RAPORT KOŃCOWY. dla. Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie

Transkrypt

1 RAPORT KOŃCOWY Identyfikacja potencjalnych zagrożeń i ryzyk związanych z realizacją założeń projektu w ramach projektu systemowego Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza dla Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie Warszawa, sierpień

2 2

3 Publikacja autorstwa zespołu ekspertów i konsultantów Bluehill Sp. z o.o. oraz Quality Watch Sp. z o.o. pod redakcją: Dr. Macieja Piotrowskiego Współautorzy: Magdalena Marciniak-Piotrowska Dr Michał Thlon Dorota Thlon Katarzyna Dziedzic Copyright by Województwo Mazowieckie, Warszawa 2015 Poglądy i opinie wyrażone przez autorów nie muszą odzwierciedlać stanowiska Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie. Opracowanie współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Dotyczy projektu Nr POKL /09 pn. Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. 3

4 Spis treści 1. Streszczenie Summary Wprowadzenie Wykaz użytych skrótów Zarys badania Metodologia badawcza Logika przebiegu badania Triangulacja metod badawczych/analitycznych Matryca powiązań metod badawczych/analitycznych z pytaniami badawczymi Opis zastosowanych technik badawczych/analitycznych Analiza danych zastanych Analiza danych statystycznych Pogłębione wywiady indywidualne Narzędzie rankingu ryzyka (adaptacja narzędzia pn. risk ranking tool) Panel ekspertów Analiza porównawcza Systemy monitoringu innowacji Zmiany podejścia do polityki innowacyjności a ryzyka monitorowania innowacyjności analiza od 2007 r Polityka innowacyjności na poziomie UE Polityka innowacyjności na poziomie krajowym Polityka innowacyjności na poziomie regionalnym Systemy monitoringu innowacyjności Międzynarodowe systemy monitoringu innowacyjności Krajowe i regionalne systemy monitoringu innowacyjności Wpływ konieczności zmian Regionalnych Strategii Innowacji innych regionów kraju na monitorowanie innowacyjności tych regionów Diagnoza w zakresie Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza Geneza powstania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza oraz konieczność aktualizacji dokumentu Kontekst historyczny powstania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza Aktualizacja RIS Mazowsza Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza a Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza porównanie Diagnoza aktualnego systemu wdrażania, monitorowania i ewaluacji RIS w województwie mazowieckim Weryfikacja i aktualizacja wskaźników określonych w RIS dla Mazowsza, w tym zintegrowanego wskaźnika benchmarkingu Wpływ zmiany Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza na projektowanie systemu informatycznego dotyczącego monitoringu innowacyjności Mazowsza Uwarunkowania realizacji projektu Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza Cele projektu, rola systemu monitoringu w zwiększaniu świadomości proinnowacyjnej oraz absorbpcji i dystrybucji innowacji Aktualny stan realizacji projektu Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza Wpływ dokumentów UE związanych z systemem inteligentnych specjalizacji oraz określenia obszarów inteligentnej specjalizacji Mazowsza i aktualizacji RIS na realizację celów projektu Analiza ryzyk monitorowania wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza Wprowadzenie

5 8.2. Wstępna identyfikacja ryzyk Ocena wpływu zidentyfikowanych ryzyk na monitorowanie RIS Wnioski i rekomendacje dotyczące efektywnego monitorowania wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza Narzędzia badawcze Scenariusz panelu ekspertów Scenariusz wywiadów IDI Wykaz źródeł Publikacje zwarte, artykuły, akty prawne, raporty i źródła danych statystycznych Strony

6 1. Streszczenie RIS jest systemem tworzonym wielowątkowo i wielowymiarowo przy zaangażowaniu dużej liczby osób i instytucji. Dzięki temu systemy te są w stanie przedstawić faktyczne potrzeby i oczekiwania jednostek gospodarczych (przedsiębiorstw i organizacji z ich otoczenia) w zakresie tworzenia warunków sprzyjających wdrażaniu innowacji. Zmiana perspektywy finansowej na okres wymusiła aktualizację szeregu dokumentów strategicznych, zarówno na poziomie krajowym, jak też regionalnym. Tak było też w przypadku Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza Z uwagi na wymagania Komisji Europejskiej odnośnie programowania interwencji funduszy strukturalnych w dziedzinie wspierania innowacyjności w perspektywie finansowej niezbędna stała się aktualizacja dokumentu. Do najważniejszych zmian należy zaliczyć: aktualizację diagnozy społeczno-gospodarczej regionu; aktualizację celów RIS podkreślającą znaczenie współpracy pomiędzy podmiotami sfery nauki, biznesu i otoczenia; określenie założeń regionalnej polityki klastrowej; rozszerzenie zakresu RIS o zagadnienia związane ze wsparciem budowy społeczeństwa informacyjnego; uwzględnienie zagadnień związanych z budową kapitału społecznego; określenie inteligentnych specjalizacji województwa mazowieckiego narzędzia ukierunkowania działań wspierających innowacyjność. Niniejszy raport ma na celu identyfikację potencjalnych zagrożeń i ryzyk związanych z realizacją założeń projektu systemowego Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. Należy podkreślić, że realizacja tego projektu zostanie zakończona w październiku 2015 r., w związku z czym wyciągnięte wnioski i rekomendacje z analiz znajdą zastosowanie nie tylko dla kończącego się projektu, ale dla całego systemu monitorowania wdrażania RIS w województwie mazowieckim. Raport został opracowany przez zespół ekspertów w oparciu o analizę danych zastanych, przeprowadzone wywiady IDI z ekspertami w zakresie RIS oraz zorganizowany panel ekspertów (rozdz. 4). Jednym z najważniejszych efektów prac jest identyfikacja i klasyfikacja ryzyk związanych z funkcjonowaniem regionalnego systemu monitoringu innowacyjności. Łącznie zidentyfikowano 11 ryzyk, które podzielono na kategorie (rozdz. 8). Zidentyfikowane ryzyka poddano ocenie wpływu na system monitoringu (rozdz. 8) oraz opracowano wnioski i rekomendacje w zakresie przeciwdziałania wystąpienia/łagodzenia skutków wystąpienia tych ryzyk (rozdz. 9). 6

7 2. Summary RIS is a system created in multi-dimensional manner with the involvement of a large number of people and institutions. As a results, these systems are able to address the actual needs and expectations of business entities (companies and organizations within their environment) in development of the conditions favorable for innovation implementation. The change of the financial perspective to period forced to update a number of strategic documents, both at the national as well as regional level. This was also the case for the Regional Innovation Strategy for Mazovia Due to the requirements of the European Commission regarding the programming of structural funds in the field of innovation promotion in the financial perspective, it became necessary to update the RIS document. The most important changes include: Update of the socio-economic diagnosis of the region; Update of the RIS goals, underlining the importance of cooperation between the entities of science, business and the environment; Definition of the cluster support regional policy; Expansion of the RIS scope with the issues related to the development of information society; Inclusion of the issues related to the development of social capital; Definition of the intelligent specialization of the Mazowieckie region, as a tool for support of innovation. This report was to identify potential hazards and risks associated with the achievement of the objectives of the system project Construction of the system of monitoring and evaluation of the implementation of the basics of the Regional Innovation Strategy for Mazovia. It should be emphasized that the implementation of this project will be completed in October 2015, therefore formulated conclusions and recommendations will be applicable not only to the project, but to the whole system of RIS monitoring. The report was developed by a team of experts on the basis of desk research, conducted in-depth interviews and expert panel (chapter 4). One of the most important effects of this work is identification and classification of risks associated with the future functioning of the monitoring system. Altogether 11 risks were identified, which are divided into the a number of categories. Identified risks have been assessed as for the impact on monitoring system (chapter 8). Conclusions and recommendation in respect of the prevention of occurrence/mitigation of those risks have been formulated (chapter 9). 7

8 3. Wprowadzenie 3.1. Wykaz użytych skrótów W niniejszym raporcie pojawiają się skróty dla często używanych pojęć i zagadnień. W większości przypadków ich konstrukcja wynika z ogólnie przyjętych praktyk w różnego rodzaju publikacjach. Tabela 1. Wykaz skrótów B+R IDI MNiSW KIS PARP PO IG PO IR Skrót RIS (RIS Mazovia) RPO WM SMERIS SOPZ SRWM Działalność badawczo-rozwojowa Pełna nazwa Indywidualny wywiad pogłębiony (ang. In-Depth Interview) Ministerstwo Nauki i Szkolnictwa Wyższego Krajowa Inteligentna Specjalizacja Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka Program Operacyjny Innowacyjny Rozwój Regionalna Strategia Innowacji (dla Mazowsza) Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego System monitorowania i ewaluacji Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Mazowieckiego Szczegółowy Opis Przedmiotu Zamówienia Strategia rozwoju województwa mazowieckiego do 2030 roku 3.2. Zarys badania Niniejszy raport pn. Identyfikacja potencjalnych zagrożeń i ryzyk związanych z realizacją założeń projektu został opracowany w ramach projektu systemowego Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza realizowanego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Priorytet VIII Regionalne kadry gospodarki, Działanie 8.2 Transfer wiedzy, Poddziałanie Regionalne Strategie Innowacji. Przedmiotem niniejszego badania była identyfikacja zagrożeń i ryzyk realizacji ww. projektu związanych nie tylko z konstrukcją i zasadą funkcjonowania system monitoringu, ale również m.in. kierunkami badań, sposobem pozyskiwania danych, rodzajem i formatem zbieranych danych w sytuacji różnych podejść do tematu oraz dublowania się systemów na poziomie kraju. Również zmiana Regionalnych Strategii Innowacji spowodowała pojawienie się/zmianę ryzyk monitorowania innowacyjności regionów. Zidentyfikowane ryzyka poddane zostały hierarchizacji. Za niezbędne uznano zaprojektowanie elastycznego systemu, który pozwala na dopasowanie monitorowania nie tylko do aktualnych potrzeb danego regionu, ale także prowadzenia w miarę spójnego procesu monitorowania innowacyjności na poziomie kraju. Badanie przeprowadzone zostało w kontekście zdiagnozowanych potrzeb rekomendowanych kierunków wzmacniania konkurencyjności regionu. Zawiera m.in. charakterystykę systemu monitoringu innowacyjności Mazowsza, analizę wpływu zmian dokumentów strategicznych na monitoring, analizę wpływu zmian sytuacji społecznej i gospodarczej na realizację celów projektu, a także analizę wpływu dublowania systemów monitorowana realizacji RIS w kraju na monitorowanie Mazowsza. Wnioski uzyskane w wyniku badania ukazują trudności i bariery realizacji celów projektu w kontekście podejmowania przez inne regiony kraju podobnych działań zgodnych z ich Regionalnymi Strategiami 8

9 Innowacyjności. Wyniki badania wskazują także na działania, jakie należy podjąć, aby te bariery zmniejszyć/ ograniczyć bądź wyeliminować. Opracowanie stanowi pośrednie wsparcie dla władz Samorządu Województwa Mazowieckiego w kształtowaniu polityki innowacyjności regionu na kolejne lata. Będzie stanowić także wskazówkę do właściwego prowadzenia systemu monitorowania innowacyjności Mazowsza w kontekście zmian Regionalnej Strategii Innowacji. 9

10 4. Metodologia badawcza 4.1. Logika przebiegu badania Badanie przebiegało w czterech etapach obejmujących: 1. Fazę strukturyzacji. Na tym etapie miała miejsce wstępna analiza danych zastanych i danych statystycznych oraz opracowanie raportu metodologicznego zawierającego opracowane narzędzia badawcze. 2. Fazę gromadzenia danych. Na tym etapie miał miejsce ciąg dalszy analizy danych zastanych (pogłębienie analizy). Ponadto pozyskano dane technikami pierwotnymi, których scenariusz bazował na wstępnych wynikach analiz innymi metodami/technikami badawczymi (IDI, panel ekspertów). 3. Fazę analizy danych. W ostatnim etapie badań ich wyniki są prezentowane w postaci logicznego wywodu, zgodnie z zasadami pisarstwa naukowego (ścisłość naukowa, uzasadnienie twierdzeń, jasność wywodu, obiektywizm). 4. Fazę formułowania wniosków i rekomendacji. Prezentowane wyniki są uzupełniane komentarzem eksperckim oraz wyciągane są wnioski i opracowywane rekomendacje Triangulacja metod badawczych/analitycznych W trakcie prac badawczych zastosowano jedną z coraz częściej stosowanych strategii we wszelkich typach badań, tj. triangulację źródeł danych (dobierając różnych respondentów, różne miejsca badań), triangulację technik badawczych (wywiady IDI, analiza porównawcza) oraz triangulację samego badacza (różne osoby realizujące te same badania), triangulację rodzaju danych (ilościowe, jakościowe, pierwotne, wtórne). Triangulacja służyła zwiększeniu zarówno trafności, jak i rzetelności badań. Triangulacja polega na porównywaniu różnych wersji badanego miejsca. Nazwa pochodzi z terminologii geodezyjnej, czyli metody wyznaczania położenia pewnego punktu przez obserwowanie go z dwóch innych punktów. W niniejszym badaniu zostaną zastosowane trzy typy triangulacji: 1. Triangulacja źródeł danych dane pozyskiwane i porównywane w niniejszym badaniu pochodzić będą od różnych osób (przedstawicieli różnych grup uczestników) oraz z różnych źródeł danych pierwotnych (IDI, panel ekspertów) oraz wtórnych (np. raporty, analizy, publikacje, źródła danych statystycznych szczegółowy wykaz w ostatniej części raportu metodologicznego). 2. Triangulacja badaczy wykorzystanie wyników prac kilku badaczy pracujących nad tym samym zagadnieniem. Jeśli dwie osoby niezależnie zbierające dane dochodzą do podobnych wniosków, ich wiarygodność wzrasta. W przeciwnym razie rodzi się podejrzenie, że wnioski odzwierciedlają indywidualne nastawienia badaczy. Do realizacji niniejszego badania został powołany wieloosobowy zespół badawczy, co zapewniło możliwość porównywania uzyskanych wyników, w szczególności w kontekście badań jakościowych. 3. Triangulacja metod badawczych w niniejszym badaniu porównywane zostały dane zebrane różnymi metodami, np. z wykorzystaniem pogłębionych wywiadów grupowych, panelu ekspertów czy też analizy porównawczej Matryca powiązań metod badawczych/analitycznych z pytaniami badawczymi Zgodnie z SOPZ raport powinien dostarczyć odpowiedzi na 14 pytań badawczych zgrupowanych w trzy obszary (diagnoza, analiza, wnioski i rekomendacje). Dodatkowo zaproponowano pięć dodatkowych pytań badawczych powiązanych tematycznie z przedmiotem raportu. W celu uporządkowania analizy dla każdego zaproponowanego zagadnienia/pytania badawczego zostały wskazane techniki badawcze/analityczne umożliwiające zgromadzenie niezbędnych danych. Aby zwiększyć czytelność tabeli, wykorzystano następujące akronimy dla technik badawczych: 10

11 DZ analiza danych zastanych DS analiza danych statystycznych IDI pogłębiony wywiad indywidualny (ang. In-depth Individual Interview) NRR narzędzie rankingu ryzyka PE panel ekspertów AP analiza porównawcza Tabela 2. Matryca powiązań metod badawczych z zagadnieniami/pytaniami badawczymi Zagadnienie/pytanie badawcze DZ DS IDI NRR PE AP P1.a) Geneza powstania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza oraz konieczność aktualizacji dokumentu P1.b) Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza a Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza porównanie P1.c) Cele projektu Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza, rola systemu monitoringu w zwiększaniu świadomości proinnowacyjnej oraz absorbcji i dystrybucji innowacji P1.d) Wpływ konieczności zmian Regionalnych Strategii Innowacji innych regionów kraju na monitorowanie innowacyjności tych regionów na przykładzie dwóch województw P2.a) Wpływ złożoności systemu monitorowania na realizację projektu Budowa systemu monitoringu i podstaw wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza P2.b) Wpływ określenia obszarów inteligentnej specjalizacji Mazowsza i aktualizacji RIS na realizację celów projektu Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza P2.c) Wpływ zmiany Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza na projektowanie systemu informatycznego dotyczącego monitoringu innowacyjności Mazowsza P2.d) Zmiany podejścia do polityki innowacyjności a ryzyka monitorowania innowacyjności analiza od 2007 r. P2.e) Systemy monitorowania innowacyjności funkcjonujące na poziomie krajowym i innych szczeblach administracji i ich wpływ na realizację monitoringu Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza z uwzględnieniem aspektu koordynacji P2.f) Analiza ryzyk monitorowania wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza (m.in. związanych z koniecznością aktualizacji RSI, terminami prowadzenia monitoringu, dostępnością danych do monitoringu) rodzaje, przyczyny występowania, prognozy P2.g) Ocena wpływu zidentyfikowanych zagrożeń na dalszą realizację monitorowania RIS P2.h) Środki zaradcze, sposoby reagowania na zidentyfikowane zagrożenia prawidłowego monitorowania innowacyjności Mazowsza 11

12 Zagadnienie/pytanie badawcze DZ DS IDI NRR PE AP P3.a) Wnioski i rekomendacje w odniesieniu do przeprowadzonej diagnozy i analizy tematu dotyczące efektywnego monitorowania wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza w szczególności w zakresie identyfikacji obszarów monitorowania, częstotliwości monitorowania, konieczności ponownych aktualizacji RSI, adekwatnego reagowania na zmiany oraz nowych obszarów koniecznych do objęcia monitoringiem, z uwzględnieniem przyjętych założeń systemu monitoringu Dodatkowe obszary badawcze proponowane przez wykonawcę P4.a) Aktualny stan realizacji projektu Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza P4.b) Wpływ dokumentów UE związanych z systemem inteligentnych specjalizacji na realizację projektu Budowa [ ] P4.c) Diagnoza aktualnego systemu wdrażania, monitorowania i ewaluacji RIS w województwie mazowieckim P4.d) Weryfikacja i aktualizacja wskaźników określonych w RIS dla Mazowsza, w tym zintegrowanego wskaźnika benchmarkingu P4.e) Analiza zgodności dokumentów krajowych o charakterze strategicznym/regulujących programy finansowania innowacji z założeniami i celami projektu Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza 4.4. Opis zastosowanych technik badawczych/analitycznych Analiza danych zastanych Ze względu na diagnostyczno-analityczny charakter niniejszego badania bardzo istotną jego częścią było przeprowadzenie analizy danych zastanych (ang. desk research). Wstępnie przeprowadzona analiza danych zastanych została wykorzystana do przygotowania raportu metodologicznego oraz projektów narzędzi badawczych. Badaniu podlegały różne źródła danych, takie jak: raporty badawcze, raporty branżowe, dokumenty o charakterze strategicznym i planistycznym, informacje na stronach internetowych, akty normatywne oraz inne źródła. Zbiór źródeł wtórnych, które poddano gruntownej analizie, jest bardzo bogaty, jednakże jakościowo bardzo różny. Stąd sposób doboru był podyktowany względami takimi jak: powiązanie tematyczne z jednym z obszarów badawczych; aktualność danego dokumentu/źródła; dostępność (możliwość pozyskania dokumentu); rzetelność i wiarygodność zawartych informacji (oceniana każdorazowo przez eksperta w zakresie innowacyjności); możliwości porównań wyników pochodzących z różnych źródeł, w tym jednorodności założeń definicyjnych. Rola analizy danych zastanych była szczególnie ważna w kontekście konieczności pozyskania danych porównawczych z innych regionów kraju, zbiorczo dla całego kraju oraz z zagranicy w przypadku analizy regionów w zakresie wsparcia działalności B+R. 12

13 Analiza danych zastanych została wsparta specjalistycznym oprogramowaniem Atlas.ti. W tym celu wszystkie teksty poddane analizie zostały wczytane do programu. Następnie w odniesieniu do sformułowanych pytań badawczych została stworzona lista kodowa umożliwiająca klasyfikację fragmentów tekstu do określonych obszarów (np. ryzyka związane z dostępnością danych). Następnie każdy tekst został poddany analizie pod kątem zawartości interesujących fragmentów nawiązujących do poszczególnych pytań badawczych oraz zostały im przypisane kody Analiza danych statystycznych Celem analizy statystycznej było pozyskanie wiedzy z dostępnych danych o charakterze ilościowym. Analiza obejmowała takie etapy jak: zebranie danych, ich analizę i interpretację z wykorzystaniem sprawdzonych metod analitycznych i wizualizacyjnych. W przypadku niniejszych badań wykorzystanie analizy statystycznej odbiegało od typowych zastosowań. Analizie zostały poddane przede wszystkim dostępne źródła informacji statystycznej i poszczególne wskaźniki ekonomiczne z punktu widzenia takich kryteriów jak: powiązanie tematyczne z jednym z obszarów badawczych; rzetelność i wiarygodność danych (oceniana każdorazowo przez analityka); dostępność danych możliwość nieodpłatnego/odpłatnego pozyskania zbioru danych, w tym dostępność danych na poziomie NUTS 2; aktualność danych przeciętne opóźnienie czasowe do publikacji danych statystycznych za dany okres czasu. Duże opóźnienie może znacząco utrudniać bieżący monitoring wdrażania RIS (np. opóźnienie w publikacji danych na temat PKB na poziomie województw sięga dwóch lat); cykliczność danych możliwość analizy szeregów czasowych oraz dynamiki dla badanych zjawisk Pogłębione wywiady indywidualne Pogłębione wywiady indywidualne są jakościową techniką badawczą polegającą na przeprowadzeniu bezpośredniej rozmowy z respondentem. Realizacja wywiadów i ich analiza została przeprowadzona z uwzględnieniem następujących etapów: 1. opracowanie scenariusza wywiadu, przygotowanie moderatora do przeprowadzenia wywiadów; w oparciu o opracowany scenariusz; 2. rekrutacja uczestników wywiadów; 3. przeprowadzenie wywiadów; 4. analiza zebranych danych z wykorzystaniem oprogramowania Transana do przetwarzania i analizy zgromadzonych danych jakościowych. Na podstawie analizy przebiegu wywiadu został opracowany raport klasyfikujący poszczególne wypowiedzi uczestnika wywiadu do pytań badawczych przy wykorzystaniu metody annotating the scripts approach. Interesujące i nieszablonowe wypowiedzi, wnoszące wartość dodaną, zostały zacytowane w niniejszym raporcie. Sposób doboru uczestników do próby Do udziału w wywiadach IDI zostali zaproszeni przedstawiciele organizacji, których cechowała znajomość zagadnień związanych z wdrażaniem, monitoringiem i ewaluacją RIS w województwie mazowieckim. W tym celu stworzona została lista organizacji, jednostek organizacyjnych (np. departamenty w Urzędzie Marszałkowskim oraz ekspertów), w których była prowadzona rekrutacja uczestników IDI. Można je podzielić na dwie grupy uczestników: 1. osoby bezpośrednio zaangażowane we wdrażanie, monitoring i ewaluację RIS (przedstawiciele Zarządu Województwa, Instytucji Zarządzającej RIS dla Mazowsza, Mazowieckiej Rady Innowacyjności); 2. przedstawiciele instytucji otoczenia biznesu, jednostek naukowych, ośrodków innowacyjnych, których cechowała znajomość zagadnień związanych z polityką innowacyjną, wdrażaniem RIS czy też rozwojem regionalnym (np. Mazowiecka Sieć Ośrodków Doradczo-Informacyjnych, Instytut 13

