciadło wód nawiercano na głębokości 1,2 1,5 m, w pobliżu torfowiska 0,7 0,8 m, a w obrębie torfowiska i we wschodniej części 28 Wody naporowe znajdują się pod ciśnieniem hydrostatycznym; położenie zwierciadła jest wymuszone przez układ nieprzepuszczalnych warstw skalnych. Po nawierceniu warstwy wody naporowej następuje samoczynne podnoszenie zwierciadła z możliwością wypłynięcia wody na powierzchnię (wody artezyjskie). 67

68 obniżenia na głębokości 0,4 0,5 m (Banaszuk, Kondratiuk 2005). W obrębie pagórków kemowych w Haćkach stwierdzono również obecność wód zawieszonych 29, związaną z występowaniem przewarstwień materiału trudno przepuszczalnego. Wody takie występowały zarówno w wyższych jak i niższych partiach terenu oraz w największym wale kemowym (Banaszuk, Kondratiuk 2005). W czasie obecnych badań poziom wód znajdował się na podobnej głębokości. W sondach i studniach zwierciadło wód stwierdzano na głębokości od 0,0 do 2,1 m p.p.t. Przeważnie jednak głębokość poziomu wód gruntowych w niecce Haciek zawierała się w przedziale 0,3 1,2 m p.p.t. U podnóża skarpy niecki, na zachód od pagórka Zamok istnieje naturalny, okresowy wysięk o niewielkiej wydajności. Na torfowisku, w środkowej części obniżenia, woda utrzymywała się na powierzchni. Temperatura wody w wybranych studniach w czerwcu 2014 r. wynosiła od 9,5 10,0 o C w Hryniewiczach Małych, Białej i Rajsku do 15,2 o C w Haćkach (Aneks: Tab ). Temperatura wody w studniach wykazywała wyraźny związek z ich głębokością, w głębszych była niższa, a w płytszych wyższa. Badania przewodności elektrolitycznej (konduktancji) w wybranych obiektach wskazały generalnie na średnio wysoką zawartość jonów, co może pośrednio wskazywać na zanieczyszczenie wód przypowierzchniowych. Przewodność w studniach wynosiła od 135 do 1224 µ Scm -1. Pod względem tego parametru analizowane obiekty można podzielić na cztery grupy. Najczęściej odnotowano wartości w granicach µscm -1. Taką przewodność miały wody w Hryniewiczach Dużych, Rajsku i Haćkach. Drugą grupę stanowiły obiekty, w których przewodność oscylowała w granicach µscm -1, np. studnia na cmentarzu w Rajsku, studnia w Hryniewiczach Małych, studnia w Haćkach we wschodniej części wsi. Skrajne wartości zanotowano w Haćkach, w zachodniej części (1224 µscm -1 ) oraz w nowej (3- letniej) studni w Kolonii Jelinka, gdzie zmierzono zaskakująco niską przewodność wynoszącą 135 µscm -1 (Aneks: Tab ). Średnia przewodność wody w badanych studniach wynosiła 681 µscm -1, a mediana 699 µscm -1. Wyższe przewodnictwo może wynikać z kontaktu wody podziemnej z powszechnie występującym w utworach węglanem wapnia, ale może też być skutkiem obecności zanieczyszczeń. 29 Wody zawieszone powstają w strefie aeracji, w utworach przepuszczalnych nad soczewkami utworów nieprzepuszczalnych. 68

69 Mieszkańcy badanych miejscowości prawie w 100% korzystają z wody z wodociągu gminnego z ujęciem wody zlokalizowanym we wsi Rajsk. W trakcie przeprowadzonych wywiadów studziennych zauważono ogólnie bardzo zły stan techniczny studni. W ogromnej większości są to studnie obecnie nieużytkowane, wody nie czerpie się z nich ani w celach konsumpcyjnych, ani do pojenia zwierząt gospodarskich, niekiedy wykorzystuje się je jedynie do podlewania. Studnie nieeksploatowane stają się coraz bardziej zaniedbane: cechuje je zły stan cembrowin, brak urządzeń do czerpania wody lub ich zły stan, często brak zabezpieczenia przed zanieczyszczeniami z powierzchni (brak przykrycia). Zaobserwowano celowe zaśmiecanie studni. W niektórych wsiach zauważa się nieuporządkowaną gospodarkę ściekową. Podsumowując, sieć hydrograficzna w rejonie obszaru Natura 2000 Murawy w Haćkach wykazuje dużą gęstość, wynoszącą prawie 1,8 km km -2. Składają się na nią drobne cieki naturalne i rowy melioracyjne. Głównymi rzekami terenu są Orlanka i Biała. W terenie zaznaczają się bardzo liczne drobne zagłębienia bezodpływowe. Tylko w kilku z nich zachowały się naturalne oczka wodne, często natomiast występują sadzawki i stawy. Wody podziemne pierwszego poziomu wodonośnego znajdują się na niewielkiej głębokości, przeważnie 1,0 2,5 m p.p.t. Zwierciadło pierwszego poziomu wód podziemnych generalnie obniża się ku północnemu wschodowi, ku dolinom Orlanki i Białej. Stan wód powierzchniowych i podziemnych na badanym obszarze jest niezadowalający. Źródłem zanieczyszczeń jest miasto Bielsk Podlaski i miejscowe rolnictwo. Najciekawszymi obiektami hydrologicznymi na tym terenie są dwa naturalne źródła i wysięki. W związku z obniżaniem się poziomu wód gruntowych istnienie tych obiektów jest zagrożone. Warunki hydrologiczne w granicach obszaru Natura 2000 Murawy w Haćkach nie odbiegają znacząco od obserwowanych w jego sąsiedztwie. We wszystkich częściach obszaru (w Haćkach i pod Hryniewiczami Dużymi), wody powierzchniowe ograniczają się do małych cieków pierwotnie naturalnych, obecnie przekopanych. Wody podziemne w obniżeniach znajdują się płytko pod powierzchnią, na głębokości mniejszej niż 1 m. W wyżej wyniesionych miejscach pojawiają się wody zawieszone. Ich obecność może mieć szczególne znaczenie dla rozwoju roślinności na wierzchowinach i stokach kemów. W różnych częściach obszaru Natura 2000 zaobserwowano okresowe wysięki u podnóży wzniesień i skarp. Spotyka się je 69

70 również na terenach otaczających. Wysięki wód podziemnych mają podstawowe znaczenie dla funkcjonowania młak, siedliska przyrodniczego typu Ewentualna zmiana warunków hydrologicznych, szczególnie odwodnienie den obniżeń, mogłoby mieć niekorzystne skutki dla tych mokradeł, jak i dla pozostałych ich typów. 70

71 5. Szata roślinna i siedliska przyrodnicze 5.1. Flora roślin naczyniowych W. Adamowski, D. Wołkowycki Flora roślin naczyniowych okolic wsi Haćki liczy 624 gatunki (i mieszańce międzygatunkowe) należące do 98 rodzin. Obejmuje 15 gatunków paproci, skrzypów i widłaków, cztery gatunki roślin nagozalążkowych i 605 gatunków roślin okrytozalążkowych, z których 471 zaliczano w tradycyjnym ujęciu do dwuliściennych, a 134 do jednoliściennych (Aneks: Tab ). W 2014 r. potwierdzono występowanie 347 gatunków i odkryto stanowiska 268 kolejnych. Występowania trzech gatunków nie udało się potwierdzić (Oxytropis pilosa, Ranunculus strigulosus, Viola hirta), a sześć uznanych zostało za lokalnie wymarłe. Do najliczniej reprezentowanych rodzin należą złożone Asteraceae, liczące w tutejszej florze 72 gatunki, trawy Poaceae 55 gatunków oraz różowate Rosaceae 39 gatunków (i mieszańców). Zdecydowaną większość flory stanowią gatunki rodzime, których odnotowano 486 (78% ogólnej liczby). Zadomowione antropofity 30 są stosunkowo nieliczne. Na obszarze objętym projektem stwierdzono występowanie 62 gatunków archeofitów (10%), czyli gatunków obcych geograficznie, zadomowionych przed końcem XV w., 45 kenofitów (7%), czyli gatunków obcych zadomowionych w późniejszym okresie (w większości przypadków w XIX i XX w.) oraz 19 gatunków (3%) przejściowo dziczejących z uprawy, czyli ergazjofigofitów (Aneks: Tab ). Ogółem gatunki obcego pochodzenia stanowią 20% flory okolic Haciek. Wskaźnik synantropizacji 31 jest tu zatem istotnie niższy niż w przypadku flor ruderalnych 32 regionu (np. pobliskiego Bielska Podlaskiego i wsi w jego sąsiedztwie), podobnie jak i 30 Antropofity gatunki roślin obce naturalnej florze określonego terenu, które pojawiły się tam w wyniku ingerencji człowieka; stanowią zasadniczą grupę roślin synantropijnych, czyli towarzyszących człowiekowi na siedliskach przezeń przekształconych; są przeciwstawiane gatunkom rodzimym, czyli apofitom i spontaneofitom; dzielone są na archeofity, kenofity oraz gatunki przejściowo dziczejące z uprawy i zawlekane. 31 Wskaźnik synantropizacji procentowy udział wszystkich antropofitów we florze. 32 Flora ruderalna wszystkie gatunki roślin występujące na terenach zabudowanych, przemysłowych, kolejowych itp.; wraz z gatunkami segetalnymi, czyli towarzyszącymi uprawom, tworzą florę synantropijną. 71

72 wskaźnik modernizacji (proporcja archeofitów do kenofitów; por. Wołkowycki 1997, 1998, 2000, 2003). Różnice te nie są zaskakujące ze względu na większy udział siedlisk półnaturalnych i naturalnych w okolicach wsi Haćki. Ryc Stokłosa żytnia Bromus secalinus w okolicach wsi Kotły; fot. D. Wołkowycki. Liczne archeofity, w niektórych przypadkach już od neolitu towarzyszące człowiekowi, w czasach współczesnych, wraz z intensyfikacją rolnictwa i modernizacją wsi stają się coraz rzadsze. Traktowane do niedawna jako uporczywe chwasty, dziś znajdują się na listach gatunków zagrożonych i obejmowane są specjalnymi programami ochronnymi. Dwa gatunki z tej grupy wyginęły na Równinie Bielskiej w okolicach wsi Haćki: lnicznik siewny Camelina sativa oraz życica roczna Lolium temulentum. Lnicznik, lokalnie określany jako ryžyk, uprawiany był w tym regionie do połowy lat 80. XX w. jako roślina oleista (Wołkowycki D. npbl., na podst. wywiadów z mieszkańcami wsi z okolic Bielska Podlaskiego). Należąca do archeofitów stokłosa żytnia Bromus secalinus (Ryc ) uważana jest za gatunek zagrożony wyginięciem w całym kraju (kategoria V). Rośliny z tej grupy geograficzno-historycznej, coraz rzadsze tak w okolicach Haciek, jak i w całej północno-wschodniej Polsce to także: 72

73 Agrostemma githago Centaurea cyanus Conium maculatum Hyoscyamus niger Leonurus cardiaca Lithospermum arvense Malva alcea kąkol polny chaber bławatek szczwół plamisty lulek czarny serdecznik pospolity nawrot polny ślaz zygmarek. Wśród kenofitów 15 gatunków należy do rozprzestrzeniających się inwazyjnie i mogących potencjalnie stanowić znaczne zagrożenie dla rodzimych komponentów szaty roślinnej: Acer negundo Asclepias syriaca Cornus sericea Echinocystis lobata Fraxinus pennsylvanica Helianthus tuberosus Impatiens glandulifera Impatiens parviflora Lupinus polyphyllus Padus serotina Parthenocissus inserta Quercus rubra Robinia pseudacacia Solidago canadensis Solidago gigantea klon jesionolistny trojeść amerykańska dereń rozłogowy kolczurka klapowana jesion pensylwański słonecznik bulwiasty (topinambur) niecierpek gruczołowaty niecierpek drobnokwiatowy łubin trwały czeremcha amerykańska winobluszcz zaroślowy dąb czerwony robinia akacjowa nawłoć kanadyjska nawłoć późna. Według aktualnego stanu prawnego (Rozporządzenie 2014) pięć gatunków roślin występujących na obszarze badań jest objętych ochroną ścisłą (Tab ; Aneks: Ryc ): Botrychium lunaria Dianthus armeria Epipactis palustris Gentiana cruciata Lythrum hyssopifolia podejźrzon księżycowy goździk kosmaty kruszczyk błotny goryczka krzyżowa krwawnica wąskolistna. Spośród nich na tym obszarze znane były dotychczas jedynie stanowiska goryczki krzyżowej. Trzy inne gatunki pod ochroną ścisłą wymarły w okolicach wsi Haćki: goryczuszka gorzkawa Gentianella amarella, kosaciec syberyjski Iris sibirica i storczyk cuchnący Orchis 73

74 coriophora, a występowania kolejnego ostrołódki kosmatej Oxytropis pilosa nie udało się potwierdzić. Pod ochroną częściową znajduje się obecnie 14 gatunków: Anemone sylvestris Centaurium erythraea Centaurium pulchellum Dactylorhiza incarnata Dactylorhiza majalis Epipactis helleborine Gypsophila paniculata Helichrysum arenarium Listera ovata Lycopodium annotinum Menyanthes trifoliata Platanthera bifolia Pyrola minor Ranunculus lingua zawilec wielkokwiatowy centuria pospolita centuria nadobna stoplamek krwisty stoplamek szerokolistny kruszczyk szerokolistny łyszczec wiechowaty kocanki piaskowe listera jajowata widłak jałowcowaty bobrek trójlistkowy podkolan biały gruszyczka mniejsza jaskier wielki. Dwanaście gatunków (w tym cztery lokalnie wymarłe ; oprócz wymienionych wyżej także Lolium temulentum) znajduje się na czerwonej liście roślin zagrożonych wyginięciem w Polsce (Zarzycki, Szeląg 2006) z kategoriami E (wymierające krytycznie zagrożone), V (narażone na wyginięcie) lub R (rzadkie potencjalnie zagrożone): V Botrychium lunaria podejźrzon księżycowy V Bromus secalinus stokłosa żytnia V Carex praecox turzyca wczesna V Cnidium dubium selernica żyłkowana V Epipactis palustris kruszczyk błotny R Gagea spathacea złoć pochwolistna E Gentianella amarella goryczuszka gorzkawa V Iris sibirica kosaciec syberyjski V Lolium temulentum życica roczna V Lythrum hyssopifolia krwawnica wąskolistna E Orchis coriophora storczyk cuchnący V Ranunculus lingua jaskier wielki. 74

75 Dwa gatunki zostały włączone do Polskiej Czerwonej Księgi Roślin (Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001): Lythrum hyssopifolia jako gatunek bliski zagrożenia (LR) i Orchis coriophora jako gatunek wymarły 33 (Ex). Z końcem września 2014 r., wraz ze zmianą obowiązujących aktów prawnych, ochroną przestały być objęte grążel żółty Nuphar lutea, kalina koralowa Viburnum opulus, konwalia majowa Convallaria majalis, kruszyna pospolita Frangula alnus, pierwiosnek lekarski Primula veris, porzeczka czarna Ribes nigrum i wilżyna bezbronna Ononis arvensis (dotychczas pod ochroną częściową), a także skrzyp pstry Equisetum variegatum (do tej pory pod ochroną ścisłą). Jedenaście gatunków, nie mających specjalnego statusu ochronnego, uznano za regionalnie rzadkie lub zagrożone wyginięciem (por. Sokołowski, Wołkowycki 2006): Achillea collina Achillea pannonica Agrostemma githago Equisetum variegatum Laserpitium prutenicum Libanotis pyrenaica Saxifraga granulata Saxifraga tridactylites Seseli annuum Veronica teucrium Viola hirta krwawnik pagórkowy krwawnik panoński kąkol polny skrzyp pstry okrzyn łąkowy oleśnik górski skalnica ziarenkowata skalnica trójpalczasta żebrzyca roczna przetacznik pagórkowy fiołek kosmaty Przegląd gatunków chronionych i zagrożonych wyginięciem Rośliny objęte w Polsce ochroną prawną i/lub zagrożone wyginięciem występują na siedliskach różnego rodzaju w okolicach wsi Haćki: w murawach kserotermicznych i w ciepłolubnych zbiorowiskach okrajkowych, rzadziej w murawach napiaskowych; w niskoturzycowych młakach i na łąkach wilgotnych ze związku Calthion, rzadziej w innego typu mokradłach i na łąkach świeżych; 33 Storczyk cuchnący nie należy obecnie do gatunków wymarłych w Polsce; został odnaleziony m.in. nad Narwią w okolicach Wizny (Głowacki i in. 2004) i koło Korczewa nad Bugiem (Kalinowski 2012). 75

76 na siedliskach zaburzonych i nietrwałych, takich jak odłogi i przydroża leśne; na polach uprawnych i miedzach (na siedliskach segetalnych); w lasach liściastych i na siedliskach borowych. A. Gatunki muraw kserotermicznych i napiaskowych oraz ciepłolubnych okrajków Mimo stosunkowo niewielkiej powierzchni murawy kserotermiczne w okolicach wsi Haćki skupiają sporą grupę gatunków, pozostających pod ochroną w kraju i zagrożonych wyginięciem w północno-wschodniej Polsce. Rośliny te, w większości światłożądne i wapieniolubne, zanikają po zarzuceniu użytkowania (wypasu lub koszenia) muraw, pod wpływem ocienienia przez rozrastające się drzewa i krzewy. Dla ich utrzymania wskazane jest przywrócenie umiarkowanego wypasu muraw, ewentualnie ich wykaszania. Podobnie jest w przypadku roślin związanych z ciepłolubnymi zbiorowiskami okrajkowymi wycofują się one z miejsc silnie ocienionych, a dla ich zachowania niezbędne jest rozluźnienie zwarcia drzewostanów, pod których okapem występują. Do grupy gatunków rzadkich i chronionych związanych z murawami kserotermicznymi i ciepłolubnymi okrajkami należą: goryczka krzyżowa, łyszczec wiechowaty, ostrołódka kosmata, turzyca wczesna i zawilec wielkokwiatowy. Ryc Goryczka krzyżowa Gentiana cruciata k. wsi Proniewicze; fot. D. Wołkowycki. 76

77 Tabela Liczebność gatunków chronionych i zagrożonych w Polsce, występujących w okolicach wsi Haćki (oryg.). Liczba stanowisk Liczebność populacji na na Ochrona Kategoria Nazwa polska Nazwa łacińska obszarze obszarze prawna zagrożenia łącznie min. max. śr. Natura Natura Bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata OC 1 4 b.d. b.d. Centuria nadobna Centaurium pulchellum OC Centuria pospolita Centaurium erythraea OC Goryczka krzyżowa Gentiana cruciata OŚ Goździk kosmaty Dianthus armeria OŚ 1 30 Gruszyczka mniejsza Pyrola minor OC Jaskier wielki Ranunculus lingua OC V Kocanki piaskowe Helichrysum arenarium OC Kruszczyk błotny Epipactis palustris OŚ V Kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine OC Krwawnica wąskolistna Lythrum hyssopifolia OŚ V 1 1 Listera jajowata Listera ovata OC Łyszczec wiechowaty Gypsophila paniculata OC Podejźrzon księżycowy Botrychium lunaria OŚ V Podkolan biały Platanthera bifolia OC Selernica żyłkowana Cnidium dubium V Stokłosa żytnia Bromus secalinus V Stoplamek krwisty Dactylorhiza incarnata OC Stoplamek szerokolistny Dactylorhiza majalis OC 1 2 Turzyca wczesna Carex praecox V 1 1 m 2 Widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum OC 2 2 m 2 2 m 2 2 m 2 4 m 2 Zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris OC Złoć pochwolistna Gagea spathacea R Rzadsze gatunki objęte ochroną prawną do X 2014 r. Grążel żółty Nuphar lutea OC b.d. Pierwiosnek lekarski Primula veris OC Skrzyp pstry Equisetum variegatum OŚ m 2 20 m 2 Wilżyna bezbronna Ononis arvensis OC łącznie 77

78 [Objaśnienia do Tab : OC ochrona częściowa; OC 2012 ochrona częściowa wg Rozporządzenia z 2012 r., od X 2014 r. gatunek nie chroniony prawnie; OŚ ochrona ścisła; OŚ 2012 ochrona ścisła wg Rozporządzenia z 2012 r, od X 2014 r. nie chroniony prawnie; R gatunek umieszczony na Czerwonej liście z kategorią R (rzadki); V gatunek umieszczony na Czerwonej liście z kategorią V (narażony na wyginięcie)]. Goryczka krzyżowa Gentiana cruciata (Ryc ) ma w Polsce stanowiska skupione w niższych położeniach górskich i na wyżynach południowej części kraju, poza tym występuje nad dolną Odrą, dolną Wisłą i na Pojezierzu Mazurskim (Zając, Zając 2001). W północnowschodniej Polsce stanowiska goryczki rozmieszczone są głównie na krawędziach dolin Bugu i dolnej Narwi pod Łomżą. Goryczkę krzyżową odnotowano na 16 stanowiskach (9 w granicach obszaru Natura 2000) 34, rozproszonych w okolicach wsi Haćki, a także między wsiami Hryniewicze Duże i Proniewicze, w murawach kserotermicznych, na kilkuletnich odłogach, rzadziej na łąkach świeżych, a nawet na zaniedbanej plantacji porzeczki. Na poszczególnych stanowiskach rosło od jednego do 400 pędów kwiatowych. Łączną liczebność populacji tego gatunku szacuje się na blisko 800 pędów kwiatowych, z czego ok. 10% występuje w obrębie ostoi Murawy w Haćkach. Największe stanowisko znajduje się poza obszarem Natura 2000, koło opuszczonego gospodarstwa na północny wschód od wsi Proniewicze. Populacja goryczki krzyżowej, występująca na obszarze objętym opracowaniem, jest największą znaną w północno-wschodniej Polsce, a o jej dużym potencjale demograficznym świadczy zdolność do zasiedlania wspomnianych wyżej siedlisk zastępczych. Łyszczec wiechowaty Gypsophila paniculata (Ryc ) to gatunek osiągający północno-zachodni kres swego naturalnego zasięgu w regionie północno-wschodnim (Zając, Zając 2001), poza tym uprawiany jest jako roślina ozdobna i dziczejący lub zawlekany. Gatunek ten rośnie na glebach suchych i piaszczystych, ale zawierających węglan wapnia (Piękoś-Mirkowa, Mirek 2006), w murawach napiaskowych i kserotermicznych. Na obszarze objętym badaniami łyszczec wiechowaty występuje na czterech stanowiskach, między wsiami Proniewicze i Hryniewicze Duże, w murawach kserotermicznych, na odłogach, a także w wyrobisku. Poszczególne stanowiska liczą do 20 osobników, a łączną liczebność populacji 34 Informacje o kilku z nich uzyskane zostały dzięki uprzejmości p. Jana Mordania. 78

79 tego gatunku szacuje się na około 50 osobników. Dwa stanowiska, obejmujące niespełna 15% populacji, znajdują się w obrębie obszaru Natura Ryc Łyszczec wiechowaty Gypsophila paniculata w murawie kserotermicznej przy wyrobisku k. wsi Hryniewicze Duże; fot. D. Wołkowycki. Ostrołódka kosmata Oxytropis pilosa to gatunek rozproszony w Polsce, głównie w pasie pojezierzy (Zając, Zając 2001), w regionie północno-wschodnim także na Wzgórzach Sokólskich (Wołkowycki 2012), obrzeżach Puszczy Knyszyńskiej i nad Bugiem. To gatunek charakterystyczny muraw kserotermicznych z rzędu Festucetalia valesiacae (Matuszkiewicz 2001). Na obszarze badań ostrołódka kosmata rosła w murawie kserotermicznej między wsiami Proniewicze i Haćki (Zielnik BSG). W czasie prac terenowych w roku 2014 nie odnaleziona. Turzyca wczesna Carex praecox to gatunek częstszy w Pasie Wielkich Dolin i na Lubelszczyźnie (Zając, Zając 2001). W regionie północno-wschodnim liczny jedynie nad dolną Narwią, poza tym zawlekany. Jest to gatunek charakterystyczny bujnych muraw kserotermicznych ze związku Cirsio-Brachypodion pinnati (Matuszkiewicz 2001); rośnie na glebach piaszczystych, ale zasobnych z substancje zasadowe (Oberdorfer 1983). Została stwierdzona na jednym stanowisku wtórnym na przydrożnej skarpie w okolicach wsi Haćki. Zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris (Ryc ) występuje najliczniej na wyżynach Lubelskiej i Małopolskiej, poza tym nad dolną Wisłą i dolną Odrą oraz na 79