14 Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Katedra Zarządzania w Gospodarce SGH, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Narodowe Centrum Badań i Rozwoju, Krajowy Punkt Kontaktowy Programów Badawczych Unii Europejskiej, Stowarzyszenie Organizatorów Ośrodków Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce, Centrum Innowacji FIRE itd.). W ramach rekrutacji uczestników były brane pod uwagę: 1. dyspozycyjność w proponowanych terminach IDI (wykonawca dzięki zaangażowaniu min. dwóch moderatorów zakładał znaczną elastyczność czasową w organizacji wywiadów); 2. reprezentowanie jednej z ww. kategorii instytucji; 3. lokalizacja miejsce wykonywania obowiązków służbowych na terenie województwa mazowieckiego; 4. wiedza i doświadczenie w obszarze będącym przedmiotem badań, np.: a. znajomość problematyki RSI, b. znajomość zagadnień związanych z polityką innowacyjności, c. działalność doradcza/publikacyjna w ww. obszarach, d. bardzo dobra znajomość realiów rozwoju regionalnego województwa mazowieckiego. Wykonawca dążył do pozyskania osób spełniających jak największą możliwą liczbę kryteriów doświadczenia i wiedzy, jednocześnie starając się zachować różnorodność w zakresie charakterystyki uczestników. Łącznie przeprowadzono 15 wywiadów IDI. Dalsze zwiększanie liczby IDI prowadziłoby do konieczności rekrutacji osób z mniejszym doświadczeniem/wiedzą w badanym zakresie oraz nie zwiększyłoby istotnie zasobu pozyskanych informacji. Zrekrutowana próba umożliwiła jednocześnie przeprowadzenie procesu wnioskowania w zakresie wskazanych pytań badawczych/zagadnień. Metoda/technika IDI ma charakter jakościowych badań. Z tego względu nie można mówić o niej w kontekście reprezentatywności uzyskanych wyników. Chociaż wywiady IDI nie dostarczają mierzalnych danych ilościowych, to pozwalają pogłębić uzyskane wyniki z innych metod badawczych, co umożliwiło trafniejszą analizę obszarów badawczych. Ponadto wywiady IDI pozwoliły uzyskać dodatkowe dane do wypracowania rekomendacji i wniosków Narzędzie rankingu ryzyka (adaptacja narzędzia pn. risk ranking tool) Wykorzystanie narzędzi informatycznych do celów identyfikacji, rankingowania i zarządzania ryzykiem staje się standardem nie tylko w zarządzaniu projektami, ale także w zarządzaniu organizacjami czy też wdrażaniu polityk i strategii. Spośród wielu narzędzi wartym uwagi jest tzw. risk ranking tool opracowany przez Uniwersytet w Kalifornii 1. Narzędzie jest użyteczne zarówno na etapie identyfikacji ryzyk, jak również przy ocenie prawdopodobieństwa i skutków ich wystąpienia. Umożliwia zarówno samodzielną pracę analityka w zakresie identyfikacji ryzyk, jak również pracę zespołową. Ten drugi aspekt był szczególnie istotny z punktu widzenia organizacji panelu ekspertów. Narzędzie zostało zaadaptowane do potrzeb niniejszego zlecenia, w tym przetłumaczone na język polski. Autorska adaptacja narzędzia rankingu ryzyka uwzględniła również możliwość wizualizacji poszczególnych ryzyk na interaktywnym wykresie (gdzie osiami mogą być np. prawdopodobieństwo wystąpienia ryzyka oraz intensywność wpływu na dany aspekt wdrażania RIS w województwie mazowieckim) Panel ekspertów W ramach niniejszych badań został przeprowadzony jeden panel ekspertów. Uczestnicy panelu mieli za zadanie odnieść się do kwestii związanych przede wszystkim z ekspercką oceną polityki innowacyjności, systemu monitoringu RIS oraz wypracować rekomendacje. Panel ekspertów został zrealizowany zgodnie z zaleceniami metodologicznymi wypracowanymi przez Komisję Europejską w zakresie ewaluacji zjawisk społecznoekonomicznych 2. W pierwszej kolejności nastąpiła identyfikacja potencjalnych ekspertów uczestniczących w panelu. Należy pamiętać, że badania jakościowe są niereprezentatywne (tj. zastosowana w nich próba Evaluating Socio Economic Development, Sourcebook 2: Methods & Techniques Expert panels, Komisja Europejska

15 badawcza nie stanowi dokładnego odwzorowania społeczeństwa). Respondenci w takich badaniach pełnią rolę ekspertów w danej dziedzinie są dobierani celowo (ze względu na konkretne cechy, doświadczenia itp.), a nie losowo. Celem takiego doboru respondentów jest uzyskanie pogłębionej wiedzy na dany temat. Do przetworzenia zgromadzonego materiału z panelu wykorzystano specjalistyczne oprogramowanie Transana. Na podstawie analizy przebiegu dyskusji został opracowany raport klasyfikujący poszczególne wypowiedzi ekspertów do danych pytań badawczych przy wykorzystaniu metody annotating the scripts approach 3. Interesujące i nieszablonowe wypowiedzi, wnoszące wartość dodaną, zostały zacytowane w niniejszym raporcie. Sposób doboru uczestników do panelu Do udziału w panelu ekspertów zostali zaproszeni przedstawiciele organizacji, których cechowała znajomość zagadnień związanych z wdrażaniem, monitoringiem i ewaluacją RIS w województwie mazowieckim. W tym celu stworzona została lista organizacji, jednostek organizacyjnych (np. departamenty w Urzędzie Marszałkowskim), w których prowadzona była rekrutacja uczestników panelu ekspertów. Można je podzielić na dwie grupy: 1. osoby bezpośrednio zaangażowane we wdrażanie, monitoring i ewaluację RIS (przedstawiciele Zarządu Województwa, Instytucji Zarządzającej RIS dla Mazowsza, Mazowieckiej Rady Innowacyjności); 2. przedstawiciele instytucji otoczenia biznesu, jednostek naukowych, ośrodków innowacyjnych, których cechowała znajomość zagadnień związanych z polityką innowacyjną, wdrażaniem RIS czy też rozwojem regionalnym (np. Mazowiecka Sieć Ośrodków Doradczo-Informacyjnych, Instytut Badań Rynku, Konsumpcji i Koniunktur, Katedra Zarządzania w Gospodarce SGH, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Narodowe Centrum Badań i Rozwoju, Krajowy Punkt Kontaktowy Programów Badawczych Unii Europejskiej, Stowarzyszenie Organizatorów Ośrodków Innowacji i Przedsiębiorczości w Polsce, Centrum Innowacji FIRE itd.). W ramach rekrutacji uczestników była brana pod uwagę: 1. dyspozycyjność w wyznaczonym terminie panelu ekspertów; 2. reprezentowanie jednej z ww. kategorii instytucji; 3. lokalizacja miejsce wykonywania obowiązków służbowych na terenie województwa mazowieckiego; 4. wiedza i doświadczenie w obszarze będącym przedmiotem badań, np.: a. znajomość problematyki RSI, b. znajomość zagadnień związanych z polityką innowacyjności, c. działalność doradcza/publikacyjna w ww. obszarach, d. bardzo dobra znajomość realiów rozwoju regionalnego województwa mazowieckiego. Wykonawca dążył do pozyskania osób spełniających jak największą możliwą liczbę kryteriów doświadczenia i wiedzy, jednocześnie starając się zachować różnorodność w zakresie charakterystyki uczestników Analiza porównawcza Analiza porównawcza jako technika badawcza jest rozumiana jako rozpoznawanie rodzaju elementów tworzących daną całość na podstawie ich cech oraz ocenę zgodnie z przyjętym wzorcem. Porównania wybranych cech, stanowiące kluczowy element analizy porównawczej, polegają na stwierdzeniu istnienia albo braku takich samych cech jakościowych bądź też polegają na zestawieniu ilościowym porównywanych cech ilościowych. Na potrzeby niniejszego badania przeprowadzono analizę porównawczą z pomocą formy tabelarycznej (wiersze poszczególne cechy podlegające porównaniom, kolumny porównywane obiekty). Pozwoliło to na usystematyzowanie gromadzonych informacji na temat poszczególnych zmiennych. Warto podkreślić, że dla przejrzystości analizy niektórym zmiennym została przypisana kafeteria możliwych odpowiedzi (ograniczona lista możliwych odpowiedzi). Analiza porównawcza występuje w badaniu dwukrotnie: 3 Więcej informacji na temat metody na stronie Sociologicalresearch online, 15

16 1. Porównanie Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza z Regionalną Strategią Innowacji dla Mazowsza ; 2. Analiza wpływu konieczności zmian Regionalnych Strategii Innowacji innych regionów kraju na monitorowanie innowacyjności tych regionów na przykładzie wybranych województw. Dobór województw został podyktowany takimi względami jak: a. dostępność dokumentów zastanych umożliwiających wspomnianą analizę (możliwość pozyskania dokumentów); b. aktualność danego dokumentu/źródła; c. rzetelność i wiarygodność zawartych informacji (oceniana każdorazowo przez eksperta w zakresie innowacyjności i rozwoju regionalnego); d. ewentualna możliwość uzupełnienia danych o źródła pierwotne (np. wywiad telefoniczny z przedstawicielami jednostek odpowiedzialnych za monitoring i ewaluację RSI). W ramach tej części przeprowadzono analizę dla województw podkarpackiego, pomorskiego i łódzkiego. Ogólnie rzecz biorąc, w badanych województwach zaobserwowano liczne podobieństwa w zakresie m.in. danych z monitoringu RIS przed aktualizacją oraz w zakresie harmonogramów wdrażania aktualizacji RIS. 16

17 5. Systemy monitoringu innowacji 5.1. Zmiany podejścia do polityki innowacyjności a ryzyka monitorowania innowacyjności analiza od 2007 r Polityka innowacyjności na poziomie UE Pytanie badawcze: P2.d) Zmiany podejścia do polityki innowacyjności a ryzyka monitorowania innowacyjności analiza od 2007 r. Podstawę prawną realizacji polityki unijnej na rzecz podnoszenia innowacyjności daje Traktat o funkcjonowaniu UE 4. Zgodnie z jego zapisami: Unia ma na celu wzmacnianie swojej bazy naukowej i technologicznej przez utworzenie europejskiej przestrzeni badawczej, w której naukowcy, wiedza naukowa i technologie podlegają swobodnej wymianie, oraz sprzyjanie rozwojowi swojej konkurencyjności, także w przemyśle, a także promowanie działalności badawczej uznanej za niezbędną na mocy innych rozdziałów traktatów. W tym celu sprzyja ona przedsiębiorstwom, w tym małym i średnim, ośrodkom badawczym i uniwersytetom w ich wysiłkach badawczych i rozwoju technologicznym. Kamieniem milowym w podejściu do polityki innowacyjnej była Strategia Lizbońska przyjęta przez Radę Europejską na posiedzeniu w Lizbonie w 2000 roku 5. Strategia była reakcją na powiększającą się lukę w poziomie rozwoju gospodarczego Unii Europejskiej w stosunku do Japonii i USA. Strategia stanowiła program działania na rzecz poprawy konkurencyjności gospodarek krajów UE. Celem Strategii Lizbońskiej, uzupełnionej na szczycie w Goeteborgu w czerwcu 2001 r. o wymiar środowiskowy, było uczynienie z Unii Europejskiej w ciągu 10 lat najbardziej dynamicznej, konkurencyjnej i opartej na wiedzy gospodarki na świecie, zdolnej do zapewnienia zrównoważonego wzrostu, oferującej więcej lepszych miejsc pracy, większą spójność społeczną, jak również poszanowanie środowiska naturalnego. W dokumencie innowacyjność uznano za podstawę konkurencyjności gospodarki 6. Strategia oparta została na trzech filarach: społecznym, ekonomicznym i ekologicznym, do jej priorytetów zaliczono: innowacyjność, liberalizację, przedsiębiorczość, spójność społeczną i zrównoważony rozwój. W 2005 r. z uwagi na niską efektywność prowadzonych działań dokonano przeglądu realizacji Strategii Lizbońskiej 7. Komisja Europejska wprowadziła zmiany w przyjętym w 2000 r. programie społecznogospodarczym. Reforma objęła trzy płaszczyzny: zapewnienie realizacji, skuteczne zarządzanie oraz redefinicję kierunków interwencji. Za priorytety odnowionego dokumentu tzw. Strategii na rzecz wzrostu i zatrudnienia uznano: stworzenie bardziej atrakcyjnego miejsca inwestowania i pracy (w tym m.in.: rozszerzenie i pogłębienie wspólnotowego rynku, poprawę prawodawstwa europejskiego i krajowego, stworzenie otwartych i konkurencyjnych rynków w Europie i poza nią, rozszerzenie i poprawę infrastruktury europejskiej); wiedzę i innowacje na rzecz wzrostu gospodarczego (w tym m.in.: zwiększenie nakładów na B+R, pobudzanie innowacji, wykorzystanie ITC, zrównoważone wykorzystanie zasobów); 4 Badania i rozwój technologiczny oraz przestrzeń kosmiczna, art , Dz.Urz. UE C 83 z 30 marca 2010 r. 5 F. Rossi, Innovation policy in the European Union: instruments and objectives. Munich: Munich University Library, MPRA [Munich Personal RePEc Research Papers in Economics Archive] Paper. 6 Zintegrowane Wytyczne na rzecz wzrostu i zatrudnienia na lata , dokumenty opublikowane w Dzienniku Urzędowym Unii Europejskiej w dniu 6 sierpnia 2005 r. (Dz.U.L 205 z ). 7 Wskazano główne przyczyny niskiej efektywności działań, m.in.: zbyt szeroki wachlarz priorytetów, nieskuteczny mechanizm zarządzania, nadmierną liczbę biurokratycznych procedur sprawozdawczych, niski poziom koordynacji między państwami członkowskimi oraz niskie nakłady finansowe na realizację priorytetów Wspólnoty, por. Sprawozdanie Grupy Wysokiego Szczebla pod przewodnictwem W. Koka

18 tworzenie większej liczby lepszych miejsc pracy (w tym. m.in.: angażowanie większej liczby osób w aktywność zawodową, modernizację systemów zabezpieczeń socjalnych, zwiększenie zdolności dostosowawczej do wymagań rynkowych). Efektem redefinicji celów Strategii Lizbońskiej było przyjęcie w 2005 r. pakietu Zintegrowanych Wytycznych na rzecz wzrostu i zatrudnienia na lata Na mocy Wytycznych państwa członkowskie Wspólnoty zostały zobowiązane do opracowania Krajowych Programów Reform (KPR) stanowiących wyraz unarodowienia Strategii na rzecz wzrostu i zatrudnienia. Wytyczne zobowiązały również Komisję Europejską do opracowania Strategicznych Wytycznych Wspólnoty (SWW) dla okresu programowania Przygotowane Wytyczne wyznaczyły kierunki realizacji polityki, definiując obszary, w których inwestycje mogą najskuteczniej przyczynić się do realizacji celów odnowionej strategii. SWW stanowiły podstawę dla przygotowania przez państwa członkowskie krajowych dokumentów, tj. Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia (NSRO) oraz programów operacyjnych 8. Strategia zakończyła się niepowodzeniem, wyprzedzenie Stanów Zjednoczonych pod względem technologicznym okazało się niemożliwe w tak krótkim czasie. Za największą porażkę uznaje się wydatki na naukę w Unii Europejskiej, które stanowią około 2,01% PKB 9 natomiast Strategia zmierzała do osiągnięcia 3% PKB do roku Przez 10 lat w krajach UE nie uległo zwiększeniu finansowanie badań naukowych. Zagadnienie efektywności realizacji Strategii Lizbońskiej przez programy polityki spójności zostało również podniesione w treści Komunikatu Komisji Europejskiej do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego oraz Komitetu Regionów z dnia 11 grudnia 2007 r. 10, gdzie przedstawiono propozycje poprawy sytuacji, a mianowicie 11 : zwiększenia zakresu wsparcia innowacji technologicznych i badań rozwojowych, zwłaszcza w regionach silniejszych, dysponujących odpowiednim potencjałem badawczo-rozwojowym; poszerzenia zakresu działań innowacyjnych w innych obszarach polityki spójności, niezwiązanych z badaniami i kreowaniem nowych technologii. Komisja Europejska bardzo dużą rolę przywiązuje do działań o charakterze pilotażowym, współfinansowanych z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Mowa tu m.in. o regionalnych programach akcji innowacyjnych (Regional Programmes of Innovative Actions). Kluczowym dokumentem regulującym działania na rzecz podnoszenia innowacyjności na obszarze UE jest przyjęty na początku 2010 r. dokument Europa Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu 12, który zastąpił Strategię Lizbońską. Celem implementacji dokumentu jest pomoc UE w wyjściu z kryzysu z gospodarką inteligentną i zrównoważoną, sprzyjającą włączeniu społecznemu, która będzie się mogła pochwalić wysokimi wskaźnikami zatrudnienia i wydajności oraz większą spójnością społeczną. Strategia Europa 2020 obejmuje trzy powiązane ze sobą priorytety tematyczne 13 : rozwój inteligentny: rozwój gospodarki opartej na wiedzy i innowacji; rozwój zrównoważony: wspieranie gospodarki efektywniej korzystającej z zasobów, bardziej przyjaznej środowisku i bardziej konkurencyjnej; rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu: wspieranie gospodarki o wysokim poziomie zatrudnienia, zapewniającej spójność społeczną i terytorialną Dane Eurostatu. 10 Komisja Europejska (2007), Realizacja strategii lizbońskiej na rzecz wzrostu i zatrudnienia przez państwa członkowskie i regiony za pośrednictwem polityki spójności UE w latach Bruksela. 11 T. Grosse, Odnowiona strategia lizbońska a polityka spójności: ocena rezultatów współpracy i perspektywy rozwoju, [w:] A. Kukliński, K. Pawłowski, Kreatywna i innowacyjna Europa wobec wyzwań XXI wieku, s Komisja Europejska, Europa Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu, COM(2010) A. Zygierewicz (2011), Polityka innowacyjna Unii Europejskiej, Studia BAS, (1), s

19 Strategia Europa 2020 określiła także mierzalne cele, które mają zostać osiągnięte do 2020 r.: 14 wskaźnik zatrudnienia osób w wieku lat powinien wynosić 75%; na inwestycje w segment B+R należy przeznaczać co najmniej 3% PKB Wspólnoty Europejskiej; należy osiągnąć cele 20/20/20 w zakresie klimatu i energii (w tym ograniczenie emisji dwutlenku węgla nawet o 30%, jeśli pozwolą na to warunki); liczbę osób przedwcześnie kończących naukę szkolną należy ograniczyć do 10%, a co najmniej 40% osób z młodego pokolenia powinno zdobywać wyższe wykształcenie; liczbę osób zagrożonych ubóstwem należy zmniejszyć o 20 milionów. Komisja przedstawiła także siedem projektów przewodnich, które umożliwią postępy w ramach każdego z priorytetów tematycznych. Projekty przewodnie są ze sobą powiązane, wszystkie w mniejszym lub większym stopniu wpływają na podnoszenie innowacyjności UE. Charakterystyka najbardziej istotnych projektów z punktu widzenia wpływu na politykę innowacyjną została zaprezentowana w poniższej tabeli 3. Tabela 3. Charakterystyka tematycznych projektów przewodnich UE w zakresie innowacyjności Lp. Nazwa Charakterystyka projektu 1. Unia innowacji Nadrzędnym celem projektu jest likwidacja barier hamujących rozwój innowacyjności oraz przeszkód we wprowadzaniu na jednolity rynek Wspólnoty nowatorskich pomysłów na produkty i usługi, likwidacja niedostatecznego finansowania innowacji, walka ze zbyt powolnym stanowieniem norm regulujących przedmiotowy zakres, rozdrobnieniem rynków i systemów badań innowacji bądź niesatysfakcjonującym poziomem współpracy pomiędzy światem nauki i biznesu 15. Istotą tego projektu jest wykorzystywanie działalności badawczo rozwojowej i innowacyjnej do rozwiązywania takich problemów jak zmiany klimatu, efektywność energetyczna, korzystanie z zasobów, zdrowie oraz zmiany demograficzne. Unia uznaje, że konieczne jest wzmocnienie każdego elementu procesu innowacji, począwszy od wstępnych projektów badawczych aż po komercyjne wykorzystanie ich wyników. Plany rozwoju innowacyjności z perspektywą do 2020 r. założone w projekcie dotyczą szeregu działań, wśród których w analizowanym kontekście na wyróżnienie zasługują 16 : systematyczne wspieranie pomysłów i projektów innowacyjnych oraz stworzenia jednolitej Europejskiej Przestrzeni Badawczej (European Research Area ERA). Jako priorytety tej koncepcji wskazano: 1. Bardziej efektywne krajowe systemy badań; 2. Optymalizację międzynarodowej współpracy i konkurencji na bazie wspólnych programów badawczych, wielkich wyzwań (m.in. starzenie się społeczeństwa, bezpieczeństwo energetyczne, mobilność, degradacja środowiska) i infrastruktury; 3. Otwarty rynek pracy dla naukowców ułatwianie mobilności, wspieranie szkolenia i zapewnienie atrakcyjności karier naukowych; 4. Równość szans obojga płci i popularyzacja kwestii płci w badaniach zachęcanie do różnorodności pod względem płci w celu sprzyjania doskonałości w nauce; 5. Optymalny przepływ i transfer wiedzy naukowej zagwarantowanie wszystkim dostępu do wiedzy Oraz cele, które państwa członkowskie powinny przełożyć na krajowe cele i metody działania. 15 T. Filipow, E. Romanowska, Unia Innowacji. Projekt przewodni strategii Europa 2020, dostępny na html?pdf=3977 [dostęp ] [dostęp ] [dostęp ]. 19

20 inicjowanie i tworzenie europejskich partnerstw innowacyjnych, które w zamierzeniu pozwolą na przyspieszenie badań i rozwoju, harmonizację inwestycji, zintensyfikowanie stanowienia norm oraz kreowanie popytu; mają one umożliwić wspólne działania różnych podmiotów europejskich krajowych i regionalnych, publicznych i prywatnych na rzecz innowacyjnego rozwiązywania problemów społecznych. Powstanie europejskich partnerstw innowacyjnych ma pomóc w likwidacji przeszkód ograniczających powstawanie i wprowadzanie na jednolity rynek UE nowatorskich pomysłów i produktów. Partnerstwa mają dotyczyć współpracy w takich dziedzinach jak: aktywna i zdrowa starość, energia (alternatywne źródła energii), inteligentne miasta i inteligentna mobilność, ekonomiczne gospodarowanie wodą, surowce nieenergetyczne oraz zrównoważony rozwój efektywnego rolnictwa; intensyfikacja finansowania inicjatyw badawczych i innowacyjnych dzięki zastosowaniu programu transgranicznego funduszu venture capital oraz wsparciu Europejskiego Banku Inwestycyjnego; stymulowanie rozwoju innowacji za pomocą rynku zamówień przedkomercyjnych (pre-commercial procurement) 18 i zamówień publicznych na nowatorskie produkty i usługi 19 ; rozpowszechnianie działalności Europejskiego Instytutu Innowacji i Technologii (European Institute of Innovation and Technology EIT) 20 jako modelu stymulowania innowacyjności w UE, w szczególności w zakresie innowacyjnych badań i rozwoju przedsiębiorczości; wprowadzenie oraz stosowanie narzędzi monitoringu i pomiaru innowacyjności, m.in. tabeli wyników badań i innowacji, wyznaczników sprawnie funkcjonujących krajowych i regionalnych systemów badań i innowacji bądź systemu rankingowego wyższych uczelni w UE; zainicjowanie programu badawczego administracji publicznej i innowacji społecznych oraz wdrożenia metody pomiaru innowacyjności sektora publicznego w postaci tabeli wyników; aktualizacja i uproszczenie norm prawnych dotyczących własności intelektualnej w UE 21 ; zmniejszenie kosztów patentowania w UE zwłaszcza w odniesieniu do segmentu MŚP, które w założeniu powinny dodatkowo uzyskać wsparcie w zakresie efektywnej ochrony praw własności intelektualnej i przemysłowej; wspieranie koncepcji rozwoju regionalnego opartego na inteligentnych specjalizacjach 22 państw członkowskich i regionów; inteligentne specjalizacje 18 Koncepcja opracowana przez Komisję Europejską po to, by dać publicznym zamawiającym szansę angażowania się w poszukiwanie nowatorskich rozwiązań bez konieczności ponoszenia pełnego ryzyka za rezultaty podjętych inicjatyw. 19 Słabością zamówień publicznych w ich standardowej formule jest fakt, iż nie są w stanie wykreować zapotrzebowania na nowe produkty czy usługi, nieistniejące jeszcze na rynku. 20 Europejski Instytut Innowacji i Technologii został powołany, aby wyprzedzać pojawiające się wyzwania społeczne i proponować rozwiązania i produkty, które zaspokoją oczekiwania i potrzeby konsumentów. Szczególnym zadaniem EIT jest integracja szkolnictwa wyższego i przedsiębiorczości z badaniami naukowymi i innowacjami, jako elementów jednego łańcucha innowacyjnego w Unii i poza nią, co powinno prowadzić m.in. do intensywniejszego wprowadzania na rynek innowacyjnych usług, produktów i procesów, por. [dostęp ] [dostęp ]. 22 Inteligentna Specjalizacja to koncepcja Komisji Europejskiej odnosząca się do wdrażania polityki innowacyjnej regionów i krajów Unii. Koncepcja została rozwinięta w publikacji Guide to Research and Innovation Strategies for Smart Specialisations (RIS 3) i zdefiniowana jako: Narodowe/regionalne strategie badań i innowacji na rzecz inteligentnej specjalizacji (RIS3), czyli zintegrowane, lokalnie definiowane programy transformacji gospodarczej, które spełniają pięć kryteriów: 1. pozwalają 20

21 2. Europejska agenda cyfrowa 3. Europa efektywnie korzystająca z zasobów pomogą stworzyć krajowy lub regionalny potencjał gospodarczy w obszarze działalności B+R+I (badawczo-rozwojowej i innowacyjnej) jego rozwój umożliwi tworzenie innowacji społeczno-gospodarczych, przyrost wartości dodanej gospodarki oraz zwiększenie jej konkurencyjności 23. Celem projektu jest osiągnięcie trwałych korzyści ekonomicznych i społecznych z jednolitego rynku cyfrowego płynących z szybkiego i bardzo szybkiego Internetu oraz aplikacji interoperacyjnych. W praktyce oznacza to szerokopasmowy dostęp do Internetu, dostęp do łączy o dużo większej prędkości transmisji danych (30 Mb/s i więcej) dla wszystkich do 2020 r. oraz dostęp do łączy o prędkości powyżej 100 Mb/s dla co najmniej 50% europejskich gospodarstw domowych. Planowane działania na poziomie UE to m.in.: opracowanie skutecznej polityki widma radiowego; stworzenie jednolitego rynku treści i usług on line (co oznacza ponadgraniczny i bezpieczny unijny rynek zasobów cyfrowych i usług w sieci, cieszący się zaufaniem; racjonalne ramy prawne wyraźnie regulujące kwestie praw; propagowanie licencji wieloterytorialnych; odpowiednią ochronę i wynagrodzenie właścicieli praw; aktywne wsparcie cyfryzacji bogatego europejskiego dziedzictwa kulturowego oraz stworzenie koncepcji globalnego zarządzania Internetem), a także ułatwienie wykorzystania funduszy unijnych na potrzeby realizacji tego projektu. W agendzie określono siedem priorytetowych obszarów działania: 1. stworzenie jednolitego rynku cyfrowego; 2. poprawa warunków ramowych dla interoperacyjności między produktami i usługami TIK; 3. zwiększenie zaufania do Internetu i bezpieczeństwa prowadzonych w nim operacji; 4. zapewnienie dostępu do znacznie szybszego Internetu; 5. wzrost nakładów na badania i rozwój; 6. rozwój umiejętności wykorzystywania technologii cyfrowych i włączenia społecznego; 7. wykorzystanie technologii informacyjno-komunikacyjnych w celu sprostania wyzwaniom stojącym przed społeczeństwem, takim jak zmiana klimatu, wzrost kosztów leczenia i starzenie się społeczeństwa 24. Projekt ma w założeniu ułatwić przejście na gospodarkę niskoemisyjną i wydajną pod względem wykorzystania zasobów. Inicjatywa na rzecz Europy efektywnie korzystającej z zasobów tworzy długookresowe ramy działania w wielu obszarach polityki, takich jak walka ze zmianami klimatu, energia, transport, przemysł, surowce, rolnictwo, rybołówstwo, ochrona różnorodności biologicznej oraz rozwój regionalny. Ma ona zwiększyć pewność prowadzenia inwestycji i działalności innowacyjnej oraz zapewnić uwzględnienie kwestii efektywnego korzystania z zasobów we wszystkich dziedzinach polityki w sposób zrównoważony 25. W ramach projektu podjęto zobowiązanie do podjęcia szeregu działań zmierzających do realizacji założonych celów, w tym: 1. realizowanych z poziomu Komisji Europejskiej, takich jak: skoncentrować wsparcie w zakresie prowadzonej polityki i inwestycji na kluczowych krajowych/regionalnych priorytetach, wyzwaniach i potrzebach w zakresie rozwoju opartego na wiedzy, włącznie z działaniami związanymi z ICT; 2. wykorzystują mocne strony i przewagi konkurencyjne danego kraju/regionu oraz jego potencjał do osiągania doskonałości; 3. sprzyjają innowacjom technologicznym i praktycznym, stymulują inwestycje sektora prywatnego; 4. prowadzą do pełnego zaangażowania interesariuszy, zachęcają do innowacyjności i eksperymentowania; 5. są oparte na obiektywnych danych i dowodach i zawierają solidne systemy monitorowania i oceny. 23 T. Filipow, E. Romanowska, Unia Innowacji, op.cit [dostęp ] [dostęp ]. 21

22 wykorzystanie instrumentów finansowych UE, w tym funduszy strukturalnych, sieci TEN 26 ; poprawa ram prawnych dotyczących stosowania instrumentów rynkowych (handel emisjami, zielone zamówienia publiczne, przegląd zasad opodatkowania energii); opracowanie wizji zmian strukturalnych i technologicznych do 2050 r. celem przejścia na gospodarkę niskoemisyjną, efektywnie korzystającą z zasobów i odporną na zmiany klimatu, dzięki czemu zostaną osiągnięte cele UE dotyczące ograniczenia strat różnorodności biologicznej oraz ograniczenia emisji. 2. realizowanych z poziomu poszczególnych państw członkowskich, w tym: stosowanie instrumentów rynkowych, w tym zachęt fiskalnych oraz zamówień publicznych ukierunkowanych na zmiany metod produkcji i konsumpcji; stworzenie inteligentnej i wzajemnie powiązanej infrastruktury transportowej oraz energetycznej, w tym także wykorzystywać ICT (Technologie Informacyjne i Komunikacyjne); wykorzystanie przepisów i norm w zakresie efektywności energetycznej budynków; wykorzystanie instrumentów rynkowych i dotacji z funduszy UE w celu ograniczenia zużycia energii i zasobów. 4. Polityka przemysłowa w erze globalizacji W ramach realizacji programu Komisja ściśle współpracuje z zainteresowanymi podmiotami z różnych sektorów (środowiskiem biznesu, związkami zawodowymi, środowiskiem akademickim, organizacjami pozarządowymi, stowarzyszeniami konsumenckimi) i opracuje ramy prawne nowoczesnej polityki przemysłowej mające na celu wsparcie przedsiębiorczości, oferujące wskazówki i pomoc w sprostaniu nowym wyzwaniom, wsparcie konkurencyjności europejskiego przemysłu podstawowego, sektora wytwórczego i sektora usług oraz pomoc w wykorzystaniu możliwości, jakie niesie ze sobą globalizacja i gospodarka przyjazna środowisku. Przepisy te będą obejmowały wszystkie elementy coraz bardziej międzynarodowego łańcucha wartości, od surowców aż po usługi posprzedażne. Planowane działania na poziomie UE to przede wszystkim poprawienie otoczenia biznesu, szczególnie w odniesieniu do MŚP, m.in. przez ograniczenie kosztów prowadzenia działalności gospodarczej w Europie; wspieranie klastrów i ułatwienie niedrogiego dostępu do finansowania; wspieranie restrukturyzacji sektorów znajdujących się w trudnej sytuacji w kierunku rodzajów działalności dobrze rokujących na przyszłość, m.in. przez szybkie przesunięcia kwalifikacji do nowych, szybko rozwijających się sektorów i rynków, z wykorzystaniem unijnego systemu pomocy państwa lub Europejskiego Funduszu Dostosowania do Globalizacji; wspieranie takich technologii i metod produkcji, które pozwalają ograniczyć wykorzystanie zasobów naturalnych oraz zwiększyć inwestycje w istniejące unijne dobra naturalne. W projekcie przyjęto założenie, że innowacje są główną siłą napędową produktywności, zwiększonej efektywności energetycznej i materiałowej, lepszej jakości towarów i usług oraz tworzenia nowych rynków. Zgodnie z tą koncepcją nowa polityka przemysłowa w zakresie innowacji powinna sprzyjać szybszemu rozwojowi i wprowadzaniu na rynek towarów i usług, aby sprawić, że firmy działające na terenie UE pierwsze wejdą na rynek, przez co podniosą swój stopień konkurencyjności. Dokonano wyboru kluczowych 26 Koncepcja sieci transeuropejskich (TEN) powstała we Wspólnocie Europejskiej w latach 80., wraz z projektem stworzenia Jednolitego Rynku. Miała ona wspierać istnienie czterech wolności dzięki zapewnieniu nowoczesnej i wydajnej infrastruktury. TEN obejmuje swoim zasięgiem infrastrukturę transportową, telekomunikacyjną oraz energetyczną. 22

23 technologii wspomagających 27, które mogą stanowić podstawę dla szeregu nowych procesów, towarów i usług, w tym dla rozwoju zupełnie nowych gałęzi przemysłu w przyszłości. Założono, że modernizacja europejskiego zasobu umiejętności pomoże we wspieraniu europejskiej bazy przemysłowej poprzez poprawę funkcjonowania rynku pracy UE i zapewnienie sile roboczej Unii odpowiednich umiejętności. W tym celu podjęte zostały działania zmierzające do tworzenia sieci współpracy w celu wymiany informacji i najlepszych praktyk między krajami UE. Źródło: Opracowanie własne na podst. danych Komisji Europejskiej, A. Zygierewicz (2011), Polityka, op.cit., s Analizując wagę zmian zachodzących w podejściu do polityki innowacyjności, na pierwszy plan wysuwa się koncepcja inteligentnych specjalizacji (ang. smart specialisation). Działania związane z wdrażaniem krajowych i regionalnych inteligentnych specjalizacji stanowią zupełnie nowe podejście do polityki innowacyjności UE. Inteligentna specjalizacja jest równocześnie koncepcją, jak i narzędziem w zakresie polityki innowacyjności służącym do określenia i budowania obecnego i przyszłego miejsca (pozycji) regionu lub państwa w gospodarce opartej na wiedzy. Koncepcję tę oparto na szeregu założeń, a mianowicie: wdrożenie inteligentnej specjalizacji wymaga utworzenia odpowiednio dużego obszaru badań i innowacji, który spowoduje rywalizację między wieloma konkurentami. Będzie to umożliwiało wykorzystanie efektów: skali, zakresu i rozprzestrzeniania się; konkurencja europejskich państw i regionów w tych samych dziedzinach nauki czy obszarach gospodarki może spowodować brak oczekiwanych efektów, z uwagi na brak efektów skali czy odpowiedniej masy krytycznej; istotę koncepcji inteligentnej specjalizacji określają tzw. technologie ogólnego zastosowania (ang. General Purpose Technologies, GTPs). Technologie te charakteryzuje to, że są wszechobecne i używane w wielu obszarach ludzkiej aktywności, a ich stosowanie wymaga komplementarnych inwestycji w sektorach, w których są wykorzystywane; implementacja inteligentnej specjalizacji powinna polegać na przedsiębiorczym odkrywaniu procesie uczenia się, który będzie wskazywał dziedziny nauki i technologii, w jakich dany region lub państwo może być liderem w skalach europejskiej i światowej. Głównymi aktorami tego procesu powinni być przedsiębiorcy, a administracja publiczna powinna zapewnić odpowiednią infrastrukturę oraz dostęp do informacji w zakresie wyłaniających się możliwości i zagrożeń technologicznych czy możliwych źródeł finansowania 28. Celem tej koncepcji jest możliwie jak najpełniejsze wykorzystanie potencjału UE, w szczególności jej zasobów wiedzy, innowacji i przedsiębiorczości w każdym państwie członkowskim i regionie UE. W związku z tym Komisja Europejska oczekuje od władz krajowych i regionalnych w całej Unii przygotowania strategii badawczych i innowacyjnych na rzecz inteligentnej specjalizacji w celu umożliwienia wykorzystania unijnych funduszy strukturalnych w sposób bardziej efektywny i zwiększenia synergii między różnymi politykami unijnymi, krajowymi i regionalnymi, a także inwestycjami publicznymi i prywatnymi. Nowa koncepcja mimo swojego proinnowacyjnego potencjału wiąże się również z elementami ryzyka dotyczącymi w głównej mierze dwóch obszarów. Po pierwsze, koncentracja nowoczesnych technologii 27 Wybrano sześć kluczowych technologii wspomagających: mikro- i nanoelektronikę, materiały zaawansowane, biotechnologię przemysłową, fotonikę, nanotechnologię i zaawansowane systemy wytwarzania, por. Komisja Europejska, Kluczowe technologie wspomagające zapewnią Europie wiodącą rolę w dziedzinie technologii, [dostęp ]. 28 Por. J. Brzóska, Rozwój inteligentnych specjalizacji a wdrażanie regionalnej strategii innowacji (na przykładzie województwa śląskiego), Zeszyty Naukowe Organizacja i Zarządzanie /Politechnika Śląska 2014, s. 70; Kardas M., Inteligentna specjalizacja (nowa) koncepcja polityki innowacyjnej, Optimum. Studia Ekonomiczne, nr 2, WSE, Białystok 2011, s

24 w regionach o największym potencjale naukowo-badawczym może wpłynąć na dalszą polaryzację cywilizacyjnego rozwoju regionów. Po drugie, wybór inteligentnej specjalizacji, a co za tym idzie ukierunkowanie zasobów finansowych na jej rozwój może w praktyce odbywać się kosztem innych specjalizacji o niewiele niższym potencjale innowacyjnym, co w efekcie może spowodować mniejszy od spodziewanego rozwój danego regionu 29. W programie unijnych środków pomocowych na lata za warunek konieczny wsparcia rozwoju uznano wdrożenie koncepcji inteligentnych specjalizacji. Jak już wspomniano, idea inteligentnej specjalizacji wymaga współpracy firm, ośrodków badawczych, uczelni i władz samorządowych w celu zidentyfikowania najbardziej obiecujących obszarów specjalizacji, a także słabych stron i barier utrudniających wdrażanie innowacji w regionie. Wybrane inteligentne specjalności regionalne muszą ściśle korespondować z priorytetami i obszarami strategicznymi RSI i co najważniejsze muszą być związane z celami strategicznymi. Właściwy dobór projektów inteligentnych specjalizacji i ich efektywna realizacja będą niewątpliwie decydować o skuteczności wdrożenia RSI. W kontekście monitorowania innowacyjności zmiany te w znacznym stopniu narzucają konieczność skonstruowania takiego systemu monitoringu, aby dawał on możliwość zapobiegania możliwym zagrożeniom oraz elastycznego wprowadzania niezbędnych korekt. Ryzykiem działania systemu jest konieczność koordynacji wielu podmiotów i źródeł danych oraz konieczność budowy ram analitycznych dających możliwość benchmarkingu. Jak pokazuje praktyka, warto połączyć monitoring z benchmarkingiem. Wskaźniki odzwierciedlają koncepcję procesu innowacji same w sobie niewiele mówią. Benchmarking pozwala na wiele więcej. Daje możliwość porównania z innymi, co jest jego istotą, ale również pozwala np. na uchwycenie trendów. Obok danych statystycznych oraz danych ilościowych pochodzących m.in. z Urzędu Statystycznego, Urzędu Patentowego i Eurostatu, niezbędne jest także zebranie informacji umożliwiających wyznaczenie wskaźników jakościowych. W szczególności wykorzystane mogą być do tego badania ankietowe, wywiady telefoniczne, audyty w firmach oraz instytucjach, jak również opinie i opracowania ekspertów Polityka innowacyjności na poziomie krajowym Pierwszym dokumentem, który wywarł istotny wpływ na kształt polityki innowacyjnej w okresie analizy, jest zaakceptowany przez Komitet Rady Ministrów ds. Polityki Regionalnej i Zrównoważonego Rozwoju 12 kwietnia 2000 r. program Zwiększenie innowacyjności gospodarki w Polsce do 2006 r.. Jego kontynuację stanowiły opracowane przez Ministerstwo Gospodarki i przyjęte przez rząd we wrześniu 2006 r. Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata W okresie analizy opublikowano szereg dokumentów odnoszących się do zagadnień związanych z polityką innowacyjności. Opis wybranych, wpływających na poziom innowacyjności gospodarki został przedstawiony w tabeli 4. Tabela 4. Dokumenty na szczeblu krajowym dotyczące polityki innowacyjności Dokument lub Charakterystyka program Zwiększanie W dokumencie tym zawarto m.in. ocenę stanu innowacyjności innowacyjności polskiej gospodarki oraz wskazano kierunki gospodarki w Polsce działań, których wdrożenie ma umożliwić zbudowanie w do 2006 r. 31 Polsce gospodarki opartej na wiedzy. Cel strategiczny dokumentu został zdefiniowany jako: wzrost innowacyjności przedsiębiorstw dla utrzymania gospodarki Uwagi Dokument w 2006 r. został zastąpiony nową wersją pn. Kierunki zwiększania innowacyjności 29 Por. J. Brzóska, Rozwój inteligentnych specjalizacji, op.cit. 30 Ministerstwo Gospodarki, Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata , s Program ten był też jedną z części Narodowego Planu Rozwoju do roku W dokumencie zobowiązano rząd do opracowania i wdrożenia ustawy o działalności badawczo-rozwojowej. Efektem prac było powstanie ustawy o niektórych formach wspierania działalności innowacyjnej z 29 lipca 2005 roku. Celem ustawy jest wzrost konkurencyjności gospodarki poprzez wzrost nakładów sektora prywatnego na badania i rozwój oraz poprawę efektywności gospodarowania środkami publicznymi przeznaczonymi na badania i rozwój [dostęp ]. 24

25 Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata na ścieżce szybkiego rozwoju tworzenia nowych, lepszych miejsc pracy, w pełni wpisuje się w realizację Strategii Lizbońskiej. W dokumencie określono pięć strategicznych obszarów działania mających na celu stworzenie właściwych warunków do zwiększania innowacyjności polskiej gospodarki, a mianowicie: kadra dla nowoczesnej gospodarki (rozwijanie kształcenia ustawicznego, transfer wiedzy pomiędzy sferą badawczo rozwojową (B+R) a przedsiębiorcami poprzez wymianę kadr); badania na rzecz gospodarki (finansowanie badań naukowych i prac rozwojowych przedsiębiorstw, restrukturyzacja publicznej sfery jednostek naukowych, umiędzynarodowienie działalności naukowej i innowacyjnej); własność intelektualna dla innowacji (wsparcie dla podmiotów zgłaszających patenty poza Polską, usprawnienie procesu uzyskiwania ochrony w obszarze prawa własności przemysłowej); kapitał na innowacje (ułatwienie dostępu do kapitału na projekty innowacyjne, wspieranie powstawania firm wykorzystujących najnowocześniejsze technologie oraz instrumentów podatkowych motywujących do ponoszenia nakładów na działalność innowacyjną); infrastruktura dla innowacji (rozwój instytucji świadczących usługi doradcze na rzecz innowacyjnych przedsiębiorstw, wzmocnienie współpracy sfery B+R z gospodarką, szersze wykorzystywanie technologii informacyjno komunikacyjnych). Wskazano w nim cztery główne priorytety do realizacji: tworzenie mechanizmów i struktur sprzyjających działalności innowacyjnej, kształtowanie postaw innowacyjnych, zwiększenie sprawności wdrażania nowoczesnych rozwiązań w gospodarce, zmiana wzorców konsumpcji i modeli produkcji w Polsce na korzystniejsze dla trwałego, zrównoważonego rozwoju. Każdy priorytet określony został przez działania. Z 21 działań aż 19 zostało zrealizowanych. Szczególnie istotne było stworzenie korzystnego dla przedsiębiorstw instrumentu finansowego w postaci kredytu technologicznego i nadanie niektórym przedsiębiorstwom statusu centrów badawczorozwojowych. Dokument zawiera ocenę stanu innowacyjności polskiej gospodarki oraz rekomenduje kierunki działań sprzyjające stworzeniu w Polsce gospodarki opartej na wiedzy. W programie stwierdza się, że trendy rozwojowe krajów wysoko rozwiniętych pokazują, że trwały rozwój może zagwarantować jedynie budowanie przewagi gospodarki na lata

26 Krajowy Program Reform na lata na rzecz realizacji Strategii Lizbońskiej konkurencyjnej przez gospodarkę opartą na wiedzy i innowacjach 32. Wskazano drogę do osiągnięcia przez Polskę wyższej innowacyjności przez wzrost zatrudnienia w dziedzinach tradycyjnych, ale wykorzystujących nowe technologie, zakładanie nowych firm i rozwój przedsiębiorstw MŚP, szczególnie w sektorach wysokiej techniki i usługach. Dostrzeżono nadzieję na poprawę sytuacji w mobilizacji dużych firm do kreowania i wdrażania wyników prac badawczych. W dokumencie cykl działania podzielono na poszczególne etapy: 1. rozwój kadr zdolnych do budowy gospodarki opartej na wiedzy; 2. rozwój działalności badawczej ukierunkowanej na potrzeby gospodarki; 3. pozyskanie kapitału koniecznego dla realizacji zamierzonych działań. Podkreślono rolę infrastruktury w odniesieniu do innowacji oraz spełnianie przez nią podwójnej roli podstawy, jak i otoczenia dla pozostałych kierunków działania. Według dokumentu obejmuje ona szkolenia, doradztwo, dostęp do nowoczesnych technologii informacyjnych, ułatwienie przepływu informacji między sferą B+R a biznesem oraz ułatwienia w transferze nowych technologii i rozwiązań organizacyjnych 33. Cel strategiczny został określony w zgodności z założeniami Strategii Lizbońskiej jako wzrost innowacyjności przedsiębiorstw dla utrzymania gospodarki na ścieżce szybkiego rozwoju i dla tworzenia nowych, lepszych miejsc pracy. W programie podkreśla się konieczność przeprowadzenia transformacji świadomości społecznej, w szczególności przedsiębiorców, naukowców i administracji, dzięki czemu innowacje będą postrzegane jako największa szansa rozwojowa Polski oraz jej sposób na budowanie przewagi konkurencyjnej zarówno na rynkach lokalnych, jak i międzynarodowych. Ujęcie polityki innowacyjnej zaproponowanej w programie oparte zostało na metodologii proponowanej przez OECD zgodnej z celami strategicznymi UE 34. Przyjęty przez Radę Ministrów 27 grudnia 2005 roku. W programie jako cel główny wyznaczono stworzenie w Polsce najlepszych w Europie warunków do prowadzenia działalności gospodarczej, przy jednoczesnym zapewnieniu możliwości rozwoju oraz wysokiego standardu życia. Założono, że reformy będą prowadzone w ramach trzech priorytetów: priorytet 1 Aktywne społeczeństwo; priorytet 2 Innowacyjna gospodarka; Dokument został zastąpiony Krajowym Programem Reform Europa Ministerstwo Gospodarki, Kierunki zwiększenia innowacyjności gospodarki na lata , Warszawa M. Słupińska, Ewolucja polityki innowacyjnej w warunkach członkostwa Polski w Unii Europejskiej, [w:] Budowanie zdolności innowacyjnych regionów, A. Nowakowska (red.), Wydawnictwo Biblioteka, Łódź 2009, s Makulska D., Kształtowanie działań proinnowacyjnych w polskiej gospodarce, [dostęp ]. 26

27 Koncepcja Polityki Przestrzennego Zagospodarowania Kraju 36 Ustawa z dnia 8 października 2004 r. o zasadach finansowania nauki 37 priorytet 3 Sprawne instytucje. W kontekście priorytetu 2 innowacyjnej gospodarki położono nacisk na zwiększanie innowacyjności polskiej gospodarki poprzez tworzenie zachęt do ponoszenia nakładów na badania i rozwój i innowacje. Ponadto założono zmianę proporcji środków przeznaczanych na B+R w kierunku zwiększania finansowania ze źródeł prywatnych. Rosnąca konkurencja pomiędzy podmiotami prowadzącymi działalność gospodarczą skłania do usprawnienia otoczenia instytucjonalno-prawnego przedsiębiorstw. Działania wskazane do realizacji w ramach priorytetu drugiego zostały sformułowane następująco 35 : zapewnienie przyjaznego otoczenia prawnego i instytucjonalnego dla przedsiębiorczości, innowacyjności i inwestycji; poprawa konkurencyjności nauki poprzez reformę systemu finansowania i funkcjonowania jednostek naukowych; wdrażanie rozwiązań wspierających działalność proinnowacyjną oraz B+R, w tym usprawnienie transferu wiedzy i dyfuzji innowacji; zagwarantowanie odpowiedniej dla potrzeb nowoczesnej gospodarki infrastruktury transportowej, przesyłowej i teleinformatycznej; zapewnienia warunków konkurencji w sektorach sieciowych; wykorzystanie innowacyjnych rozwiązań w zakresie ochrony środowiska; zakończenie głównych procesów prywatyzacyjnych. Program opracowany przez Rządowe Centrum Studiów Strategicznych (organ już nieistniejący), drukiem ukazał się w 2001 roku (M. P. z 2001 r. Nr 26 poz. 432). Dokument podkreśla konieczność dążenia do dynamizacji polskiej przestrzeni w europejskim systemie innowacyjności i konkurencyjności poprzez tworzenie lokalnych, regionalnych oraz europejskich systemów innowacji. Ustawa wprowadza rozwiązania organizacyjno-prawne mające na celu zintensyfikowanie realizacji badań stosowanych oraz prac rozwojowych, a także rozwijanie aktywnej polityki innowacyjnej państwa. Ustawa powołuje Radę Nauki ciało doradcze ministra właściwego ds. nauki. Wzmocniona została pozycja ministra, który odpowiada za politykę naukową, naukowo-techniczną, decyduje o podziale środków finansowych na naukę. Ustawa kładzie nacisk na budowanie sieci naukowych. Dokument obowiązujący Dokument uchylony 35 Krajowy Program Reform na lata na rzecz realizacji Strategii Lizbońskiej 36 Monitor Polski 2001, nr 26, poz Dz. U. z 2004 r. Nr 238, poz