80 Pojezierzu Mazurskim (Zając, Zając 2001). Jest związany ze zbiorowiskami okrajkowymi z klasy Trifolio-Geranietea (Matuszkiewicz 2001) i z ciepłolubnymi zaroślami, najczęściej rośnie na przepuszczalnych glebach drobnoziarnistych. W regionie północno-wschodnim stanowiska zawilca wielkokwiatowego skupiają się na krawędzi doliny Bugu, na Suwalszczyźnie i Wzgórzach Sokólskich. Populacja w okolicach wsi Haćki należy do najliczniejszych na obszarze województwa podlaskiego (por. Faliński, Kwiatkowska-Falińska 2005). Zawilec wielkokwiatowy rośnie tu zarówno w murawach kserotermicznych, jak i na okrajkach zadrzewień. W roku 2014 gatunek ten obserwowano na 13 stanowiskach, liczących od 25 do 2000 pędów kwiatowych. Największe populacje (obejmujące ponad 85% pędów) znajdują się poza ostoją Natura 2000, na północ i wschód od wsi Proniewicze. Całkowitą liczebność gatunku w obszarze opracowania oszacowano na ponad 4300 pędów. Ryc Zawilce wilekokwiatowe Anemone sylvestris w murawie kserotermicznej k. wsi Proniewicze; fot. D. Wołkowycki. W murawach kserotermicznych dawniej rosła także goryczuszka gorzkawa Gentianella amarella (między wsiami Haćki i Proniewicze; Zielnik BSG) oraz storczyk cuchnący Orchis coriophora (pod Proniewiczami, do początku lat 70. XX w.; Faliński 1972b). Z murawami napiaskowymi, piaszczystymi odłogami i silnie nasłonecznionymi okrajkami borów sosnowych związane są kocanki piaskowe Helichrysum arenarium. To gatunek rozpowszechniony zwłaszcza w północnej i środkowej Polsce, charakterystyczny dla 80

81 muraw z klasy Koelerio-Corynephoretea. Na obszarze badań kocanki piaskowe występują na 23 stanowiskach, najczęściej na kilkuletnich odłogach, w murawach napiaskowych i kserotermicznych, rzadziej na przydrożach. Poszczególne stanowiska liczą od 5 do 1000 osobników, a łączną liczebność tego gatunku na obszarze opracowania ocenia się na ok (z czego 5% w granicach obszaru Natura 2000). Ryc Podejźrzon księżycowy Botrychium lunaria k. wsi Haćki; fot. D. Wołkowycki. Podejźrzon księżycowy Botrychium lunaria (Ryc ) to gatunek rozproszony w Polsce i w regionie północno-wschodnim (Zając, Zając 2001); charakterystyczny dla muraw bliźniczkowych z rzędu Nardetalia (Matuszkiewicz 2001). Na obszarze badań podejźrzon rośnie na dwóch stanowiskach, na zadarnionym dnie wyrobiska przy wschodnim skraju wsi Haćki (w obrębie ostoi Natura 2000) oraz na wschód od wsi Kotły, na wierzchowinie pagórka kemowego, w kadłubowym fragmencie murawy kserotermicznej o silnie rozluźnionym pokryciu traw, z dużym udziałem mchów. Populacja liczy łącznie 35 osobników. Stanowisko pod Kotłami jest zagrożone przez dalszą eksploatację piasku. Goździk kosmaty Dianthus armeria (Ryc ) stwierdzony został tylko w jednym miejscu, poza obszarem Natura 2000, na północny zachód od wsi Sobótka, w zbiorowisku o charakterze przejściowym pomiędzy murawą zawciągową Diantho-Armerietum elongatae, a łąką świeżą Poa pratensis Festuca rubra. To gatunek bardzo rzadko spotykany w regionie 81

82 północno-wschodnim. Stanowisko odkryte na Równinie Bielskiej położone jest w pobliżu kresu geograficznego zasięgu tego gatunku i należy do najdalej wysuniętych na północny wschód w Europie. Potencjalne zagrożenie stanowi dlań intensyfikacja użytkowania łąkarskiego. Ryc Goździk kosmaty Dianthus armeria k. wsi Sobótka; fot. D. Wołkowycki. B. Gatunki mokradeł i łąk Kolejna grupa, tworzona przez pięć gatunków zagrożonych bądź chronionych, w tym cztery z rodziny storczykowatych, związana jest z młakami niskoturzycowymi oraz wilgotnymi lub zmiennowilgotnymi łąkami: kruszczyk błotny, listera jajowata, selernica żyłkowana, stoplamek krwisty i stoplamek szerokolistny. Siedliska tych gatunków zagrożone są z jednej strony przez intensyfikację, a z drugiej przez zarzucanie rolnictwa. Dla ich zachowania ważne jest utrzymanie ekstensywnej gospodarki łąkarskiej, a więc koszenie raz lub co najwyżej dwa razy do roku i nie stosowanie nawożenia, ani podsiewania łąk. Inne zagrożenia to dalsze odwadnianie terenu przez pogłębianie rowów melioracyjnych i kopanie stawów. Niektóre gatunki z tej grupy są w stanie kolonizować antropogeniczne siedliska zastępcze, o osłabionej 82

83 konkurencji, a jednocześnie o dogodnych warunkach wilgotnościowych: podsiąkające dna wyrobisk i plantacje wierzby. Ryc Listera jajowata Listera ovata k. wsi Kotły; fot. D. Wołkowycki. Listera jajowata Listera ovata (Ryc ) to storczyk występujący na rozproszonych stanowiskach w całej Polsce; rośnie na wilgotnych, zwłaszcza nawapiennych łąkach, a także w żyznych lasach liściastych. Preferuje gleby żyzne i wilgotne, zawierające węglan wapnia (Szlachetko, Skakuj 1996). Listera jajowata na obszarze opracowania stwierdzona została tylko na jednym stanowisku, poza ostoją Natura 2000, na plantacji wierzby, na południowy wschód od wsi Kotły. Liczebność jej populacji wynosi ok. 300 osobników. Kruszczyk błotny Epipactis palustris to gatunek charakterystyczny młak niskoturzycowych z rzędu Caricetalia davallianae (Matuszkiewicz 2001), związany z dobrze uwilgotnionymi glebami, zasobnymi w substancje zasadowe. Pojawia się także na siedliskach przekształconych przez człowieka (m.in. w wyrobiskach piaskowni i żwirowni; Adamowski 2006). W obszarze badań kruszczyk błotny ma jedno stanowisko na tego typu siedlisku wtórnym, poza obszarem Natura 2000, na wilgotnym dnie wyrobiska na zachód od wsi 83

84 Proniewicze. Populacja liczy ok. 160 pędów kwiatowych. Bezpośrednim zagrożeniem jest dalsza eksploatacja piasku w najbliższym sąsiedztwie. Selernica żyłkowana Cnidium dubium to gatunek związany przede wszystkim z dolinami większych rzek. W regionie północno-wschodnim występuje głównie nad Bugiem, dolną Narwią i Pisą. To gatunek charakterystyczny łąk selernicowych ze związku Cnidion dubii (Załuski 1995). Selernica żyłkowana rośnie w warunkach zmiennego uwilgotnienia gleb, okresowo zasilanych przez wody opadowe i roztopowe, a okresowo przesychających. Na obszarze objętym inwentaryzacją występuje wyłącznie poza ostoją Natura 2000, głównie na zachód od wsi Proniewicze, na nieużytkowanych łąkach olszewnikowych ze związku Molinion, na obrzeżach zagłębień bezodpływowych, a także w leśnych, zastępczych zbiorowiskach dąbrów świetlistych. Stwierdzona została na 10 stanowiskach liczących łącznie ok. 500 osobników. W poszczególnych populacjach obserwowano od 10 do 100 roślin tego gatunku. Stoplamek krwisty Dactylorhiza incarnata (Ryc ) to jeden z wciąż najliczniejszych i najczęstszych przedstawicieli rodziny storczykowatych w północno-wschodniej Polsce. Jest związany głównie z wilgotnymi łąkami kośnymi ze związku Calthion i przepływowymi torfowiskami mszysto-turzycowymi, w tym także z młakami z rzędu Caricetalia davallianae. Jego stanowiska zanikają w związku z osuszaniem siedlisk oraz intensyfikacją rolnictwa, jak i wraz z porzucaniem użytkowania. W granicach obszaru Murawy w Haćkach stwierdzony na sześciu stanowiskach, a w jego okolicach na kolejnych 31, w młakach, na wilgotnych łąkach i nieużytkach połąkowych, wzdłuż rowów melioracyjnych oraz na plantacjach wierzby. Stoplamek krwisty rośnie tu w grupach liczących do 500 osobników, a łączną liczebność populacji tego gatunku szacuje się na około 1000 osobników, z czego ok. 20% występuje w obrębie ostoi Natura Liczebność pędów kwiatowych tego gatunku (jak i innych przedstawicieli rodziny storczykowatych) może jednak ulegać bardzo silnym fluktuacjom w kolejnych latach. W trakcie prac inwentaryzacyjnych stwierdzono niszczenie osobników tego gatunku przy pogłębianiu rowów melioracyjnych. Pokrewny gatunek, stoplamek szerokolistny Dactylorhiza majalis jest związany z wilgotnymi łąkami kośnymi ze związku Calthion. Pojedyncze osobniki tego gatunku odnotowane zostały tylko w jednym miejscu, na wschód od wsi Kotły. 84

85 Ryc Stoplamek krwisty Dactylorhiza incarnata w niskoturzycowej młace k. wsi Kotły; fot. D. Wołkowycki. Dwa gatunki chronione występują na mezotroficznych siedliskach bagiennych: bobrek trójlistkowy i jaskier wielki. Podobnie jak gatunkom łąk wilgotnych może im grozić dalsze odwadnianie terenu i zamiana siedlisk na stawy. Bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata to gatunek dość rozpowszechniony w całej Polsce. Rośnie w miejscach silnie podtapianych i zabagnionych. Na obszarze badań występuje na kilku stanowiskach, na obrzeżach szuwarów w zagłębieniach bezodpływowych, w ziołoroślach i olsach, m.in. w niecce wytopiskowej na południowy zachód od wsi Haćki. Jaskier wielki Ranunculus lingua jest również dość częsty na odpowiednich siedliskach w północno-wschodniej Polsce. To gatunek charakterystyczny zbiorowisk szuwarowych ze związku Magnocaricion, pojawia się też w olsach. Stwierdzony został tylko na jednym stanowisku, w szuwarach, poza obszarem Natura 2000, na południe od wsi Kotły. C. Gatunki siedlisk nietrwałych i zaburzonych Centuria nadobna Centaurium pulchellum to gatunek występujący na stanowiskach rozproszonych w całej Polsce, a w regionie północno-wschodnim rzadki (Zając, Zając 2001); charakterystyczny dla namuliskowych zbiorowisk z klasy Isoëto-Nanojuncetea (Matuszkiewicz 2001), związany w szczególności z glebami wilgotnymi i zasobnymi w substancje zasadowe (Oberdorfer 1983). Znaleziono go na jednym stanowisku, w granicach 85

86 obszaru Natura 2000, na wschód od wsi Proniewicze, w liczbie pięciu osobników. Centuria nadobna rośnie tam na łące kośnej, w miejscu o naruszonej darni. Ryc Krwawnica wąskolistna Lythrum hyssopifolia k. wsi Kotły; fot. D. Wołkowycki. Krwawnica wąskolistna Lythrum hyssopifolia (Ryc ) to gatunek zagrożony w Polsce i bardzo rzadki w regionie północno-wschodnim, osiągający na Równinie Bielskiej północny kres swego zasięgu w Europie. Ten gatunek charakterystyczny dla zbiorowisk z klasy Isoëto-Nanojuncetea rośnie na wilgotnych glebach, na brzegach rowów i starorzeczy oraz na polach uprawnych, ścierniskach i pastwiskach (Popiela 2001). Na obszarze badań stwierdzony na jednym stanowisku, poza obszarem Murawy w Haćkach, na południe od wsi Kotły, gdzie rósł tylko jeden osobnik, na gruntach ornych, w obniżeniu terenu, w którym wymokło zboże. Centuria pospolita i kruszczyk szerokolistny pojawiają się najczęściej na leśnych przydrożach i odłogach. Centuria pospolita Centaurium erythraea to gatunek dość rozpowszechniony w regionie północno-wschodnim; charakterystyczny dla zbiorowisk porębowych z klasy Epilobietea angustifolii (Matuszkiewicz 2001). W okolicach wsi Haćki centuria pospolita rośnie na 23 stanowiskach na odłogach, leśnych przydrożach, w łąkowych zbiorowiskach kadłubowych z klasy Molinio-Arrhenatheretea na siedliskach świeżych, a także w wyrobiskach. Poszczególne stanowiska liczą do 200 osobników, a łączną liczebność populacji szacuje się na około 1000 osobników, z czego 35 w obrębie ostoi Natura

87 Ryc Centuria pospolita Centaurium erythraea k. wsi Proniewicze; fot. D. Wołkowycki. Ryc Kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine k. wsi Proniewicze; fot. D. Wołkowycki. Kruszczyk szerokolistny Epipactis helleborine to jeden z szerzej rozpowszechnionych przedstawicieli storczykowatych w Europie i w Polsce, a także w regionie północnowschodnim. Występuje na obrzeżach różnorodnych zbiorowisk leśnych i zaroślowych (m.in. grądów i łęgów), częściej na podłożu węglanowym (Szlachetko, Skakuj 1996). Stosunkowo często pojawia się on na siedliskach przekształconych przez człowieka, zwłaszcza na leśnych 87

88 przydrożach (Adamowski 2006). Również na obszarze badań kruszczyk szerokolistny pojawia się najczęściej na poboczach leśnych dróg na siedliskach borów mieszanych, grądów i łęgów, rzadziej w głębi drzewostanów, głównie poza obszarem Natura 2000, w kompleksie leśnym na zachód od wsi Proniewicze. Znaleziono 25 stanowisk tego gatunku, liczących od 1 do 19 pędów, a całkowitą liczebność jego populacji na obszarze opracowania szacuje się na około 130 pędów. Zarówno centuria pospolita, jak i kruszczyk szerokolistny to gatunki niezagrożone na tym obszarze. D. Gatunki segetalne Pola uprawne są miejscem występowania stokłosy żytniej Bromus secalinus (Ryc ). To gatunek charakterystyczny zbiorowisk segetalnych z rzędu Centauretalia cyani, towarzyszących uprawom zbóż (Matuszkiewicz 2001). W okolicach wsi Haćki stokłosa żytnia występowała na 7 stanowiskach, najczęściej na skrajach pól ornych. Na poszczególnych stanowiskach obserwowano od 15 do 250 osobników, a łączną liczebność tego gatunku w obszarze badań szacuje się na około 700 osobników, z czego ok. 200 stwierdzono w obrębie ostoi Natura To tzw. gatunek spejrochoryczny, przystosowany na drodze długotrwałej selekcji do rozsiewania nasion wyłącznie z ziarnem zbóż. Główne zagrożenie stanowi dlań intensyfikacja gospodarki rolnej, w szczególności stosowanie dokładnie oczyszczonego materiału siewnego i herbicydów. W materiałach ze stanowisk archeologicznych z okolic Haciek odkryte zostały szczątki życicy rocznej Lolium temulentum (Czeczuga i in. 1976; por. Lityńska-Zając 2005), rośliny uznawanej współcześnie za silnie zagrożoną wyginięciem w regionie północno-wschodnim. Rozsiewa się ona w podobny sposób, jak kostrzewa żytnia. Nie została odnaleziona w czasie prac terenowych w 2014 r. E. Gatunki leśne Dwa gatunki chronione lub zagrożone w Polsce występują na obszarze badań na siedliskach lasów liściastych i mieszanych: podkolan biały i złoć pochwowata. 88

89 Ryc Podkolan biały Platanthera bifolia k. wsi Proniewicze; fot. D. Wołkowycki. Podkolan biały Platanthera bifolia (Ryc ) jest spotykany w różnych zbiorowiskach roślinnych, zarówno leśnych (grądy, łęgi, dąbrowy świetliste), jak i nieleśnych (psiary, łąki wilgotne, murawy); podobnie szeroka jest jego amplituda ekologiczna co do odczynu gleby, jej wilgotności i uziarnienia (Oberdorfer 1983; Szlachetko, Skakuj 1996). Na obszarze badań podkolan występuje na 10 stanowiskach, w grupach liczących do 60 osobników. Jego populacja została oszacowana na około 100 osobników. Najwięcej stanowisk tego gatunku skupia się w kompleksie leśnym na zachód od wsi Proniewicze, w zbiorowiskach zastępczych boru mieszanego sierpikowego i świetlistej dąbrowy, zwłaszcza na skrajach drzewostanu i zrębów. Najliczniejsze stanowisko podkolana odnaleziono jednak na nieużytkowanej łące zmiennowilgotnej. Złoć pochwowata Gagea spathacea to gatunek, którego stanowiska skupiają się na Pomorzu Zachodnim, Warmii i w Puszczy Białowieskiej (Sokołowski 1995; Zając, Zając 2001). Rośnie w żyznych i wilgotnych lasach liściastych (zwłaszcza w grądach i łęgach). Na obszarze badań stwierdzono jedno stanowisko pod okapem wtórnego drzewostanu tworzonego przez sosnę, świerk i brzozę na krawędzi niecki wytopiskowej, w obszarze Natura 2000, na południowy zachód od wsi Haćki, a jej populacja liczy około 50 osobników. 89

90 Kolejne dwa spośród gatunków chronionych rosną w lasach iglastych: gruszyczka mniejsza i widłak jałowcowaty. Ich propagule 35 mogą być przenoszone na duże odległości i najprawdopodobniej w ten sposób dostały się one do zapustów i nasadzeń iglastych. Gruszyczka mniejsza Pyrola minor to gatunek w regionie północno-wschodnim dość częsty; charakterystyczny dla borów z klasy Vaccinio-Piceetea (Matuszkiewicz 2001). W granicach obszaru opracowania stwierdzono trzy stanowiska tego gatunku, wszystkie poza ostoją Natura 2000, liczące od 15 do 500 osobników, łącznie 535. Największe stanowisko odnaleziono na północ od wsi Sobótka, a dwa mniejsze w kompleksie leśnym na zachód od wsi Proniewicze. Widłak jałowcowaty Lycopodium annotinum to gatunek rozpowszechniony w lasach w północnej i wschodniej Polsce, charakterystyczny dla borów świerkowych i mieszanych z rzędu Vaccinio-Piceetalia (Matuszkiewicz 2001), cienioznośny, związany z kwaśnymi, świeżymi lub wilgotnymi glebami (Oberdorfer 1983). Znaleziony na dwóch stanowiskach poza obszarem Murawy w Haćkach, w kompleksie leśnym na zachód od wsi Proniewicze. Oba stanowiska liczyły po kilkadziesiąt pędów i zajmowały po ok. 2 m 2. Żaden z gatunków leśnych nie jest zagrożony przez niekorzystne przeobrażenia siedlisk. Należy jednak dołożyć starań, aby ich stanowiska nie zostały zniszczone przypadkowo w trakcie zabiegów gospodarczych Gatunki regionalnie rzadkie i zagrożone w województwie podlaskim Poza gatunkami objętymi ochroną prawną lub też formalnie uznanymi za zagrożone wyginięciem w skali całego kraju na uwagę zasługują także inne rośliny, coraz rzadziej spotykane w północno-wschodniej Polsce. W murawach kserotermicznych i na ciepłolubnych okrajkach stwierdzono występowanie ośmiu tego rodzaju gatunków regionalnie rzadkich lub zagrożonych. Podobnie jak opisanym powyżej chronionym gatunkom murawowym, im także zagraża ocienienie przez krzewy i drzewa, wkraczające po zaprzestaniu użytkowania. 35 Propagule różnego typu organy roślin służące do rozprzestrzeniania, zarówno pochodzenia generatywnego, jak wegetatywnego, takie jak zarodniki, nasiona, owoce, cebulki, bulwki itp. 90

91 Krwawniki pagórkowy Achillea collina i panoński A. pannonica to gatunki rozpowszechnione w południowej części Polski, na Podlasiu bardzo rzadkie (Faliński 1972b; Zając, Zając 2001). Związane są z murawami kserotermicznymi z rzędu Festucetalia valesiacae (Matuszkiewicz 2001). W obszarze opracowania występowały w dziewięciu płatach muraw w okolicach wsi Haćki oraz między Proniewiczami i Hryniewiczami Dużymi. Oleśnik górski Libanotis pyrenaica na niżu rośnie w murawach kserotermicznych, na ciepłolubnych okrajkach i w zaroślach. To gatunek umiarkowanie światłożądny i wapieniolubny. W północno-wschodniej Polsce zagrożony wyginięciem; w regionie częściej występuje jedynie na krawędziach doliny Bugu (Faliński i in. 2000). W okolicach Haciek rośnie u podnóża pagórka Zamok. Populacja tutejsza liczy przeszło 200 osobników przechodzących pełny cykl życiowy. Pojedyncze rośliny tego gatunku obserwowano także na wyniesieniu terenu między pagórkami Zamok i Betłah. Pierwiosnek lekarski Primula veris jest dość rozpowszechniony w całym kraju (Zając, Zając 2001). W regionie północno-wschodnim występuje głównie w większych kompleksach leśnych i jest związany z ciepłolubnymi lasami (dąbrowy świetliste, ciepłolubne postacie grądów), może też występować na widnych okrajkach i w murawach kserotermicznych. Na obszarze badań występuje tylko w obrębie niecki wytopiskowej na południowy zachód od wsi Haćki, najliczniej w murawach na pagórkach Zamok (około 1000 osobników) i Betłah (ponad 200 osobników). Mniejsze stanowisko (do 50 osobników) obserwowano na krawędzi tej niecki, na skraju i w lukach drzewostanu. Zagraża mu tam silne ocienienie i opad kwaśnej ściółki świerkowej oraz rozwój ziołorośli jeżynowych. Stanowiska przetacznika pagórkowego Veronica teucrium skupiają się na wyżynach Polski południowej, nad dolną Odrą, dolną Wisłą i na Pojezierzu Mazurskim (Zając, Zając 2001). Jest on uważany za gatunek charakterystyczny dla zbiorowisk okrajkowych ze związku Geranion sanguinei (Matuszkiewicz 2001). W okolicach Haciek występuje dość licznie (setki pędów), ale tylko na jednym stanowisku, w obrębie ostoi Natura 2000, w murawach kserotermicznych na pagórku Zamok. Skalnica trójpalczasta Saxifraga tridactylites to gatunek charakterystyczny muraw kserotermicznych z klasy Festuco-Brometea (Matuszkiewicz 2001), na Podlasiu bardzo rzadki. 91