28 Założenia polityki naukowej, naukowo-technicznej i innowacyjnej państwa do 2020 r. Ustawa z dnia 4 marca 2005 r. o Krajowym Funduszu Kapitałowym 38 Nowe podejście do zamówień publicznych Strategia Rozwoju Kraju Dokument przyjęty przez Radę Ministrów 14 grudnia 2004 roku. Ma on charakter ramowy, wyznacza ogólne cele i priorytety do 2020 roku. Podkreśla się w nim znaczenie powiązania nauki z innowacyjnym biznesem oraz potrzebę zwiększania udziału finansowania nauki ze źródeł pozabudżetowych. Dokument wskazuje na rolę regionalnych strategii innowacji w procesie innowacyjności i konkurencyjności regionów. Krajowy Fundusz Kapitałowy ma na celu gromadzenie, a następnie udostępnianie środków finansowych funduszom kapitałowym, które zobligują się do zainwestowania w sektor MŚP. Opisywany fundusz będzie zachęcał inwestorów do inwestowania w działania przedsiębiorstw innowacyjnych. Dokument przyjęty przez Radę Ministrów 8 kwietnia 2008 roku. Opracowanie wskazuje na konieczność zmian m.in. w takich sferach jak zwiększenie udziału MŚP w systemie zamówień publicznych czy zwiększanie popytu na innowacyjne usługi i produkty poprzez system zamówień publicznych. W dokumencie podkreślono, że innowacyjne zamówienia publiczne powinny być elementem polityki innowacyjnej. Sektor publiczny rozumiany jest tutaj jako inteligentny klient. Administracja publiczna powinna dawać przykład poprzez wspieranie realizacji najefektywniejszych projektów. Strategia została przyjęta przez Radę Ministrów 29 listopada 2006 roku. Jest dokumentem nadrzędnym, stanowi punkt odniesienia dla innych programów rządowych. Głównym celem strategii jest podniesienie poziomu i jakości życia mieszkańców Polski. Cel ten przekłada się na sześć priorytetów. Pierwszy priorytet wskazuje na wzrost konkurencyjności i innowacyjności zarówno przedsiębiorstw, jak i regionów dla osiągnięcia wysokiego, trwałego wzrostu gospodarczego kraju i wzrostu zatrudnienia oraz zamożności jego obywateli. W ramach tego priorytetu przewidziano szereg działań, wśród których należy wyróżnić: tworzenie stabilnych podstaw makroekonomicznych rozwoju gospodarczego; rozwój przedsiębiorczości; zwiększanie dostępu do zewnętrznego finansowania inwestycji; podniesienie poziomu technologicznego gospodarki poprzez wzrost nakładów na badania i rozwój oraz innowacje; rozwój społeczeństwa informacyjnego; ochrona konkurencji; eksport i współpraca z zagranicą; rozwój sektora usług; Dokument obowiązujący Dokument obowiązujący 39 Dokument obowiązujący Dokument zaktualizowany Strategia Rozwoju Kraju 2020, aktywne społeczeństwo, konkurencyjna gospodarka, sprawne państwo 38 Dz. U. z 2005 r. Nr 57, poz Tekst ujednolicony na podst. Dz. U. z 2005 r. Nr 57, poz. 491, z 2009 r. Nr 65, poz. 545, z 2011 r. Nr 28, poz. 143, Nr 106, poz. 622, z 2013 r. poz

29 Strategia Rozwoju Kraju 2020, aktywne społeczeństwo, konkurencyjna gospodarka, sprawne państwo 40 Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka na lata Program Operacyjny Inteligentny Rozwój Strategia Innowacyjności i Efektywności Gospodarki Dynamiczna Polska 2020 restrukturyzacja tradycyjnych sektorów przemysłowych i prywatyzacja. Aktualizacja wcześniej obowiązującej Strategii Rozwoju Kraju została przyjęta przez Radę Ministrów 25 września 2012 roku. Program przyjęty przez Radę Ministrów 30 października 2007 roku. Przyjętym celem dokumentu był rozwój gospodarki poprzez innowacyjne przedsiębiorstwa; jego osiągnięcie ma nastąpić poprzez realizację ośmiu osi priorytetowych. Stanowił on jeden z sześciu programów Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia. Program finansowany był ze środków europejskich. W założeniu wspierał działania z zakresu innowacyjności procesowej, produktowej, organizacyjnej oraz marketingowej. Ważnym aspektem programu był brak wsparcia inicjatyw na poziomie lokalnym i regionalnym, co oznacza, że program wspierał projekty innowacyjne, ale co najmniej w skali kraju lub na poziomie międzynarodowym. Cel główny programu to znaczące pobudzenie innowacyjności i konkurencyjności polskiej gospodarki, wyrażające się głównie zwiększeniem nakładów prywatnych na B+R. Tak sformułowany cel ma zostać osiągnięty poprzez następujące działania: wsparcie przedsiębiorstw w obszarach innowacyjności i działalności badawczorozwojowej; zwiększenie stopnia komercjalizacji badań naukowych poprzez budowę powiązań pomiędzy nauką i gospodarką; podniesienie jakości i interdyscyplinarności oraz umiędzynarodowienia badań naukowych. Głównymi odbiorcami wsparcia w ramach programu będą: przedsiębiorstwa (w szczególności MŚP); jednostki naukowe; instytucje otoczenia biznesu; podmioty zrzeszające ww. odbiorców wsparcia (np. konsorcja, klastry, platformy technologiczne). Dokument bezpośrednio wpisuje się w priorytet unijnej strategii rozwoju Europa 2020, którym jest inteligentny i zrównoważony rozwój sprzyjający włączeniu społecznemu. Poszczególne działania ujęte w strategii w założeniu przyczynią się bezpośrednio do realizacji celów programu Europa Zbieżność dotyczy szczególnie tworzenia gospodarki opartej na wiedzy przez zwiększanie potencjału naukowego, tworzenie zintegrowanej infrastruktury badawczej, podwyższanie poziomu kształcenia Dokument obowiązujący Wdrażanie właściwie zakończone Dokument obowiązujący Dokument obowiązujący programu zostało 40 [dostęp ]. 29

30 Program Rozwoju Przedsiębiorstw do 2020 i e-umiejętności, zwiększanie mobilności kadr naukowych czy wspieranie małych i średnich przedsiębiorstw o dużym potencjale rozwoju oraz komercjalizację wynalazków i innowacji. Cel główny strategii to wysoce konkurencyjna gospodarka (innowacyjna i efektywna) oparta na wiedzy i współpracy 41. Według tego podejścia na konkurencyjność gospodarki składają się m.in.: zdolność przedsiębiorstw do konkurowania na rynku krajowym oraz zagranicznym, równowaga makroekonomiczna, sprawność aparatu państwowego oraz efektywność jego wsparcia dla gospodarki oraz przedsiębiorców, przedsiębiorczość obywateli, innowacyjność oraz efektywna alokacja czynników produkcji. Z punktu widzenia celów strategii szczególne znaczenie ma innowacyjność i efektywność gospodarki. Podstawą wykonawczą strategii będą szczegółowe programy, zwłaszcza Program Rozwoju Przedsiębiorstw. Założone cele będą finansowane z publicznych funduszy krajowych (budżetu państwa, państwowych funduszy celowych, budżetów jednostek samorządu terytorialnego), publicznych środków wspólnotowych i innych źródeł zagranicznych oraz środków prywatnych, obejmujących również kredyty i pożyczki, także poręczone lub gwarantowane przez podmioty uprawnione do udzielania poręczeń lub gwarancji. Całkowity budżet, finansowany ze środków publicznych na lata , został określony w Średniookresowej Strategii Rozwoju Kraju 2020 wyznaczającej ramy finansowe każdej z dziewięciu zintegrowanych strategii rozwoju. Zgodnie z zapisami SRK 2020 wielkość publicznych środków wyniesie ok. 97,3 mld złotych. Istotnym elementem strategii jest program wykonawczy, którego załączniki stanowią ważne z punktu widzenia polityki innowacyjnej dokumenty, a mianowicie Program Rozwoju Przedsiębiorstw do 2020 oraz tzw. Krajowa Inteligentna Specjalizacja (KIS). Dokument przyjęty przez Radę Ministrów 8 kwietnia 2014 roku. Program w istocie stanowi propozycję kompleksowego systemu wsparcia dla przedsiębiorstw, w szczególności w zakresie podnoszenia ich innowacyjności, obejmuje przede wszystkim usuwanie barier, tworzenie przyjaznego środowiska dla przedsiębiorców oraz działania podnoszące ich innowacyjność i konkurencyjność. Zaproponowane instrumenty wsparcia służą tworzeniu bardziej korzystnego otoczenia dla biznesu i podnoszeniu jakości kapitału ludzkiego oraz wzmacnianiu różnych form finansowania B+R i innowacji. Ważnym elementem jest także umacnianie współpracy firm ze światem nauki, jak Dokument obowiązujący 41 W tym kontekście przez gospodarkę konkurencyjną należy rozumieć taką gospodarkę, która w relacji do innych krajów (UE, OECD) utrzyma lub osiągnie wyższą dynamikę wzrostu gospodarczego i zatrudnienia oraz doprowadzi do szybkiego zwiększenia poziomu życia obywateli. 30

31 Krajowa Inteligentna Specjalizacja (KIS) 43 również rozwój e-gospodarki i działania na rzecz zrównoważonego rozwoju. Warto podkreślić, że program ma istotny wpływ na proces programowania Nowej Perspektywy Finansowej na lata W tym okresie programowania korzystanie ze środków unijnych w ramach funduszy Wspólnych Ram Strategicznych (EFRR, EFS, FS, EFRROW, EFMR) będzie uzależnione od spełnienia przez państwa członkowskie lub regiony odpowiednich warunków, w tym wykazania przez państwa członkowskie, że otrzymane finansowanie przeznaczone jest na wspomaganie działań w celu osiągnięcia priorytetów politycznych UE. Uszczegółowieniem tej zasady jest tzw. warunkowość ex ante, tzn. zestaw warunków, które państwo członkowskie musi spełnić dla każdego z celów tematycznych polityki spójności, aby możliwe było zawarcie umowy partnerskiej KE z państwem członkowskim, a następnie uruchomienie programów operacyjnych 42. Celem stworzenia dokumentu jest budowa systemu, który zapewni oddolne kreowanie najbardziej rozwojowych obszarów, stanowiących priorytety w zakresie polityki naukowej i innowacyjnej do roku Zgodnie z założeniami dokumentu tak określona wizja rozwoju polskiej gospodarki pozwoli ukierunkować wsparcie finansowe na specjalizacje charakteryzujące się potencjałem rozwojowym, co w konsekwencji powinno przyczynić się do poprawy innowacyjności i konkurencyjności polskiego przemysłu oraz do budowania gospodarki opartej na wiedzy. Dokument obowiązujący Z definicyjnego punktu widzenia Krajowe Inteligentne Specjalizacje są obszarami B+R+I zidentyfikowanymi w procesie przedsiębiorczego odkrywania, których rozwój w założeniu ma przyczynić się do podniesienia innowacyjności polskiej gospodarki. KIS określa obszary, na których powinno się koncentrować wsparcie z funduszy UE na lata Źródło: Opracowanie własne W kontekście zmian zachodzących w dokumentach na poziomie krajowym odnoszących się do polityki innowacji można wysunąć kilka wniosków dotyczących monitorowania innowacyjności i ryzyk związanych z tym procesem. Wraz z upływem lat rozszerza się znacząco sama istota innowacji. Innowacji nie traktuje się aktualnie wyłącznie jako działania w sferze B+R, które są stosunkowo łatwe do zmierzenia, coraz więcej uwagi poświęca się na alianse między uczestnikami procesu innowacyjnego i dyfuzję wiedzy, kapitału ludzkiego i technologii, co powoduje, że pomiar innowacyjności wymaga coraz szerszego podejścia. Należy doskonalić metody pomiaru i oceny innowacyjności, w różnych sektorach (a więc używając specyficznych dla nich mierników oceny innowacyjności), a następnie zidentyfikować przyczyny tkwiące nie tylko w nakładach na B+R Ministerstwo Gospodarki, Program Rozwoju Przedsiębiorstw 2020, [dostęp ] [dostęp ]. 44 B. Mikołajczyk, Mierniki monitorowania innowacyjności w skali makro w krajach Unii Europejskiej, Studia Ekonomiczne, 186, s

32 Warto zwrócić uwagę, że na przestrzeni lat zmienia się również podejście do rezultatów innowacji. Z koncepcji ukierunkowanej głównie na produkty i procesy jesteśmy świadkami ewolucji w kierunku innowacji dokonywanych w sektorze publicznym. Problem ten jest szczególnie istotny w krajach, które nie mają tradycji w zakresie analizy, monitoringu poziomu innowacyjności i mechanizmów tkwiących w systemach innowacyjności, ponieważ istnieje pokusa oszczędności z funduszy publicznych i również nieefektywne ich wykorzystanie Polityka innowacyjności na poziomie regionalnym Kreowanie polityki innowacyjnej z poziomu regionalnego jest zasadne z kilku powodów 46. Po pierwsze, regiony różnią się między sobą poziomem rozwoju gospodarczego, specjalizacją w zakresie przemysłu, potencjałem innowacyjnym to wszystko rodzi konieczność stosowania zróżnicowanych polityk innowacyjnych skierowanych do poszczególnych województw. Po drugie, procesy innowacyjne charakteryzuje regionalność transfer wiedzy wymaga bezpośrednich kontaktów zachodzących w określonej bliskości geograficznej 47. Efekty polityki innowacyjnej prowadzonej na poziomie regionu powinny prowadzić do utworzenia oraz rozwoju regionalnych systemów innowacji (RSI), przez które rozumie się zbiór podmiotów i instytucji w regionie, które są bezpośrednio związane z generowaniem, dyfuzją i adaptacją innowacji technologicznych, oraz relacje zachodzące pomiędzy tymi podmiotami. Zasadniczym celem jest budowa w regionach trwałego partnerstwa pomiędzy jednostkami naukowymi a przemysłem, podnoszenie konkurencyjności małych i średnich przedsiębiorstw przez wprowadzanie nowych technologii oraz rozwijanie kompetencji kadr sektora nauki i przedsiębiorstw w zakresie prowadzenia prac B+R, zarządzania tymi pracami i komercjalizacji ich wyników 48. W Polsce ważnym krokiem w kierunku tworzenia regionalnych systemów innowacji było zapoczątkowanie procesu budowania regionalnych strategii innowacji w latach Opracowano wówczas strategie w 15 województwach, a następnie dokumenty te zostały przyjęte przez sejmiki samorządowe w okresie W roku 2006 województwo mazowieckie podjęło prace nad zdefiniowaniem strategii. Polska jest jednym z nielicznych krajów UE, w którym Regionalne Strategie Innowacji zostały opracowane we wszystkich regionach 49. Zmiany w systemie prawnym (dotyczące m.in. nowelizacji ustawy o zasadach prowadzenia polityki rozwoju oraz o samorządzie województwa 50 ), a także dynamiczne zmiany otoczenia gospodarczego wymusiły na 45 Koncentracja uwagi na innowacjach w sektorze publicznym nastąpiła niedawno, a koncepcje teoretyczne w tym zakresie są nadal rozwijane, por. B. Mikołajczyk, Mierniki monitorowania, op.cit. 46 W literaturze przedmiotu często akcentuje się znaczenie regionów w procesie innowacji. Istnieje szereg dowodów na to, że wiedza i innowacje są ściśle skoncentrowane w nielicznych regionach. Przytaczane są takie przykłady jak: Kalifornia i Nowa Anglia w Stanach Zjednoczonych Ameryki; w Europie wyspy innowacji, czyli Londyn, Rotterdam, Amsterdam, Île-de-France, Zagłębie Ruhry, Frankfurt, Stuttgart, Monachium, Lyon Grenoble, Turyn, Milan, Paryż, obszar metropolitalny Ren Zagłębie Ruhry, region Ren Men, Londyn, Randstad, Bruksela, por. np. J. Simmie, Innovation and Urban Regions as National and International Nodes for the Transfer and Sharing of Knowledge, Regional Studies 2003, t. 37, nr 6-7, s F. Tödtling, M. Trippl, One size fits all? Towards a differentiated regional innovation policy approach. Research Policy, 2005, tom 34, nr 8, s Kierunki zwiększania innowacyjności gospodarki na lata , op.cit., s N.I. Gust-Bardon (2011), op.cit. 50 Ustawa z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju (Dz. U. Nr 227, poz. 1658) weszła w życie 26 grudnia 2006 r. Ustawa ta, obok rozporządzeń wspólnotowych, daje podstawę prawną dla wdrażania funduszy strukturalnych i Funduszu Spójności w perspektywie finansowej na lata Prace nad projektem ustawy przebiegały w 2006 r. równolegle z pracami nad aktami prawa wspólnotowego, regulującymi sposób programowania i wdrażanie funduszy UE oraz równolegle z nowelizacjami innych polskich aktów prawnych regulujących tę sferę, zwłaszcza ustawy o finansach publicznych. Po uchwaleniu ustawa o zasadach prowadzenia polityki rozwoju została też dogłębnie przeanalizowana przez służby prawne Komisji Europejskiej. Celem nowelizacji była zmiana trzech artykułów, które budziły wątpliwości KE co do zgodności z prawem wspólnotowym. Dotyczyły one: weta wojewody (art. 28), zatwierdzania projektów własnych instytucji zarządzającej przez ministra rozwoju regionalnego (art. 35) oraz powoływania przez wojewodę komitetu monitorującego (art. 36). W odniesieniu do kwestii prawa weta wojewody, ustanowionego w art. 28 ust. 3 ustawy, służby Komisji przyjęły stanowisko, że prawo wojewody do weta nie jest zgodne z prawem wspólnotowym, zgodnie z którym to Instytucja Zarządzająca odpowiada za wybór projektów. W opinii Komisji Europejskiej możliwość zastosowania weta przez wojewodę w stosunku do projektów wybranych przez Instytucję Zarządzającą RPO, zaciera kwestię odpowiedzialności za wybór projektów. Z tego też powodu konieczna jest zmiana art. 28 ust

33 województwach przeprowadzenie zmian w Strategiach Rozwoju Województw, a w konsekwencji również aktualizację Regionalnych Strategii Innowacji. Skala i kierunki tych zmian związane były przede wszystkim z pojawieniem się środków Unii Europejskiej w perspektywie lat , w szczególności w ramach Regionalnych Programów Operacyjnych poszczególnych województw na lata RSI pierwszej generacji były w dużej mierze opracowane na lata , aczkolwiek w większości województw na etapie przygotowywania strategii wyznaczone działania przyporządkowane zostały przede wszystkim zapisom ZPORR na lata Nowa perspektywa finansowania na lata stworzyła znacznie większe możliwości dla działań z zakresu innowacyjności w ramach programów krajowych i regionalnych, co nie zostało uwzględnione w strategii z roku Kolejnym krokiem w ewolucji Regionalnych Strategii Innowacji było pojawienie się w obszarze zainteresowania decydentów UE instytucji tzw. inteligentnych specjalizacji. W efekcie strategie badawcze i innowacyjne na rzecz inteligentnych specjalizacji stały się wyznacznikiem innowacyjnego rozwoju regionów. Zgodnie z tym podejściem w perspektywie finansowej UE polityka innowacyjna powinna być realizowana zgodnie z koncepcją inteligentnej specjalizacji, którą Komisja Europejska ogłosiła we flagowym dokumencie Unia Innowacji przyjętym w ramach umówionej wcześniej strategii Europa Koncepcja ta jest zbieżna z głównymi celami ujętymi w unijnej Polityce spójności na lata W ten sposób pojawił się przyczynek do powstania strategii innowacji trzeciej generacji (RSI3) uwzględniających inteligentne specjalizacje regionów. Zgodnie z założeniami Komisji Europejskiej tylko takie RSI będą stanowić uwarunkowanie wstępne (warunek ex ante) pozyskiwania finansowania z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w perspektywie finansowej UE Zgodnie z wydanym przez Komisję Europejską dokumentem pn. Przewodnik Strategii Badań i Innowacji na rzecz inteligentnej specjalizacji (RIS3), stanowiącym zestaw obligatoryjnych wytycznych dotyczących metodologii przygotowań do projektowania, formułowania i wdrażania regionalnej strategii badań i innowacji na rzecz inteligentnej specjalizacji, regionalne strategie innowacji trzeciej generacji powinny spełniać pięć ważnych kryteriów: pozwalają skoncentrować wsparcie w zakresie prowadzonej polityki i inwestycji na kluczowych regionalnych priorytetach i potrzebach w zakresie rozwoju opartego na wiedzy; wykorzystują mocne strony i przewagi konkurencyjne danego regionu; sprzyjają innowacjom technologicznym i praktycznym oraz stymulują inwestycje sektora prywatnego; prowadzą do pełnego zaangażowania interesariuszy; są oparte na obiektywnych danych oraz zawierają solidne systemy monitorowania i oceny. Zmiany zachodzące w Regionalnych Strategiach Innowacji odbijają się również na konieczności dostosowania adekwatnych do nowych okoliczności systemów monitorowania ich realizacji. Ważnym aspektem w tej dziedzinie wydaje się być konieczność wdrożenia partycypacyjnego modelu monitorowania (opartego na współuczestnictwie) włączającego w prace organu monitorującego RIS3 oprócz przedstawicieli władz województwa, także przedsiębiorców (zwłaszcza z wybranych inteligentnych specjalizacji), a także przedstawicieli organizacji wspierających realizację planu działań RIS3 (instytucje otoczenia biznesu i sektor B+R). System monitorowania RIS3 musi w założeniu wspierać Zarząd Województwa (jako organ stojący czele systemu monitoringu) w dokonywaniu systematycznych przeglądów i korekt procesu wdrażania strategii. Tylko wówczas, dysponując szczegółowymi wskaźnikami opisującymi projekty finansowane w ramach procesu strategicznego RIS3, będzie można podejmować korygujące decyzje w oparciu o rzetelną informację. Fakt tworzenia strategicznego podejścia do podnoszenia innowacyjności gospodarki wskazuje na rosnące znaczenie w formułowaniu narzędzi polityki innowacji w regionach. W przypadku Polski można zaobserwować 51 Zintegrowany Program Operacyjny Rozwoju Regionalnego (ZPORR) był jednym z sześciu programów operacyjnych, które służyły realizacji Narodowego Programu Rozwoju na lata Warunek ex ante dotyczy również korelacji Regionalnej Strategii Inteligentnej Specjalizacji i Regionalnego Programu Operacyjnego na lata

34 istotne zróżnicowanie pozycji w rankingu innowacyjności 53 pomiędzy poszczególnymi regionami. Zdecydowanym liderem jest województwo mazowieckie, dla którego syntetyczny wskaźnik innowacyjności jest blisko dwukrotnie wyższy od średniej dla całego kraju. Ponadprzeciętnym wskaźnikiem charakteryzują się również województwa: małopolskie, dolnośląskie, pomorskie i śląskie. Na drugim biegunie znajdują się takie województwa jak lubuskie czy warmińsko mazurskie, legitymujące się najniższym poziomem innowacyjności. Istnienie tak dużego zróżnicowania w poziomie innowacyjności poszczególnych regionów Polski jest uzasadnieniem dla tworzenia regionalnych strategii innowacji, które uwzględniałyby słabe oraz silne strony poszczególnych województw 54. W kontekście zagadnień związanych z kreowaniem polityki innowacyjności, a także monitorowaniem jej realizacji i rezultatów wdrażania poczyniona obserwacja związana z polaryzacją poszczególnych regionów kraju pozwala wyciągnąć wniosek o konieczności przyjęcia indywidualnych rozwiązań dostosowanych do specyfiki poszczególnych województw. Monitoring wsparcia powinien zostać zaprojektowany w ten sposób, by wskaźniki odnosiły się nie tyle do ogólnodostępnych danych GUS (co nie zmienia faktu, że dostępność danych jest ważnym aspektem efektywnego monitoringu), ale przede wszystkim, żeby odzwierciedlały w sposób możliwie jednoznaczny cele strategiczne czy postępy wdrażania strategii w odniesieniu do poszczególnych priorytetów. System wskaźników powinien być powiązany logicznie z celami i priorytetami, mieć zidentyfikowane wartości bazowe i docelowe, być kompletny w kontekście przedmiotowym, metodycznym i mieć możliwość kwantyfikacji zamierzeń RSI poprzez możliwość technicznego pomiaru, być spójny ze wskaźnikami przyjętymi w dokumentach strategicznych, a przede wszystkim być spójny wewnętrznie. Metody zbierania informacji i oceny postępów powinny zostać przyjęte i odnosić się bezpośrednio do procesu wdrażania RSI. Powinien zostać określony sposób prowadzenia okresowych ocen i analiz stanu wdrażania. Sposób i źródła finansowania ocen i analiz powinny mieć trwały charakter, a także powinien zostać określony skuteczny sposób komunikowania wyników ocen i analiz interesariuszom, a w szczególności strukturom zarządzania RSI i samorządowi regionalnemu. Opinię tą potwierdzają również ankietowani eksperci, wskazując, że z uwagi na złożoność systemu nie da się go monitorować przy wykorzystaniu prostej, powierzchownej metodologii. Złożoność działań monitoringowych wynika ze skomplikowania celów samej RSI. [ ] tutaj skomplikowane narzędzia są niezbędne do monitorowania. Przede wszystkim wielowątkowość tych zagadnień, które jak w soczewce na Mazowszu się skupiają. IDI6 To nie jest prosty system monitorowania, że obejrzymy sobie proste dane statystyczne i idziemy dalej. Tylko to wymaga zaangażowania na różnych poziomach instytucji, co do których my nie mamy żadnej możliwości narzucenia im jakiegoś działania i egzekwowania realizacji tego działania. To jest największa trudność i też w największym stopniu będzie stanowić o jakości tego systemu monitorowania, bo to jest też istotne. IDI5 Należy zaznaczyć, że proces monitorowania realizacji RSI w Polsce we wszystkich regionach napotyka bardzo wiele trudności obiektywnych przede wszystkim samo zagadnienie pomiaru potencjału rozwojowego regionu jest ciągle obiektem intensywnych badań, które nie dają zadawalających i nadających się do praktycznych zastosowań wyników Ranking województw Polski pod względem pozycji konkurencyjnej skonstruowany na bazie 10 wskaźników European Innovation Scoreboard. Pod uwagę wzięto: uczestnictwo w nauczaniu ciągłym (w % populacji w wieku lat), poziom wykształcenia młodych (udział osób w wieku ze średnim i wyższym wykształceniem w % populacji młodych), zasoby ludzkie w sektorze naukowym i technicznym (w % ludności), nakłady na sferę B&R w % PKB, nakłady na sferę B&R finansowane przez biznes jako % PKB, innowacje wprowadzone w małych i średnich przedsiębiorstwach (MŚP) w przetwórstwie przemysłowym, w % ich ogółu, nakłady na działalność innowacyjną, w % obrotu, zatrudnienie w usługach wysokiej techniki, w % ogółu pracujących, zatrudnienie w średniowysokiej i wysokiej technice przetwórstwa przemysłowego, w % ogółu pracujących, nowe wnioski patentowe w Europejskim Urzędzie Patentowym na milion mieszkańców. 54 A. Grycuk, P. Russel (2011), Polityka innowacyjna w Polsce w ujęciu krajowym i regionalnym, Studia BAS, (1), s Raport końcowy Przeprowadzenie ewaluacji procesu wdrażania Regionalnych Strategii Innowacji 15 regionów Polski pod katem implementacji projektów wynikających ze strategii. 34

35 5.2. Systemy monitoringu innowacyjności Międzynarodowe systemy monitoringu innowacyjności Pytanie badawcze: P2.e) Systemy monitorowania innowacyjności funkcjonujące na poziomie krajowym i innych szczeblach administracji i ich wpływ na realizację monitoringu Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza z uwzględnieniem aspektu koordynacji W praktyce funkcjonuje wiele różnorodnych systemów monitorowania poziomu innowacyjności. Najczęściej istniejące systemy bazują na zestawie wskaźników ilościowych, w których wykorzystuje się sprawdzone rozwiązania wypracowane przez m.in. Bank Światowy, Komisję Europejską, Narody Zjednoczone, Światowe Forum Ekonomiczne, a także inne instytucje, takie jak INSEAD, RAND czy Arco 56. Wskaźnik gospodarki opartej na wiedzy (KEI) Bank Światowy Wskaźnik gospodarki opartej na wiedzy (ang. Knowledge Economy Index KEI) składa się z czterech wskaźników syntetycznych 57 : innowacyjności; edukacji; ICT (technologii informacyjno-komunikacyjnych); zachęt gospodarczych i systemu instytucjonalnego. W przypadku tego miernika grupy zmiennych zostają przyporządkowane określonym filarom modelu gospodarki opartej na wiedzy. Następnie poszczególne zmienne są poddawane procesowi normalizacji przez przypisanie im wartości z przedziału od 0 do 10, w którym wyższe wartości oznaczają wyższy stopień zaawansowania gospodarki opartej na wiedzy. W dalszej kolejności oblicza się indeksy cząstkowe i ponownie zestawia się je z odpowiednimi wagami, aż do momentu wyznaczenia końcowego wskaźnika 58. Z punktu widzenia analizowanego zagadnienia najistotniejszym elementem jest pierwsza składowa wskaźnika KEI wskaźnik innowacyjności. Wskaźnik ten zbudowano, opierając się na trzech subwskaźnikach: liczbie patentów przyznanych przez amerykańskie Biuro Patentów i Marek (USPTO) 59 na milion mieszkańców; liczbie artykułów opublikowanych w czasopismach naukowych i technicznych na milion mieszkańców; liczbie opłat licencyjnych i przychodów z tego tytułu. Czynnik ryzyka Podejście to obciążone jest w pewnym zakresie ryzykiem związanym z trudnością w kwantyfikacji innowacji, jak również z dostępnością niezbędnych danych statystycznych 60. Dodatkowym obszarem ryzyka, który należy rozważyć, jest zagadnienie związane z możliwością stwierdzenia związku przyczynowo-skutkowego między wkładem a otrzymanym efektem, krótko mówiąc czy da się jednoznacznie stwierdzić, że, przykładowo, większa liczba artykułów opublikowanych w czasopismach naukowych i technicznych przełoży się na większą wydajność w postępie technologicznym? Przyjęcie takiego założenia może spowodować niepewność co do dokładności pomiaru. Ten czynnik ryzyka ma charakter uniwersalny i odnosi się do większości w ten sposób konstruowanych 56 Por. World Bank (2010), Innovation Policy: A Guide for Developing Countries, World Bank Publications, K. Pylak (red.), Raport badawczo-analityczny dla systemu monitoringu i ewaluacji Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza, Wyd. Województwo Mazowieckie, Warszawa 2012, s Por. szerzej [dostęp ], C. Dahlman (1999), The Four Pillars of the Knowledge Economy, World Bank Institute, Washington D.C., 58 Por. [dostęp ]. 59 Statystyki patentów są dostępne na [dostęp ]. 60 Por. K. Pylak (red.), Raport badawczo-analityczny, op.cit., s

36 wskaźników. W pewnym zakresie remedium może stanowić przeprowadzenie badań jakościowych pozwalających zweryfikować przyjęte założenie. Indeks potencjału innowacyjnego Indeks potencjału innowacyjnego (ang. Innovation Capability Index) pozwala na zmierzenie poziomu możliwości technologicznych, czyli zdolności do tworzenia innowacji w działalności badawczo-rozwojowej w dwóch krytycznych wymiarach 61 : działalności innowacyjnej (indeks aktywności technologicznej); dostępności umiejętności dla takiej działalności (indeks kapitału ludzkiego). Szczegółowe zestawienie wskaźników wykorzystywanych w ramach Indeksu potencjału innowacyjnego zaprezentowano w Tabela 5. Tabela 5. Składniki wskaźnika zdolności innowacyjnych UNCTAD Indeks Składnik Waga Indeks aktywności technologicznej liczba pracowników B+R na 1 mln mieszkańców liczba patentów przyznanych w Stanach Zjednoczonych na 1 mln mieszkańców liczba publikacji naukowych na 1 mln mieszkańców równe wagi Indeks kapitału ludzkiego analfabetyzm jako % populacji waga: 1 Wskaźnik zdolności innowacyjnych UNCTAD wskaźnik skolaryzacji w szkołach średnich jako % grup wiekowych waga: 2 wskaźnik skolaryzacji w szkołach wyższych jako % grup wiekowych waga: 3 indeks aktywności technologicznej indeks kapitału ludzkiego równe wagi Źródło: UNCTAD (2005), World Investment Report Transnational Corporations, op.cit., s. 113, [za:] K. Pylak (red.), Raport badawczo-analityczny dla system monitoringu i ewaluacji Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza, Warszawa 2012, s. 91. Na podstawie indeksu można ocenić atrakcyjność danego kraju jako miejsca lokalizacji centrów badawczorozwojowych, ponieważ uwzględnia on stopień, w jakim kraj potrafi wykorzystać napływającą wiedzę i innowacje. Wskazuje bezpośrednio na możliwości kreowania nowych technologii oraz odzwierciedla oczekiwaną jakość prowadzonych prac, jak również to, w jakim stopniu lokalne przedsiębiorstwa i instytucje są zdolne wykorzystać transfer najnowszej technologii 62. Czynnik ryzyka W przypadku tego podejścia czynnikiem ryzyka jest brak możliwości bezpośredniego zmierzenia krajowej działalności innowacyjnej lub umiejętności. W związku z tym w celu dokonania pomiaru indeksy wykorzystują wskaźniki zastępcze. Warto zwrócić uwagę, że często dane nie są kompletne nawet w przypadku wskaźników zastępczych, więc indeksy powinny być interpretowane z ostrożnością i postrzegane głównie w szerokiej grupie innych wskaźników. Indeks działalności innowacyjnej może być mierzony przez zestawienie dwóch grup danych. Danymi wejściowymi są na ogół wydatki na B+R i/lub zatrudnienie. Wydatki na działalność badawczo-rozwojową są wąską miarą działań innowacyjnych, ponieważ nie obejmują nieformalnych działań technologicznych. Poza tym wydatki na B+R są jedynym wskaźnikiem dostępnym w różnych krajach, określającym działalność techniczną w różnorodnych sektorach gospodarczych (gdzie absorpcja technologii wymaga prowadzenia formalnych prac B+R). Jeżeli dane dotyczące wydatków na B+R były niedostępne w większym zakresie niż dotyczące wielkości zatrudnienia w działalności B+R, tylko drugi wskaźnik pojawiał się w indeksie. Z kolei dane wynikowe są 61 UNCTAD (2005), World Investment Report. Transnational Corporations and the Internationalization of R&D, United Nations, New York and Geneva, s. 111, [dostęp ]. 62 Ibidem, s

37 najczęściej określane za pomocą liczby patentów (krajowych lub międzynarodowych) oraz publikacji naukowych. Dane dotyczące patentów zebrane w Stanach Zjednoczonych są wyróżniane we wskaźniku, jako że wskazują, iż innowacja osiągnęła porównywalny poziom nowatorstwa i odpowiednią wartość handlową. Niestety, patenty są lepszym wskaźnikiem wynalazczości niż innowacyjności, ponieważ nie uwzględniają komercyjnej wartości wynalazku. Publikacje naukowe pokazują stan wiedzy, od której zależą działania technologiczne. Mimo że publikowanie artykułów naukowych jest powszechnie akceptowaną formą oceny aktywności naukowej, w praktyce występują poważne problemy związane z tym wskaźnikiem, m.in.: wybór mierników, które wykorzystamy do wskaźnika istniejące i popularne miary, takie jak ISI, promują w dużym stopniu wydawnictwa anglojęzyczne; artykuły naukowe są tylko wynikiem pracy naukowej nie są bezpośrednią miarą takich aspektów jak jakość szkolnictwa wyższego lub umiejętności techniczne; publikowanie artykułów zależy w dużej mierze od struktury sektora B+R w niektórych dyscyplinach, takich jak np. medycyna, naukowcy publikują rocznie o wiele więcej artykułów niż w innych dyscyplinach (zatem jeżeli kraj będzie w większym stopniu zorientowany na nauki medyczne, uzyska wyższy poziom wskaźnika niż inne kraje) 63. Kapitał zasobów ludzkich w dziedzinie działalności technologicznej określa się na ogół na podstawie danych z kilku różnych źródeł, zwłaszcza statystyk z dziedziny edukacji (liczba nauczycieli, uczniów i absolwentów). Istotnym czynnikiem niepewności w tym kontekście jest również obserwacja, że takie dane jak liczba uczniów nie pozwalają na określenie różnic w jakości i przydatności kształcenia ani też nie odzwierciedlają rozwoju umiejętności przez uczenie się w miejscu pracy lub dzięki innym formom szkolenia pracowników. Ponadto dostępne dane są często niepełne i nieaktualne. Wskaźnik osiągnięć technologicznych (Technology Achievement Index) Program Narodów Zjednoczonych (UNDP) zawiera propozycje pomiaru innowacyjności poprzez złożony wskaźnik osiągnięć technologicznych (Technology Achievement Index TAI). Wskaźnik pozwala odzwierciedlić poziom postępu technologicznego i zdolności państwa do udziału w sieciach. Indeks składa się z czterech wymiarów 64 : tworzenie nowych technologii; dyfuzja i adopcja nowych technologii; dyfuzja długo istniejących technologii, które są nadal bazą dla sfery przemysłowej i różnych sieci; budowanie bazy ludzkich umiejętności niezbędnych do tworzenia i adaptowania technologii. Wskaźnik pozwala na ocenę stopnia, w jakim społeczeństwo zaadoptowało i stosuje innowacje technologiczne, a także tego, jak pomyślnie dany kraj tworzy, rozpowszechnia nowe technologie, budując tzw. bazę umiejętności ludzkich (ang. human sill base) 65. Wskaźniki wykorzystywane w tym podejściu zaprezentowano w Tabela 6. Tabela 6. Składniki wskaźnika osiągnięć technologicznych Indeks Składnik Waga Źródło Indeks tworzenia technologii liczba przyznanych patentów na 1 mieszkańca równe wagi WIPO (World Intellectual Property Organization), Basic Facts about the Patent Cooperation Treaty, 2001 wartość opłat licencyjnych i za prawa autorskie otrzymanych z zagranicy na 1 mieszkańca World Bank (2001), World Development Indicators 2001, CD-ROM, Washington, DC. 63 K. Pylak (red.), Raport badawczo-analityczny op.cit., s M. Thlon (red.), Badanie potrzeb informacyjnych w zakresie skutecznego monitorowania i ewaluacji Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Lubelskiego do roku 2020, Warszawa UNDP, Making New Technologies work for Human Development, Human Development Raport 2001, Oxford University Press,

38 Indeks dyfuzji nowych innowacji Indeks dyfuzji starych innowacji Umiejętnoś ci ludzkie wskaźnik komputerów podłączonych do internetu na 1 mieszkańca udział eksportu wysokiej i średniej techniki w eksporcie logarytm linii telefonicznych na 1 mieszkańca (kablowych i komórkowych łącznie) logarytm konsumpcji elektryczności (z liczby kwh na 1 mieszkańca) średnia liczba lat nauki wskaźnik brutto skolaryzacji w szkołach wyższych o profilu naukowym, matematycznym lub inżynieryjnym równe wagi równe wagi równe wagi ITU (International Telecommunication Union) (2001), World Internet Reports: Telephony, Geneva United Nations (2001), Correspondence on technology exports, Statistics Division, 25 January, New York ITU (International Telecommunication Union) (2001), World Telecommunication Indicators. Database, Geneva World Bank (2001), World Development Indicators 2001, Washington, DC. R. Barro, J. Lee (2000), International Data on Educational Attainment: Updates and Implications, NBER Working Paper 7911, National Bureau of Economic Research, Cambridge, Mass. UNESCO (United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization) (1998, 2000, 2001), Statistical Yearbook 1998, 2000, Correspondence on gross enrolment ratios, 21 March, Paris Źródło: UNDP (2001), Human Development Report Making new technologies work for human development, United Nations Development Programme, Oxford University Press, New York, Oxford, s , [dostęp ] [za:] K. Pylak (red.), Raport badawczo-analityczny dla systemu monitoringu i ewaluacji Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza, Warszawa 2012, s. 91 Czynniki ryzyka Metodologia ta posiada szereg ograniczeń dotyczących zarówno metodologii, jak i samych wskaźników. Najważniejsze zastrzeżenia zaprezentowano w ttabela 7. Scharakteryzowane czynniki ryzyka są w dużej mierze uniwersalne i dotyczą także innych metodologii pomiaru innowacyjności. Tabela 7. Zastrzeżenia metodologiczne związane ze wskaźnikiem osiągnięć technologicznych (TAI) Składnik Uwagi indeksu Patenty Należności za prawa autorskie Liczba przyznanych patentów jest często wykorzystywaną miarą innowacyjności. Mimo powszechności stosowania tego wskaźnika w kontekście innowacji należy zwrócić uwagę na różnice występujące w regulacjach patentowych. W niektórych krajach istnieje możliwość opatentowania np. odmian roślin lub metod prowadzenia działalności gospodarczej, w innych natomiast takich możliwości nie ma. Dodatkowo (problem ten dotyczy zwłaszcza krajów rozwijających się) słabość lokalnych urzędów patentowych powoduje, że ich mieszkańcy wolą się ubiegać o patenty za granicą. Ponadto nie zawsze zgłoszenia patentowe mają bezpośredni związek z innowacjami. Warto zwrócić uwagę, że wpływ na liczbę patentów ma także struktura przemysłu: różne sektory przemysłu patentują swoje rozwiązania w różnym stopniu. W praktyce funkcjonują dwa główne wskaźniki patentowe stosowane do oceny innowacji: zgłoszenia patentowe złożone przez mieszkańców w danym czasie oraz udzielone patenty. Na potrzeby wskaźnika TAI wybrano patenty przyznane, co wywołuje pewne kontrowersje z uwagi na to, że przyznanie patentu następuje około trzech lat po złożeniu wniosku. To sprawia, że odzwierciedlenie rzeczywistości przez indeks może zawierać nieścisłości. Wartość należności za prawa autorskie i opłaty licencyjne umożliwia ocenę poziomu korzystania z własności intelektualnej. Ten wskaźnik pozwala na zdobycie cennych informacji na temat zasobów innowacji i wskazanie tych obszarów, w których odniesiono sukces w budowaniu zdolności do tworzenia technologii. Jednak także w tym przypadku pojawiają się pewne 38

39 i opłaty licencyjne Nasycenie Internetem Energia elektryczna Telefony Średnia liczba lat nauki Wskaźnik skolaryzacji zastrzeżenia. Powszechnie dostępne dane obejmują jedynie płatności otrzymane z zagranicy nie płatności krajowe. Z tego względu duże kraje, które w mniejszym stopniu podlegają procesom internacjonalizacji, są w tym aspekcie dyskryminowane. Drugim problemem jest to, że ta kategoria obejmuje nie tylko płatności związane z innowacjami, ale również inne rodzaje własności intelektualnej, takie jak np. prawa wydawnicze. Wartość tego wskaźnika można ustalać według różnych koncepcji. Podstawową kwestią jest ocena liczby osób, które mają dostęp do Internetu. W wielu krajach rozwijających się badania użytkowników Internetu są albo bardzo słabej jakości, albo w ogóle się ich nie przeprowadza. W takim przypadku dane użytkowników są określane szacunkowo i nie mają podstaw w przeprowadzonych obserwacjach. Próbą przezwyciężenia tych problemów jest pomiar liczby łączy internetowych zamiast użytkowników. Pomiar ten jest dokonywany za pomocą liczby hostów, które oznaczają komputery podłączone do Internetu. Liczba komputerów podłączonych do Internetu nie jest tożsama z liczbą użytkowników, ale daje dobry obraz nasycenia Internetem, a przy tym dane są dostępne w praktycznie wszystkich krajach. Energia elektryczna jest tradycyjną technologią, która jednak nadal w wielu częściach świata nie jest rozpowszechniona. Dostępność do niej jest warunkiem koniecznym dla niemal wszystkich form rozwoju technologicznego. Dlatego ma ogromne znaczenie podczas oceny dyfuzji technologii. Problemem jest tu brak danych na poziomie krajowym na temat liczby osób mających dostęp do elektryczności. Rozwiązaniem tego problemu jest przybliżenie tej wielkości przez mierzenie konsumpcji energii przy założeniu, że im więcej ludzi ma dostęp do elektryczności, tym większe jest jej zużycie. Rozwiązanie to nie jest doskonałe, ponieważ na zużycie energii wpływają również inne czynniki, takie jak np. położenie geograficzne. Dostęp do telefonu jest kluczowy dla wielu aspektów rozwoju technologicznego. Proces oceny dyfuzji telefonii nie stwarza większych trudności. Dane na temat liczby abonentów telefonicznych, zarówno telefonów stacjonarnych, jak i komórkowych, są powszechnie dostępne. Wskaźnik ten oznacza średnią liczbę lat szkoły ukończonych przez ludność w wieku 15 i więcej lat. Wprawdzie wskaźnik ten nie uwzględnia różnic w jakości nauczania, ale pozwala na uzyskanie informacji o średnim poziomie umiejętności ludzkich w całej populacji. Warto zwrócić uwagę, że wartości wskaźnika określającego średnią liczbę lat nauki zmieniają się w czasie bardzo powoli. Wskaźnik ten pozwala w lepszy sposób odzwierciedlić bieżące wysiłki w budowaniu bazy umiejętności technologicznych. O ile edukacja na poziomie podstawowym i średnim jest ważna (jest ona brana pod uwagę np. we wskaźniku UNICI), to jednak dopiero edukacja na poziomie wyższym jest kluczowa dla uzyskania zdolności do adaptacji nowych technologii. Wskaźnik ten odnosi się do udziału liczby studentów w naukowo-technicznych szkołach wyższych w ludności ogółem w danym przedziale wiekowym (19-24 dla większości krajów). Źródło: Opracowanie własne na podstawie K. Pylak (red.), Raport badawczo-analityczny dla systemu monitoringu i ewaluacji Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza, Warszawa 2012, s. 93. Indeks technologii Arco Indeks technologii Arco (Arco Technology Index ATI) został stworzony przez Daniele Archibugi i Alberto Coco 66 w celu oceny potencjału technologicznego krajów rozwiniętych i rozwijających się. Stanowi on zagregowaną miarę tworzenia technologii i gotowości technologicznej krajów, zwłaszcza w aspekcie infrastruktury technologicznej oraz rozwoju ludzkich umiejętności. Podstawą budowy tego wskaźnika jest scharakteryzowany wcześniej wskaźnik TAI, a jego zaletą możliwość obliczenia wartości dla większej liczby krajów (162), a także 66 D. Archibugi, A. Coco (2004), A New Indicator of Technological Capabilities for Developed and Developing Countries, CEIS Research Paper 15 (44) from Tor Vagata University, Centre for Economic and International Studies, Rome, [za:] K. Pylak (red.), Raport badawczo-analityczny, op. cit., s

40 porównywania wartości w czasie. ATI obejmuje lata i Składa się z ośmiu obiektywnych wskaźników pogrupowanych w trzy subwskaźniki: tworzenie technologii, infrastruktura technologiczna, poziom umiejętności ludzkich 67. Indeks globalnej konkurencyjności (GCI) Indeks konkurencyjności GCI (ang. Global Competitive Index) jest opracowany przez ekonomistów związanych ze Światowym Forum Ekonomicznym (World Economic Forum, WEF). Za głównego autora tej koncepcji uważany jest ekonomista Columbia University X. Sala-i-Martin. Indeks ma charakter holistyczny, uwzględnia wiele czynników wpływających na konkurencyjność i produktywność gospodarki, w tym m.in.: podział pracy, inwestycje w kapitał fizyczny, inwestycje infrastrukturalne, kapitał ludzki, edukację, ochronę zdrowia, stabilność makroekonomiczną itp. Składa się z wielu miar różnych 12 obszarów gospodarczych, instytucjonalnych itp., które ostatecznie są agregowane za pomocą systemu wag do jednej liczby charakteryzującej konkurencyjność danej gospodarki. Jednym z dwunastu elementów indeksu GCI jest indeks innowacyjności rozumianej jako zdolności do wytwarzania nowych technologii, zasysania postępu technicznego z nauki i budowania powiązań biznesowych z jednostkami badawczymi. W przeciwieństwie do indeksów innowacyjności scharakteryzowanych wcześniej, opartych wyłącznie na twardych, ogólnie dostępnych danych, GCI i związany z nim indeks innowacyjności opierają się na dwóch rodzajach danych: twardych i opiniach ankietowanych. Wymiar innowacyjny składa się z jednego wskaźnika twardego (patenty użytkowe) i sześciu wskaźników opartych na badaniu ankietowym 68. Koncepcję tę przedstawiono bardziej szczegółowo w Tabela 8. Tabela 8. Wskaźniki składowe indeksu innowacyjności w ramach indeksu globalnej konkurencyjności wraz z definicjami i źródłami danych Wskaźnik Definicja Źródła Potencjał innowacyjny Jakość instytucji naukowobadawczych Wydatki firm na badania i rozwój Współpraca uniwersytetów z przemysłem w dziedzinie B+R Zamówienia publiczne w krajach zaawansowanych technologicznie Dostępność naukowców i inżynierów W Pana/i kraju, w jaki głównie sposób firmy uzyskują technologię? [1 = wyłącznie z licencji lub imitując przedsiębiorstwa zagraniczne; 7 = poprzez przeprowadzanie formalnych badań i pionierskie wdrażanie swoich nowych produktów i procesów] średnia ważona z lat Jak ocenia Pan/i jakość instytucji naukowo-badawczych w kraju? [1 = bardzo słabo; 7 = najlepsza w swojej dziedzinie na arenie międzynarodowej] średnia ważona z lat W jakim stopniu firmy w Pana/i kraju wydają środki na B+R [1 = nie wydają na badania i rozwój, 7 = wydają głównie na B+R] średnia ważona z lat W jakim stopniu przedsiębiorstwa i uczelnie w Pana/i kraju współpracują w dziedzinie badań i rozwoju? [1 = nie współpracują w ogóle; 7 = współpracują intensywnie] średnia ważona z lat Czy decyzje dotyczące zamówień rządowych wspierają innowacje technologiczne w Pana/i kraju? [1 = nie, wcale nie; 7 = tak, niezwykle skutecznie] średnia ważona z lat W jakim stopniu naukowcy i inżynierowie są dostępni w Pana/i kraju? [1 = wcale; 7 = powszechnie dostępni] średnia ważona z lat badania ankietowe badania ankietowe badania ankietowe badania ankietowe badania ankietowe badania ankietowe 67 Thlon M. (red.), Badanie, op.cit. 68 Schwab K. (red.) (2010), The Global Competitiveness Report , World Economic Forum Geneva, Switzerland, s