92 Na obszarze badań znaleziony na dwóch stanowiskach, liczących łącznie około 50 osobników: w murawie kserotermicznej między pagórkami Zamok i Betłah oraz na odłogach, na południowy wschód od wsi Hryniewicze Duże. Żebrzyca roczna Seseli annuum występuje głównie na wyżynach południowej Polski i nad dolną Wisłą (Zając, Zając 2001), a w regionie północno-wschodnim na Wzgórzach Sokólskich i nad Bugiem. To gatunek charakterystyczny bujnych muraw kserotermicznych ze związku Cirsio-Brachypodion pinnati (Matuszkiewicz 2001), umiarkowanie światłożądny i wapieniolubny. W okolicach wsi Haćki to stały i liczny element muraw kserotermicznych (ponad 25 stanowisk, przynajmniej kilka tysięcy osobników), wkraczający także na siedliska zastępcze, na odłogi i przydroża. Dwa gatunki regionalnie rzadkie: wilżyna bezbronna i skalnica ziarenkowata są związane głównie z łąkami świeżymi, miedzami i przydrożami. Wilżyna bezbronna Ononis arvensis obserwowana była na 11 stanowiskach, a jej łączną liczebność szacuje się na około 50 osobników. Skalnica ziarenkowata Saxifraga granulata odnotowana została na dwóch stanowiskach: u podnóży pagórka Zamok oraz przy kemie na wschód od wsi Proniewicze. Łączna liczebność populacji szacowana jest na około 300 osobników. Okrzyn łąkowy Laserpitium prutenicum to gatunek charakterystyczny zmiennowilgotnych łąk trzęślicowych ze związku Molinion (Matuszkiewicz 2001). Rośnie też w świetlistych dąbrowach i sierpikowych borach mieszanych. Na tego typu siedliskach łąkowych i leśnych okrzyn występuje na kilku stanowiskach w kompleksie leśnym na zachód od wsi Proniewicze i na jego obrzeżach. Skrzyp pstry Equisetum variegatum to gatunek górski, charakterystyczny dla zbiorowisk kamieńców nadrzecznych (Matuszkiewicz 2001), do X 2014 objęty ochroną ścisłą. Występuje też na siedliskach przekształconych przez człowieka, takich jak dna żwirowni i piaskowni (Czylok i in. 2008). Na Podlasiu niemal nie notowany do początku XXI w. Na obszarze badań znaleziony na wilgotnym dnie wyrobiska między wsiami Proniewicze i Hryniewicze Duże. Stanowisko zajmuje około 20 m 2 i liczy setki pędów. 92

93 Gatunki inwazyjne Z dotychczasowych obserwacji wynika, że żaden z obcych geograficznie gatunków inwazyjnych nie powoduje obecnie poważnego zagrożenia dla najcenniejszych składników szaty roślinnej okolic wsi Haćki. Niektóre z nich mogą jednak stwarzać takie zagrożenia w przyszłości, jeśli nie podejmie się odpowiednich środków zaradczych. Ewentualnym monitoringiem pod kątem przeciwdziałania ekspansji tych gatunków należałoby objąć w pierwszym rzędzie siedliska muraw kserotermicznych, a także łęgów, wraz z ich otoczeniem. Czeremcha amerykańska Padus serotina to gatunek inwazyjny w niemal całej Europie, rozprzestrzeniający się w zbiorowiskach leśnych (Starfinger 1997; Weber 2003). Jest też sadzona jako roślina ozdobna, a dawniej także jako tzw. domieszka biocenotyczna na ubogich siedliskach borowych. W Polsce jest to jedna z najczęściej spotykanych roślin inwazyjnych. Kolonizuje przede wszystkim siedliska kwaśnie i niezbyt żyzne (Tokarska-Guzik i in. 2014). Na obszarze badań jest bardzo rozpowszechniona. Stanowi stały składnik podszytu borowych zbiorowisk zastępczych i sosnowych zadrzewień na siedliskach porolnych. Największe populacje stwierdzono we wschodniej części obszaru. Zwalczanie czeremchy amerykańskiej jest bardzo trudne, ze względu na znaczną liczebność gatunku, łatwość regeneracji wegetatywnej, masową produkcję nasion i ich roznoszenie przez ptaki. Dąb czerwony Quercus rubra to gatunek uprawiany jako roślina ozdobna w parkach i na przydrożach, a także sadzony jako domieszka i rozprzestrzeniający się spontanicznie w lasach. Na obszarze badań nie jest zbytnio rozpowszechniony; spotyka się go w dolnych warstwach leśnych zbiorowisk zastępczych i na siedliskach ruderalnych. Warto zaprzestać dalszych nasadzeń dębu czerwonego w lasach w tym rejonie. Dereń rozłogowy Cornus sericea to uciekinier z hodowli, rozprzestrzeniający się w wielu krajach Europy (DAISIE 2014). W Polsce dereń rozłogowy uznawany jest za gatunek regionalnie inwazyjny, kolonizujący lasy i zarośla łęgowe (Tokarska-Guzik i in. 2014). Na Podlasiu rozprzestrzenia się m.in. w dolinie Biebrzy (Werpachowski 2000), w okolicach Białegostoku, a w mniejszym stopniu także w Puszczy Białowieskiej (Adamowski i in. 2002). Na obszarze badań dereń rozłogowy dopiero rozpoczyna ekspansję, kolonizując wilgotne nieużytki połąkowe i ekstensywne pastwiska między wsiami Proniewicze i Hryniewicze Duże, a także obrzeża łęgów, zarośla i zapusty na siedliskach wilgotnych. Dereń rozłogowy może 93

94 ograniczać rozwój rodzimych gatunków roślin tworząc zwarte zarośla na dogodnych siedliskach, takich jak skraje drzewostanu i luki na siedliskach łęgów, młaki i wilgotne łąki w przypadku porzucenia ich użytkowania. Ewentualne zwalczanie tego gatunku jest trudne, ze względu na jego zdolność do rozrostu wegetatywnego, zakorzeniania pędów pokładających się po powierzchni gleby, rozpowszechnioną uprawę jako rośliny ozdobnej oraz roznoszenie nasion przez ptaki. Jesion pensylwański Fraxinus pennsylvanica to gatunek inwazyjny w znacznej części Europy (DAISIE 2014). Według literatury (Tokarska-Guzik i in. 2014) kolonizuje głównie siedliska lasów łęgowych w dolinach rzecznych, jednak obserwacje własne wskazują na szerszą amplitudę ekologiczną tego gatunku. W okolicach wsi Haćki, gdzie źródłem obsiewu jest nasadzenie przydrożne wzdłuż szosy Białystok Bielsk Podlaski, jesion pensylwański pojawia się na siedliskach ruderalnych, a także w zadrzewieniach i zapustach na gruntach porolnych, na siedliskach borów mieszanych, grądów i łęgów, nawet w odległości jednego kilometra od drzew matecznych. Wkracza on też bezpośrednio na nieużytkowane zbiorowiska trawiaste (murawy kserotermiczne i łąki), zwłaszcza w bezpośrednim sąsiedztwie (do m) od owocujących drzew. Całkowitą liczebność populacji jesiona pensylwańskiego w obszarze badań szacuje się na tysiące osobników. Należy liczyć się z jego dalszą ekspansją, co w przyszłości może mieć wpływ na stan najcenniejszych składników szaty roślinnej ostoi Murawy w Haćkach. Bez likwidacji nasadzenia jesiona pensylwańskiego wzdłuż szosy Białystok Bielsk Podlaski trudno będzie zahamować jego dalsze rozprzestrzenianie. W szczególności należy usuwać ten gatunek z pagórka kemowego będącego pomnikiem przyrody, przy wjeździe do wsi Haćki. Jego dalszy wzrost na tym terenie może negatywnie wpłynąć na losy jednej z populacji Botrychium lunaria, a także siedliska naturowego zarośli jałowcowych (typu 5130). Klon jesionolistny Acer negundo to jeden z bardziej rozpowszechnionych gatunków inwazyjnych w Polsce i Europie (Weber 2003; Tokarska-Guzik 2005). Rozprzestrzenia się przede wszystkim w dolinach rzecznych, na siedliskach lasów łęgowych i w miejscach antropogenicznie zaburzonych (Tokarska-Guzik i in. 2014), choć przejściowo może pojawiać się na suchszych i uboższych siedliskach (Adamowski W. npbl.). Na Podlasiu dość częsty, m.in. w dolinie Bugu (Faliński i in. 2000), w Puszczy Białowieskiej (Adamowski i in. 2002), w 94

95 okolicach Białegostoku. W okolicach wsi Haćki dość rzadko spotkać można nieliczne osobniki na skrajach łęgów, w zapustach brzozowych i na siedliskach ruderalnych. Ze względu na wiatrosiewność i wysoką produkcję nasion klon jesionolistny może w przyszłości rozprzestrzeniać się szerzej, zwłaszcza w łęgach. W celu ograniczenia ekspansji tego gatunku wskazane byłoby usunięcie istniejących osobników i zaprzestanie jego hodowli w rejonie ostoi Murawy w Haćkach. Ryc Kolczurka klapowana Echinocystis lobata masowo porastająca brzegi rzeki Białej; fot. D. Wołkowycki. Kolczurka klapowana Echinocystis lobata (Ryc ) to uciekinier z hodowli, w Polsce uznawana za gatunek inwazyjny w skali całego kraju, kolonizujący brzegi rzek, ziołorośla nadrzeczne oraz lasy i zarośla łęgowe (Wołkowycki 2013; Tokarska-Guzik i in. 2014). Na obszarze badań gatunek ten nadal jest dość często uprawiany jako roślina ozdobna. Spontaniczne, rozległe stanowiska kolczurki klapowanej znajduje się tu na wilgotnych siedliskach ruderalnych, na obrzeżach drzewostanów olchowych, a zwłaszcza na brzegach rzek. Inwazja tego gatunku jest zaawansowana. Zwalczanie kolczurki jest niemożliwe ze względu na biologię (gatunek jednoroczny), rozpowszechnienie uprawy i znaczną liczebność spontanicznych populacji. Łubin trwały Lupinus polyphyllus może kolonizować łąki świeże i nadrzeczne ziołorośla, a rzadziej także murawy kserotermiczne (Tokarska-Guzik i in. 2014). Uprawiany jest jako roślina ozdobna, a także jako okrywowa i zielony nawóz. W okolicach wsi Haćki łubin 95

96 trwały spotykany jest przede wszystkim na przydrożach leśnych i na odłogach. W przyszłości może zagrozić łąkom świeżym, a w mniejszym stopniu murawom kserotermicznym ze względu na znaczną produkcję biomasy i wzbogacanie gleby w związki azotu. Roślinie tej sprzyjają późne terminy koszenia łąk. Wskazane byłoby monitorowanie obecności łubinu w płatach dobrze zachowanych łąk świeżych oraz muraw kserotermicznych i jego mechaniczne usuwanie. Nawłocie kanadyjska Solidago canadensis i późna S. gigantea mogą zagrażać łąkom zmiennowilgotnym, ziołoroślom nadrzecznym, w mniejszym stopniu także łąkom świeżym i murawom kserotermicznym (Tokarska-Guzik i in. 2014). W okolicach wsi Haćki inwazja tych gatunków dopiero się zaczyna. Jak dotąd spotykane są one tutaj w postaci niewielkich kęp, liczących kilkanaście kilkadziesiąt pędów, najczęściej na siedliskach ruderalnych, brzegach zapustów, na przydrożach. Wskazany byłby monitoring ich pojawu w płatach muraw i łąk świeżych oraz w ich otoczeniu, chociaż ewentualne zwalczanie byłoby niezwykle trudne ze względu na obecność tych gatunków w uprawie, szerokie spektrum potencjalnie kolonizowanych zbiorowisk, duże zdolności do rozmnażania wegetatywnego, wiatrosiewność i zdolność do tworzenia rozległych skupień. Niecierpek drobnokwiatowy Impatiens parviflora zajmuje bardzo zróżnicowane typy siedlisk, zarówno leśnych (łęgi, grądy, bory mieszane), jak i antropogenicznych (sady, ogrody, parki, przypłocia, śmietniska, tereny kolejowe; Trepl 1984; Tokarska-Guzik i in. 2014). Rozprzestrzenia się m. in. w Puszczy Białowieskiej (Adamowski, Keczyński 1998), a także w okolicach Białegostoku. Na obszarze badań niecierpek drobnokwiatowy został znaleziony na licznych stanowiskach, pod okapem nasadzeń sosnowych i dębowych, na siedliskach boru mieszanego świeżego i lasu świeżego. Zwalczanie tego gatunku jest bezcelowe, ze względu na podatność zastępczych zbiorowisk leśnych na kolonizację, jak i znaczną liczebność istniejącej populacji, a także położenie ostoi w pobliżu szlaków komunikacyjnych, mogących stanowić drogi migracji. Niecierpek gruczołowaty Impatiens glandulifera kolonizuje przede wszystkim siedliska antropogeniczne oraz doliny rzeczne (Tokarska-Guzik i in. 2014). Najnowsze badania nad jego ekologią (Skalova i in. 2013) wskazują na możliwości ekspansji także na siedliska suchsze i uboższe, niż dotychczas. Na Podlasiu niezbyt często spotykany, w rejonie Puszczy 96

97 Białowieskiej niemal całkowicie zaprzestano jego uprawy, wycofał się też z części stanowisk spontanicznych (Adamowski W. npbl.). W przypadku niewielkich stanowisk możliwe i wykonalne jest zwalczanie przez wyrywanie pojedynczych roślin i ich skupień, najlepiej na początku kwitnienia, ze względu na fakt kiełkowania nawet nie w pełni dojrzałych nasion i tworzenie banku nasion (Janczak, Zieliński 2012). Robinia akacjowa Robinia pseudacacia może zagrażać murawom napiaskowym, a w mniejszym stopniu także murawom kserotermicznym i ciepłolubnym dąbrowom (Tokarska- Guzik i in. 2014). W okolicach wsi Haćki jest sadzona na terenach zabudowanych, a spontanicznie występuje na siedliskach ruderalnych, przede wszystkim zaśmieconych wyrobiskach i na przydrożach, a także na obrzeżach zapustów. Zaleca się monitorowanie jej obecności w płatach muraw i w ich otoczeniu, ze względu na duże zdolności do rozmnażania wegetatywnego, łatwość regeneracji i trudność zwalczania. Słonecznik bulwiasty (topinambur) Helianthus tuberosus to jeden z częściej spotykanych gatunków inwazyjnych w Europie (Weber 2003). Powszechnie uprawiany jest na poletkach łowieckich (m.in. w okolicach wsi Proniewicze). Kolonizuje murawy kserotermiczne i nadrzeczne ziołorośla (Tokarska-Guzik i in. 2014). Zwalczanie topinamburu jest trudne, ze względu na jego olbrzymie zdolności do rozmnażania wegetatywnego. Wskazane byłoby zaprzestanie jego uprawy na poletkach śródleśnych. Trojeść amerykańska Asclepias syriaca to gatunek inwazyjny w krajach Europy Południowej i Środkowej, rozprzestrzeniający się przede wszystkim w zbiorowiskach murawowych z klasy Festuco-Brometea (Bagi 2008), a także na siedliskach ruderalnych (Sirbu, Oprea 2011). W Polsce trojeść uznawana jest za roślinę potencjalnie inwazyjną, mogącą kolonizować murawy kserotermiczne (Tokarska-Guzik i in. 2014). Na obszarze badań jest uprawiana jako roślina miododajna, posiada także jedno spontaniczne stanowisko między wsiami Proniewicze i Haćki, liczące tysiące pędów, na którym jednak nie obserwowano wytwarzania nasion. Trojeść amerykańska, w związku z preferencjami ekologicznymi, może zagrozić w przyszłości murawom kserotermicznym. Zwalczanie tego gatunku jest trudne ze względu na rozbudowaną sieć kłączy i duże zdolności rozrostu wegetatywnego, a także wiatrosiewność (Bagi 2008). 97

98 Winobluszcz zaroślowy Parthenocissus inserta (Ryc ) kolonizuje przede wszystkim siedliska łęgów (Tokarska-Guzik i in. 2014) i innych siedlisk leśnych. W okolicach wsi Haćki jest rozpowszechniony jako roślina ozdobna w ogrodach, pojawia się także spontanicznie na siedliskach ruderalnych, na okrajkach lasów, a nawet w ich wnętrzu, w zbiorowiskach zastępczych łęgów i lasów dębowo-wiązowych. Jego zwalczanie jest trudne ze względu na znaczne rozpowszechnienie uprawy i roznoszenie nasion przez ptaki. Ryc Winoblusz zaroślowy Parthenocissus inserta na sosnach rosnących na żyznym siedlisku lasowym, na zachód od wsi Proniewicze; fot. D. Wołkowycki Roślinność i siedliska przyrodnicze D. Wołkowycki, W. Adamowski Na Równinie Bielskiej, w okolicach wsi Haćki na obszarze objętym inwentaryzacją stwierdzono 47 typów roślinności w randze zespołu 36 oraz 28 w randze zbiorowiska 37 lub 36 Zespół roślinny podstawowa jednostka klasyfikacji roślinności (syntaksonomii). Jest to typ zbiorowiska roślinnego o określonej charakterystycznej kombinacji gatunków. 37 Zbiorowisko roślinne jednostka organizacji roślinności tworzona poprzez ekologicznie powiązane populacje różnych gatunków roślin, wspólnie występujących w konkretnej przestrzeni i korzystających z zasobów środowiska. 98

99 innych jednostek syntaksonomicznych 38 (o kadłubowym składzie gatunkowym lub ujętych zbiorczo), należących do 19 klas (por. wykaz poniżej). Tak obszerna lista syntaksonów sugerować może wysoką różnorodność krajobrazu, siedlisk przyrodniczych i biogeocenoz 39. Wiele typów roślinności reprezentowanych jest jednak przez drobnopowierzchniowe płaty, spotykane sporadycznie, a obszar zdominowany jest przez ubogą gatunkowo roślinność agrocenoz 40, intensywnie uprawianych użytków zielonych oraz zapustów i kadłubowych 41, zastępczych zbiorowisk leśnych (Tab ; Ryc ; Aneks: Ryc ). Systematyczny wykaz zbiorowisk roślinnych okolic wsi Haćki na Równinie Bielskiej 1. Klasa Lemnetea minoris R. Tx Rząd Lemnetalia minoris R. Tx Związek Lemnion gibbae R. Tx. et. A. Schwabe 1974 in R. Tx Zespół Spirodeletum polyrhizae (Kelhofer 1915) W. Koch 1954 em. R. Tx. et A. Schwabe 1974 in R. Tx Klasa Bidentetea tripartiti R. Tx., Lohm. et Prsg 1950 Rząd Bidentetalia tripartiti Br.-Bl. et R. Tx Związek Bidention tripartiti Nordh Zespół Polygono-Bidentetum (Koch 1926) Lohm Klasa Stellarietea mediae R. Tx., Lohm.et Prsg 1950 zbiorowiska segetalne i ruderalne 4. Klasa Epilobietea angustifolii R. Tx. et Prsg 1950 Rząd Atropetalia Vlieg Związek Epilobion angustifolii (Rübel 1933) Soó 1933 Zespół Calamagrostietum epigeji Juraszek Syntakson dowolna jednostka klasyfikacji fitosocjologicznej; syntaksonem jest konkretny zespół roślinności, związek, rząd i klasa zespołów. 39 Biogeocenoza ekosystem; złożony układ ekologiczny, powtarzalny w tym samym typie środowiska (biotopu), stanowiącego warunki bytowania powiązanych ze sobą organizmów różnych gatunków, składających się na biocenozę. 40 Agrocenoza, agrobiocenoza typ biocenozy występujący na terenach użytkowanych rolniczo (pola, ogrody, sady), charakteryzujący się z reguły znacznym uproszczeniem składu gatunkowego. 41 Zbiorowiska kadłubowe zbiorowiska z różnych przyczyn zubożałe florystycznie, pozbawione w szczególności gatunków charakterystycznych dla syntaksonów niższej rangi i wskutek tego nie dające się zakwalifikować do określonego zespołu, a jedynie do związku, rzędu, a nawet klasy. 99

100 Związek Sambuco-Salicion R.Tx. et Neum Zespół Rubetum idaei Pfeiff em. Oberd Klasa Artemisietea vulgaris Lohm., Prsg et R. Tx. in R. Tx Podklasa Artemisienea vulgaris zbiorowiska ruderalne Podklasa Galio-Urticenea Pass Rząd Glechometalia hederaceae R. Tx. in R. Tx. et Brun-Hool 1975 Związek Aegopodion podagrariae R. Tx Zespół Anthriscetum sylvestris Hadač 1978 Zespół Chaerophylletum aromatici Gutte 1963 Zespół Urtico-Aegopodietum podagrariae (R. Tx n.n.) em. Dierschke 1974 Rząd Convolvuletalia sepium R. Tx Związek Convolvulion sepium R. Tx em. Th. Müll Zespół Urtico-Calystegietum sepium Görs et Th. Müll Klasa Agropyretea intermedio-repentis (Oberd. et all. 1967) Müller et Görs 1969 Rząd Agropyretalia intermedio-repentis (Oberd. et all. 1967) Müller et Görs 1969 Związek Convolvulo-Agropyrion repentis Görs 1966 zbiorowisko z Bromus inermis zbiorowiska gruntów porolnych 7. Klasa Potametea R. Tx. et Prsg. Rząd Potametalia Koch 1926 Związek Nymphaeion Oberd Zespół Hydrocharitetum morsus-ranae Langendonck 1935 Zespół Potametum natantis Soó 1923 Zespół Nupharo-Nymohaeetum albae Tomasz Zespół Polygonetum natantis Soó 1927 Związek Hottonion Segal 1964 Zespół Hottonietum palustris R. Tx Klasa Phragmitetea R. Tx. et Prsg 1942 Rząd Phragmitetalia Koch 1926 zbiorowisko z Calamagrostis canescens Związek Phragmition Koch 1926 Zespół Eleocharitetum palustris Šennikov 1919 Zespół Equisetetum fluviatilis Steffen 1931 Zespół Phragmitetum australis (Gams 1927) Schmale 1939 Zespół Typhetum latifoliae Soó 1927 Zespół Acoretum calami Kobendza 1948 Zespół Oenantho-Rorippetum Lohm Zespół Glycerietum maximae Hueck

101 Zespół Sagittario-Sparganietum emersi R. Tx Związek Magnocaricion Koch 1926 Zespół Iridetum pseudacori Eggler 1933 Zespół Caricetum ripariae Soó 1928 Zespół Caricetum acutiformis Sauer 1937 Zespół Caricetum paniculatae Wangerin 1916 Zespół Caricetum rostratae Rūbel 1912 Zespół Caricetum elatae Koch 1926 Zespół Caricetum distichae (Nowiński 1928) Jonas 1933 Zespół Caricetum gracilis (Graebn. et Hueck 1931) R. Tx Zespół Caricetum vesicariae Br.-Bl. et Denis 1926 Zespół Caricetum vulpinae Nowiński 1928 Zespół Phalaridetum arundinaceae (Koch 1926 n.n.) Libb Związek Sparganio-Glycerion fluitans Br.-Bl. et Siss. in Boer 1942 Zbiorowisko Glyceria fluitans (Glycerietum fluitantis Wilzek 1935) 9. Klasa Koelerio glaucae-corynephoretea canescentis Klika in Klika et Novak 1941 murawy napiaskowe Rząd Corynephoretalia canescentis R. Tx Związek Corynephorion canescentis Klika 1934 Zespół Spergulo vernalis-corynephoretum (R. Tx. 1928) Libb Związek Vicio lathyroidis-potentillion argenteae Brzeg in Brzeg et M. Wojt Zespół Diantho-Armerietum elongatae Krausch Klasa Molinio-Arrhenatheretea R. Tx kadłubowe zbiorowiska łąkowe i pastwiskowe z kl. Molinio-Arrhenatheretea Rząd Plantaginetalia majoris R. Tx. (1943) 1950 Związek Polygonion avicularis Br.-Bl ex Aich zbiorowiska przydrożne Rząd Trifolio fragiferae-agrostietalia stoloniferae R. Tx Związek Agropyro-Rumicion crispi Nordh em. R. Tx Zespół Blysmo-Juncetum compressi (Libb. 1930) R. Tx Rząd Molinietalia Koch 1926 Związek Filipendulion ulmariae Segal 1966 ziołorośla wiązówkowe Związek Molinion W. Koch 1926 Zespół Junco-Molinietum Prsg 1951 zb. kadłubowe ze zw. Molinion Związek Calthion R. Tx em. Oberd Zespół Cirsietum rivularis Nowiński 1927 Zespół Scirpetum sylvatici Ralski 1931 Zespół Epilobio-Juncetum effusi Oberd Zbiorowisko Deschampsia caespitosa (Deschampsietum caespitosae Horvatić 1930) 101