41 Patenty użytkowe na mln mieszkańców Liczba patentów użytkowych (np. patenty na wynalazki) przyznanych w 2009 r. na milion osób patenty użytkowe na milion mieszkańców Źródło: Opracowanie własne na podstawie K. Pylak (red.), Raport badawczo-analityczny dla systemu monitoringu i ewaluacji Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza, Warszawa 2012, s. 93 Czynniki ryzyka Z uwagi na konieczność wykorzystania danych ankietowych głównymi czynnikami ryzyka są te związane z ograniczeniami tej metody gromadzenia danych, a mianowicie: brak operatu losowania spełniającego wszystkie warunki tzw. operatu idealnego 69 oraz relatywnie mała liczba podmiotów zarejestrowanych (dla niektórych działów gospodarki), posiadających siedzibę na badanym terenie w stosunku do wymaganej wielkości próby. Czynnik ryzyka tego rodzaju ma znaczenie w każdym przypadku, gdy system monitoringu odwołuje się również do danych pierwotnych (tak jak w przypadku RSI Województwa Mazowieckiego). Globalny Indeks Innowacyjności (GII) Globalny Indeks Innowacyjności został opracowany w 2007 r. przez ekonomistów instytutu INSEAD 70. Wskaźniki wchodzące w skład GII kwalifikuje się do dwóch podstawowych grup: czynników kreowania innowacyjności oraz wyników działalności innowacyjnej. W ramach pierwszej grupy wskaźników, tj. kategorii wejściowych (innovation input), wyróżniono: instytucje, potencjał ludzki, ICT i infrastrukturę, zaawansowanie rynku, zaawansowanie działalności biznesowej. Natomiast grupę kategorii wynikowych (innovation output) tworzą: wyniki działalności naukowej oraz efekty działalności twórczej. Globalny Indeks Innowacyjności powstał, by zobrazować, w jakim stopniu kraje i regiony odpowiadają na wyzwania innowacyjne. Jest on dostępny dla 130 krajów (w roku 2011 dla 125). GII składa się z 84 zmiennych (w 2011 r. zmniejszono liczbę zmiennych do 80), podzielonych na osiem filarów (w 2011 r. liczba filarów wyniosła siedem). Warto zwrócić uwagę, że dwa ostatnie filary (wyniki działalności naukowej oraz kreatywność) określają efekty działalności innowacyjnej, pozostałe zaś wkład do takiej działalności i otoczenie, które sprzyja byciu innowacyjnym. Takie podejście jest najbliższe logice oceny innowacyjności, która powinna być stosowana w RSI. Czynniki ryzyka Do obliczenia Globalnego Indeksu Innowacyjności wykorzystuje się zarówno obiektywne dane zaczerpnięte z różnych źródeł publicznych i prywatnych, takich jak Bank Światowy i Międzynarodowa Unia Telekomunikacji, jak i subiektywnych danych otrzymanych ze Światowego Forum Ekonomicznego (WEF) w corocznym badaniu Executive Opinion Survey, co sprawia, że uzyskane w ten sposób wyniki mogą być obciążone błędem wynikającym z subiektywności oceny respondentów. Z drugiej strony integracja obiektywnych danych statystycznych i subiektywnych ocen pozwala na przeprowadzenie wnioskowania eksperckiego, które może mieć pozytywne znaczenie w przypadku potrzeby podjęcia prewencyjnych działań naprawczych. 69 Jakość operatu losowania (tzn. listy wszystkich jednostek populacji) w badaniach reprezentacyjnych ma znaczący wpływ na jakość uzyskanych wyników. Operat idealny powinien spełniać następujące warunki: 1. Kompletność (tzn. powinien dostarczać obserwacyjnego dostępu do wszystkich jednostek w populacji), identyfikowalność jednostek oraz możliwość określenia, w jaki sposób jednostki w operacie są powiązane z jednostkami populacji (reguła przyporządkowania). 2. Warunek adekwatności i warunek kompletności operat zgodnie z tym kryterium powinien odpowiadać całej populacji oraz zawierać wszystkie jednostki wchodzące w skład danej populacji, która podlega badaniom. Należy w tym miejscu wskazać, że nie istnieje operat zawierający dane o numerach telefonicznych przedsiębiorstw, który w pełni spełniałby te kryteria. 3. Warunek braku powtórzeń. 4. Warunek dokładności aktualność operatu. Warunek dokładności dotyczy także sytuacji, w której jednostki powinny należeć do populacji. 5. Warunek techniczny. 70 Wskaźnik został opracowany przez INSEAD (Institut Européen d'administration des Affaires) przy współpracy z Alcatel- Lucent, Booz & Company, The Confederation of Indian Industry oraz World Intellectual Property Organization (WIPO). 41

42 Community Innovation Surveys (CIS) Część stosowanych w praktyce metodologii oceny innowacyjności nie dostarcza bezpośrednich danych określających stopień ich faktycznego wprowadzania. Działania związane z działalnością B+R są określane pośrednio przez składniki wejścia do ogólnego procesu innowacji, natomiast efekty działalności innowacyjnej przez patenty i publikacje naukowe. W latach 80. zaczęto prowadzić pojedyncze badania nad innowacyjnością przedsiębiorstw. Po pierwszych próbach państwa członkowskie UE postanowiły skoordynować swoje działania w tym zakresie. Powstało wspólne podejście metodologiczne do badań w zakresie innowacji, które zawarto w Podręczniku OSLO 71. Efektem podjętych działań było wdrożenie programu badań CIS będącego wspólnym przedsięwzięciem Eurostatu i programu Innovation and SME, wprowadzonego w 1991 r. w celu wzmocnienia empirycznych podstaw europejskiej polityki innowacji. W ramach tej koncepcji analizę innowacyjnej aktywności przedsiębiorstw europejskich przedstawia Eurostat. W tym kontekście za innowacyjne uważane są te firmy, które w badanym okresie wprowadziły na rynek nowy lub ulepszony produkt lub proces technologiczny. Efektem tego przedsięwzięcia jest stworzenie bazy porównywalnych danych, dotyczących nakładów i efektów w następujących układach: branżowym, krajowym oraz regionalnym. Dane są zbierane na poziomie przedsiębiorstw, a ujednolicona we wszystkich krajach metodologia badań dostarcza porównywalnych informacji dotyczących działań innowacyjnych. CIS jest typowym przykładem harmonizacji ex ante, w której dane są zbierane na poziomie krajowym, za pomocą ankiet kierowanych do firm przemysłowych na zasadzie ad hoc i opracowywane w oparciu o wspólne metodologie i definicje. Wskaźniki uzyskane w wyniku powyższej procedury określają aspekty innowacji przemysłowych oraz środków poświęconych na działania innowacyjne. Dostarczają również jakościowych i ilościowych informacji na temat czynników stymulujących innowacje lub przeciwdziałających im, a także na temat wpływu wywieranego przez innowacje na funkcjonowanie przedsiębiorstwa oraz na proces rozprzestrzeniania się innowacji 72. Pierwsze badania (CIS1) przeprowadzono w 1991 r. w firm, we wszystkich krajach UE, Norwegii i Islandii. Drugie badania rozpoczęto w 1997 r. i zakończono w 1999 roku. Wyniki trzeciej edycji badań upowszechniono w 2002 r. i poszerzono o dane dotyczące innowacji w dziedzinie organizacji i zarządzania. Kontynuowanie badań pozwoliło na porównanie trendów oraz rozwój i udoskonalanie stosowanych metodologii. CIS jest głównym źródłem danych i informacji o przedsięwzięciach innowacyjnych zebranych z firm na obszarze całej Wspólnoty. Informacje otrzymane w wyniku analizy tych danych pozwalają na wiarygodną ocenę poziomu rozwoju gospodarki europejskiej oraz wyznaczenie kierunków polityki badań i rozwoju. Dotychczas przeprowadzono sześć badań (realizowane jest siódme): CIS1 (1992); CIS2 (1996); CIS3 (2001); CIS4 w okresie referencyjnym ; CIS5 (CIS 2006) w okresie referencyjnym ; CIS6 (CIS 2008) w okresie referencyjnym ; CIS7 (CIS 2010) w okresie referencyjnym ; CIS8 (CIS 2012) w okresie referencyjnym Mimo że wyniki badania są dostępne tylko na poziomie krajów, Community Innovation Survey dostarcza bardzo bogatego zestawu danych 73 : ogólne informacje o przedsiębiorstwach; podstawowe informacje gospodarcze na temat przedsiębiorstw; przedsiębiorstwa według rodzaju działalności innowacyjnej; innowacje produktowe i procesowe; 71 Obecnie dostępna jest trzecia wersja podręcznika: OECD & EData, Third Edition, OECD Publications Service, Paryż M. Thlon (red.), Badanie, op.cit. 73 Por. 42

43 działalność innowacyjna i wydatki; publiczne finansowanie innowacji; dominujące źródła informacji dla innowacji; innowacyjna współpraca; dominujące cele innowacji; innowacje organizacyjne i marketingowe; typ wdrożenia nowej metody organizacyjnej; dominujące cele innowacji organizacyjnych; typ wdrożenia nowej metody marketingowej; dominujące cele innowacji marketingowych; innowacje korzystne dla środowiska; powody wprowadzania innowacji środowiskowych; przedsiębiorstwa posiadające procedury regularnego identyfikowania i redukowania wpływu na środowisko. Czynniki ryzyka Dane pozyskane z CIS same w sobie nie budują metodologii oceny poziomu innowacyjności (w postaci syntetycznego indeksu czy rankingów krajów) są wykorzystywane przez takie podejścia jak np. EIS, ERIS czy EXIS. Największą wadą podejścia CIS jest brak rozgraniczenia wyników na regiony oraz brak ciągłości danych (w wymiarze rocznym) 74. Europejska Tablica Wyników (EIS) (obecnie IUS) Koncepcja EIS (ang. European Innovation Scoreboard), obecnie IUS (ang. Innovation Union Scoreboard), jest drugim, obok programu CIS, źródłem informacji na temat działalności innowacyjnej przedsiębiorstw funkcjonujących w UE, bazującym w istotnej części na danych pochodzących z badań tego programu. Tablica Wyników obejmuje ogółem 17 wskaźników opisujących efektywność innowacyjną gospodarek krajów członkowskich. Wskaźniki te dotyczą zagadnień takich jak: zasoby ludzkie dla nauki i techniki, edukacja, nakłady na działalność B+R, patenty, nakłady na działalność innowacyjną i efekty tej działalności mierzone wartością sprzedaży wyrobów nowych i zmodernizowanych, współpraca w zakresie działalności innowacyjnej, nakłady inwestycyjne na technologie ICT, dostęp do Internetu itp. Na podstawie wskaźników pochodzących z systemu EIS Komisja Europejska opracowuje tzw. Sumaryczny Indeks Innowacyjności (The Summary Innovation Index SII) publikowany corocznie od 2001 r., wraz z EIS. Ewolucję elementów składowych wykorzystywanych do tworzenia SII od początku jego stosowania zaprezentowano w Tabela 9. Tabela 9. Zmiany w konstrukcji SII w latach Liczba EIS 2001 EIS 2004 EIS 2006 EIS 2008 elementów składowych SII Główne wskaźniki Zmiany w stosunku do poprzednich wersji Zasoby ludzkie Tworzenie wiedzy Przekazywanie i zastosowanie wiedzy Finansowanie innowacji, ich wydajność oraz rynki Zasoby ludzkie Tworzenie wiedzy Przekazywanie i zastosowanie wiedzy Finansowanie innowacji, ich wydajność oraz rynki Nowa kategoria innowacji nietechnicznej (non technical innovation) jako potencjalnego źródła zmniejszenia luki Stymulatory innowacji Tworzenie wiedzy Innowacja i przedsiębiorczość Zastosowanie Własność intelektualna Wprowadzenie wskaźników związanych z ochroną własności przemysłowej Zasoby ludzkie Finansowanie i wsparcie Inwestycje przedsiębiorstw Powiązania i przedsiębiorczość Wydajność Innowatorzy Efekty ekonomiczne Szersze badanie działalności innowacyjnej nieopartej na pracach B+R (innowatorzy nietechnologiczni) Zaliczenie nakładów na innowacje nietechnologiczne 74 K. Pylak K., Raport badawczo-analityczny, op.cit., s

44 ekonomicznej między do całkowitych nakładów UE a USA i Japonią na działalność innowacyjną Źródło: Opracowanie na podstawie: European Commission, European Innovation Scoreboard 2001, Luxembourg 2001, s. 20, European Commission, European Innovation Scoreboard 2004 Comparative Analysis of Innovation Performance, Bruxelles 2004, s. 28, European Commission, European Innovation Scoreboard 2006 Comparative Analysis of Innovation Performance, Luxembourg 2007, s. 7, European Commission, European Innovation Scoreboard 2007 Comparative Analysis of Innovation Performance, Luxembourg 2008, s. 7-35, European Commission, European Innovation Scoreboard 2008 Comparative Analysis of Innovation Performance, Luxembourg 2009, s. 6, 9, 23, Wskaźniki innowacyjności są podzielone na pięć grup. Trzy pierwsze to wskaźniki wkładu (Input Indicators), a dwie pozostałe to wskaźniki produktu (Output Indicators). Pierwsza grupa, nosząca nazwę Czynniki napędzające innowacje, obejmuje wskaźniki oceniające warunki strukturalne niezbędne dla tworzenia odpowiedniego potencjału innowacyjnego. Grupa druga wskaźników, nazwana Tworzenie wiedzy, ocenia nakłady inwestycyjne w czynnik ludzki oraz na badania i rozwój pojmowane jako kluczowe czynniki sukcesu w gospodarce opartej na wiedzy. Innowacyjność i przedsiębiorczość to trzecia grupa wskaźników wkładu. Mierniki tej grupy pozwalają na ocenę wysiłków innowacyjnych podejmowanych na szczeblu przedsiębiorstw (poziom mikro). Grupa czwarta wskaźników Zastosowanie innowacji w praktyce, ocenia wyniki odzwierciedlające nakłady pracy i działalność biznesową oraz ich wartość dodaną w innowacyjnych sektorach. Ostatnia (piąta) grupa wskaźników, zatytułowana Własność intelektualna, służy do oceny uzyskanych efektów w odniesieniu do uwieńczonego sukcesem know-how, zwłaszcza w sektorach wysokiej technologii (high-tech). Szczegółowy wykaz wskaźników zaprezentowano w ttabela 10. Tabela 10. Wskaźniki IUS oraz ich źródła danych Motory innowacji Zasoby ludzkie Liczba nowo wypromowanych doktorów (ISCED 6) na 1000 mieszkańców w grupie wiekowej lata Źródło Eurostat Udział (%) osób z wykształceniem wyższym w grupie wiekowej lata Eurostat Udział (%) osób w grupie wiekowej lata, które ukończyły edukację co najmniej na poziomie szkoły średniej Otwarte, doskonałe i atrakcyjne systemy badawcze Eurostat Liczba międzynarodowych publikacji będących efektem kooperacji na milion mieszkańców Eurostat Naukowe publikacje wśród 10% najczęściej cytowanych publikacji światowych, jako procent wszystkich publikacji naukowych danego kraju Science Metrix/Scopus Liczba doktorantów spoza UE, jako % ogólnej liczby doktorantów w kraju Science Metrix/Scopus Finanse i wsparcie Udział wydatków publicznych na B+R w PKB (w %) Eurostat Venture capital (% PKB) Eurostat DZIAŁALNOŚĆ PRZEDSIĘBIORSTW Inwestycje przedsiębiorstw Udział wydatków przedsiębiorstw na B+R w PKB (w %) Eurostat Wydatki na innowacje poza B+R (% obrotów) Eurostat (CIS) Relacje i przedsiębiorczość Udział (%) MŚP wprowadzających własne innowacje w ogólnej liczbie MŚP Eurostat (CIS) Udział (%) innowacyjnych MŚP kooperujących z innymi firmami w ogólnej liczbie MŚP Eurostat (CIS) Publiczno-prywatne publikacje (we współpracy) na milion mieszkańców CWTS/Thomson Reuters Zasoby intelektualne 44

45 Międzynarodowe zgłoszenia patentowe (PCT ) na miliard PKB (w przeliczeniu na euro PPS ) OECD/Eurostat Międzynarodowe zgłoszenia patentowe (PCT ) w zakresie wyzwań społecznych (łagodzenie zmian klimatycznych; zdrowie), na miliard PKB (w przeliczeniu na euro PPS ) OECD/Eurostat Wspólnotowe znaki towarowe na miliard PKB (w PPS ) OHIM 75 /Eurostat Wspólnotowe wzory użytkowe na miliard PKB (w PPS ) OHIM/Eurostat WYNIKI Innowatorzy Udział (%) MŚP wprowadzających innowacje produktowe lub procesowe w ogólnej liczbie MŚP Eurostat (CIS) Udział (%) MŚP wprowadzających innowacje marketingowe lub organizacyjne w ogólnej liczbie MŚP Eurostat (CIS) Przedsiębiorstwa innowacyjne o wysokiej dynamice wzrostu brak Efekty ekonomiczne Udział (%) zatrudnionych w działalności wiedzochłonnej (wytwarzanie i usługi) w ogólnej liczbie zatrudnionych Eurostat Udział (%) eksportu wyrobów średniej i wysokiej techniki w eksporcie wyrobów ogółem UN Comtrade Udział (%) eksportu usług wiedzochłonnych w eksporcie usług ogółem UN Comtrade Udział (%) sprzedaży produktów nowych dla rynku i firmy w obrotach ogółem Eurostat (CIS) Udział (%) przychodów zagranicznych z licencji i patentów w PKB Eurostat Źródło: Opracowanie na podst. P. Zadura-Lichota (red.), Świt innowacyjnego społeczeństwa. Trendy na najbliższe lata, PARP, Warszawa 2013, s. 46 Czynniki ryzyka Głównym problemem koncepcji EIS jest duża częstotliwość zmian stosowanych wymiarów innowacyjności i szczegółowych wskaźników. W ramach ostatniego badania innowacyjności, prowadzonego na zlecenie KE (IUS), wprowadzono kolejne zmiany zestawu wskaźników, chociaż ich główne grupy pozostały niezmienione. European Regional Innovation Scoreboard (ERIS) ERIS jest cyklicznym badaniem innowacyjności regionów europejskich prowadzonym na zlecenie Komisji Europejskiej. Niemal od początku starano się przenieść metodologię EIS na poziom regionalny (pierwsze próby nastąpiły już w 2002 r.), jednak w badaniach regionalnych występuje wiele problemów z dostępnością wskaźników. W 2002 r. w ERIS zastosowano jedynie siedem wskaźników 76, rok później już Po włączeniu nowych państw członkowskich w 2004 r. prowadzono prace dostosowujące statystykę oceny innowacyjności regionów nowych krajów do obowiązujących standardów unijnych. Niestety, z powodu braku dostępności danych w większości nowych krajów członkowskich liczbę wskaźników wykorzystywanych i analizowanych w regionach w 2006 r. ograniczono z powrotem do siedmiu 78. W badaniu ERIS z 2009 r. wykorzystano już 16 z Office for Harmonization in the Internal Market (Trade Marks and Designs), 76 H. Hollanders (2002), EU Regions. European Trend Chart on Innovation Technical Paper, DG Enterprise and Industry, Brussels, s. 5, eis_2002_tp3_eu_regions.pdf [dostęp ]. 77 H. Hollanders (2003), Regional innovation performances, European Trend Chart on Innovation Technical Paper, DG Enterprise and Industry, Brussels, s. 5 eis_2003_tp3_regional_innovation.pdf [dostęp ]. 78 H. Hollanders (2006), European Regional Innovation Scoreboard (2006 RSI), European Trend Chart on Innovation Technical Paper, DG Enterprise and Industry, Brussels, s. 3, ScoreBoards/ Scoreboard2006/pdf/eis_2006_regional_innovation_scoreboard.pdf. 45

46 wskaźników cząstkowych EIS 79. Badanie to przeprowadzono według udoskonalonej metodologii, w której uwzględniono nowe osiągnięcia w badaniu innowacyjności. W latach 2006 i 2009 w badaniu ERIS wzięło udział odpowiednio 208 i 201 regionów, w tym regiony polskie. Badanie ERIS jest jednym z najbardziej kompleksowych na świecie, jednak z pewnością nie daje pełnego obrazu zjawiska innowacyjności, jego przyczyn i efektów, a w związku z niedostępnością pełnych danych i trudnościami w integracji narodowych systemów statystycznych nie ocenia także w pełni wszystkich poznanych aspektów analizowanego zagadnienia. Wskaźnik syntetyczny zbudowany jest z czterech grup wskaźników cząstkowych: czynniki umożliwiające powstanie innowacji, w tym zasoby ludzkie oraz finansowanie i wsparcie; działalność przedsiębiorstw, w tym inwestycje przedsiębiorstw oraz powiązania i przedsiębiorczość; stosunek wyników do wkładu: liczba patentów w Europejskim Urzędzie Patentowym; efekty gospodarcze: zatrudnienie w średniozaawansowanej i zaawansowanej działalności produkcyjnej oraz usługach wiedzochłonnych, a także liczba nowych produktów na rynku oraz produktów nowych dla firmy. W Tabela 11 zaprezentowano wykaz wskaźników wykorzystanych do obliczenia indeksu ERIS wraz z wagami. Tabela 11. Wykaz wskaźników wykorzystanych do Indeksu Innowacji ERIS wraz z wagami Wskaźniki Waga w % Stymulatory Liczba ludności z wykształceniem wyższym na 100 osób w wieku lata 7, Uczestnictwo w kształceniu ustawicznym na 100 mieszkańców w wieku lata 7, Wydatki sektora publicznego na B+R jako % PKB 7, Szerokopasmowy dostęp do Internetu wykorzystywany przez firmy 7,8 Działania firm Wydatki sektora prywatnego na B+R jako % PKB 13, Wydatki na działania innowacyjne inne niż B+R jako % obrotu 3, Odsetek MŚP tworzących innowacje wewnątrz firm jako % MŚP 3, Innowacyjne MŚP współpracujące z innymi jako % MŚP 3, Liczba aplikacji patentowych do EPO na 1 mln ludności 13,8 Efekty MŚP wprowadzające innowacje produktowe lub procesowe jako % MŚP 3, MŚP wprowadzające innowacje marketingowe lub organizacyjne jako % MŚP 3, Odsetek innowatorów poprawiających efektywność zasobów jako % wszystkich przedsiębiorstw 3, Odsetek innowatorów poprawiających efektywność zasobów jako % wszystkich przedsiębiorstw 6, Zatrudnienie w usługach wiedzochłonnych jako % siły roboczej 6, Sprzedaż nowych innowacji dla rynku jako % obrotów 3, Sprzedaż nowych innowacji dla firmy jako % obrotu 3,4 Źródło: H. Hollanders, S. Tarantola, A. Loschky (2009), Regional Innovation Scoreboard Methodology report, ProInno Europe, raport towarzyszący Regional Innovation Scoreboard (RIS) 2009 report, s. 14, [za:] K. Pylak (red.), Raport badawczoanalityczny dla systemu monitoringu i ewaluacji Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza, Warszawa 2012, s H. Hollanders, S. Tarantola, A. Loschky (2009), Regional Innovation Scoreboard 2009: Methodology report, INNO Metrics report, DG Enterprise and Industry, Brussels, raport pobrany w lutym 2012 r. page/10/07/rsi_2009_methodology_report.pdf, s

47 Czynniki ryzyka Warto zwrócić uwagę na kilka problemów z danymi Community Innovation Surveys (CIS), na których w dużej mierze opierają się regionalne wskaźniki innowacyjności 80 : błędy w danych dotyczących działań regionalnych w ramach CIS w przypadku przedsiębiorstw funkcjonujących na wielu rynkach (w większości państw członkowskich próbka do badania była przygotowywana na poziomie przedsiębiorstw, a nie na poziomie miejsc pracy lub zakładów, zgodnie z zaleceniami Eurostatu; w przypadku firm prowadzących działalność w wielu zakładach, w więcej niż jednym regionie, jest zatem niemożliwe zdobycie informacji, w którym miejscu pracy, w którym obszarze działania wprowadzono innowacje); brak regionalnych warstw w doborze próby do badania CIS (nie wszystkie państwa członkowskie przyjęły poziomy NUTS 1 lub NUTS 2 w badaniach i dlatego niemożliwe jest uzyskanie wiarygodnych i reprezentatywnych danych regionalnych; w ramach badań krajowych niektóre regiony będą nadreprezentowane (lub reprezentowane w mniejszym stopniu), jeżeli większa (mniejsza) niż przeciętna liczba firm z danego regionu została wzięta do próby; zbyt mały rozmiar próby CIS (w niektórych państwach członkowskich wielkość próby do badania CIS jest zbyt mała, aby umożliwić reprezentatywny podział na poziomie regionalnym); nadreprezentacja wskaźników CIS na poziomie regionalnym (na poziomie regionalnym wskaźniki CIS stanowią do 50% wskaźników ta nadreprezentacja może faworyzować niektóre regiony); brakujące dane (w przypadku wielu regionów nie są dostępne dane dotyczące wszystkich wskaźników, a aby w sposób reprezentatywny porównywać efektywność funkcjonowania systemów innowacji w różnych regionach dla wszystkich tych regionów dostępność danych powinna być 100%, natomiast średnia regionalna dostępność danych wynosi 77%). Dodatkowym problemem jest dostępność wskaźników historycznych duża część dostępnych obecnie wskaźników jest wyznaczana i publikowana dopiero od roku 2005, a niektóre nawet od An Exploratory Approach to Innovation Scoreboards (EXIS) Wskaźniki EXIS powstały w 2005 r. na bazie wskaźników EIS (ang. European Innovation Scoreboard) w celu uzupełnienia tych ostatnich w trzech płaszczyznach: 1. większej koncentracji na poziomie firmy niż na poziomie kraju; 2. bardziej różnorodnym zakresie działań stosownych dla innowacji, takich jak wskaźniki popytu, zarządzanie innowacjami, a także działania pozatechnologiczne, takie jak innowacje marketingowe i organizacyjne; 3. wskaźnikach cząstkowych w obszarach tematycznych. Znaczącą część wskaźników EXIS można wyznaczyć na podstawie twardych, ogólnie dostępnych danych gromadzonych przez Eurostat. Część z nich wymaga uzupełnienia danymi pochodzącymi z innych źródeł. 28 wskaźników EXIS zostało podzielonych na sześć grup tematycznych: 1. siedem wskaźników różnorodności innowacji na poziomie firmy (ang. innovation diversity), które pokrywają różne typy innowacji; 2. cztery wskaźniki rynku otwartego na innowacje (ang. innovation friendly market) odzwierciedlające chłonność innowacyjną klientów; 3. cztery wskaźniki przepływu wiedzy (ang. knowledge flow) lub stopnia, w jakim firmy wykorzystują zewnętrzne źródła wiedzy; 4. pięć wskaźników inwestycji w innowacje (ang. innovation investment), takich jak dostępność finansów, wykorzystanie publicznych programów wsparcia innowacji oraz inwestycje brutto w wiedzę spersonifikowaną; 80 H. Hollanders, S. Tarantola, A. Loschky (2009), Regional Innovation, op.cit., s K. Pylak (red.), Raport badawczo-analityczny dla systemu monitoringu i ewaluacji Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza, Warszawa 2012, s

48 5. cztery wskaźniki poziomu innowacyjności (ang. innovation skills) obejmujące jakość zasobów ludzkich dostępnych wewnątrz firmy; 6. cztery wskaźniki administracyjnego wsparcia innowacyjności (ang. innovation governance) oceniające zdolność polityk rządowych do promocji innowacji. W odniesieniu do działań na poziomie firmy EXIS w większym stopniu niż EIS wykorzystuje wyniki CIS. Niektóre wskaźniki EXIS są uzyskiwane także w wyniku badań ustawicznego kształcenia zawodowego (CVTS Continuing Vocational Training Survey), statystyk strukturalnych biznesu (SBS Structural Business Statistics), raportów konsultingowych, systemu rejestrów własności intelektualnej oraz wskaźników Innobarometer 82. Na podstawie tych wskaźników bazowych, podobnie jak w przypadku EIS, stworzono zarówno wskaźnik syntetyczny (dla sześciu tematów), jak i syntetyczne wskaźniki tematyczne (TCI) dla poszczególnych tematów. Wszystkie bazowe wskaźniki EXIS przedstawiono w Tabela 12. Tabela 12. Definicje i źródła wskaźników EXIS Wskaźnik Temat 1: Różnorodność innowacyjna 1.1. Udział strategicznych innowatorów w firmach ogółem CIS-3/ Udział sporadycznych innowatorów w firmach ogółem CIS-3/ Wartość dodana (jako % obrotu) Eurostat 1.4. Udział firm innowacyjnych nietechnologicznie (wprowadzających np. zmiany organizacyjne) w firmach ogółem Źródło wskaźnika CIS-3/ Udział firm aplikujących o co najmniej jeden patent CIS-3/ Liczba krajowych wspólnotowych znaków towarowych na 1 mln mieszkańców WIPO 1.7. Liczba krajowych wspólnotowych wzorów przemysłowych na 1 mln mieszkańców WIPO Temat 2: Rynek przyjazny innowacjom 2.1. Udział ludności poniżej 25. roku życia w ludności ogółem SBS 2.2. Średni czas wyprodukowania produktu konsumpcyjnego (do momentu wprowadzenia do sprzedaży) 2.3. Wskaźnik wyrafinowania lokalnych klientów (aktywnie szukających najnowszych produktów, technologii i procesów) 2.4. Udział innowacyjnych i nieinnowacyjnych firm (oddzielnie), które wskazują na znaczącą przeszkodę w byciu innowacyjnym, dotyczącą braku reakcji konsumentów na nowe produkty i usługi Temat 3: Przepływ wiedzy 3.1. Udział firm podejmujących współpracę na temat innowacji w stopniu międzynarodowym w firmach ogółem 3.2. Udział firm wskazujących na uniwersyteckie źródła wiedzy jako ważny lub średnio ważny czynnik ich działalności innowacyjnej 3.3. Udział firm wskazujących na co najmniej jedno zewnętrzne źródło wiedzy jako ważny czynnik ich działalności innowacyjnej 3.4. Wskaźnik transnarodowości (wskaźnik wpływu jawnej i ukrytej wiedzy) średnia z przypływu BIZ jako procent tworzonego kapitału stałego brutto z trzech ostatnich lat ; przypływ BIZ na giełdę jako % PKB w 2003 r., wartość dodana wytworzona przez przedsiębiorstwa z udziałem kapitału zagranicznego jako % PKB w 2003 r., zatrudnienie w przedsiębiorstwach z udziałem kapitału zagranicznego jako % całkowitego zatrudnienia Temat 4: Inwestycje w innowacje [Tellis i in.] World Forum CIS-3/4 CIS-3/4 CIS-3/4 CIS-3/4 Economic UNCTAD, World Investment Report P. Zadura-Lichota (red.), Świt innowacyjnego, op.cit., s

49 4.1. Syntetyczny wskaźnik dostępności źródeł finansowania oparty na dostępie do pożyczek i kapitału wysokiego ryzyka 4.2. Inwestycje brutto w maszyny i wyposażenie jako % całkowitej wartości dodanej SBS World Forum 4.3. Udział firm otrzymujących publiczne wsparcie na działania innowacyjne CIS-3/ Poziom użyteczności polityki lub średni udział (%) wszystkich dostępnych programów wspierających innowacyjność wykorzystywanych przez innowacyjne MŚP ( pracowników) 4.5. Udział innowacyjnych i nieinnowacyjnych firm (oddzielnie), które wskazują na znaczącą przeszkodę w byciu innowacyjnym dotyczącą zbyt wysokich kosztów wprowadzanych innowacji lub brak środków finansowych Temat 5: Umiejętności innowacyjne Economic Innobarometer CIS-3/ Udział (%) pracowników sektora prywatnego, których praca wymaga ciągłego uczenia się Lorenz, Valeyre, Udział (%) wszystkich zatrudnionych z wyższym wykształceniem CIS-3/ Udział (%) pracowników uczestniczących w stałych szkoleniach zawodowych (CVT) CVTS 5.4. Średnia liczba godzin CVT na pracownika CVTS Temat 6: Innowacyjne governance 6.1. Syntetyczny wskaźnik marnotrawstwa rządowego (efektywności rządowej) World Economic Forum 6.2. Syntetyczny wskaźnik polityk innowacyjnych World Econimic Forum 6.3. Syntetyczny wskaźnik kosztu rozpoczęcia biznesu World Bank 6.4. Syntetyczny wskaźnik krajowych regulacji rynku produktowego (polityk skierowanych do wewnątrz), w tym regulacje gospodarcze i administracyjne 6.5. Udział firm kładących duży nacisk na środowiskowe korzyści płynące z technicznych innowacji CIS-3/4 Nicoletti i in. (OECD), 1999 CIS-3/4 Źródło: A. Arundel, H. Hollanders (2005), EXIS: An Exploratory Approach to Innovation Scoreboards, European Trend Chart on Innovation, European Commission, Enterprise Directorate-General, s , [za:] K. Pylak (red.), Raport badawczoanalityczny dla systemu monitoringu i ewaluacji Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza, Warszawa 2012, s. 101 Czynniki ryzyka W kontekście wskaźników EXIS w literaturze przedmiotu pojawia się pogląd, który można uznać za w pełni zasadny, że popularne wskaźniki EXIS nie opisują precyzyjnie ośmiu wyróżnionych ogólnych celów (1. polityka praw własności intelektualnej, 2. komercjalizacja prac badawczych, 3. programy B+R, 4. współpraca innowacyjna, 5. finansowanie innowacji, 6. kapitał ludzki dla innowacji, 7. pomoc dla strategicznych obszarów technologii i 8. pozostałe 83 ). Tylko cztery cele są opisane wskaźnikami bezpośrednimi, przy czym najlepiej opisany jest cel dotyczący kapitału ludzkiego, a także programy B+R. Nieco gorzej jest opisana współpraca innowacyjna, słabo natomiast komercjalizacja prac badawczych. Spośród celów opisanych wyłącznie pośrednio najlepiej opisane są cele dotyczące praw własności intelektualnej, a najgorzej finansowanie i celowe technologie. Największym mankamentem podejścia EXIS jest to, że nie doczekało się ono kontynuacji, może zatem służyć jedynie jako koncepcja prowadzenia badań wewnątrzregionalnych 84. Wskaźniki STI (Science, Technology and Innovation) Wskaźniki STI są wyznaczane na podstawie danych Eurostatu. Ich zadaniem jest wspieranie działań w ramach polityki innowacyjnej oraz społeczności lokalnych. W 2010 r. Komisja Europejska uznała, że wskaźniki te ściśle 83 A. Arundel, H. Hollanders (2005), Policy, Indicators and Targets: Measuring the Impacts of Innovation Policies, European Trend Chart on Innovation, European Commission, Enterprise Directorate-General, s K. Pylak (red.), Raport badawczo-analityczny, op.cit., s

50 odpowiadają polityce innowacyjnej i stanowią kluczowy element inicjatywy pod nazwą Unia Innowacji, a także Europejskiej Przestrzeni Badawczej (ERA) oraz narzędzie monitorowania Strategii Europa W zależności od stopnia kompleksowości można je podzielić na cztery generacje 85 zaprezentowane w Tabela 13. Tabela 13. Generacje wskaźników STI Wskaźniki Odpowiadają koncepcji liniowego modelu systemu innowacji ukierunkowanego na inwestycje pierwszej w sferę B+R, nakłady na edukację, nakłady kapitałowe, personel badawczy, absolwentów generacji uczelni, intensywność technologiczną itp. Wskaźniki drugiej generacji Wskaźniki trzeciej generacji Wskaźniki czwartej generacji Uzupełniają wskaźniki nakładów poprzez obliczanie pośrednich wyników (intermediate outputs) działalności B+R. Typowym przykładem może być liczba patentów, liczba publikacji naukowych, liczba nowych produktów i procesów oraz wymiana high-tech. Koncentrują się na wzbogacaniu zbioru indeksów i wskaźników innowacyjności opartych na badaniach oraz integracji danych dostępnych publicznie. Pierwszoplanowym zadaniem jest benchmarking i rangowanie narodowych zdolności do innowacji. Do nich zalicza się: wskaźniki wiedzy oraz sieciowości. Wychodzi się z założenia, że dotychczasowe podejście do mierzenia innowacyjności oparte na mierzeniu wyposażenia firm w maszyny i urządzenia czy liczbę doktoratów, patentów jest niewystarczające. Wiedza może być mierzona za pomocą złożonych mierników tworzonych na bazie złożonych wskaźników inwestycji w wiedzę oraz złożonych wskaźników wykonania. Prawidłowa ocena gospodarki sieciowej opartej na wiedzy jest możliwa pod warunkiem poznania reguł rządzących sieciami. Pomocne w tym mogą się okazać złożone wskaźniki sieciowości, które powinny obejmować takie elementy jak: strategiczne partnerstwo, licencjonowanie wartości intelektualnej, współpraca w zakresie B+R, wymiana wiedzy, współpraca w ramach klastrów. Wskaźniki czwartej generacji obejmują: wskaźniki wiedzy wielowarstwowa kategoria, jaką jest wiedza, może być zmierzona jedynie za pomocą złożonych wskaźników inwestycji w wiedzę oraz złożonych wskaźników realizacji; sieci przyjęto założenie, że współczesne innowacje rzadko kiedy mogą być rozwijane przez pojedyncze firmy. Większość innowacji wymaga współpracy wielu różnych organizacji. Zwłaszcza dotyczy to wysoko zaawansowanych technologicznie gałęzi przemysłu. By sprostać temu zadaniu, należy starać się zrozumieć istotę sieci. Pomocne w tym zakresie mogą być złożone wskaźniki sieciowości mierzące strategiczne partnerstwo, licencjonowanie własności intelektualnej, nieformalną współpracę i wymianę wiedzy w formie roboczych, indywidualnych relacji pomiędzy organizacjami (np. klastry); warunki dla innowacji popyt, polityka społeczno-gospodarcza, infrastruktura, postawy społeczne, a nawet kultura decydują o sukcesie innowacji. Należy dążyć do stworzenia takich miar, które uchwycą kontekst towarzyszący oczekiwaniom oraz zdolnościom do innowacji. Istnieje wiele miar spełniających te warunki, ale pierwszoplanowe są wskaźniki, które inteligentnie: a) opisują główne charakterystyki systemu innowacji i jego dynamikę, b) antycypują prawdopodobny rozwój. Źródło: Opracowanie własne na podst. E. Millbergs, N. Vonortas, Innovation Metrics: Measurement to Insight. White Paper, Initiative 21st Century Working Group Chair, P. Zadura-Lichota (red.) (2013), Świt innowacyjnego społeczeństwa. Trendy na najbliższe lata, PARP, Warszawa Czynniki ryzyka 85 Generacje te odpowiadają czterem typom polityk innowacyjnych: 1. polityce innowacyjnej pierwszej generacji polegającej na linearnym rozwoju innowacji od sfery B+R do rynku, 2. polityce innowacyjnej drugiej generacji uznającej istnienie wielorakich sprzężeń zwrotnych występujących w procesie innowacji. Tworzone są systemy innowacji (narodowe, regionalne, sektorowe), 3. polityce innowacyjnej trzeciej generacji aktualnie realizowana, innowacja znajduje się w centrum uwagi takich dziedzin jak: badania, edukacja, konkurencja, polityka regionalna itd., 4. polityce innowacyjnej czwartej generacji, która jest w początkowym stadium kształtowania się. W stosunku do polityki trzeciej generacji oprócz innowacji w polu zainteresowania czwartej generacji znajdują się wiedza i współpraca sieciowa firm. Por. Strategiczne podejście do innowacyjności w regionie, red. nauk. S. Łobejko (2012), Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego, Warszawa, s

51 Obecnie największą trudność sprawia dokonywanie porównań międzynarodowych oraz włączenie do badań sektora usług (gdzie produktem jest proces). Problemami są również często występujące niedobory danych na poziomie regionalnym (dostępne są tylko dane krajowe), niekompletność lub też niespójność danych statystycznych (np. różne metody kalkulacji/szacowania wskaźników w kolejnych okresach rocznych), a także opóźnienia w publikowaniu danych przez Eurostat Krajowe i regionalne systemy monitoringu innowacyjności Rozwój innowacji w gospodarce regionalnej stanowi jedno z wyzwań podejmowanych przez polskie regiony. Natura innowacji jest jednak trudno uchwytna, by zatem otrzymać widoczne rezultaty regionalnych strategii innowacji, konieczne jest wypracowanie metodologii umożliwiającej określenie poziomu innowacyjności regionu, jego zmian oraz porównania go z innymi regionami. Wśród systemów monitorowania innowacyjności funkcjonujących na poziomie krajowym można wskazać następujące: System STRATEG Jest to publicznie dostępny system stworzony przez GUS na potrzeby programowania i monitorowania polityki rozwoju. Jest on aktualizowany przynajmniej raz w kwartale. Baza zawiera obszerny zestaw wskaźników kluczowych dla monitorowania rozwoju (głównie o rocznej częstotliwości) na poziomie kraju, jak również na niższych szczeblach podziału terytorialnego. W celu zapewnienia możliwości porównań międzynarodowych baza gromadzi również podstawowe wskaźniki dla Unii Europejskiej i krajów członkowskich. System gromadzi i udostępnia wskaźniki pochodzące z różnych strategii poczynając od unijnej strategii Europa 2020 oraz nadrzędnej krajowej Długookresowej Strategii Rozwoju Kraju, a także Średniookresowej Strategii Rozwoju Kraju, poprzez dziewięć zintegrowanych strategii dotyczących: innowacyjności i efektywności gospodarki (Strategia Innowacyjności i Efektywności Gospodarki Dynamiczna Polska 2020 ), transportu, bezpieczeństwa energetycznego i środowiska, rozwoju regionalnego, kapitału ludzkiego, kapitału społecznego, zrównoważonego rozwoju wsi, rolnictwa i rybactwa, sprawnego państwa, bezpieczeństwa narodowego RP. Korzystanie z informacji ułatwiają narzędzia służące do wizualizacji danych w formie map i wykresów, jak również obszerny zbiór metadanych opisujących wskaźniki. System przez swoją transparentność oraz dzięki możliwości łatwego porównywania danych krajowych z bazą danych europejskich porządkuje informację publiczną o miejscu Polski i regionów w rozwoju cywilizacyjnym, a także daje pogląd na zaawansowanie realizacji przyjętych strategii. Znaczenie systemu dostrzegali również niektórzy z respondentów badań IDI: To znaczy na poziomie krajowym są realizowane i badania i tworzone narzędzia, takie jak Strateg [ ] Ministerstwo Szkolnictwa Wyższego przygotowuje takie narzędzie informatyczne, które będzie monitorowało też różne aspekty innowacyjności, tylko ten instrument ministerstwa jeszcze, o ile pamiętam, nie zafunkcjonował. Ministerstwo Gospodarki również angażuje, organizuje na przykład takie grupy robocze, które jakby wspomagają ten system monitorowania. IDI5 Barometr Innowacyjności Jest to wieloaspektowe, cykliczne badanie ewaluacyjne umożliwiające kompleksowy pomiar i ocenę rezultatów Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka w trakcie jego realizacji (on-going). Badanie jest realizowane w latach przez Polską Agencję Rozwoju Przedsiębiorczości w obszarze Działań PO IG bezpośrednio kierowanych do przedsiębiorstw , 3.3.2, 4.2, 4.4, 5.4.1, 6.1, 8.1 i 8.2. W przyszłości Barometr innowacyjności zakłada również pomiar efektów netto w wybranych obszarach PO IR poprzez analizę stanu kontrfaktycznego udzielonego wsparcia, odnoszącą się do wyselekcjonowanych grup referencyjnych 51

52 (analogiczne podejście zastosowano w ewaluacji ex post Działań 2.1 i 2.3 SPO WKP). 86 Dane gromadzone w ramach Barometru innowacyjności pozwalają odpowiedzieć m.in. na pytania: czy poziom innowacyjności wspartych firm zmienia się w czasie? czy w ramach poszczególnych schematów pomocy zmierzamy w dobrym kierunku? czy przyjęte założenia (cele programu) są realizowane? czy w związku z obserwowanymi zmianami (lub jakością obsługi beneficjentów) konieczne jest podjęcie działań zaradczych? Badania są prowadzone w oparciu o narzędzia i wskaźniki ewaluacyjne, które są porównywalne z danymi GUS o kondycji ekonomicznej i innowacyjności sektora przedsiębiorstw (formularze F-01, PNT-01) 87. Oznacza to, że wyniki badań mogą stanowić cenne uzupełnienie statystyki publicznej w zakresie monitorowania sytuacji ekonomicznej i poziomu innowacyjności polskich przedsiębiorstw. Dokonywany pomiar nie pozwala jednak na identyfikację związków przyczynowych pomiędzy podjętą interwencją a obserwowanymi zmianami na poziomie wspartych przedsiębiorstw 88. Wśród monitorowanych wskaźników można m.in. wskazać 89 : zmiany przychodów ze sprzedaży; zmiany w zakresie zatrudnienia; wzrost aktywności innowacyjnej mierzony wprowadzanymi innowacjami, m.in. w podziale na procesowe, produktowe, organizacyjne i marketingowe oraz z uwzględnieniem wysokości i struktury nakładów na działalność innowacyjną; wzrost potencjału do dalszego tworzenia innowacji mierzony liczbą firm prowadzących działalność B+R czy też posiadaniem własnego działu B+R. Biorąc pod uwagę ww. grupy wskaźników, liczną próbę przedsiębiorstw, na której realizowane są badania, oraz możliwość wydzielenia danych na poziomie regionów, Barometr innowacyjności może stać się wartościowym uzupełnieniem RIS WM w zakresie monitorowania innowacyjności regionu. System monitorowania Krajowej Inteligentnej Specjalizacji Krajowe Inteligentne Specjalizacje stanowią integralny element dokumentu pn. Program Rozwoju Przedsiębiorstw przyjęty przez Radę Ministrów 8 kwietnia 2014 roku. Dokument przedstawia proces analityczny wyłaniania inteligentnych specjalizacji na poziomie krajowym oraz zarys procesu ich monitorowania i aktualizacji 90. Punktem wyjścia do wyłonienia KIS były dwa dokumenty: Foresight technologiczny przemysłu InSight2030; Krajowy Program Badań. W rezultacie wyłoniono 19 KIS podzielonych na pięć obszarów: zdrowe społeczeństwo; biogospodarka rolno-spożywcza, leśno-drzewna i środowiskowa; zrównoważona energetyka; surowce naturalne i gospodarka odpadami; innowacyjne technologie i procesy przemysłowe. Celem opracowania systemu monitorowania Krajowej Strategii Inteligentnej Specjalizacji jest ocena prawidłowego zdefiniowania Krajowych Inteligentnych Specjalizacji oraz postępów prowadzonych działań na rzecz ich rozwoju. Wyniki monitorowania będą również stanowić podstawę do ich aktualizacji. Monitorowanie obejmować ma obserwację zmian gospodarczych, stopnia realizacji wskaźników i osiąganych celów oraz identyfikację nowych wyłaniających się przewag konkurencyjnych kraju Pierwsze efekty Programu Operacyjnego Innowacyjna Gospodarka , spotkanie prasowe, styczeń Program Rozwoju Przedsiębiorstw do 2020 r., Załącznik nr 4, Krajowa Inteligentna Specjalizacja. 52