102 Związek Alopecurion pratensis Pass Zespół Alopecuretum pratensis (Regel 1925) Steffen 1931 Rząd Arrhenatheretalia Pawł Związek Arrhenatherion elatioris (Br.-Bl. 1925) Koch 1926 Zespół Arrhenatheretum elatioris Br.-Bl. ex Scherr.1925 Zbiorowisko Poa pratensis - Festuca rubra Fijałk pro ass. zb. kadłubowe ze zw. Arrhenatherion Związek Cynosurion R. Tx Zespół Lolio-Cynosuretum R. Tx Klasa Festuco-Brometea Br.-Bl. et R. Tx Rząd Festucetalia valesiacae Br.-Bl. et R. Tx murawy kserotermiczne 12. Klasa Scheuchzerio-Caricetea nigrae (Nordh. 1937) R. Tx Rząd Scheuchzerietalia palustris Nordh Związek Caricion lasiocarpae Vanden Bergh. ap. Lebrun et all Zespół Caricetum diandrae Jon em. Oberd Rząd Caricetalia davallianae Br.-Bl Związek Caricion davallianae Klika 1934 Zespół Caricetum paniceo-lepidocarpae Braun 1968 (Caricetum fuscopaniceae Sokoł. 1987) 13. Klasa Nardo-Callunetea Prsg 1949 Rząd Nardetalia Prsg 1949 Związek Violion caninae Schwick murawy bliźniczkowe Rząd Calluno-Ulicetalia (Quant. 1935) R. Tx wrzosowiska Związek Pohlio-Callunion Shimwell 1973em. Brzeg 1981 Zespół Sieglingio-Agrostietum Brzeg Klasa Trifolio-Geranietea sanguinei Th. Mūller 1962 Rząd Origanetalia Th. Mūller 1962 ciepłolubne zbiorowiska okrajkowe 15. Klasa Rhamno-Prunetea Rivas Goday et Garb Rząd Prunetalia spinosae R. Tx ciepłolubne zarośla 16. Klasa Salicetea purpureae Moor 1958 Rząd Salicetalia purpureae Moor 1958 Związek Salicion albae R. Tx Zbiorowisko z Salix fragilis 102

103 17. Klasa Alnetea glutinosae Br.-Bl. et R. Tx Rząd Alnetalia glutinosae R. Tx Związek Alnion glutinosae (Malc. 1929) Meijer Drees 1936 Zespół Salicetum pentandro-cinereae (Almq. 1929) Pass Zespół Ribeso nigri-alnetum Sol.-Górn. (1975) 1987 zbiorowisko zastępcze Ribeso nigri-alnetum 18. Klasa Vaccinio-Piceetea Br.-Bl Rząd Cladonio-Vaccinietalia Kiell.-Lund 1967 Związek Dicrano-Pinion Libb zbiorowiska zastępcze Cladonio-Pinetum zbiorowiska zastępcze Peucedano-Pinetum zbiorowiska zastępcze Querco roboris-pinetum zbiorowiska zastępcze Serratulo-Pinetum Rząd Vaccinio-Piceetalia Br.-Bl Związek Piceion abietis Pawł. et all (Vaccinio-Piceion Br.-Bl. 1938) zbiorowiska zastępcze Querco-Piceetum 19. Klasa Querco-Fagetea Br.-Bl. et Vlieg Rząd Quercetalia pubescentis-petraeae Klika 1933 corr. Moravec in Beg. et Theurill 1984 Związek Potentillo albae-qeurcion petraeae Zól et Jakucsn. nov. Jakucs 1967 zbiorowisko zastępcze Potentillo albae-quercetum Rząd Fagetalia sylvaticae Pawł. in Pawł., Sokoł. et Wall Związek Alno-Ulmion Br.-Bl. et R. Tx Zespół Fraxino-Alnetum W. Mat zbiorowiska zastępcze Fraxino-Alnetum zbiorowiska zastępcze Ficario-Ulmetum minoris Związek Carpinion betuli Issl em. Oberd zbiorowiska zastępcze Tilio cordatae-carpinetum betuli 103

104 Tabela Zestawienie zbiorowisk roślinnych występujących w okolicach wsi Haćki na obszarze objętym inwentaryzacją* (oryg.). Zbiorowiska Typ roślinności Podtyp Pow. łączna Pow. śr. Liczba Udział [ha] [ha] płatów [%] roślinność starorzeczy roślinność 0,09 0,01 9 <0,01 roślinność stawów i wód innych wodna 10,22 0, ,22 Roślinność wodna łącznie 10,31 0, ,2 zb. ze związku Molinion 1,39 0,28 5 0,03 Cirsietum rivularis 8,35 2,78 3 0,18 Scirpetum sylvatici łąki ekstensywnie 0,38 0,13 3 0,01 zb. ze związku Calthion użytkowane i 57,05 3, ,25 łąki i pastwiska zb. ze związku Filipendulion ziołorośla 8,07 0, ,18 kadłubowe zb. ze związku Arrhenatherion półnaturalne 2,21 0,74 3 0,05 Arrhenatheretum elatioris 3,43 0,43 8 0,07 zb. Poa pratensis - Festuca rubra war. typowy 5,96 0, ,13 Łąki ekstensywnie użytkowane i ziołorośla półnaturalne łącznie 86,83 1, ,9 zb. Poa pratensis - Festuca rubra war. murszowy 5,53 0,79 7 0,12 zb. Deschampsia caespitosa roślinność 54,44 2, ,19 Epilobio-Juncetum effusi intensywnie 3,47 0,50 7 0,08 łąki i pastwiska Alopecuretum uprawianych 15,79 0, ,34 Lolio-Cynosuretum użytków zielonych 11,89 1,70 7 0,26 kadłubowe zb. z kl. Molinio-Arrhenatheretea 843,83 3, ,42 Roślinność intensywnie uprawianych użytków zielonych łącznie 934,95 3, ,1 Łąki i pastwiska łącznie 1021,78 2, Eleocharitetum palustris 0,21 0,11 2 <0,01 zb. z Equisetum palustris 0,05 0,05 1 <0,01 roślinność Caricetum distichae młaki 0,08 0,08 1 <0,01 mokradeł Caricetum diandrae 0,09 0,09 1 <0,01 Caricetum paniceo-lepidocarpae 4,41 0, ,10 Młaki łącznie 4,84 0, ,1 Acoretum calami 0,92 0, ,02 104

105 Zbiorowiska Typ roślinności Podtyp Pow. łączna Pow. śr. Liczba Udział [ha] [ha] płatów [%] Caricetum acutiformis roślinność szuwary właściwe 3,84 0,64 6 0,08 Caricetum elatae mokradeł i wielkoturzycowe 0,32 0,08 4 0,01 Caricetum gracilis 37,73 0, ,82 Caricetum ripariae 2,78 0,69 4 0,06 Caricetum rostratae 1,40 1,40 1 0,03 Caricetum vesicariae 1,98 0, ,04 Caricetum vulpinae 0,47 0,09 5 0,01 Equisetetum fluviatilae 0,22 0,11 2 <0,01 Glycerietum maximae 4,50 0, ,10 Iridetum pseudacori 0,65 0, ,01 Oenantho-Rorippetum 0,02 0,02 1 <0,01 Phalaridetum 4,09 0, ,09 Phragmitetum 2,50 0, ,05 Typhetum latifoliae 2,64 0, ,06 zb. z Calamagrostis canescens 0,29 0,07 4 0,01 zb. z Glyceria fluitans 3,24 0,65 5 0,07 Szuwary właściwe i wielkoturzycowe łącznie 67,59 0, ,5 Roślinność mokradeł łącznie 72,43 0, ,6 Spergulo-Corynephoretum 0,47 0,47 1 0,01 Diantho-Armerietum 0,37 0, ,01 kadłubowe murawy z kl. Koelerio-Corynephoretea 0,43 0,05 8 0,01 Sieglingio-Agrostietum murawy, 0,52 0,26 2 0,01 kadłubowe zb. z rz. Calluno-Ulicetalia wrzosowiska i 0,12 0,04 3 <0,01 zb. ze zw. Violion caninae ciepłolubne 0,88 0, ,02 murawy kserotermiczne inicjalne zarośla 0,36 0,18 2 0,01 murawy kserotermiczne z rz. Festucetalia valesiacae 10,64 0, ,23 105

106 Zbiorowiska Typ roślinności Podtyp Pow. łączna Pow. śr. Liczba Udział [ha] [ha] płatów [%] zarośla jałowcowe 0,14 0,07 2 <0,01 Murawy i wrzosowiska łącznie 13,92 0, ,3 Ribeso nigri-alnetum 3,52 1,76 2 0,08 zb. zastępcze Ribeso nigri-alnetum 18,49 2,05 9 0,40 Fraxino-Alnetum 4,43 1,48 3 0,10 zb. zastępcze Fraxino-Alnetum 36,01 1, ,79 zb. zastępcze Ficario-Ulmetum 11,04 1,38 8 0,24 lasy, zarośla, zb. zastępcze Potentillo albae-quercetum 6,64 1,66 4 0,15 zapusty zb. zastępcze Tilio-Carpinetum 15,24 3,81 4 0,33 inne kadłubowe i zastępcze zbiorowiska leśne 295,08 29, ,44 zarośla, zapusty, zadrzewienia, młodniki na gruntach porolnych 512,39 1, ,19 Lasy, zarośla, zapusty łącznie 902,84 1, ,1 parki 3,87 1,93 2 0,08 plantacje i sady 75,39 1, ,65 zbiorowiska segetalne gruntów ornych 2059,32 10, ,96 roślinność roślinność odłogów 133,48 0, ,91 siedlisk ziołorośla synantropijne 45,48 0, ,99 synantropijnych zbiorowiska ruderalne na terenach zabudowanych 188,25 1, ,11 roślinność przydroży i terenów kolejowych 52,19 nd. nd. 1,14 roślinność wyrobisk 3,26 0, ,07 Roślinność siedlisk synantropijnych łącznie 2561,22 3, ,8 * Drobnopowierzchniowe zbiorowiska i agregacje nie zostały uwzględnione w zestawieniu. 106

107 Ryc Udział głównych typów siedlisk w ogólnej powierzchni obszaru objętego inwentaryzacją. Na obszarze objętym inwentaryzacją stwierdzono 10 typów siedlisk przyrodniczych Natura Zajmują one łącznie powierzchnię 33,6 ha, co stanowi zaledwie 0,7% obszaru. Znaczna część tych siedlisk o łącznym areale 10,7 ha znajduje się w granicach ostoi Natura 2000, która stanowi jedynie 3,4% obszaru objętego opracowaniem (Tab ; Aneks: Ryc ). Ryc Starorzecze w dolinie Orlanki; fot. D. Wołkowycki. Można tu spotkać także zastępcze i inicjalne zbiorowiska leśne nawiązujące do czterech kolejnych typów siedlisk przyrodniczych: 91F0 Łęgowe lasy dębowo-wiązowo-jesionowe (Ficario-Ulmetum), 91I0 Ciepłolubne dąbrowy (Quercetalia pubescenti-petraeae), 107

108 91T0 Sosnowy bór chrobotkowy (Cladonio-Pinetum i chrobotkowa postać Peucedano- Pinetum), 9170 Grąd środkowoeuropejski i subkontynentalny (Galio-Carpinetum, Tilio- Carpinetum). Tabela Liczba płatów i powierzchnia siedlisk przyrodniczych Natura 2000 (oryg.). Kod Siedlisko Natura 2000 Liczba płatów w obszarze ogółem Natura 2000 Pow. [ha] w obszarze ogółem Natura 2000 Starorzecza i naturalne eutroficzne zbiorniki wodne 3150 ze zbiorowiskami z Nymphaeion, Potamion 9 0,09 Suche wrzosowiska (Calluno-Genistion, Pohlio Callunion, Calluno-Arctostaphylion) 3 0,12 Formacje z jałowcem pospolitym (Juniperus 5130 communis) na wrzosowiskach lub nawapiennych 2 2 0,16 0,16 murawach Ciepłolubne, śródlądowe murawy napiaskowe 6120 (Koelerion glaucae) 5 0,08 Murawy kserotermiczne (Festuco-Brometea i 6210 ciepłolubne murawy z Asplenion septentrionalis, ,12 11,03 Festucion pallentis) Górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardion 6230 płaty bogate florystycznie) , Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe (Molinion) 5 1,39 Niżowe i górskie świeże łąki użytkowane 6510 ekstensywnie (Arrhenatherion elatioris) ,9 10,72 Górskie i nizinne torfowiska zasadowe o charakterze 7230 młak, turzycowisk i mechowisk ,48 4,33 Łęgi wierzbowe, topolowe, olszowe i jesionowe 91E0 (Salicetum albo-fragilis, Populetum albae, Alnenion 3 4 3,05 4,78 glutinoso-incanae) i olsy źródliskowe Razem ,71 33,57 42 Podana tu urzędowa nazwa siedliska, zgodna z rozporządzeniem Ministra Środowiska z 6 listopada 2013 (Dz.U. z 2013 r., poz. 1302) jest myląca i wewnętrznie sprzeczna. Zbiorowiska ze związku Nardion występują jedynie w górach, podczas gdy niżowe murawy bliźniczkowe należą do związku Violion caninae. W aktualnej literaturze używa się nazwy bardziej poprawnej z przyrodniczego punktu widzenia: bogate florystycznie górskie i niżowe murawy bliźniczkowe (Nardetalia płaty bogate florystycznie). Należy także pamiętać, że bogactwo florystyczne w tym przypadku należy interpretować jako wartość względną, w odniesieniu do zakresu zróżnicowania roślinności tego typu. Ze względu na oligo- i mezotroficzny charakter siedlisk, typowo wykształcone murawy bliźniczkowe cechują się niskim bogactwem gatunkowym, a wzrost liczby gatunków jest efektem negatywnych przeobrażeń, eutrofizacji i ekspansji gatunków łąkowych. Nie występują w przyrodzie ani niżowe murawy bliźniczkowe Nardion, ani też ich płaty [bezwzględnie] bogate florystycznie. 108

109 Starorzecza występują w postaci bardzo małych zbiorników wodnych, o powierzchni nie przekraczającej 2 arów. Zachowały się jako meandry odcięte od głównych koryt rzek Białej i Orlanki w wyniku ich regulacji (Ryc ). Najczęstszy typ roślinności starorzeczy stanowią zbiorowiska z dominacją grążela żółtego Nuphar lutea reprezentujące zespół Nupharo-Nymphaeetum. Towarzyszą im agregacje rzęs z klasy Lemnetea, zespół żabiścieka Hydrocharitetum morsus-ranae, rzadziej inne zbiorowiska wodne z klasy Potametea. Większość starorzeczy jest obecnie bardzo silnie wypłycona i zarośnięta przez szuwary różnego typu. Nieodwracalne skutki regulacji koryt rzecznych i intensywnych melioracji dolin Białej i Orlanki sprawiają, że skuteczna ochrona starorzeczy w rolniczym krajobrazie Równiny Bielskiej w dłuższej perspektywie jest niemożliwa. Wymagałoby to bowiem przywrócenia meandrującego biegu tych rzek, a tym samym naturalnych procesów stopniowego odcinania się ich fragmentów od głównego nurtu. Ryc Wrzosowiska i ciepłolubne murawy napiaskowe k. wsi Kotły; fot. D. Wołkowycki. Suche wrzosowiska z klasy Nardo-Callunetea typu 4030 oraz ciepłolubne murawy napiaskowe z klasy Koelerio glaucae-corynepheretea canescentis typu 6120 (Ryc , 5.2.6) występują sporadycznie na obrzeżach zapustów i drągowin sosnowych na gruntach porolnych, niekiedy także na odłogach, we wschodniej części obszaru. W najlepiej wykształconej postaci można je spotkać na południowy i północny wschód od wsi Kotły oraz 109

110 koło Kolonii Zubowo. Zbiorowiska tego typu budują m.in. czerwiec trwały Scleranthus perennis, kocanki piaskowe Helichrysum arenarium, jastrzębiec kosmaczek Hieracium pilosella, macierzanka piaskowa Thymus serpyllum, nicennica polna Filago arvensis, szczotlicha siwa Corynephorus canescens, wrzos Calluna vulgaris, a także mchy, takie jak Ceratodon purpureus i porosty, Cetraria islandica i Cladonia spp. Silne nasłonecznienie i obecność roślin nektarodajnych sprawiają, że murawy napiaskowe i wrzosowiska są zasiedlane przez liczne owady. Głównym zagrożeniem dla tych siedlisk jest ich zalesianie lub też rozwój zapustów i zadrzewień w toku sukcesji wtórnej. Ryc Murawa szczotlichowa na odłogu k. wsi Kotły; fot. D. Wołkowycki. Zarośla jałowcowe typu 5130 na obszarze opracowania spotkać można jedynie na wypasanym i częściowo rozkopanym kemie przy wschodnim krańcu wsi Haćki, w granicach ostoi Natura Na ich okrajkach rosną ciepłolubne gatunki roślin, m.in. zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris, posłonek Helianthemum nummularium i wiązówka bulwkowata Filipendula vulgaris. Do najcenniejszych z przyrodniczego punktu widzenia siedlisk w obszarze opracowania należą murawy kserotermiczne reprezentujące typ Występują one w 36 płatach (14 w granicach ostoi Natura 2000), tworzących swoisty archipelag pomiędzy wsiami Haćki, Hryniewicze Duże i Proniewicze; ich ogólna powierzchnia to 11 ha. Swoim składem 110

111 gatunkowym nawiązują do zbiorowisk ze związku Cirsio-Brachypodion pinnati, stanowiących w warunkach środkowej Europy odpowiednik stepów łąkowych wschodniej części kontynentu. W murawach tego typu dużą rolę odgrywają gatunki ciepłolubne i/lub kalcyfilne (wapieniolubne), które znajdują dogodne warunki na siedliskach zasobnych w węglan wapnia, na nasłonecznionych zboczach kemowych pagórków i wzgórz: chabry driakiewnik Centaurea scabiosa i nadreński C. stoebe, czosnek zielonawy Allium oleraceum, dąbrówka kosmata Ajuga genevensis, driakiew żółtawa Scabiosa ochroleuca, goryczka krzyżowa Gentiana cruciata (Ryc ), goździk kartuzek Dianthus carthusianorum, len przeczyszczający Linum catharticum, lucerna sierpowata Medicago falcata, łyszczec wiechowaty Gypsophila paniculata (Ryc ), oleśnik górski Libanotis pyrenaica, posłonek rozesłany Helianthemum nummularium, poziomka twardawa Fragaria viridis, przetacznik pagórkowy Veronica teucrium, skalnica trójpalczasta Saxifraga tridactylites, stokłosa bezostna Bromus inermis, ślaz zygmarek Malva alcea, turzyca sina Carex flacca, tymotka Boehmera Phleum phleoides, wiązówka bulwkowata Filipendula vulgaris, zawilec wielkokwiatowy Anemone sylvestris (Ryc ) i żebrzyca roczna Seseli annuum. Ryc Murawa kserotermiczna na pagórku kemowym k. wsi Hryniewicze Duże; fot. D. Wołkowycki. 111

112 Najlepiej wykształcone murawy kserotermiczne na obszarze opracowania występują na pagórkach Zamok i Betłah koło wsi Haćki, a także na wschód i północny wschód od wsi Proniewicze. Stan zachowania muraw kserotermicznych na większości stanowisk jest niezadawalający, ale poprawia się dzięki zabiegom ochronnym: usunięciu drzew i krzewów z niektórych płatów oraz przywrócenia wypasu, wykonywanym w ramach realizacji planu zadań ochronnych dla obszaru Natura Dzięki ochronie czynnej zwiększa się także powierzchnia tego siedliska w ostoi. Poza jej granicami żaden z płatów muraw kserotermicznych nie jest obecnie użytkowany rolniczo. Niewypasane murawy na pagórkach kemowych stopniowo zanikają, zmniejsza się w nich udział ciepło- i światłolubnych gatunków roślin, które ustępują wraz z wkraczaniem drzew i krzewów oraz w wyniku rozrastania się takich gatunków, jak jeżyna popielica Rubus caesius i trzcinnik piaskowy Calamagrostis epigejos. Z reguły zmiany sukcesyjne w obrębie płatów muraw kserotermicznych przebiegają jednak stosunkowo wolno. Część pagórków i wzgórz kemowych została zalesiona w ostatnich dekadach XX w., a murawy kserotermiczne zachowały się na nich tylko w postaci wąskich pasów na okrajkach zadrzewień. Niektóre kemy z siedliskami muraw zostały zupełnie lub częściowo zniszczone w trakcie wydobycia kopalin. Ryc Murawa bliźniczkowa na zachód od wsi Orlanka; fot. D. Wołkowycki. Murawy bliźniczkowe ze związku Violion caninae (Ryc ), reprezentujące typ 6230, występują głównie w północno-wschodniej części obszaru, poza ostoją Natura Tworzą 112

113 drobnopowierzchniowe płaty w wąskich strefach przejścia pomiędzy piaszczystymi wierzchowinami, zwykle z zapustami lub starszymi drzewostanami na siedliskach borowych, a zmeliorowanymi dolinami strumieni i rzek, zajmowanymi przez wilgotne siedliska łąkowe, rzadziej mokradła z szuwarami wielkoturzycowymi. Takie warunki występowania są typowe dla całej północno-wschodniej Polski i wiążą się z zasilaniem przez ruchome wody roztopowe i opadowe spływające ku dolinom lub też podsiąkające w strefie brzeżnej mokradeł. Murawy bliźniczkowe na Równinie Bielskiej to zbiorowiska ubogie gatunkowo, zdominowane przez bliźniczkę psią trawkę Nardus stricta, której towarzyszą m.in. fiołek psi Viola canina, izgrzyca przyziemna Danthonia decumbens i pięciornik kurze ziele Potentilla erecta. Siedliska tego typu są zagrożone w związku z sukcesją wtórną i wkraczaniem krzewów i drzew. Ryc Silnie zarastająca łąka trzęślicowa k. Kol. Zubowo; fot. D. Wołkowycki. Zmiennowilgotne łąki trzęślicowe ze związku Molinion typu 6410 stwierdzono w pięciu miejscach koło Kolonii Zubowo oraz na zachód od wsi Proniewicze, poza obszarem Natura 2000, na obrzeżach i w enklawach wśród zapustów i leśnych zbiorowisk zastępczych. Tylko w jednym płacie, zidentyfikowanym jako zespół Junco-Molinietum, gatunkiem niepodzielnie panującym była trzęślica modra. W pozostałych przypadkach łąki zmiennowilgotne tworzyły wielogatunkowe zbiorowiska trawiaste, o charakterze łąk olszewnikowych, z udziałem takich gatunków, jak bukwica zwyczajna Betonica officinalis (Ryc ), czarcikęs łąkowy Succisa pratensis, olszewnik kminkolistny Selinum carvifolia, selernica żyłkowana Cnidium dubium i 113

114 wierzba rokita Salix repens ssp. rosmarinifolia. Bez wyjątku są to płaty nieużytkowane rolniczo i bardzo silnie zarastające, a pokrycie brzozy, kruszyny i osiki sięga miejscami ok. 35% (Ryc ). Ryc Młaka z wełnianką wąskolistną, w głębi pagórek kemowy z wypasaną murawą kserotermiczną k. wsi. Hryniewicze Duże, w ostoi Natura 2000; fot. D. Wołkowycki. Łąki ze związku Arrhenatherion użytkowane ekstensywnie, typu 6510 zajmują na badanym obszarze ponad 10 ha (z czego blisko 20% w granicach obszaru Natura 2000). Powierzchnia poszczególnych płatów rzadko przekracza 1 ha. Występują one najliczniej między wsiami Hryniewicze Małe a Orlanka i Sobótka. Siedlisko to reprezentowane jest przez zespół Arrhenatheretum elatioris oraz zbiorowisko Poa pratensis Festuca rubra w wariancie typowym. Łąki świeże zajmują najczęściej wyniesione fragmenty den dolin rzecznych, a także ich zewnętrzne części, gdzie spotykane są w postaci niezbyt szerokich pasów na obrzeżu drzewostanów, rosnących na siedliskach borowych. Są to zbiorowiska użytkowane kośnie, a głównym zagrożeniem dla ich struktury i funkcji jest intensyfikacja rolnictwa: podsiewanie mieszanek wysokoprodukcyjnych roślin paszowych i nawożenie. 114

115 A Ryc Młaki i łąki na północny wschód od wsi Proniewicze, widok w maju (u góry) i w sierpniu 2014 r., po wykonaniu prac konserwacyjnych na rowie odwadniającym (u dołu); obie fotografie wykonano przy tym samym rowie, w punktach oddalonych o ok. 150 m; fot. D. Wołkowycki. Siedlisko przyrodnicze 7230 w granicach obszaru objętego inwentaryzacją reprezentowane jest przez mszysto-turzycowe młaki, występujące na niezatorfionych mokradłach, w miejscach wysięków wód podziemnych, przesyconych węglanem wapnia. Zbiorowiska występujące w tego typu warunkach należą zwykle do zespołu Caricetum paniceo-lepidocarpae; sporadycznie spotkać można inne typy roślinności, takie jak zespoły 115

116 Caricetum diandrae, Caricetum distichae i zbiorowisko z Equisetum palustris. Młaki spotykane są przede wszystkim w południowo-wschodniej części obszaru, w okolicach wsi Biała, Hryniewicze Duże, Kotły i Proniewicze. W ich składzie gatunkowym dominuje skrzyp błotny Equisetum palustre i turzyca pospolita Carex nigra, którym towarzyszą inne niskie turzyce łuszczkowata C. lepidocarpa, odległokłosa C. distans, prosowata C. panicea i sina C. flacca, a także ostrzeń spłaszczony Blysmus compressus, ponikła Eleocharis spp., stoplamek krwisty Dactylorhiza incarnata, świbka błotna Triglochin palustre i wełnianka wąskolistna Eriophorum angustifolium (Ryc ). Młaki bez wyjątku są użytkowane kośnie. Są zagrożone w związku z intensyfikacją zabiegów łąkarskich oraz eutrofizacją w wyniku spływu nawozów z sąsiednich pól. Ich stan pogarszają melioracje, w tym także prace utrzymaniowe rowów odwadniających, prowadzone nawet tam, gdzie poziom wód gruntowych został znacznie obniżony i obecnie użytki zielone nie są już podtapiane (Ryc ). Część siedlisk młak zajmują obecnie plantacje wierzby. Mokradła typu 7230, które 4,3 ha, z pewnością zajmowały niegdyś znacznie większą powierzchnię w dolinach rzek Białej i Orlanki oraz nad ich dopływami, zanikły jednak w wyniku melioracji, ustępując miejsca zbiorowiskom łąkowym. Tylko jeden, największy płat znajduje się w obszarze Natura Łęgi jesionowo-olchowe typu 91E0 reprezentują zubożałe postaci zespołu Fraxino- Alnetum. Występują w okolicach wsi Haćki, w granicach ostoi Natura 2000, w innych miejscach spotykane są natomiast zbiorowiska zastępcze łęgów lub zapusty olchowe, które w toku sukcesji mogą przekształcić się w lasy tego typu. W drzewostanie dominuje olcha, której towarzyszy jesion oraz wiązy, a w podszycie czeremcha. W runie występują m.in. bodziszek cuchnący Geranium robertianum, czworolist Paris quadrifolia, kuklik zwisły Geum rivale, niecierpek pospolity Impatiens noli-tangere i pępawa błotna Crepis paludosa. Lasy tego typu są obecnie użytkowane przerębowo i nie wymagają specjalnych zabiegów ochronnych, choć potencjalnie są zagrożone w związku z ekspansją inwazyjnych gatunków obcych. Do najcenniejszych zbiorowisk leśnych w rejonie Haciek należą zastępcze postaci świetlistych dąbrów Potentillo albae-quercetum, zbliżone do typu 91I0. Występują one jedynie poza obszarem Natura 2000, w lesie na północny zachód od wsi Proniewicze, gdzie 116

117 zajmują przynajmniej 6,6 ha na siedliskach lasu mieszanego świeżego (LMśw). W lasach tego rodzaju pod drzewostanem zdominowanym przez dąb występuje bogate gatunkowo runo, z licznymi nawiązaniami do łąk zmiennowilgotnych ze związku Molinion (Ryc ), z udziałem bukwicy Betonica officinalis, czarcikęsa łąkowego Succisa pratensis, jaskra wielokwiatowego Ranunculus polyanthemos, okrzynu łąkowego Laserpitium prutenicum, olszewnika kminkolistnego Selinum carvifolia, podkolana białego Platanthera bifolia (Ryc ), selernicy żyłkowanej Cnidium dubium, sierpika barwierskiego Serratula tinctoria i trzęślicy modrej Molinia caerulea. Ryc Gatunki łąk zmiennowilgotnych i dąbrów świetlistych, bukwica pospolita Betonica officinalis (z lewej) i sierpik barwierski Serratula tinctoria (z prawej); fot. D. Wołkowycki. Ciepłolubne dąbrowy typu 91I0 wykształciły się pod wpływem wypasu bydła, prowadzonego pod drzewostanem, co przyczyniało się do ograniczania zwarcia podszytu i stwarzało odpowiednie warunki dla licznych światłożądnych gatunków roślin. Występowały często w północno-wschodniej Polsce do połowy XX w. (por. Matuszkiewicz 1955; Sokołowski 1979; Jakubowska-Gabara 1993). Obecnie, w wyniku zaprzestania dawnego sposobu użytkowania, należą do najrzadszych i najsilniej zagrożonych zbiorowisk leśnych w kraju. Kluczowe znaczenie dla ich zachowania i poprawy stanu ma ograniczanie zwarcia dolnej warstwy drzewostanu oraz podszytu, a w szczególności nie dopuszczanie do 117

118 nadmiernego rozwoju gatunków silnie zacieniających dno lasu, takich jak świerk, grab i leszczyna. Na szczególną uwagę zasługują także lasy nawiązujące do łęgów jesionowo-wiązowych Ficario-Ulmetum typu 91F0 (Ryc ). Występują one na żyznych i dobrze uwilgotnionych siedliskach mineralnych (Lw), zasilanych przez ruchome wody roztopowe i opadowe. Wyróżniają się dużym udziałem jesiona i wiązów w drzewostanie, a także naturalnym odnowieniem tych gatunków. Runo tych lasów ma jednak ubogi i okrojony skład gatunkowy Zbiorowisko zastępcze łęgu jesionowo-wiązowego na zachód od wsi Proniewicze; fot. D. Wołkowycki. W rolniczym krajobrazie okolic wsi Haćki żyzne lasy liściaste tego rodzaju, a także zastępcze postaci grądu subkontynentalnego Tilio-Carpinetum, typu 9170, zachowały się jedynie w nielicznych pozostałościach Puszczy Bielskiej (por. Szczygielski 2013), w kompleksach tworzących swego rodzaju wyspy środowiskowe, o charakterze tzw. starych lasów (ancient forest). Niewielka powierzchnia tych reliktowych lasów na tym obszarze, ich długotrwała izolacja i intensywne użytkowanie sprawiają, że współcześnie skład gatunkowy łęgów jesionowo-wiązowych oraz grądów jest bardzo zubożały (por. Faliński 1976). 118

119 W odróżnieniu od tego typu mineralnych siedlisk lasowych, zbiorowiska łęgów jesionowo-olchowych oraz olsów odtwarzają się współcześnie w trakcie sukcesji wtórnej, w wyniku zaprzestania użytkowania łąkarskiego najsilniej uwilgotnionych, a nawet zabagnionych fragmentów dolin rzecznych oraz zagłębień bezodpływowych. Już pod pierwszym pokoleniem drzewostanu olchowego w takich porzuconych przez rolników miejscach dochodzi do stosunkowo szybkiego odtwarzania się składu gatunkowego zbiorowisk leśnych, ponieważ wiele gatunków łęgów jesionowo-olchowych i olsów mogło przetrwać na łąkach wilgotnych, w ziołoroślach wiązówkowych i w szuwarach. Ryc Zbiorowisko zastępcze boru chrobotkowego na zalesionych piaszczyskach na północny zachód od wsi Sobótka; fot. D. Wołkowycki. Sukcesyjne odtwarzanie się zbiorowisk leśnych ma miejsce także na gruntach porolnych, na mało zasobnych siedliskach piaszczystych. W wyniku ich zalesienia lub spontanicznego rozwoju zapustów sosnowych dochodzi do kształtowania się inicjalnych i zastępczych postaci borów ze związku Dicrano-Pinion. Co zaskakujące, procesy odtwarzania się składu gatunkowego na siedliskach borowych w okolicach wsi Haćki przebiegają bardzo powoli (por. Faliński 1986). Zapewne przyczyną takiego stanu rzeczy także i w tym przypadku jest izolacja od większych kompleksów leśnych. Najciekawsze z przyrodniczego punktu widzenia postaci inicjalnych zbiorowisk borowych można spotkać na zalesionych piaszczyskach na północny zachód od wsi Sobótka. W niektórych miejscach, na skrajnie suchych i mało zasobnych siedliskach, nawet takie 119

120 gatunki jak sosna i brzoza brodawkowata utrzymują tam niewielkie zwarcie i cechują się niewielkimi przyrostami. Miejscami zbiorowiska tego obszaru nawiązują do boru chrobotkowego Cladonio-Pinetum (Ryc ) Waloryzacja roślinności D. Wołkowycki Na podstawie przeprowadzonej waloryzacji, zgodnie z przyjętymi kryteriami, wszystkie zbiorowiska roślinne podzielone zostały na pięć grup, o walorze najwyższym, wysokim, średnim, niskim i najniższym (Tab , 5.2.4; Aneks: Ryc ). Tabela Waloryzacja zbiorowisk roślinnych w okolicach wsi Haćki. Kryteria waloryzacji zostały opisane w rozdz. 2.2 niniejszego opracowania (oryg.). Kryteria waloryzacji/ Oceny cząstkowe [pkt.] Suma Zbiorowiska Walor [pkt.] roślinność starorzeczy roślinność stawów i wód innych zb. ze związku Molinion Cirsietum rivularis Scirpetum sylvatici zb. ze związku Calthion zb. ze związku Filipendulion kadłubowe zb. ze związku Arrhenatherion Arrhenatheretum elatioris zb. Poa pratensis - Festuca rubra war. typowy zb. Poa pratensis - Festuca rubra war. murszowy zb. Deschampsia caespitosa Epilobio-Juncetum effusi Alopecuretum Lolio-Cynosuretum kadłubowe zb. z kl. Molinio-Arrhenatheretea Eleocharitetum palustris zb. z Equisetum palustris Caricetum distichae Caricetum diandrae Caricetum paniceo-lepidocarpae Acoretum calami Caricetum acutiformis Caricetum elatae

121 Zbiorowiska Kryteria waloryzacji/ Oceny cząstkowe [pkt.] Suma [pkt.] Walor Caricetum gracilis Caricetum ripariae Caricetum rostratae Caricetum vesicariae Caricetum vulpinae Equisetetum fluviatilae Glycerietum maximae Iridetum pseudacori Oenantho-Rorippetum Phalaridetum Phragmitetum Typhetum latifoliae zb. z Calamagrostis canescens zb. z Glyceria fluitans Spergulo-Corynephoretum Diantho-Armerietum kadłubowe murawy z kl. Koelerio- Corynephoretea Sieglingio-Agrostietum kadłubowe zb. z rz. Calluno-Ulicetalia zb. ze zw. Violion caninae murawy kserotermiczne inicjalne murawy kserotermiczne z rz. Festucetalia valesiacae zarośla jałowcowe Ribeso nigri-alnetum zb. zastępcze Ribeso nigri-alnetum Fraxino-Alnetum zb. zastępcze Fraxino-Alnetum zb. zastępcze Ficario-Ulmetum zb. zastępcze Potentillo albae-quercetum zb. zastępcze Tilio-Carpinetum inne kadłubowe i zastępcze zbiorowiska leśne zarośla, zapusty, zadrzewienia, młodniki na gruntach porolnych parki plantacje i sady zbiorowiska segetalne gruntów ornych roślinność odłogów ziołorośla synantropijne zbiorowiska ruderalne na terenach zabudowanych roślinność przydroży i terenów kolejowych roślinność wyrobisk

122 Roślinność o najniższym walorze zajmuje ponad 3284 ha, co stanowi 72% powierzchni obszaru (Tab ). Najmniejsze powierzchnie zajmują zbiorowiska o najwyższym (41 ha, 0,9%) i wysokim walorze (84,5 ha, 1,8%). Działania ochronne powinny skupiać się na utrzymaniu areału tych dwóch ostatnich grup oraz na poprawie ich stanu. Powinny zatem w głównej mierze koncentrować się na niespełna 3% obszaru. W granicach obszaru Natura 2000 zbiorowiska o wysokim i najwyższym walorze występują na powierzchni 13,73 ha, co stanowi 9,2% ich ogólnego areału i 8,7% ostoi. Suma punktów 10 lub więcej Tabela Grupy zbiorowisk o zróżnicowanym walorze w okolicach wsi Haćki (oryg.). Walor 5: najwyższy 8 9 4: wysoki 6 7 3: średni Zbiorowiska roślinność starorzeczy Caricetum paniceo-lepidocarpae zarośla jałowcowe murawy kserotermiczne z rz. Festucetalia valesiacae kadłubowe zb. z rz. Calluno-Ulicetalia zb. ze związku Molinion Cirsietum rivularis Arrhenatheretum elatioris zb. Poa pratensis - Festuca rubra war. typowy zb. zastępcze Potentillo albae-quercetum Caricetum distichae Caricetum diandrae Eleocharitetum palustris zb. z Equisetum palustris zb. ze zw. Violion caninae murawy kserotermiczne inicjalne kadłubowe zb. ze związku Arrhenatherion zb. ze związku Calthion zb. ze związku Filipendulion Fraxino-Alnetum zb. zastępcze Ficario-Ulmetum roślinność stawów i wód innych Caricetum acutiformis Caricetum elatae Caricetum ripariae Caricetum rostratae Caricetum vesicariae Caricetum vulpinae Equisetetum fluviatilae Glycerietum maximae Iridetum pseudacori Oenantho-Rorippetum zb. z Calamagrostis canescens zb. z Glyceria fluitans Spergulo-Corynephoretum 122

123 Suma punktów 4 5 2: niski 3 lub mniej Walor 1: najniższy Zbiorowiska kadłubowe murawy z kl. Koelerio-Corynephoretea Diantho-Armerietum Sieglingio-Agrostietum Scirpetum sylvatici Ribeso nigri-alnetum zb. zastępcze Ribeso nigri-alnetum zb. zastępcze Fraxino-Alnetum inne kadłubowe i zastępcze zbiorowiska leśne zb. zastępcze Tilio-Carpinetum parki Acoretum calami Caricetum gracilis Phragmitetum Typhetum latifoliae zarośla, zapusty, zadrzewienia, młodniki na gruntach porolnych plantacje i sady roślinność odłogów roślinność wyrobisk Phalaridetum zb. Poa pratensis - Festuca rubra war. murszowy zb. Deschampsia caespitosa Epilobio-Juncetum effusi Alopecuretum Lolio-Cynosuretum kadłubowe zb. z kl. Molinio-Arrhenatheretea zbiorowiska segetalne gruntów ornych zbiorowiska ruderalne na terenach zabudowanych roślinność przydroży i terenów kolejowych ziołorośla synantropijne Wśród muraw kserotermicznych, które reprezentują typ roślinności i siedlisk przyrodniczych o najwyższych walorach, ale położone są poza obszarem Natura 2000, można wyróżnić grupę o priorytetowym znaczeniu z punktu widzenia potrzeb ochronnych. Tworzy ją 12 płatów o największej powierzchni i najbogatszym składzie gatunkowym, ale dotychczas nie objętych ochroną. Ich łączny areał wynosi 5,95 ha (Ryc ). Poza opisaną powyżej roślinnością występującą na siedliskach Natura 2000 do zbiorowisk o wysokim walorze z przyrodniczego punktu widzenia należą także ekstensywnie użytkowane łąki wilgotne ze związku Calthion, a zwłaszcza zespół ostrożenia łąkowego Cirsietum rivularis. Tego typu łąki występują w dobrze uwilgotnionych częściach dolin rzek Biała i Orlanka, zwłaszcza w ich widłach, a także koło wsi Haćki i Proniewicze. Zbiorowiska 123

124 tego rodzaju zajmują siedliska zmineralizowanych torfowisk przepływowych, które w większości zanikły na tym obszarze w pierwszych dekadach drugiej połowy XX w. lub jeszcze wcześniej, w wyniku melioracji i regulacji rzek. Łąki ze związku Calthion cechują się stosunkowo bogatym składem gatunkowym i udziałem m.in. takich gatunków jak kaczeniec Caltha palustris, rdest wężownik Polygonum bistorta, sitowie leśne Scirpus sylvaticus i wiązówka błotna Filipendula ulmaria. Najbogatsze postaci, z wysokim pokryciem ostrożenia łąkowego Cirsium rivulare, występują jedynie na południe od wsi Kotły i koło Proniewicz. Ich trwanie w krajobrazie Równiny Bielskiej jest zagrożone w związku z intensyfikacją rolnictwa (podsiewanie, nawożenie), a także jego zarzucaniem i sukcesją wtórną w kierunku zarośli wierzbowych i zapustów olchowych. Tabela Powierzchnia, liczba płatów i udział zbiorowisk o zróżnicowanym walorze (oryg.). Walor Powierzchnia [ha] Liczba płatów Udział pow. [%] w obszarze Natura 2000 ogółem w obszarze Natura 2000 ogółem w obszarze Natura 2000 ogółem 1: najniższy 110, , ,1 71,7 2: niski 28,53 768, ,1 16,8 3: średni 4,79 404, ,1 8,8 4: wysoki 8,42 84, ,4 1,8 5: najwyższy 5,31 41, ,4 0,9 Do związku Calthion należą także znacznie uboższe gatunkowo zbiorowiska łąkowe, o niższym walorze, reprezentujące zespół wilgotnego pastwiska Epilobio-Juncetum effusi, któremu charakterystyczną fizjonomię nadają liczne kępy situ rozpierzchłego Juncus effusus, omijane przez zwierzęta hodowlane. Często spotykane są także łąki ze śmiałkiem darniowym Deschampsia caespitosa. Występują one na siedliskach słabiej uwilgotnionych, a ich skład gatunkowy jest bardzo bliski murszowym postaciom zbiorowiska wiechliny łąkowej i kostrzewy czerwonej Poa pratensis Festuca rubra lub innym, kadłubowym zbiorowiskom z klasy Molinio-Arrhenatheretea. Zaprzestanie użytkowania kośnego łąk wilgotnych ze związku Calthion skutkuje rozwojem ziołorośli wiązówkowych ze związku Filipendulion. Cechują się one wysokimi walorami przyrodniczymi. Są jednak spotykane rzadko, głównie nad rzeką Białą, tam gdzie zachowane zostało dobre uwilgotnienie siedlisk. Rozpowszechnionym typem ziołorośli, 124

125 rozwijających się na przesuszonych siedliskach o zaawansowanych procesach murszowych są zbiorowiska z dominacją pokrzywy, Urtico-Aegopodietum, występujące m.in. często na wargach brzegowych rzek (Ryc ). Średnimi walorami cechuje się większość zbiorowisk szuwarowych (oprócz zespołów tataraku, turzycy zaostrzonej, pałki szerokolistnej, mozgi oraz trzcinowisk). Występują one zwykle w postaci niewielkich płatów w zagłębieniach bezodpływowych, w starorzeczach, a także przy oczkach wodnych i stawach. Łączna powierzchnia szuwarów nie przekracza 68 ha, co stanowi 1,5% obszaru. Ryc Murawa zawciągowa Diantho-Armerietum w dolinie Orlanki; fot. D. Wołkowycki. Spośród roślinności o średnich walorach, ze względu na różnorodność gatunkową i znaczenie dla różnych grup zwierząt, na wyróżnienie zasługują murawy zawciągowe Diantho- Armerietum (Ryc ), spotykane w najwyższych częściach den dolin rzecznych, na dawnych odsypach korytowych. Jako siedliska zwierząt ważną rolę odgrywają także olsy Ribeso nigri-alnetum i ich zbiorowiska zastępcze, w których przez cały sezon wegetacyjny utrzymuje się wysoki poziom wód zastoiskowych (Ryc ). Ich ogólna powierzchnia jest jednak znikoma i nie przekracza kilku ha. Główny typ użytków zielonych na obszarze objętym badaniami stanowią intensywnie zagospodarowane postaci łąk i pastwisk. Są one koszone 2 3-krotnie w ciągu sezonu, a po pokosie wypasane lub też wypasane trwale przez cały sezon wegetacyjny. Towarzyszą temu 125

126 takie zabiegi agrotechniczne, jak orka i nawożenie, a także podsiewanie pożądanymi gatunkami paszowymi. Do roślin wysiewanych na użytkach zielonych należą m.in. koniczyna łąkowa Trifolium pratense, kupkówka Dactylis glomerata, rajgras Arrhenatherum elatius, tymotka łąkowa Phleum pratense, a także gatunki obce geograficznie w regionie konietlica łąkowa Trisetum flavescens, lub w całym kraju życica wielokwiatowa Lolium multiflorum. W wielu przypadkach nie tylko nie sposób w takich zbiorowiskach znaleźć gatunków charakterystycznych i wyróżniających dla konkretnych zespołów, ale i dla związków, a nawet rzędów. Ryc Ols w kompleksie leśnym na zachód od wsi Proniewicze; fot. D. Wołkowycki. Współwystępowaniu gatunków z rzędów Arrhenatheretalia i Molinietalia sprzyjają specyficzne warunki siedliskowe poza dolinami rzecznymi lub w ich peryferyjnych częściach, tam gdzie obecne są siedliska mineralne z glinami w podłożu, okresowo silnie uwilgotnione dzięki wodom podziemnym i opadowym. Skrajną postać ubogich gatunkowo zbiorowisk użytków zielonych stanowią uprawy mieszanek roślin paszowych. Kadłubowe zbiorowiska z klasy Molinio-Arrhenatheretea o najniższym walorze należą do dominujących typów roślinności w objętej inwentaryzacją części Równiny Bielskiej i zajmują 18% powierzchni obszaru. 126

127 5.3.1): Poza ostoją Natura 2000 najwyższym walorem roślinności wyróżniają się (Aneks: Ryc. 1. obszar pomiędzy wsiami Haćki i Proniewicze, łączący różne części ostoi Natura 2000, na którym występują murawy kserotermiczne i mokradła różnego typu, 2. kompleks leśny na zachód od wsi Proniewicze, stanowiący pozostałość Puszczy Bielskiej, 3. kompleks łąk, młak i ziołorośli półnaturalnych na południe od wsi Kotły, 4. kompleks łąk wilgotnych na obrzeżach lasu na północny zachód od wsi Orlanka. Pierwszy z nich, przynajmniej w części obejmującej największe płaty muraw kserotermicznych, w pełni zasługuje na konserwatorską ochronę formalno-prawną. Długotrwałe osadnictwo, rolniczy charakter krajobrazu, brak większych kompleksów leśnych oraz stosunkowo intensywny sposób zagospodarowania powierzchni ziemi sprawiają, że w okolicach wsi Haćki niemal brak starszych okazów drzew. W lasach drzewostany w IV klasie wieku, czyli liczące lat, występują na powierzchni 73 ha, a starsze zajmują ok. 3 ha. Powierzchnie ze starszymi drzewostanami stanowią zatem ok. 8% ogólnego areału lasów i zadrzewień na tym obszarze. Poza kompleksami leśnymi drzewa w starszym wieku spotykane są sporadycznie. Najważniejszym obiektem, skupiającym grupę lip drobnolistnych o rozmiarach pomnikowych, a także starsze okazy wiązu szypułkowego są pozostałości parku ze szpalerami drzew w dawnym majątku Sobótka. Grupa 25 okazałych lip drobnolistnych znajduje się także przy pobliskiej opuszczonej kolonii, przy brzegu rzeki Orlanka. Kilka starych jesionów, grusza i ponad 10 wiązów szypułkowych zachowało się w Hryniewiczach Dużych, na rozległej, opuszczonej posesji ciągnącej się ku rzece. Pięć starszych wiązów szypułkowych rośnie także na cmentarzu koło wsi Biała. Poza tym tylko wyjątkowo natrafić można na starsze okazy olch, grusz i wierzb. 127

128 128

129 6. Fauna wybranych grup bezkręgowców J. Kupryjanowicz Owady są zwierzętami zasługującymi na szczególną uwagę, ponieważ wiele gatunków preferuje ściśle określone siedliska. Takie gatunki, określane mianem stenotopowych, pełnią rolę wskaźnikową dla tych siedlisk i pomagają w przeprowadzeniu ich waloryzacji, czyli w ocenie ich wartości przyrodniczej. Dla niektórych siedlisk wskaźnikowymi mogą być całe grupy owadów (rzędy, rodziny). Na przykład fauna muraw kserotermicznych lub napiaskowych jest licznie reprezentowana przez chrząszcze (Coleoptera), błonkówki (Hymenoptera), muchówki (Diptera), prostoskrzydłe (Orthoptera) i motyle (Lepidoptera), a poza owadami również przez pająki (Araneae). Natomiast gatunkami (lub grupami) wskaźnikowymi środowisk wodnych mogą być ważki (Odonata) lub chruściki (Trichoptera). Gatunkami wskaźnikowymi nie muszą być gatunki bardzo rzadkie, bądź chronione. Mogą to być gatunki stenotopowe występujące dość powszechnie. Istotne jest natomiast, aby były to gatunki stosunkowo łatwo rozpoznawalne. Takie gatunki nazywamy parasolowymi (umbrella species) lub osłonowymi, a poprzez ochronę ich siedlisk chroni się wszystkie gatunki współtworzące daną biocenozę (Czachorowski i in. 2000; Mazur, Kubisz 2000) Bogactwo gatunkowe Motyle W trakcie przeprowadzonej inwentaryzacji na badanym terenie stwierdzono obecność 48 gatunków motyli dziennych zwanych też, ze względu na budowę końców czułków, buławkoczułkimi (Rhopalocera). Stanowi to ok. 30% fauny krajowej (Buszko, Masłowski 1993; Buszko, Nowacki 2000). Ponadto stwierdzono dziewięć gatunków motyli nocnych (ciem), które wykazują aktywność dzienną (Tab ; Ryc ). Na badanym terenie występowały motyle o różnej wybiórczości środowiskowej. Zaobserwowano zarówno gatunki typowo leśne, takie jak modraszek wieszczek Celastrina argiolus i osadnik egeria Parargea egeria oraz gatunki środowisk otwartych suchych, takie jak osadnik megera Lasiommata megera czy polowiec szachownica Melanargia galathea i środowisk otwartych wilgotnych na przykład czerwończyk nieparek Lycaena dispar. 129

130 Przeważały jednak gatunki mezofilne o pośrednich wymaganiach termicznych i wilgotnościowych, takie jak strzępotek perełkowiec Coenonympha arcania (Ryc ), mieniak strużnik Apatura ilia i przeplatka atalia Melitaea athalia. Tabela Gatunki bezkręgowców stwierdzone w 2014 roku na Równinie Bielskiej w okolicach wsi Haćki na obszarze objętym inwentaryzacją. Gatunki chronione oznaczono pogrubioną czcionką (oryg.) Rodzina Nazwa naukowa Nazwa polska Status ochrony PL/CL/PCKZ/UE Owady (Insecta) Motyle (Lepidoptera) Motyle dzienne (Rhopalocera) Hesperiidae Ochlodes sylvanus karłątek kniejnik Hesperiidae Thymelicus lineola karłątek ryska Hesperiidae Thymelicus sylvestris karłątek leśny Lycaenidae Celastrina argiolus modraszek wieszczek Lycaenidae Cupido argiades modraszek argiades Lycaenidae Favonius quercus pazik dębowiec Lycaenidae Lycaena dispar czerwończyk nieparek OS, LC, LR, 1060 Lycaenidae Lycaena phlaeas czerwończyk żarek Lycaenidae Lycaena virgaureae czerwończyk dukacik Lycaenidae Polyommatus icarus modraszek ikar Lycaenidae Polyommatus amandus modraszek amandus Lycaenidae Polyommatus semiargus modraszek semiargus Nymphalidae Aglais urticae rusałka pokrzywnik Nymphalidae Apatura ilia mieniak strużnik LC Nymphalidae Aphantopus hyperantus przestrojnik trawnik Nymphalidae Araschnia levana rusałka kratkowiec Nymphalidae Argynnis aglaja dostojka aglaja Nymphalidae Argynnis paphia perłowiec malinowiec Nymphalidae Brenthis ino dostojka ino Nymphalidae Boloria selene dostojka selene Nymphalidae Coenonympha arcania strzępotek perełkowiec Nymphalidae Coenonympha glycerion strzępotek glicerion Nymphalidae Coenonympha pamphilus strzępotek ruczajnik Nymphalidae Inachis io rusałka pawik Nymphalidae Issoria lathonia dostojka latonia Nymphalidae Lasiommata megera osadnik megera Nymphalidae Maniola jurtina przestrojnik jurtina Nymphalidae Melanargia galathea polowiec szachownica Nymphalidae Melitaea athalia przeplatka atalia Nymphalidae Melitaea aurelia przeplatka aurelia Nymphalidae Melitaea cinxia przeplatka cinksia Nymphalidae Nymphalis antiopa rusałka żałobnik 130

131 Rodzina Nazwa naukowa Nazwa polska Nymphalidae Nymphalis polychloros rusałka wierzbowiec Nymphalidae Nymphalis xanthomelas rusałka drzewoszek DD Nymphalidae Pararge aegeria osadnik egeria Nymphalidae Polygonia c-album rusałka ceik Nymphalidae Vanessa atalanta rusałka admirał Nymphalidae Vanessa cardui rusałka osetnik Papilionidae Papilio machaon paź królowej LC Pieridae Aporia crataegi niestrzęp głogowiec Pieridae Anthocharis cardamines zorzynek rzeżuchowiec Pieridae Gonepteryx rhamni latolistek cytrynek Pieridae Leptidea sinapis wietek gorczycznik Pieridae Pieris brassicae bielinek kapustnik Pieridae Pieris napi bielinek bytomkowiec Pieridae Pieris rapae bielinek rzepnik Pieridae Colias hyale szlaczkoń siarecznik Motyle nocne (Heterocera) Adelidae Nemophora metallica wąsateczka lśniaczek Crambidae Pyrausta aurata omacnica złotowianka Geometridae Chiasmia clathrata witalnik naostrzak Geometridae Lythria purpuraria sudamek purpurek Noctuidae Euclidia glyphica wygłoba koniczynówka Pterophoridae Pterophorus pentadactyla piórolotek pięciopiór Sphingidae Hyles gallii zmrocznik przytuliak Zygaenidae Adscita statices lśniak szmaragdek Zygaenidae Zygaena filipendulae kraśnik sześcioplamek Ważki (Odonata) Calopterygidae Calopteryx splendens świtezianka błyszcząca Calopterygidae Calopteryx virgo świtezianka dziewica Coenagrionidae Coenagrion puella łątka dzieweczka Coenagrionidae Coenagrion pulchellum łątka wczesna Coenagrionidae Ischnura elegans tężnica wytworna Coenagrionidae Erythromma najas oczobarwnica większa Coenagrionidae Pyrrhosoma nymphula łunica czerwona Lestidae Lestes sponsa pałątka pospolita Lestidae Lestes dryas pałątka niebieskooka Lestidae Sympecma fusca straszka pospolita Platycnemididae Platycnemis pennipes pióronóg zwykły Ashnidae Aeshna mixta żagnica jesienna Ashnidae Aeshna grandis żagnica wielka Ashnidae Aeshna cyanea żagnica sina Ashnidae Anax imperator husarz władca Status ochrony PL/CL/PCKZ/UE 131

132 Rodzina Nazwa naukowa Nazwa polska Status ochrony PL/CL/PCKZ/UE Corduliidae Cordulia aenea szklarka zielona Libellulidae Libellula depressa ważka płaskobrzucha Libellulidae Libellula quadrimaculata ważka czteroplama Libellulidae Leucorrhinia pectoralis zalotka większa OS, 1042 Libellulidae Orthetrum cancellatum lecicha pospolita Libellulidae Sympetrum pedemontanum Szablak przepasany Libellulidae Sympetrum flaveolum szablak żółty Libellulidae Sympetrum sanguineum szablak krwisty Libellulidae Sympetrum vulgatum szablak zwyczajny Błonkówki (Hymenoptera) Apidae Bombus hortorum trzmiel ogrodowy OC Apidae Bombus hypnorum trzmiel parkowy OC Apidae Bombus lapidarius trzmiel kamiennik OC Apidae Bombus lucorum trzmiel gajowy OC Apidae Bombus pascuorum trzmiel rudy OC Apidae Bombus subterrraneus trzmiel paskowany OC, VU Apidae Bombus terrestris trzmiel ziemny OC Formicidae Formica rufa s.l. mrówka rudnica OC***, NT Pajęczaki (Arachnida) Pająki (Araneae) Agelenidae Agelena labyrinthica lejkowiec labiryntowy Araneidae Argiope bruennichi tygrzyk paskowany Araneidae Agalenatea redii krzyżak ugorowy Araneidae Araneus quadratus krzyżak łąkowy Araneidae Araniella cucurbitina krzyżak zielony Araneidae Araniella opisthographa Araneidae Larinioides cornutus krzyżak nadwodny Araneidae Cyclosa conica Araneidae Singa hamata Araneidae Larinioides patagiatus krzyżak sosnowy Araneidae Neoscona adianta Araneidae Aculepeira ceropegia kołosz wielobarwny Clubionidae Cheiracanthium virescens Clubionidae Cheiracanthium erraticum kolczak trawny Clubionidae Clubiona phragmitis aksamitnik trzcinowy Clubionidae Clubiona stagnatilis Dictynidae Dictyna arundinacea Lycosidae Alopecosa cuneata wilkosz grubonogi Lycosidae Alopecosa schmidti wilkosz sucholub Lycosidae Arctosa perita Lycosidae Pardosa amentata wałęsak zwyczajny Lycosidae Pardosa lugubris wałęsak leśny 132

133 Rodzina Nazwa naukowa Nazwa polska Lycosidae Trochosa terricola krzeczek naziemnik Lycosidae Xerolycosa miniata Lycosidae Xerolycosa nemoralis Philodromidae Thanatus arenarius VU Philodromidae Thanatus striatus VU Philodromidae Tibellus maritimus Philodromidae Tibellus oblongus Pisauridae Dolomedes fimbriatus bagnik przybrzeżny Pisauridae Pisaura mirabilis darownik przedziwny Salticidae Evarcha arcuata pyrgun nazielny Salticidae Salticus zebraneus Salticidae Sitticus floricola skoczek łąkowy Tetragnathidae Tetragnatha extensa kwadratnik trzcinowy Tetragnathidae Pachygnatha clercki Tetragnathidae Pachygnatha degeeri Theridiidae Enoplognatha ovata zawijak żółtawy Theridiidae Enoplognatha latimana Theridiidae Theridion sisyphium omatnik łąkowy Thomisidae Misumena vatia pająk kwietnik Thomisidae Ozyptila trux Thomisidae Thomisus onustus ukośnik VU Thomisidae Xysticus cristatus Thomisidae Xysticus luctator VU Thomisidae Xysticus ulmi bokochód pospolity Ślimaki (Gastropoda) Trzonkooczne(Stylommatophora) Helicidae Helix pomatia ślimak winniczek OC** Status ochrony PL/CL/PCKZ/UE Status ochrony gatunku: UE chronione prawem Unii Europejskiej, gatunki ujęte w Załączniku II Dyrektywy Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r.; 1042, kod gatunku ujętego w Załączniku II; PL ochrona prawna w Polsce, gatunki wymienione w Dzienniku Ustaw 2014, Poz. 1348, Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 6 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej zwierząt; OS - gatunek objęty ochroną ścisłą; OC - gatunek objęty ochroną częściową; ** dozwolony zbiór osobników, przez 30 dni łącznie w danym roku, w okresie od dnia 20 kwietnia do dnia 31 maja, przy czym: w województwach: opolskim, śląskim, małopolskim, świętokrzyskim, podkarpackim i lubelskim osobniki o średnicy muszli nie mniejszej niż 31 mm, na pozostałych obszarach niemniejszej niż 30 mm; *** dozwolone pozyskiwanie części mrowisk. Kategoria zagrożenia wg Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt (PCKZ): LR gatunki niższego ryzyka, ale nie wykazujące wyraźnego regresu populacyjnego; Kategorie zagrożenia wg Czerwonej Listy Gatunków Ginących i Zagrożonych w Polsce (CL): VU gatunki narażone; NT gatunki bliskie zagrożenia; LC gatunki najmniejszej troski; DD - gatunki o słabo rozpoznanym statusie. 133

134 Ryc Przykład zróżnicowania gatunkowego modraszków na murawie kserotermicznej w Haćkach. Modraszek argiades (lewe górne), modraszek semiargus (prawe górne), modraszek amandus (lewe dolne), modraszek wieszczek (prawe dolne); fot. J. Kupryjanowicz. Stwierdzono też, choć nielicznie, dwa gatunki wędrowne rusałkę osetnika Vanessa cardui i rusałkę admirała V. atalanta. Motyle obu gatunków przylatują do nas wiosną z regionu śródziemnomorskiego. Przechodzą tu cały cykl rozwojowy, a jesienią odlatuje na południe kolejne ich pokolenie. Gatunki warte uwagi, ze względu na ograniczone występowanie w Polsce lub ostatnie zmiany zasięgu, to modraszek argiades Cupido argiades, polowiec szachownica Melanargia galathea, przeplatka cinksia Melitaea cinxia i niestrzęp głogowiec Aporia crataegi (Buszko, Masłowski 1993; Sielezniew, Dziekańska 2010). Modraszek argiades występował dawniej na terenie całego kraju, obecnie znany jest ze wschodniej i południowej Polski. Polowiec szachownica to przykład gatunku motyla zwiększającego swój zasięg występowania. W północno-wschodniej Polsce spotykany jest dopiero od kilku lat. Gatunek ten szczególnie 134

135 licznie występował na badanym terenie (133 stwierdzenia; Ryc ). Przeplatka cinksia występuje niemal w całym kraju, z wyjątkiem gór, pogórzy i Mazur. W wielu krajach Europy jest gatunkiem ginącym, w Polsce jednak niezagrożonym. Na murawach w Haćkach motyl ten występował licznie. Niestrzęp głogowiec jeszcze 20 lat temu występował często w całym kraju, uważany był nawet za szkodnika sadów. Obecnie pojawia się rzadko, przeważnie we wschodniej Polsce. W rejonie Haciek obserwowano dwukrotnie pojedyncze osobniki. Ryc Mieniak strużnik (z lewej), wymieniony w Czerwonej Liście Gatunków Ginących i Zagrożonych w Polsce; sfotografowano na skraju łęgu; rusałka admirał (z prawej), gatunek motyla wędrownego; fot. J. Kupryjanowicz. Ryc Polowiec szachownica to przykład gatunku motyla zwiększającego swój zasięg występowania; sfotografowano na murawie kserotermicznej; fot. J. Kupryjanowicz. 135

136 Tabela Liczba gatunków owadów na transektach na terenie obszaru Natura 2000 Murawy w Haćkach. Numeracja i opis transektów w Tab (oryg.). Transekty nr motyle trzmiele ważki Najrzadziej spotykanymi gatunkami, w przypadku których na obszarze opracowania stwierdzono jedynie pojedyncze osobniki, były mieniak strużnik Apatura ilia (Ryc ), rusałka żałobnik Nymphalis antiopa, rusałka wierzbowiec Nymphalis polychloros, paź królowej Papilio machaon i niestrzęp głogowiec Aporia crataegi. Ryc Liczba gatunków motyli na transektach wyznaczonych na terenie obszaru Natura 2000 Murawy w Haćkach. Opis transektów w Tabeli (oryg.). Najwięcej gatunków na badanym terenie odnotowano w okresie od połowy czerwca do trzeciej dekady lipca, w czasie kwitnienia wielu roślin. Na obszarze Natura 2000 Murawy w Haćkach największe bogactwo gatunkowe motyli dziennych (ponad 30 gatunków) stwierdzono na murawach kserotermicznych na wzgórzach kemowych Zamok i Betłah oraz na murawie występującej na skraju lasu w pobliżu Hryniewicz Dużych, w środowiskach o dużej różnorodności roślin kwiatowych (odpowiednio transekty nr 8, 6 i 2). Najmniejsze bogactwo gatunkowe motyli odnotowano w łęgu jesionowo-olchowym (transekt nr 17) i na polu z uprawą zboża (transekt nr 18; Tab i 6.1.3; Ryc ). 136

137 Największą liczebność motyli obserwowano na ukwieconych murawach na skraju lasu (transekty nr 2 i 13). Las na tych stanowiskach jest naturalnym wiatrochronem i stwarza zaciszne miejsca preferowane przez motyle. Stosunkowo mała liczebność motyli występowała natomiast w środowiskach o małej różnorodności roślin kwiatowych, takich jak młaka mszysto-turzycowa lub strefa ekotonowa łęgu i szuwarów oraz łęgu i kośnej łąki (odpowiednio transekty nr 3, 5 i 9). Najmniejszą liczebność motyli obserwowano w łęgu jesionowo-olchowym (transekt 17) i na polu z uprawą zboża (transekt 18; Tab , Ryc ). Ryc Indeks liczebności motyli na transektach wyznaczonych na terenie obszaru Natura 2000 Murawy w Haćkach. Opis transektów w Tabeli (oryg.). Wpływ występowania oraz fenologii żywicielskich i nektarodajnych roślin kwiatowych na różnorodność i liczebność motyli jest oczywisty. Obserwowany w czerwcu i lipcu wzrost liczebności i bogactwa gatunkowego motyli związany jest z kwitnieniem roślin nektarodajnych. Najlepiej widoczny jest on na murawach kserotermicznych i łąkach, gdzie różnorodność kwiatów jest duża. Niekiedy na wzrost w/w wskaźników może mieć też wpływ monokulturowa uprawa grochu zwyczajnego Pisum sativum (transekt 16). Natomiast spadek liczby gatunków i liczebności motyli był związany, prócz naturalnej fenologii gatunków, ze sposobem użytkowania badanych siedlisk przez człowieka. Spadek bogactwa gatunkowego i liczebności motyli zaobserwowany na murawach i łąkach koszonych (transekty nr 6, 7, 8) był znacznie większy niż na podobnych środowiskach spasanych lub niekoszonych (odpowiednio transekty nr 2, 4, 13; Ryc i 6.1.7). 137

138 indeks 30 N transekt VI 28 VI 6 VII 13 VII 21 VII 10 VIII 20 VIII 30 VIII 6 IX 20 IX Ryc Zmiany liczby gatunków (N) motyli na łące i murawach koszonych (odpowiednio transekty 7, 8 i 6) oraz na murawach spasanych (odpowiednio transekty 4 i 2) i murawie niekoszonej (transekt 13) na obszarze Natura 2000 Murawy w Haćkach. Opis transektów w Tabeli (oryg.) transekt VI 28 VI 6 VII 13 VII 21 VII 10 VIII 20 VIII 30 VIII 6 IX 20 IX Ryc Zmiana indeksu liczebności motyli na łące i w murawach koszonych (odpowiednio transekty 7, 8 i 6) oraz w murawach spasanych (odpowiednio transekty 4 i 2) i murawie niekoszonej (transekt 13) na obszarze Natura 2000 Murawy w Haćkach. Opis transektów w Tabeli (oryg.). 138

139 Ryc Strzępotek perełkowiec przykład motyla mezofilnego; sfotografowano na murawie kserotermicznej (transekt 3); fot. J. Kupryjanowicz. Ryc Indeks liczebności motyli na transektach wyznaczonych w środowiskach sąsiadujących ze sobą: ziołorośli (transekt 5) i łęgu jesionowo-olszowego (transekt 17) oraz miedzy śródpolnej (transekt 15) i pola z uprawą zboża (transekt 18). Opis transektów w Tab (oryg.). Ważki Na terenie objętym projektem stwierdzono występowanie 24 gatunków ważek (Tab ). Wśród 16 przedstawicieli tej grupy stwierdzonych na terenie obszaru Natura 2000 Murawy w Haćkach nie ma gatunków chronionych. Wszystkie stwierdzone tu gatunki pospolicie występują w całym kraju (Ryc ). 139

Opracowanie: Lech Krzysztofiak Anna Krzysztofiak

Opracowanie: Lech Krzysztofiak Anna Krzysztofiak Inwentaryzacja barszczu Sosnowskiego Heracleum sosnowskyi i niecierpka gruczołowatego Impatiens glandulifera na obszarach Natura 2000 "Dolina Górnej Rospudy" oraz "Ostoja Augustowska" Opracowanie: Lech

Bardziej szczegółowo

dotychczasowych lustracji terenu rezerwatu, plan urządzenia lasu, miejscowy plan zagospodarowania

dotychczasowych lustracji terenu rezerwatu, plan urządzenia lasu, miejscowy plan zagospodarowania Załącznik nr 1 ZAKRES DOKUMENTACJI 1. Wykaz publikowanych i niepublikowanych opracowań przydatnych do sporządzenia projektu planu (w tym dokumentacja dotycząca rezerwatu zgromadzona przez Zamawiającego,

Bardziej szczegółowo

EKOFIZJOGRAFIA BIAŁEGOSTOKU

EKOFIZJOGRAFIA BIAŁEGOSTOKU EKOFIZJOGRAFIA BIAŁEGOSTOKU TOM I WSTĘP I DIAGNOZA STANU ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO opracowanie wykonane na zlecenie Prezydenta Miasta Białegostoku autorzy: Włodzimierz Kwiatkowski Krzysztof Gajko Białystok

Bardziej szczegółowo

DOBOWE AMPLITUDY TEMPERATURY POWIETRZA W POLSCE I ICH ZALEŻNOŚĆ OD TYPÓW CYRKULACJI ATMOSFERYCZNEJ (1971-1995)

DOBOWE AMPLITUDY TEMPERATURY POWIETRZA W POLSCE I ICH ZALEŻNOŚĆ OD TYPÓW CYRKULACJI ATMOSFERYCZNEJ (1971-1995) Słupskie Prace Geograficzne 2 2005 Dariusz Baranowski Instytut Geografii Pomorska Akademia Pedagogiczna Słupsk DOBOWE AMPLITUDY TEMPERATURY POWIETRZA W POLSCE I ICH ZALEŻNOŚĆ OD TYPÓW CYRKULACJI ATMOSFERYCZNEJ

Bardziej szczegółowo

Piaskownia w Żeleźniku

Piaskownia w Żeleźniku OPIS GEOSTANOWISKA Filip Duszyński Informacje ogólne Nr obiektu 97 Nazwa obiektu (oficjalna, obiegowa lub nadana) Piaskownia w Żeleźniku Współrzędne geograficzne [WGS 84 hddd.dddd] Długość: 17.1753 E Szerokość:

Bardziej szczegółowo

Próba oceny warunków klimatycznych terenu gminy Wąwolnica w województwie lubelskim

Próba oceny warunków klimatycznych terenu gminy Wąwolnica w województwie lubelskim Bogusław M. Kaszewski, Marek Nowosad, Krzysztof Siwek Zakład Meteorologii i Klimatologii UMCS Próba oceny warunków klimatycznych terenu gminy Wąwolnica w województwie lubelskim Konferencja Klimat Pola

Bardziej szczegółowo

3. Warunki hydrometeorologiczne

3. Warunki hydrometeorologiczne 3. WARUNKI HYDROMETEOROLOGICZNE Monitoring zjawisk meteorologicznych i hydrologicznych jest jednym z najważniejszych zadań realizowanych w ramach ZMŚP. Właściwe rozpoznanie warunków hydrometeorologicznych

Bardziej szczegółowo

analiza form geomorfologicznych; zagadnienia zagrożeń - osuwisk, powodzi i podtopień

analiza form geomorfologicznych; zagadnienia zagrożeń - osuwisk, powodzi i podtopień Przyrodnicze uwarunkowania gospodarki przestrzennej [PUGP] Ćwiczenie 3 analiza form geomorfologicznych; zagadnienia zagrożeń - osuwisk, powodzi i podtopień zasoby środowiska Zasoby odnawialne Zasoby nieodnawialne

Bardziej szczegółowo

Komunikat odnośnie wystąpienia warunków suszy w Polsce

Komunikat odnośnie wystąpienia warunków suszy w Polsce Komunikat odnośnie wystąpienia warunków suszy w Polsce Rok: 2015; okres: 09 (21.VI - 20.VIII) Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut Badawczy w Puławach, zgodnie z wymogami Obwieszczenia

Bardziej szczegółowo

Gleboznawcza klasyfikacja gruntów na terenie powiatu jeleniogórskiego w roku 1957 Dariusz Gregolioski

Gleboznawcza klasyfikacja gruntów na terenie powiatu jeleniogórskiego w roku 1957 Dariusz Gregolioski Gleboznawcza klasyfikacja gruntów na terenie powiatu jeleniogórskiego w roku 1957 Dariusz Gregolioski Polskie Stowarzyszenie Klasyfikatorów Gruntów, Jelenia Góra 1. Położenie powiatu Powiat zlokalizowany

Bardziej szczegółowo

Ogólna charakterystyka zlewni górmej Zgłowiączki (Kanału Głuszyńskiego)

Ogólna charakterystyka zlewni górmej Zgłowiączki (Kanału Głuszyńskiego) Ogólna charakterystyka zlewni górmej Zgłowiączki (Kanału Głuszyńskiego) Zygmunt Miatkowski Karolina Smarzyńska IMUZ Falenty Wielkopolsko-Pomorski Ośrodek Badawczy w Bydgoszczy Projekt finansowany przez

Bardziej szczegółowo

ZAKŁAD PROJEKTOWO HANDLOWY DOKUMETACJA WARUNKÓW

ZAKŁAD PROJEKTOWO HANDLOWY DOKUMETACJA WARUNKÓW ZAKŁAD PROJEKTOWO HANDLOWY 75-361 Koszalin, ul. Dmowskiego 27 tel./ftu (0-94) 345-20-02 tel. kom. 602-301-597 NIP: 669-040-49-70 DOKUMETACJA WARUNKÓW GRUNTOWO-WODNYCH dla projektu zakładu termicznej utylizacji

Bardziej szczegółowo

Omawiana inwestycja leży poza wyznaczonym korytarzem ekologicznym (załącznik 1) tj. ok. 20 km od niego.

Omawiana inwestycja leży poza wyznaczonym korytarzem ekologicznym (załącznik 1) tj. ok. 20 km od niego. Wstęp Planowana inwestycja polega na rozbudowie budynku chlewni na dz. nr 274 w miejscowości Różyce Żurawieniec 24, gmina Kocierzew Południowy, powiat łowicki. W gminie Kocierzew Południowy udział powierzchni

Bardziej szczegółowo

Obszar Natura 2000 Murawy w Haćkach walory, problemy i planowanie ochrony

Obszar Natura 2000 Murawy w Haćkach walory, problemy i planowanie ochrony Obszar Natura 2000 Murawy w Haćkach walory, problemy i planowanie ochrony Dan Wołkowycki d.wolkowycki@pb.edu.pl Plan zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Murawy w Haćkach to jedno z pierwszych przedsięwzięć

Bardziej szczegółowo

Założenia do opracowania projektu planu ochrony dla Drawieńskiego Parku Narodowego uwzględniającego zakres planu ochrony dla obszaru Natura 2000

Założenia do opracowania projektu planu ochrony dla Drawieńskiego Parku Narodowego uwzględniającego zakres planu ochrony dla obszaru Natura 2000 Założenia do opracowania projektu planu ochrony dla Drawieńskiego Parku Narodowego uwzględniającego zakres planu ochrony dla obszaru Natura 2000 I. Teren objęty projektem Planuje się wykonanie projektu

Bardziej szczegółowo

Rozdział IX Siedliska przyrodnicze obszary wskazane do pomocy finansowej z tytułu dopłat rolno środowiskowych.

Rozdział IX Siedliska przyrodnicze obszary wskazane do pomocy finansowej z tytułu dopłat rolno środowiskowych. Rozdział IX Siedliska przyrodnicze obszary wskazane do pomocy finansowej z tytułu dopłat rolno środowiskowych. Na obszarze gminy Poświętne znajduje się wiele powierzchni siedlisk przyrodniczych kwalifikujących

Bardziej szczegółowo

Opinia geotechniczna. dla projektowanej budowy Parku Wodnego w Częstochowie przy ul. Dekabrystów. Sp. z o.o.

Opinia geotechniczna. dla projektowanej budowy Parku Wodnego w Częstochowie przy ul. Dekabrystów. Sp. z o.o. BIURO BADAWCZO-PROJEKTOWE Geologii i Ochrony Środowiska Istnieje od 1988 r. Zamówił i sfinansował: ul. Tartakowa 82, tel. +48 34 372-15-91/92 42-202 Częstochowa fax +48 34 392-31-53 http://www.geobios.com.pl

Bardziej szczegółowo

2. CHARAKTERYSTYKA WARUNKÓW METEOROLOGICZNYCH W WOJEWÓDZTWIE MAŁOPOLSKIM W ROKU 2006

2. CHARAKTERYSTYKA WARUNKÓW METEOROLOGICZNYCH W WOJEWÓDZTWIE MAŁOPOLSKIM W ROKU 2006 Powietrze 17 2. CHARAKTERYSTYKA WARUNKÓW METEOROLOGICZNYCH W WOJEWÓDZTWIE MAŁOPOLSKIM W ROKU 2006 Charakterystykę warunków meteorologicznych województwa małopolskiego w roku 2006 przedstawiono na podstawie

Bardziej szczegółowo

powiat jeleniogórski

powiat jeleniogórski powiat jeleniogórski Powiat jeleniogórski położony jest w południowo-zachodniej części województwa dolnośląskiego granicząc od zachodu i północnego-zachodu z powiatem lwóweckim, od północy z powiatem złotoryjskim,

Bardziej szczegółowo

Monitoringu krajobrazu prace realizowane w roku 2013

Monitoringu krajobrazu prace realizowane w roku 2013 Monitoringu krajobrazu prace realizowane w roku 2013 Marek Rycharski, Zuzanna Oświecimska-Piasko Instytut Technologiczno-Przyrodniczy www.itep.edu.pl PLAN 1. Krajobraz obszarów wiejskich 2. Założenia ogólne

Bardziej szczegółowo

Mapa glebowo - rolnicza

Mapa glebowo - rolnicza Mapa glebowo - rolnicza Informuje o właściwościach i przestrzennym rozmieszczeniu siedlisk rolniczych W zależności od celu opracowania i charakteru odbiorcy mapy sporządza się w różnych skalach Składa

Bardziej szczegółowo

A. Zawartość planu ochrony dla parku narodowego i obszaru Natura Porównanie zawartości obu planów.

A. Zawartość planu ochrony dla parku narodowego i obszaru Natura Porównanie zawartości obu planów. Zawartość, tryb sporządzania i zakres prac koniecznych dla sporządzenia projektu planu ochrony dla parku narodowego, uwzględniającego zakres planu ochrony dla obszaru Natura 2000 Zgodnie z art. 20 ust.

Bardziej szczegółowo

Rezerwaty przyrody czas na comeback!

Rezerwaty przyrody czas na comeback! Rezerwaty przyrody czas na comeback! Wyniki prac w roku 2017 w woj. mazowieckim Sławomir Chmielewski Według stanu na 23.01.2018 w województwie mazowieckim wykonano prace terenowe na 5 obszarach, kwalifikujących

Bardziej szczegółowo

w związku z projektowaną budową przydomowych oczyszczalni ścieków

w związku z projektowaną budową przydomowych oczyszczalni ścieków Pracownia Usług Geologicznych 09-200 Sierpc, ul. Reja 10 tel. 0-24-275-38-22 kom. 512 306 300 z badań wykonanych w celu określenia warunków gruntowo-wodnych: w miejscowości Grądy na działkach: 29, 211,

Bardziej szczegółowo

Wykorzystanie archiwalnej mapy glebowo-rolniczej w analizach przestrzennych. Jan Jadczyszyn

Wykorzystanie archiwalnej mapy glebowo-rolniczej w analizach przestrzennych. Jan Jadczyszyn Wykorzystanie archiwalnej mapy glebowo-rolniczej w analizach przestrzennych Jan Jadczyszyn Informacje podstawowe o tworzeniu mapy glebowo-rolniczej 1) Koncepcja mapy glebowo-rolniczej i jej dopasowanie

Bardziej szczegółowo

Ostateczna postać długotrwałych zmian w określonych warunkach klimatyczno-geologicznych to:

Ostateczna postać długotrwałych zmian w określonych warunkach klimatyczno-geologicznych to: WYDZIAŁ: GEOLOGII, GEOFIZYKI I OCHRONY ŚRODOWISKA KIERUNEK STUDIÓW: OCHRONA ŚRODOWISKA RODZAJ STUDIÓW: STACJONARNE I STOPNIA ROK AKADEMICKI 2014/2015 WYKAZ PRZEDMIOTÓW EGZAMINACYJNYCH: I. Ekologia II.

Bardziej szczegółowo

Cechy klimatu Polski. Cechy klimatu Polski. Wstęp

Cechy klimatu Polski. Cechy klimatu Polski. Wstęp Cechy klimatu Polski Cechy klimatu Polski Wstęp Klimat to przeciętne, powtarzające się corocznie stany atmosfery występujące na danym obszarze, określone na podstawie wieloletnich obserwacji i pomiarów

Bardziej szczegółowo

Ćwiczenie ostatnie - synteza ograniczeń i uwarunkowań zagospodarowania terenu

Ćwiczenie ostatnie - synteza ograniczeń i uwarunkowań zagospodarowania terenu Ćwiczenie ostatnie - synteza ograniczeń i uwarunkowań zagospodarowania terenu Przyrodnicze uwarunkowania zagospodarowania i użytkowania terenu oraz ograniczenia formalno- prawne przekładają się na wskazanie

Bardziej szczegółowo

SPIS TREŚCI. 1.Wstęp 2.Charakterystyka terenu prac 3.Warunki gruntowe i wodne w podłożu 4.Uwagi końcowe. Załączniki tekstowe

SPIS TREŚCI. 1.Wstęp 2.Charakterystyka terenu prac 3.Warunki gruntowe i wodne w podłożu 4.Uwagi końcowe. Załączniki tekstowe 1.Wstęp 2.Charakterystyka terenu prac 3.Warunki gruntowe i wodne w podłożu 4.Uwagi końcowe Załączniki tekstowe SPIS TREŚCI 1.Zestawienie wyników badań laboratoryjnych 2.Badanie wodoprzepuszczalności gruntu

Bardziej szczegółowo

WALORYZACJA PRZYRODNICZA GMINY

WALORYZACJA PRZYRODNICZA GMINY BIURO KONSERWACJI PRZYRODY w SZCZECINIE WALORYZACJA PRZYRODNICZA GMINY POŁCZYN ZDRÓJ (OPERAT GENERALNY) ANEKS SZCZECIN 2003 Autorami operatów szczegółowych są: z zakresu flory i roślinności: z zakresu

Bardziej szczegółowo

PODSTAWY KLASYFIKACJI GLEB GLEBOWE KLASYFIKACJE UŻYTKOWE W POLSCE

PODSTAWY KLASYFIKACJI GLEB GLEBOWE KLASYFIKACJE UŻYTKOWE W POLSCE PODSTAWY KLASYFIKACJI GLEB GLEBOWE KLASYFIKACJE UŻYTKOWE W POLSCE KATEGORIE KLASYFIKACJI GLEB Główne kryteria klasyfikacji gleb: produktywność, urodzajność, funkcjonalność, geneza. Kryteria genetyczne

Bardziej szczegółowo

WYKORZYSTANIE FUNKCJI ROZMYTYCH I ANALIZ WIELOKRYTERIALNYCH DO OPRACOWANIA CYFROWYCH MAP GLEBOWOROLNICZYCH

WYKORZYSTANIE FUNKCJI ROZMYTYCH I ANALIZ WIELOKRYTERIALNYCH DO OPRACOWANIA CYFROWYCH MAP GLEBOWOROLNICZYCH WYKORZYSTANIE FUNKCJI ROZMYTYCH I ANALIZ WIELOKRYTERIALNYCH DO OPRACOWANIA CYFROWYCH MAP GLEBOWO-ROLNICZYCH GLEBOWOROLNICZYCH Anna Bielska, Joanna Jaroszewicz Katedra Gospodarki Przestrzennej i Nauk o

Bardziej szczegółowo

Cechy klimatu Europy. Czynniki kształtujące klimat Europy

Cechy klimatu Europy. Czynniki kształtujące klimat Europy Czynniki kształtujące klimat Europy Cechy klimatu Europy położenie geograficzne kontynentu Zszerokością geograficzną związane jest nasłonecznienie powierzchni lądu, długość dnia i nocy, a pośrednio rozkład

Bardziej szczegółowo

ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA 1) z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000

ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA 1) z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Dziennik Ustaw Nr 34 2893 Poz. 186 186 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA 1) z dnia 17 lutego 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu zadań ochronnych dla obszaru Natura 2000 Na podstawie art. 28

Bardziej szczegółowo

SPORZĄDZENIE PROJEKTU PLANU OCHRONY DLA CHOJNOWSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO

SPORZĄDZENIE PROJEKTU PLANU OCHRONY DLA CHOJNOWSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO SPORZĄDZENIE PROJEKTU PLANU OCHRONY DLA CHOJNOWSKIEGO PARKU KRAJOBRAZOWEGO N A R O D O W A F U N D A C J A O C H R O N Y Ś R O D O W I S K A U L. E R A Z M A C I O Ł K A 1 3 01-4 4 5 W A R S Z A W A T

Bardziej szczegółowo

Formy ochrony przyrody w powiecie kutnowskim. 15 grudnia 2017 roku

Formy ochrony przyrody w powiecie kutnowskim. 15 grudnia 2017 roku Formy ochrony przyrody w powiecie kutnowskim 15 grudnia 2017 roku Powiat kutnowski Położony jest w centrum kraju, w północnej części woj. Łódzkiego. Zajmuje powierzchnię 886 km2, co stanowi 4,9% powierzchni

Bardziej szczegółowo

Cześć III Opis przedmiotu zamówienia

Cześć III Opis przedmiotu zamówienia Cześć III Opis przedmiotu zamówienia Opis przedmiotu zamówienia zawiera n/w informacje: I. Nazwa zamówienia II. Obszar objęty przedmiotem zamówienia III. Cel realizacji zamówienia IV. Konspekt opracowania

Bardziej szczegółowo

Podstawowe informacje o Naturze 2000 i planach ochrony

Podstawowe informacje o Naturze 2000 i planach ochrony Projekt współfinansowany przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko Podstawowe informacje o Naturze 2000 i planach

Bardziej szczegółowo

Temat: Zielona Infrastruktura Otwarty krajobraz kulturowy Zespół: Andrzej Mizgajski, Iwona Zwierzchowska, Damian Łowicki

Temat: Zielona Infrastruktura Otwarty krajobraz kulturowy Zespół: Andrzej Mizgajski, Iwona Zwierzchowska, Damian Łowicki Temat: Zielona Infrastruktura Otwarty krajobraz kulturowy Zespół: Andrzej Mizgajski, Iwona Zwierzchowska, Damian Łowicki Zielona infrastruktura Istota podejścia Zielona infrastruktura - strategicznie zaplanowana

Bardziej szczegółowo

Gmina: Chocz (n. Chocz, Olesiec Nowy, Olesiec Stary) Celem inwestycji jest budowa obwodnicy miasta Chocz w ciągu drogi wojewódzkiej nr 442

Gmina: Chocz (n. Chocz, Olesiec Nowy, Olesiec Stary) Celem inwestycji jest budowa obwodnicy miasta Chocz w ciągu drogi wojewódzkiej nr 442 I.47. Droga nr 442 m. Chocz. 47 Droga nr 442 m. Chocz Lokalizacja przedsięwzięcia Charakterystyka ogólna i cel przedsięwzięcia Powiat pleszewski Gmina: Chocz (n. Chocz, Olesiec Nowy, Olesiec Stary) Celem

Bardziej szczegółowo

ZAKRES PRAC ZWIĄZANYCH Z WYKONANIEM BAZY DANYCH OPISOWYCH I GEOMETRYCZNYCH ZAWARTYCH W STARYM OPERACIE GLEBOWO SIEDLISKOWYM. Maciej Szneidrowski

ZAKRES PRAC ZWIĄZANYCH Z WYKONANIEM BAZY DANYCH OPISOWYCH I GEOMETRYCZNYCH ZAWARTYCH W STARYM OPERACIE GLEBOWO SIEDLISKOWYM. Maciej Szneidrowski PLAN OCHRONY WIGIERSKIEGO PARKU NARODOWEGO I OBSZARU NATURA 2000 OSTOJA WIGIERSKA WYKONANIE BAZY DANYCH OPISOWYCH I GEOMETRYCZNYCH ZAWARTYCH W STARYM OPERACIE GLEBOWO SIEDLISKOWYM ZAKRES PRAC ZWIĄZANYCH

Bardziej szczegółowo

ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA 1) z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000

ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA 1) z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 Dziennik Ustaw Nr 64 5546 Poz. 401 401 ROZPORZĄDZENIE MINISTRA ŚRODOWISKA 1) z dnia 30 marca 2010 r. w sprawie sporządzania projektu planu ochrony dla obszaru Natura 2000 Na podstawie art. 29 ust. 10 ustawy

Bardziej szczegółowo

Aktualizacja mapy glebowo-rolniczej w oparciu o zobrazowania satelitarne i klasyfikację użytkowania ziemi Jan Jadczyszyn, Tomasz Stuczyński Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut

Bardziej szczegółowo

Komunikat odnośnie wystąpienia warunków suszy w Polsce

Komunikat odnośnie wystąpienia warunków suszy w Polsce Komunikat odnośnie wystąpienia warunków suszy w Polsce Raport III (21.IV - 20.VI.2015) Instytut Uprawy Nawożenia i Gleboznawstwa Państwowy Instytut Badawczy w Puławach, zgodnie z wymogami Obwieszczenia

Bardziej szczegółowo

Geneza, właściwości i przestrzenne zróżnicowanie gleb w Polsce

Geneza, właściwości i przestrzenne zróżnicowanie gleb w Polsce Company LOGO Geneza, właściwości i przestrzenne zróżnicowanie gleb w Polsce Marcin Świtoniak Gleba Gleba - integralny składnik wszystkich ekosystemów lądowych i niektórych płytkowodnych utworzony w powierzchniowych

Bardziej szczegółowo

ZAŁĄCZNIK NR 6 PROGNOZA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO DOTYCZĄCA PROJEKTU MIEJSCOWEGO PLANU ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO MICHAŁOWO - ARONIOWA W POZNAN

ZAŁĄCZNIK NR 6 PROGNOZA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO DOTYCZĄCA PROJEKTU MIEJSCOWEGO PLANU ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO MICHAŁOWO - ARONIOWA W POZNAN ZAŁĄCZNIK NR 6 PROGNOZA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO DOTYCZĄCA PROJEKTU MIEJSCOWEGO PLANU ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO MICHAŁOWO ARONIOWA W POZNANIU DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA Fot.1. Ulica Aroniowa Fot.2.

Bardziej szczegółowo

ZAŁĄCZNIK NR 7A PROGNOZA ODDZIAŁYWANIA NA ŚRODOWISKO DOTYCZĄCA PROJEKTU MPZP REZERWAT ŻURAWINIEC W POZNANIU DOKUMENTACJA FOTOGRAFICZNA Fot. 1. Lasy komunalne wejście od strony ul. Umultowskiej Fot. 2.

Bardziej szczegółowo

MAPY KLASYFIKACYJNE Opracowanie: Bożena Lemkowska

MAPY KLASYFIKACYJNE Opracowanie: Bożena Lemkowska MAPY KLASYFIKACYJNE Opracowanie: Bożena Lemkowska Na podstawie Rozporządzenia Rady Ministrów z dnia 4.06.1956 roku (Dz.U. 1956 nr 19 poz. 97) http://isap.sejm.gov.pl/detailsservlet?id=wdu19560190097 dotyczącego

Bardziej szczegółowo

Ekoportal.eu - ochrona środowiska ekologia ochrona przyrody recykling biopaliwa GMO odpady Natura 2000 a polski system ochrony przyrody

Ekoportal.eu - ochrona środowiska ekologia ochrona przyrody recykling biopaliwa GMO odpady Natura 2000 a polski system ochrony przyrody Ochrona przyrody ma w Polsce długie tradycje. Według niektórych źródeł pierwsze decyzje związane z nią pochodzą z X wieku - np. w sprawie ochrony bobrów. W kolejnych wiekach zaczęto chronić nadmiernie

Bardziej szczegółowo

PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA WRAZ Z PLANEM GOSPODARKI ODPADAMI GMINY MICHAŁOWICE

PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA WRAZ Z PLANEM GOSPODARKI ODPADAMI GMINY MICHAŁOWICE Załącznik do Uchwały Rady Gminy nr XXII/170/2004, z dnia 24.06.2004 r. Gmina Michałowice PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA WRAZ Z PLANEM GOSPODARKI ODPADAMI GMINY MICHAŁOWICE PROGRAM OCHRONY ŚRODOWISKA GMINY

Bardziej szczegółowo

WARUNKI HYDROMETEOROLOGICZNE

WARUNKI HYDROMETEOROLOGICZNE WARUNKI HYDROMETEOROLOGICZNE METEOROLOGIA Warunki hydrometeorologiczne stanowią podstawę rozpoznania uwarunkowań funkcjonowania i przemian geoekosystemów. Dlatego jednym z podstawowych zadań realizowanych

Bardziej szczegółowo

Opinia dotycząca warunków geotechnicznych w związku z projektowanym remontem ulicy Stawowej w Rajsku gmina Oświęcim.

Opinia dotycząca warunków geotechnicznych w związku z projektowanym remontem ulicy Stawowej w Rajsku gmina Oświęcim. Sporządzanie dokumentacji geologicznych i hydrogeologicznych Badania przepuszczalności gruntu Raporty oddziaływania na środowisko Przydomowe oczyszczalnie ścieków mgr inŝ. Michał Potempa 32-500 Chrzanów

Bardziej szczegółowo

OPINIA GEOTECHNICZNA

OPINIA GEOTECHNICZNA OPINIA GEOTECHNICZNA Obiekt: Miejscowość: Województwo: Zleceniodawca: rozbudowa Szkoły Podstawowej w Rzewniu Rzewnie mazowieckie ARCHEIKON Studio Projektów 07-410 Ostrołęka, ul. Farna 9a Opracował mgr

Bardziej szczegółowo

Obszary Natura 2000 szansą rozwoju dla naszej gminy

Obszary Natura 2000 szansą rozwoju dla naszej gminy Obszary Natura 2000 szansą rozwoju dla naszej gminy gmina Siennica województwo mazowieckie Konkurs pn. Obszar Natura 2000 szansą dla rozwoju naszej gminy realizowany w ramach projektu "Natura 2000 naszą

Bardziej szczegółowo

3. Warunki hydrometeorologiczne

3. Warunki hydrometeorologiczne 3. WARUNKI HYDROMETEOROLOGICZNE Monitoring zjawisk meteorologicznych i hydrologicznych jest jednym z najważniejszych zadań realizowanych w ramach ZMŚP. Właściwe rozpoznanie warunków hydrometeorologicznych

Bardziej szczegółowo

Prawo chroniące środowisko w obszarze rolnictwa

Prawo chroniące środowisko w obszarze rolnictwa Prawo chroniące środowisko w obszarze rolnictwa A A 1. Wstęp Prawo ochrony środowiska tworzą akty prawne o różnej randze. Najwyższym z nich jest Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej, uchwalona w 1997

Bardziej szczegółowo

Miasto Stołeczne Warszawa pl. Bankowy 3/5, Warszawa. Opracował: mgr Łukasz Dąbrowski upr. geol. VII Warszawa, maj 2017 r.

Miasto Stołeczne Warszawa pl. Bankowy 3/5, Warszawa. Opracował: mgr Łukasz Dąbrowski upr. geol. VII Warszawa, maj 2017 r. OPINIA GEOTECHNICZNA dla Inwestycji polegającej na remoncie placu zabaw w Parku Kultury w miejscowości Powsin ul. Maślaków 1 (dz. nr ew. 4/3, obręb 1-12-10) Inwestor: Miasto Stołeczne Warszawa pl. Bankowy

Bardziej szczegółowo

Projekt Planu Ochrony Bielańsko-Tynieckiego Parku Krajobrazowego Cele ochrony

Projekt Planu Ochrony Bielańsko-Tynieckiego Parku Krajobrazowego Cele ochrony Projekt Planu Ochrony Bielańsko-Tynieckiego Parku Krajobrazowego Cele ochrony Fot. Krameko. Opactwo Benedyktynów w Tyńcu, widok ze skały Okrążek. Szczegółowe cele ochrony Bielańsko-Tynieckiego Parku Krajobrazowego

Bardziej szczegółowo

GEOTEKO Serwis Sp. z o.o. OPINIA GEOTECHNICZNA DLA PROJEKTU PŁYTY MROŻENIOWEJ LODOWISKA ODKRYTEGO ZLOKALIZOWANEGO PRZY UL. POTOCKIEJ 1 W WARSZAWIE

GEOTEKO Serwis Sp. z o.o. OPINIA GEOTECHNICZNA DLA PROJEKTU PŁYTY MROŻENIOWEJ LODOWISKA ODKRYTEGO ZLOKALIZOWANEGO PRZY UL. POTOCKIEJ 1 W WARSZAWIE GEOTEKO Serwis Sp. z o.o. OPINIA GEOTECHNICZNA DLA PROJEKTU PŁYTY MROŻENIOWEJ LODOWISKA ODKRYTEGO ZLOKALIZOWANEGO PRZY UL. POTOCKIEJ 1 W WARSZAWIE Zleceniodawca: PAWEŁ TIEPŁOW Pracownia Projektowa ul.

Bardziej szczegółowo

OPINIA GEOTECHNICZNA

OPINIA GEOTECHNICZNA FIZJO-GEO Rinke Mariusz Geologia, geotechnika fizjografia i ochrona środowiska ul. Paderewskiego 19; 51-612 Wrocław tel. 71.348.45.22; 601.84.48.05; fax 71.372.89.90 OPINIA GEOTECHNICZNA

Bardziej szczegółowo

ZAŁACZNIK NR 2 Lista źródeł możliwych do pozyskania informacji z zakresu różnorodności biologicznej, przy opracowywaniu KIP i ROS

ZAŁACZNIK NR 2 Lista źródeł możliwych do pozyskania informacji z zakresu różnorodności biologicznej, przy opracowywaniu KIP i ROS ZAŁACZNIK NR 2 Lista źródeł możliwych do pozyskania informacji z zakresu różnorodności biologicznej, przy opracowywaniu KIP i ROS Źródło informacji Ustawa o udostępnianiu informacji o środowisku i jego

Bardziej szczegółowo

Niemodlin, 27 czerwca 2016 roku. Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Opolu

Niemodlin, 27 czerwca 2016 roku. Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Opolu ul. Bohaterów Powstań Śląskich 9-00 Niemodlin Niemodlin, 7 czerwca 0 roku Regionalna Dyrekcja Ochrony Środowiska w Opolu W związku z rozpoczęciem prac nad dokumentami planistycznymi dla obszaru Natura

Bardziej szczegółowo

GLEBA zewnętrzna, zwietrzała powierzchnia skorupy ziemskiej, o głębokości średniej do 1,5 metra, zawierająca wodę, związki organiczne i

GLEBA zewnętrzna, zwietrzała powierzchnia skorupy ziemskiej, o głębokości średniej do 1,5 metra, zawierająca wodę, związki organiczne i GLEBY GLEBA zewnętrzna, zwietrzała powierzchnia skorupy ziemskiej, o głębokości średniej do 1,5 metra, zawierająca wodę, związki organiczne i nieorganiczne, zdolna do produkcji roślin Funkcja i miejsce

Bardziej szczegółowo

ZMIENNOŚĆ NAJWYŻSZYCH DOBOWYCH i MIESIĘCZNYCH OPADÓW W KOMPLEKSIE LEŚNYM W STRÓŻY W OKRESIE V-IX ( )

ZMIENNOŚĆ NAJWYŻSZYCH DOBOWYCH i MIESIĘCZNYCH OPADÓW W KOMPLEKSIE LEŚNYM W STRÓŻY W OKRESIE V-IX ( ) ZMIENNOŚĆ NAJWYŻSZYCH DOBOWYCH i MIESIĘCZNYCH OPADÓW W KOMPLEKSIE LEŚNYM W STRÓŻY W OKRESIE V-IX (1982-2006) Marta CEBULSKA Instytut Inżynierii i Gospodarki Wodnej Politechnika Krakowska Cel: określenie

Bardziej szczegółowo

ZLEWNIE RZEK BUGU I NARWI

ZLEWNIE RZEK BUGU I NARWI ZLEWNIE RZEK BUGU I NARWI ZASOBY WODNE I PRZYRODNICZE MONOGRAFIA pod redakcją Jana Dojlido i Bohdana Wieprzkowicza WARSZAWA 2007 SPIS TREŚCI WSTĘP 7 1. ZASOBY WODNE 9 1.1. EWOLUCJA POGLĄDÓW NA GOSPODARKĘ

Bardziej szczegółowo

Zintegrowana strategia zrównoważonego zarządzania wodami w zlewni

Zintegrowana strategia zrównoważonego zarządzania wodami w zlewni Zintegrowana strategia zrównoważonego zarządzania wodami w zlewni Projekt Zintegrowana Strategia zrównoważonego zarządzania wodami w zlewni finansowany ze środków funduszy norweskich, w ramach programu

Bardziej szczegółowo

Sukcesja ekologiczna na lądzie kończy się zazwyczaj klimaksem w postaci formacji leśnej Lasy są najpotężniejszymi ekosystemami lądowymi

Sukcesja ekologiczna na lądzie kończy się zazwyczaj klimaksem w postaci formacji leśnej Lasy są najpotężniejszymi ekosystemami lądowymi Las w krajobrazie Sukcesja ekologiczna na lądzie kończy się zazwyczaj klimaksem w postaci formacji leśnej Lasy są najpotężniejszymi ekosystemami lądowymi Zajmują: - 8 % powierzchni całego globu - 30 %

Bardziej szczegółowo

NATURA 2000. www.ek-kom.pl. Janusz Bohatkiewicz. EKKOM Sp. z o.o. Regietów, 21 stycznia 2010

NATURA 2000. www.ek-kom.pl. Janusz Bohatkiewicz. EKKOM Sp. z o.o. Regietów, 21 stycznia 2010 DROGI SAMORZĄDOWE X LAT AKTUALNE PROBLEMY ZWIĄZANE Z OBSZARAMI NATURA 2000 Janusz Bohatkiewicz EKKOM Sp. z o.o. www.ek-kom.pl Regietów, 21 stycznia 2010 Krótka informacja nt. obszarów NATURA 2000 SYSTEM

Bardziej szczegółowo

Odnawialne źródła energii a ochrona środowiska. Janina Kawałczewska

Odnawialne źródła energii a ochrona środowiska. Janina Kawałczewska Odnawialne źródła energii a ochrona środowiska Janina Kawałczewska 1. Wykorzystanie OZE jako przeciwdziałanie zmianom klimatu. OZE jak przeciwwaga dla surowców energetycznych (nieodnawialne źródła energii),

Bardziej szczegółowo

UCHWAŁA NR XV/93/12 RADY GMINY BIAŁOWIEŻA. z dnia 10 września 2012 r. w sprawie użytków ekologicznych

UCHWAŁA NR XV/93/12 RADY GMINY BIAŁOWIEŻA. z dnia 10 września 2012 r. w sprawie użytków ekologicznych UCHWAŁA NR XV/93/12 RADY GMINY BIAŁOWIEŻA w sprawie użytków ekologicznych Na podstawie art. 18 ust. 2 pkt 15 ustawy z dnia 8 marca 1990 r. o samorządzie gminnym (t.j. Dz. U. z 2001 r. Nr 142, poz. 1591;

Bardziej szczegółowo

Wykonanie: Koplin Małgorzata i Szmyt Konstancja Kl. 3 IM

Wykonanie: Koplin Małgorzata i Szmyt Konstancja Kl. 3 IM Wykonanie: Koplin Małgorzata i Szmyt Konstancja Kl. 3 IM Jest to obszar chroniony ze względu na swoje walory, głównie przyrodnicze. W Polsce obejmuje obszar wyróżniający się szczególnymi wartościami przyrodniczymi,

Bardziej szczegółowo

Ogólnodostępna baza danych bio- i georóżnorodności Województwa Śląskiego - integralna część Otwartego Regionalnego Systemu Informacji Przestrzennej

Ogólnodostępna baza danych bio- i georóżnorodności Województwa Śląskiego - integralna część Otwartego Regionalnego Systemu Informacji Przestrzennej Temat projektu: Ogólnodostępna baza danych bio- i georóżnorodności Województwa Śląskiego - integralna część Otwartego Regionalnego Systemu Informacji Przestrzennej Projekt współfinansowany przez Unię Europejską

Bardziej szczegółowo

WYKORZYSTANIE MAP GLEBOWO-ROLNICZYCH W ARCHITEKTURZE KRAJOBRAZU. Opracowanie: Bożena Lemkowska

WYKORZYSTANIE MAP GLEBOWO-ROLNICZYCH W ARCHITEKTURZE KRAJOBRAZU. Opracowanie: Bożena Lemkowska WYKORZYSTANIE MAP GLEBOWO-ROLNICZYCH W ARCHITEKTURZE KRAJOBRAZU Opracowanie: Bożena Lemkowska Mapy glebowo-rolnicze wraz z aneksami posłużyć mogą w procesie scalania gruntów, szacowania wartości nieruchomości

Bardziej szczegółowo

Ocena jakości wody górnej Zgłowiączki ze względu na zawartość związków azotu

Ocena jakości wody górnej Zgłowiączki ze względu na zawartość związków azotu Ocena jakości wody górnej Zgłowiączki ze względu na zawartość związków azotu Zygmunt Miatkowski Karolina Smarzyńska Jan Brzozowski IMUZ Falenty W-P OBw Bydgoszczy IBMER Warszawa Projekt finansowany przez

Bardziej szczegółowo

Zróżnicowanie przestrzenne

Zróżnicowanie przestrzenne VII Zjazd Geomorfologów Polskich kraków 2005 Zróżnicowanie przestrzenne osadów wypełniających zagłębienia bezodpływowe (pomorze zachodnie, górna parsęta) 1. Wprowadzenie Celem pracy było rozpoznanie cech

Bardziej szczegółowo

Przyroda łagodzi zmiany klimatu cykl szkoleniowy

Przyroda łagodzi zmiany klimatu cykl szkoleniowy Przyroda łagodzi zmiany klimatu cykl szkoleniowy Retencja, sposób na susze i powodzie w warunkach zmieniającego się klimatu Andrzej Ruszlewicz Retencja, sposób na susze i powodzie w warunkach zmieniającego

Bardziej szczegółowo

Obieg materii w skali zlewni rzecznej

Obieg materii w skali zlewni rzecznej WODY PODZIEMNE Wody podziemne stanowią nie tylko formę retencji wody w zlewni, ale równocześnie uczestniczą w procesach przemieszczania rozpuszczonej materii w zlewni. W ramach ZMŚP na Stacjach Bazowych

Bardziej szczegółowo

Bydgoszcz, dnia 25 sierpnia 2015 r. Poz UCHWAŁA NR X/233/15 SEJMIKU WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO. z dnia 24 sierpnia 2015 r.

Bydgoszcz, dnia 25 sierpnia 2015 r. Poz UCHWAŁA NR X/233/15 SEJMIKU WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO. z dnia 24 sierpnia 2015 r. DZIENNIK URZĘDOWY WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO Bydgoszcz, dnia 25 sierpnia 2015 r. Poz. 2554 UCHWAŁA NR X/233/15 SEJMIKU WOJEWÓDZTWA KUJAWSKO-POMORSKIEGO z dnia 24 sierpnia 2015 r. w sprawie Obszaru

Bardziej szczegółowo

STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY DRAWSKO POMORSKIE

STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY DRAWSKO POMORSKIE BURMISTRZ MIASTA I GMINY W DRAWSKU POMORSKIM STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY DRAWSKO POMORSKIE -CZĘŚĆ OPISOWA- ZAŁĄCZNIK NR 2 DO UCHWAŁY NR VIII/59/2003 RADY MIEJSKIEJ

Bardziej szczegółowo

Ćwiczenie 6 Mapa sozologiczna

Ćwiczenie 6 Mapa sozologiczna Przyrodnicze uwarunkowania gospodarki przestrzennej Ćwiczenie 6 Mapa sozologiczna analiza uwarunkowań sozologicznych zagospodarowania i użytkowania terenu czyli stan i ochrona środowiska, formy, obiekty

Bardziej szczegółowo

RAMOWY PROGRAM PRAKTYK NA KIERUNKU LEŚNICTWO, REALIZOWANYCH W JEDNOSTKACH ADMINISTRACYJNYCH LASÓW PAŃSTWOWYCH (NADLEŚNICTWACH)

RAMOWY PROGRAM PRAKTYK NA KIERUNKU LEŚNICTWO, REALIZOWANYCH W JEDNOSTKACH ADMINISTRACYJNYCH LASÓW PAŃSTWOWYCH (NADLEŚNICTWACH) RAMOWY PROGRAM PRAKTYK NA KIERUNKU LEŚNICTWO, REALIZOWANYCH W JEDNOSTKACH ADMINISTRACYJNYCH LASÓW PAŃSTWOWYCH (NADLEŚNICTWACH) 1. Zapoznanie się z organizacją wewnętrzną, zakresem zadań komórek organizacyjnych

Bardziej szczegółowo

1. Mapa dokumentacyjna w skali 1: Objaśnienia. 3. Legenda do przekrojów. 4. Przekroje geotechniczne. 5. Karty otworów wiertniczych.

1. Mapa dokumentacyjna w skali 1: Objaśnienia. 3. Legenda do przekrojów. 4. Przekroje geotechniczne. 5. Karty otworów wiertniczych. 2 SPIS TREŚCI TEKST: 1. Wstęp. 2. Zakres wykonanych prac. 3. Budowa geologiczna i warunki wodne. 4. Charakterystyka warunków geotechnicznych. 5. Wnioski. Spis załączników. 1. Mapa dokumentacyjna w skali

Bardziej szczegółowo

Wykonawca dr hab. inż. Wojciech Dąbrowski

Wykonawca dr hab. inż. Wojciech Dąbrowski Raport z analizy stanów wód i warunków meteorologicznych w ramach realizacji projektu LIFE11 NAT/PL/422 Ochrona siedlisk mokradłowych doliny Górnej Biebrzy Wykonawca dr hab. inż. Wojciech Dąbrowski Osowiec

Bardziej szczegółowo

DOKUMENTACJA GEOTECHNICZNA PODŁOŻA GRUNTOWEGO

DOKUMENTACJA GEOTECHNICZNA PODŁOŻA GRUNTOWEGO GEOL Badania geologiczne ul. Świeża 7a 54-060 Wrocław tel./fax 71 351 38 83, 601 55 68 90 DOKUMENTACJA GEOTECHNICZNA PODŁOŻA GRUNTOWEGO Temat:Budowa kanalizacji sanitarnej we wsi Rachów (gm. Malczyce)

Bardziej szczegółowo

INŻYNIERIA RZECZNA Konspekt wykładu

INŻYNIERIA RZECZNA Konspekt wykładu INŻYNIERIA RZECZNA Konspekt wykładu Wykład 2 Charakterystyka morfologiczna koryt rzecznych 1. Procesy fluwialne 2. Cechy morfologiczne koryta rzecznego 3. Klasyfikacja koryt rzecznych 4. Charakterystyka

Bardziej szczegółowo

UCHWAŁA Nr XCI/1603/10 RADY MIEJSKIEJ w ŁODZI z dnia 7 lipca 2010 r. w sprawie ustanowienia zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Źródła Neru.

UCHWAŁA Nr XCI/1603/10 RADY MIEJSKIEJ w ŁODZI z dnia 7 lipca 2010 r. w sprawie ustanowienia zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Źródła Neru. UCHWAŁA Nr XCI/1603/10 RADY MIEJSKIEJ w ŁODZI z dnia 7 lipca 2010 r. w sprawie ustanowienia zespołu przyrodniczo-krajobrazowego Źródła Neru. Na podstawie art. 7 ust. 1 pkt 1, art. 18 ust. 2 pkt 15 oraz

Bardziej szczegółowo

Sprawozdanie z badań jakości powietrza wykonanych ambulansem pomiarowym w Tarnowskich Górach w dzielnicy Osada Jana w dniach

Sprawozdanie z badań jakości powietrza wykonanych ambulansem pomiarowym w Tarnowskich Górach w dzielnicy Osada Jana w dniach WOJEWÓDZKI INSPEKTORAT OCHRONY ŚRODOWISKA W KATOWICACH DELEGATURA W CZĘSTOCHOWIE ul. Rząsawska 24/28 tel. (34) 369 41 20, (34) 364-35-12 42-200 Częstochowa tel./fax (34) 360-42-80 e-mail: czestochowa@katowice.wios.gov.pl

Bardziej szczegółowo

ELEKTROWNIE WODNE ĆWICZENIE Z PRZEDMIOTU: Temat: Projekt małej elektrowni wodnej. Skrypt do obliczeń hydrologicznych. Kraków, 2015.

ELEKTROWNIE WODNE ĆWICZENIE Z PRZEDMIOTU: Temat: Projekt małej elektrowni wodnej. Skrypt do obliczeń hydrologicznych. Kraków, 2015. ĆWICZENIE Z PRZEDMIOTU: ELEKTROWNIE WODNE Temat: Skrypt do obliczeń hydrologicznych Kraków, 2015. str. 1- MarT OBLICZENIE PRZEPŁYWÓW CHARAKTERYSTYCZNYCH FORMUŁA OPADOWA Dla obliczenia przepływów o określonym

Bardziej szczegółowo

REGIONALNY SYSTEM OSŁONY METEOROLOGICZNEJ LEŚNICTWA LEŚNY KOMPLEKS PROMOCYJNY LASY BESKIDU ŚLĄKSIEGO RAPORT KWARTALNY II/2014

REGIONALNY SYSTEM OSŁONY METEOROLOGICZNEJ LEŚNICTWA LEŚNY KOMPLEKS PROMOCYJNY LASY BESKIDU ŚLĄKSIEGO RAPORT KWARTALNY II/2014 REGIONALNY SYSTEM OSŁONY METEOROLOGICZNEJ LEŚNICTWA LEŚNY KOMPLEKS PROMOCYJNY LASY BESKIDU ŚLĄKSIEGO RAPORT KWARTALNY II/2014 Katowice-Kraków 2014 1. Warunki pogodowe w 2 kwartale 2014 roku Średnia kwartalna

Bardziej szczegółowo

SPITSBERGEN HORNSUND

SPITSBERGEN HORNSUND Polska Stacja Polarna Instytut Geofizyki Polska Akademia Nauk Polish Polar Station Institute of Geophysics Polish Academy of Sciences BIULETYN METEOROLOGICZNY METEOROLOGICAL BULLETIN SPITSBERGEN HORNSUND

Bardziej szczegółowo

RACOWNIA DOKUMENTACJI HYDROGEOLOGICZNYCH mgr Piotr Wołcyrz, Dąbcze, ul. Jarzębinowa 1, Rydzyna

RACOWNIA DOKUMENTACJI HYDROGEOLOGICZNYCH mgr Piotr Wołcyrz, Dąbcze, ul. Jarzębinowa 1, Rydzyna RACOWNIA DOKUMENTACJI HYDROGEOLOGICZNYCH mgr Piotr Wołcyrz, Dąbcze, ul. Jarzębinowa 1, 64-130 Rydzyna tel. kom. 603045882 e-mail: pdhleszno@onet.pl ---------------------------------------------------------------------------------------------

Bardziej szczegółowo

OPINIA GEOTECHNICZNA ORAZ DOKUMENTACJA BADAŃ PODŁOŻA GRUNTOWEGO

OPINIA GEOTECHNICZNA ORAZ DOKUMENTACJA BADAŃ PODŁOŻA GRUNTOWEGO OPINIA GEOTECHNICZNA ORAZ DOKUMENTACJA BADAŃ PODŁOŻA GRUNTOWEGO Obiekt: Miejscowość: Województwo: Zleceniodawca: kanalizacja deszczowa metodą mikrotunelingu Kargoszyn ul. Wiejska mazowieckie Wilech s.c.

Bardziej szczegółowo

ELEKTROWNIE WODNE ĆWICZENIE Z PRZEDMIOTU: Skrypt do obliczeń hydrologicznych. Kraków, Elektrownie wodne

ELEKTROWNIE WODNE ĆWICZENIE Z PRZEDMIOTU: Skrypt do obliczeń hydrologicznych. Kraków, Elektrownie wodne ĆWICZENIE Z PRZEDMIOTU: ELEKTROWNIE WODNE Skrypt do obliczeń hydrologicznych Kraków, 2016. str. 1- MarT OBLICZENIE PRZEPŁYWÓW CHARAKTERYSTYCZNYCH FORMUŁA OPADOWA [na podstawie materiałów SHP dla zlewni

Bardziej szczegółowo

ZAKRES WIEDZY I UMIEJĘTNOŚCI WYMAGANYCH NA POSZCZEGÓLNYCH STOPNIACH WOJEWÓDZKIEGO KONKURSU GEOGRAFICZNEGO

ZAKRES WIEDZY I UMIEJĘTNOŚCI WYMAGANYCH NA POSZCZEGÓLNYCH STOPNIACH WOJEWÓDZKIEGO KONKURSU GEOGRAFICZNEGO ZAKRES WIEDZY I UMIEJĘTNOŚCI WYMAGANYCH NA POSZCZEGÓLNYCH STOPNIACH WOJEWÓDZKIEGO KONKURSU GEOGRAFICZNEGO PRZEPROWADZANEGO W GIMNAZJACH W ROKU SZK. 2014/2015 Konkurs przeznaczony jest dla uczniów gimnazjum

Bardziej szczegółowo

Wpływ zabiegów hodowlanych i ochronnych na bioróżnorodność w ekosystemach leśnych na obszarach chronionych i gospodarczych

Wpływ zabiegów hodowlanych i ochronnych na bioróżnorodność w ekosystemach leśnych na obszarach chronionych i gospodarczych Wpływ zabiegów hodowlanych i ochronnych na bioróżnorodność w ekosystemach leśnych na obszarach chronionych i gospodarczych Adam Kwiatkowski RDLP w Białymstoku Około 30% powierzchni kraju to lasy A. K.

Bardziej szczegółowo

Gmina: Miłosław (m. Miłosław, Kozubiec, Mikuszewo) Gmina: Kołaczkowo (Budziłowo, Wszembórz, Borzykowo)

Gmina: Miłosław (m. Miłosław, Kozubiec, Mikuszewo) Gmina: Kołaczkowo (Budziłowo, Wszembórz, Borzykowo) I.46. Droga nr 441 odc. Miłosław Borzykowo. 46 Droga nr 441 odc. Miłosław Borzykowo Powiat wrzesiński Lokalizacja przedsięwzięcia Gmina: Miłosław (m. Miłosław, Kozubiec, Mikuszewo) Charakterystyka ogólna

Bardziej szczegółowo

SPITSBERGEN HORNSUND

SPITSBERGEN HORNSUND Polska Stacja Polarna Instytut Geofizyki Polska Akademia Nauk Polish Polar Station Institute of Geophysics Polish Academy of Sciences BIULETYN METEOROLOGICZNY METEOROLOGICAL BULLETIN SPITSBERGEN HORNSUND

Bardziej szczegółowo

PREZYDENT MIASTA RADOMIA VIII ETAP ZMIANY STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY RADOM

PREZYDENT MIASTA RADOMIA VIII ETAP ZMIANY STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY RADOM PREZYDENT MIASTA RADOMIA VIII ETAP ZMIANY STUDIUM UWARUNKOWAŃ I KIERUNKÓW ZAGOSPODAROWANIA PRZESTRZENNEGO GMINY RADOM OBEJMUJĄCY TEREN W REJONIE ULIC RYBNEJ, WARSZAWSKIEJ, GRÓJECKIEJ I RZEKI MLECZNEJ W

Bardziej szczegółowo

Wykonawca dr hab. inż. Wojciech Dąbrowski

Wykonawca dr hab. inż. Wojciech Dąbrowski Raport z analizy stanów wód i warunków meteorologicznych w ramach realizacji projektu LIFE11 NAT/PL/422 Ochrona siedlisk mokradłowych doliny Górnej Biebrzy Wykonawca dr hab. inż. Wojciech Dąbrowski Osowiec

Bardziej szczegółowo