53 System monitorowania KIS będzie oparty m.in. na zestawach wskaźników zawartych w strategii Europa 2020 oraz Strategii Innowacyjności i Efektywności Gospodarki. Proces monitorowania będzie w dużej mierze koordynowany przez Ministerstwo Gospodarki, w niektórych obszarach dodatkowo we współpracy z PARP oraz MNiSW. Jednym z kluczowych elementów systemu monitorowania będzie platforma informatyczna, która będzie służyła określaniu potencjału sektorów inteligentnej specjalizacji w poszczególnych regionach kraju. Platforma w założeniu ma za zadanie integrować dane spływające z realizacji PO IG, PO IR, danych statystycznych GUS, wyników foresightu technologicznego czy też projektów realizowanych przez klastry. Portal ma zawierać informacje o potencjale naukowym, technologicznym i społeczno-gospodarczym regionów w zakresie przewidywanym w podręczniku RIS3 i innych dokumentach firmowanych przez Komisję Europejską, a dotyczących inteligentnej specjalizacji oraz innowacyjności w regionach. Warto nadmienić, że już we wrześniu 2013 r. powstała koncepcja portalu, jako jeden z elementów wdrażania Narodowego Programu Foresight, opracowana przez Główny Instytut Górnictwa na zlecenie MNiSW 91. Portal informacyjno-komunikacyjny (PIK) przewidziany jest jako informatyczne, w dużej części ogólnodostępne narzędzie do: wprowadzania i przechowywania danych; przetwarzania danych; publikowania i wizualizacji treści dotyczących regionalnej specjalizacji, a także powiązań pomiędzy obszarami nauki, technologiami i obszarami gospodarczymi. Warto podkreślić, że w systemie znajdzie się szereg modułów, które pozwolą na monitoring Krajowych Inteligentnych Specjalizacji, co ilustruje Rysunek 1. Rysunek 1. Moduły portalu wynikające z ram metodycznych przedsięwzięcia Źródło: Koncepcja Portalu Informacyjno-Komunikacyjnego (PIK), Główny Instytut Górnictwa, Katowice 2013 Uczestnicy wywiadów IDI dostrzegli, że system ten będzie miał również przełożenie na realizację RIS dla Mazowsza. 91 Koncepcja Portalu Informacyjno-Komunikacyjnego (PIK), Główny Instytut Górnictwa, Katowice

54 Poza tym powstaje, chociaż jeszcze nie jest też ukończona praca nad nim, system monitorowania krajowej inteligentnej specjalizacji, co też jest działaniem krajowym, więc też będzie dotyczyło Mazowsza. IDI11 Do pozostałych elementów systemu monitorowania KIS należą: Komitet Sterujący; Grupa Konsultacyjna; Obserwatorium Gospodarcze; Grupy Robocze ds. krajowych inteligentnych specjalizacji; Regionalne Forum Inteligentnych Specjalizacji. W kontekście monitorowania RIS WM szczególnie ostatni element jest istotny. Jest to w założeniu platforma dialogu poziomu unijnego, krajowego i regionalnego, której celem jest wymiana doświadczeń i informacji w obszarze inteligentnych specjalizacji. W skład forum wchodzą przedstawiciele 16 urzędów marszałkowskich, Ministerstwa Gospodarki, Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju, Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego, zaangażowanych w proces wyboru specjalizacji i wdrażania programów z zakresu inteligentnych specjalizacji, a także przedstawiciele Komisji Europejskiej i Banku Światowego, wskazujących rekomendacje na rzecz usprawnienia procesu wdrażania inteligentnych specjalizacji w Polsce 92. Analizując zależności pomiędzy krajowymi i regionalnymi inteligentnymi specjalizacjami, należy podkreślić zasadę niezależności prac na poziomie regionów i kraju. Przyjęta jest jednak zasada, że Krajowe Inteligentne Specjalizacje są nadrzędne w stosunku do specjalizacji regionalnych. Warto podkreślić, że pomimo niezależności prac w wielu regionach wyłonione inteligentne specjalizacje wpisują się w KIS. Tabela 14. Macierz powiązań KIS a RIS WM ilustruje (im więcej znaków +, tym większa zbieżność pomiędzy KIS a RIS WM): Tabela 14. Macierz powiązań KIS a RIS WM KIS RIS Bezpieczna żywność Inteligentne systemy Nowoczesne usługi dla WM zarządzania biznesu Zdrowe społeczeństwo Biogospodarka rolnospożywcza, leśno-drzewna i środowiskowa Wysoka jakość życia Zrównoważona energetyka + Surowce naturalne i + + gospodarka odpadami Innowacyjne technologie i procesy przemysłowe (w ujęciu horyzontalnym) Źródło: Opracowanie własne W zakresie specjalizacji Monitorowanie innowacyjności na poziomie regionów Wśród systemów monitorowania innowacyjności na poziomie regionów przede wszystkim wskazać należy systemy wypracowane w poszczególnych województwach na potrzeby badanie efektów polityk publicznych przez Regionalne Obserwatoria Terytorialne. I tak np. Małopolskie Obserwatorium Gospodarki, którego działalność polega na prowadzeniu systematycznych badań i analiz monitorujących stan regionalnej gospodarki, przeprowadza badania koniunktury gospodarczej, rozwoju, innowacyjności i konkurencyjności przedsiębiorstw. Gromadzone informacje ułatwią następnie w województwie małopolskim podejmowanie strategicznych decyzji 92 Program Rozwoju Przedsiębiorstw do 2020 r., Załącznik nr 4, Krajowa Inteligentna Specjalizacja. 54

55 związanych z kierunkami rozwoju gospodarczego regionu, jak również ocenę skuteczności działań podjętych do tej pory. Dane zgromadzone w trakcie badań prowadzonych m.in. przez Małopolskie Obserwatorium Gospodarki prezentowane są w Bazie Informacji Regionalnych (BIR). Dane można pozyskać w postaci mapy, tabeli, wykresu oraz statystyk zebranych w arkuszu kalkulacyjnym. Serwis umożliwia analizę danych na przestrzeni lat w kontekście całego województwa małopolskiego, powiatów i gmin 93. W województwie wielkopolskim za realizację monitoringu RIS 3 oraz realizację dodatkowych badań odpowiada Wielkopolskie Obserwatorium Innowacji. Jest to jednostka funkcjonująca w ramach Departamentu Gospodarki Urzędu Marszałkowskiego Województwa Wielkopolskiego. Dodatkowe badania i analizy, szczególnie niezbędne do aktualizacji Regionalnej Strategii Innowacji, będą realizowane we współpracy z Wielkopolskim Regionalnym Obserwatorium Terytorialnym działającym w ramach Departamentu Polityki Regionalnej Urzędu Marszałkowskiego. Jeśli chodzi o ewaluację, zgodnie z zaleceniami Ministerstwa Infrastruktury i Rozwoju, powinna być ona oddzielona organizacyjnie od monitoringu. W związku z tym wszelkie działania ewaluacyjne będą realizowane przez Oddział Ewaluacji i Oceny działający w ramach Departamentu Polityki Regionalnej Urzędu Marszałkowskiego. Działania w ramach monitoringu i ewaluacji powinny mieć charakter partnerski i być włączone w proces przedsiębiorczego odkrywania. Z tego powodu uzyskiwane wyniki powinny być przedstawiane i dyskutowane w ramach Wielkopolskiego Forum Inteligentnych Specjalizacji zrzeszającego kluczowych aktorów regionalnego systemu innowacji, w szczególności zidentyfikowanych obszarów inteligentnych specjalizacji regionu. Wyniki tych dyskusji powinny prowadzić do rekomendacji w zakresie zmian polityki innowacyjnej regionu. Szczegółowe zadania Wielkopolskiego Obserwatorium Innowacji w zakresie monitoringu RIS3 obejmują: monitorowanie stopnia realizacji Regionalnej Strategii Innowacji (RSI), w tym programów strategicznych i wizji strategicznej dla obszarów specjalizacji; analizę wniosków dla Wielkopolski wynikających z Krajowego Zasobu Danych koordynowanego przez Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju; proponowanie badań ewaluacyjnych RIS (analizy ex ante, mid-term, on-going i ex post) oraz analizę uzyskanych wniosków; przygotowywanie rekomendacji do aktualizacji RIS na podstawie wyników badań monitorujących i ewaluacyjnych oraz dyskusji w ramach Wielkopolskiego Forum Inteligentnych Specjalizacji; realizację badań dodatkowych, wskazujących na zmiany w zakresie pozycji konkurencyjnej regionu, potrzeb innowacyjnych przedsiębiorstw, sytuacji i oferty innych aktorów regionu oraz nowych trendów i wyzwań mogących wpływać na innowacyjność Wielkopolski; zbieranie danych do indywidualnych studiów przypadku na podstawie ankiety samooceny, prowadzenie bazy danych zbierających wyniki realizowanych badań i indywidualnych studiów przypadków, publikowanie (również elektroniczne) wyników realizowanych badań oraz ich upowszechnianie; komunikację kluczowych wyników badań interesariuszom wewnętrznym i zewnętrznym; aktualizację RIS na podstawie wyników badań i dyskusji w regionie 94. System monitorowania Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego do roku Innowacyjne Mazowsze Rozwój województwa mazowieckiego jest stale obserwowany i kontrolowany przez Regionalne Obserwatorium Terytorialne (ROT). Zadania ROT zostały przekazane Mazowieckiemu Biuru Planowania Regionalnego w Warszawie (MBPR) jako zadanie własne. Cele Mazowieckiego Obserwatorium Terytorialnego: stworzenie narzędzia wspomagającego zarządzanie województwem oraz koordynowanie powstania i funkcjonowania baz danych jednostek organizacyjnych Samorządu Województwa Mazowieckiego; wspomaganie procesów decyzyjnych w zarządzaniu rozwojem województwa na bazie rzetelnie zweryfikowanych i przygotowanych informacji, badań i rekomendacji o zjawiskach społecznogospodarczych zachodzących na Mazowszu; Regionalna Strategia Innowacji dla Wielkopolski na lata Aktualizacja RIS 3. 55

56 analizowanie tendencji rozwojowych oraz ich zgodności z założeniami polityki regionalnej województwa mazowieckiego; usprawnienie przepływu informacji między jednostkami Samorządu Województwa Mazowieckiego oraz skoordynowania i ujednolicenia standardów metodologicznych i publikacji; stworzenie podstaw do prognozowania społeczno-gospodarczych i przestrzennych procesów rozwojowych województwa mazowieckiego. Wśród zadań Mazowieckiego Obserwatorium Terytorialnego można wskazać: prowadzenie bieżącego monitorowania zmian społecznych, gospodarczych i przestrzennych na podstawie badań i analiz własnych oraz innych jednostek organizacyjnych Samorządu Województwa Mazowieckiego; monitorowanie wdrażania oraz realizacji Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego; przygotowywanie analiz i wskaźników w ramach monitorowania Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego; prowadzenie własnych badań i analiz dotyczących aktualnej sytuacji, tendencji rozwojowych i prognozowania zmian społecznych, gospodarczych i przestrzennych województwa mazowieckiego; wykorzystanie prowadzonych prac diagnostycznych do formułowania opinii i rekomendacji dla Zarządu i Sejmiku Województwa Mazowieckiego i innych podmiotów biorących udział w realizacji polityki rozwoju regionalnego; ścisła współpraca z Mazowieckim Ośrodkiem Badań Regionalnych Urzędu Statystycznego w Warszawie; współpraca ze wszystkimi instytucjami monitorującymi rozwój regionalny oraz wspierającymi zarządzanie regionem, tj. m.in. MIiR, GUS, instytutami badawczymi, uniwersytetami itp. Jednym z elementów zintegrowanego systemu monitorowania procesów rozwojowych na Mazowszu i efektów realizowanej polityki w ujęciu przestrzennym jest serwis internetowy Monitorowanie Rozwoju Mazowsza. Pozwala on na monitorowanie rozwoju Mazowsza na podstawie 60 wskaźników zobrazowanych na mapach. Wskaźniki są przedstawione w podziale na 10 obszarów: środowisko, ludność, rynek pracy, infrastruktura komunalna, mieszkania, edukacja, infrastruktura społeczna, podmioty gospodarki narodowej, budżety gmin i budżety powiatów i miast na prawach powiatów. Cenną funkcją serwisu jest możliwość śledzenia dynamiki zmiany wartości wskaźników w czasie. Niestety, w okresie zakończenia prac nad niniejszym raportem (początek września 2015 r.) najbardziej aktualne dane dotyczyły 2011 roku. Należy podkreślić, że sama inicjatywa oraz czytelność prezentacji wskaźników jest na tyle wartościowa, że należałoby rozważyć aktualizację tego serwisu oraz możliwość jego zintegrowania z zestawem wskaźników monitorowania RIS WM (w chwili obecnej żaden ze wskaźników nie pokrywa się). Narzędzie przedstawia najbardziej aktualne wskaźniki obrazujące stopień rozwoju regionu. W kolejnych wersjach narzędzia lista wskaźników będzie stopniowo rozszerzana. Równocześnie będzie poszerzać się zakres czasowy prezentowanych wskaźników. Efektem prac będzie narzędzie wspomagające system monitorowania, które dysponuje aplikacjami internetowymi on-line oraz pozwala na pobieranie danych i inne formy prezentacji. Istotną rolę w zakresie pomiaru innowacyjności odgrywają również systemy wdrożone w ramach funkcjonujących programów operacyjnych. Znalazło to potwierdzenie w wypowiedziach respondentów IDI: Jednym z nich jest na pewno system monitorowania programów, które są wdrażane na poziomie krajowym, które dotyczą innowacyjności. To właśnie jest Innowacyjna Gospodarka i Inteligentny Rozwój. [ ]. W związku z tym są też monitorowane na poziomie całego kraju. [ ] To jest kwestia na przykład sprawdzenia, jakie wnioski są składane w różnych programach, a jakie są składane skutecznie w różnych programach, z jakich obszarów właśnie specjalizacji. Myślę, że to może mieć wpływ na RSI. IDI11 Jest system monitorowania funduszy unijnych i on jest w tej chwili, na tę perspektywę spójny dla wszystkich programów realizowanych na terenie całego kraju. Czyli zarówno dla programów krajowych, jak i regionalnych. [ ] podstawą jego jest wspólna lista wskaźników kluczowych, zawierająca też część wskaźników 56

57 odnoszących się do innowacyjności. [ ] wszystkie programy będą miały ten sam katalog wskaźników. Mogą one być uzupełniane jakimiś tam specyficznymi wskaźnikami danego programu, natomiast podstawa jest wspólna. IDI13 Istotne w tym kontekście wydaje się stworzenie powiązań sieciowych pomiędzy jednostkami odpowiedzialnymi za monitoring i ewaluację programów w perspektywie z instytucjami odpowiedzialnymi za monitoring i ewaluację RIS w zakresie przepływu danych. Respondenci wywiadów IDI wskazywali również inne systemy monitorowania innowacyjności, np. na poziomie województwa prowadzone przez WUP, a ściślej rzecz biorąc Mazowieckie Obserwatorium Rynku Pracy. Wspomniana jednostka w ramach projektu Mazowiecki barometr skuteczne narzędzie prognostyczne stworzyła narzędzie do czytelnego i użytecznego dostarczania aktualnych informacji ekonomicznych i gospodarczych. Zadaniem zaangażowanych ekspertów jest m.in. podniesienie świadomości przedsiębiorców w zakresie obecnej sytuacji ekonomicznej Mazowsza, kraju czy głównych partnerów gospodarczych Polski i w jakim kierunku się kształtuje. Informacje w założeniu są kierowane przede wszystkim do przedsiębiorców, którym mogą posłużyć w skutecznym zarządzaniu firmą, planowaniu jej rozwoju i modernizacji. Mazowiecki barometr umożliwia dostęp do analiz ekonomicznych na trzech poziomach makro-, mezoi mikroekonomicznych. W ramach projektu zrealizowane zostały trzy moduły badawcze 95 : Prognozy makroekonomiczne pozwalają na serię analiz w formie przystępnych komunikatów i raportów pozwalających przedsiębiorcom z Mazowsza na wyrobienie sobie opinii odnośnie perspektyw gospodarki polskiej oraz jej głównych partnerów handlowych zarówno w krótkim okresie czasu (rok, dwa lata), jak i długim (pięć lat); Prognozy mezoekonomiczne pozwalają na analizy ofert pracy, badań nastrojów gospodarczych, badań koniunktury konsumenckiej oraz badań regionalnych prognoz gospodarczych. Rezultatem jest dostarczona przedsiębiorcom informacja o zmianach gospodarczych w regionie, w tym w szczególności dotycząca rynku pracy. Wyniki zaprezentowane zostaną w formie raportów; Prognozy mikroekonomiczne pozwalają na serię analiz o sytuacji finansowej przedsiębiorstw w regionie mazowieckim według działów PKD i wielkości przedsiębiorstw mierzonej w liczbie zatrudnionych pracowników. Stworzony system benchmarkingu pozwala przedsiębiorcom na porównanie sytuacji firmy ze stanem na rynku w regionie mazowieckim. W ramach serwisu zostało opublikowanych kilkadziesiąt miesięcznych, kwartalnych, półrocznych i rocznych raportów z przeprowadzonych analiz. Warto podkreślić, że raporty dotyczyły różnych zagadnień związanych z sytuacją gospodarczą Polski oraz mazowieckich przedsiębiorstw, chociaż żaden z nich nie dotyczył bezpośrednio zagadnień związanych z innowacyjnością i podlegających monitoringowi w ramach RIS WM. Podsumowując niniejszą część, można zauważyć mnogość różnych narzędzi i inicjatyw mających na celu monitorowanie sytuacji społeczno-gospodarczej kraju i regionów. Do największych wyzwań związanych ze stworzeniem efektywnego systemu monitoringu innowacyjności można zaliczyć problemy związane z komplementarnością i spójnością tych systemów monitoringu, funkcjonujących zarówno na poziomie UE, kraju, województw i niższych szczebli samorządowych. Utrudnia to zarówno próby dokonania porównań pomiędzy regionami, jak również prowadzenie polityki wsparcia innowacyjności. Jest to stanowisko, które często podkreślali uczestnicy wywiadów IDI oraz które znajdowało odzwierciedlenie w przeprowadzonej analizie danych zastanych. Myślę, że nie ma tego elementu zintegrowania. Ja bym jednak oczekiwała, żeby nawet jeśli był dobry monitoring na poziomie regionu, żeby jednak ten system był zintegrowany, ogólnopolski, bo to dopiero daje nam możliwość, po pierwsze, zaciągania danych, które są niezbędne dla porównań. [ ] System powinien zbierać wskaźniki, uspójniać i pokazywać też, gdzie jest jaki potencjał, ale całościowo, a nie tak, że każdy z nas musi wejść i poszukać w innym systemie pewnych danych. IDI

58 Warto zauważyć, że w tym zakresie znaczącą rolę mogą odgrywać wskaźniki o charakterze syntetycznym. W przypadku RIS Mazowsza rozpatrywać można dwa wskaźniki o tym charakterze, a mianowicie: zintegrowany wskaźnik benchmarkingu oraz syntetyczny wskaźnik poziomu innowacyjności regionu. Oba wskaźniki są wskaźnikami zbudowanymi z wielu składowych, co miało w założeniu pozwolić na stosunkowo prosty pomiar innowacyjności regionu, a jednocześnie na analizowanie poziomu wdrażania Strategii Innowacji Wpływ konieczności zmian Regionalnych Strategii Innowacji innych regionów kraju na monitorowanie innowacyjności tych regionów Pytanie badawcze: P1.d) Wpływ konieczności zmian Regionalnych Strategii Innowacji innych regionów kraju na monitorowanie innowacyjności tych regionów na przykładzie dwóch województw System monitoringu można zdefiniować jako wypracowany schemat działań mających na celu zbadanie stopnia realizacji celów RSI. Dodatkowo powinien on także z wyprzedzeniem obejmować nowe dziedziny i dostarczać wnioski na przyszłość. Wskazane jest również, by monitoring był narzędziem promującym strategię i mobilizującym jej realizatorów. Dlatego ważne jest, aby wyniki monitoringu były upowszechniane i uwzględniane przez realizatorów strategii. Jest więc konieczne dostarczanie zarówno realizatorom działań, jak i instytucji odpowiedzialnej za koordynację wdrażania RSI informacji jasnych w przekazie oraz o praktycznym znaczeniu, dających się przełożyć na wnioski dotyczące strategii oraz sposobu jej wdrażania. Ponadto realizatorzy muszą utożsamiać się z wynikami monitoringu, uznawać je za wiarygodne i adekwatne do ich działalności oraz być gotowi (tzn. mieć wolę, umiejętności i środki) do tworzenia swoich planów działań (lub ich korekcji) na podstawie informacji dostarczonych przez monitoring. System monitoringu jest znaczącym elementem systemu innowacji, pełniącym rolę wspomagającą budowanie programów wsparcia i wyboru projektów, umożliwiającym świadome podejmowanie decyzji w tym zakresie i zwiększającym efektywność wydatkowania publicznych pieniędzy. Tematyka monitoringu jest bezpośrednio związana z pojęciem ewaluacji, która w literaturze przedmiotu jest określana na różne sposoby, podkreślające różne aspekty samego procesu ewaluacji oraz zaznaczenie jej zróżnicowanych celów i odmiennych kryteriów samego momentu oceny. Zgodnie z definicją zawartą w Wytycznych w zakresie ewaluacji programów operacyjnych na lata ewaluacja to osąd (ocena) wartości interwencji publicznej dokonany z uwzględnieniem odpowiednich kryteriów (skuteczności, efektywności, użyteczności, trafności i trwałości) i standardów. Osąd dotyczy zwykle potrzeb, jakie muszą być zaspokojone w wyniku interwencji, oraz osiągniętych efektów. Ewaluacja jest oparta na specjalnie w tym celu zebranych i zinterpretowanych, według odpowiedniej metodologii, informacjach 96. Czynniki ryzyka Proces monitorowania realizacji RIS w Polsce we wszystkich regionach napotyka bardzo wiele trudności obiektywnych przede wszystkim samo zagadnienie oceny potencjału rozwojowego regionu jest ciągle obiektem intensywnych badań, które nie dają zadowalających i nadających się do praktycznych zastosowań wyników. Drugim problemem monitoringu jest niewystarczające powiązanie sprzężeniami zwrotnymi z systemem realizacji, zwłaszcza w dwóch wymiarach: czerpaniu danych z realizacji działań wdrażających RIS oraz dostarczaniu informacji zwrotnych w punktach decyzyjnych związanych z wdrażaniem Polskie Towarzystwo Ewaluacyjne, 97 Por. również E. Książek, Opinia ekspercka do metodologii monitoringu Regionalnej Strategii Innowacji dla Wielkopolski Smartlink sp. z o.o., Rudzki Inkubator Przedsiębiorczości sp. z o.o., M. Thlon (red.), Badanie, op.cit. 58

59 Należy podkreślić, że zdaniem wielu respondentów wywiadów IDI, okres tak naprawdę zaowocował stworzeniem pewnych pilotażowych rozwiązań w zakresie monitorowania wdrażania RSI, których faktyczna weryfikacja będzie miała miejsce dopiero w okresie Do najczęściej podkreślanych liderów w zakresie stworzonych systemów monitorowania i ewaluacji RIS należą województwa podkarpackie i pomorskie z uwagi na stopień zaawansowania prac oraz wdrożone platformy informatyczne wspierające proces monitoringu. Znaczy ten system wdrażania i monitorowania, tak jak mówiłam na początku, że te dokumenty programowe są już za nami, natomiast to monitorowanie, wdrażanie i monitorowanie wdrażania na razie jeszcze raczkujemy, wydaje mi się, no można tutaj jakieś dobre praktyki wymienić już niektórych województw, jakby na przodujących, czy pomorskiego, czy podkarpackiego, ale, no jak mówię, to jeszcze, jeszcze zbyt dużo jest różnic pomiędzy regionami, to jest rzeczywiście trudne, jeżeli się buduje taki system na początku. IDI15 59

60 Poniżej w tabeli 15. zestawiono najważniejsze informacje na temat systemów monitoringu i ewaluacji ww. województwach. Dodatkowo uwzględniono doświadczenia województwa łódzkiego w tym zakresie, które też było kilkukrotnie wskazywane jako przykład dobrej praktyki. Tabela 15. Wybrane informacje nt. systemów monitoringu i ewaluacji w województwie podkarpackim, pomorskim i łódzkim. Kryterium Województwo podkarpackie Województwo pomorskie Województwo łódzkie Nazwa systemu RSI Podkarpackie Pomorskie Obserwatorium Gospodarcze Regionalna Strategia Innowacji dla Województwa Łódzkiego LORIS 2030 Podstawowe informacje temat systemu na Zadania związane z monitoringiem RIS w województwie podkarpackim były dotychczas realizowane w ramach projektu systemowego pn. Wzmocnienie instytucjonalnego systemu wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji w latach w województwie podkarpackim, w ramach Poddziałania Regionalne Strategie Innowacji Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki W ramach Zadania nr 4 projektu pn. Utworzenie i rozbudowa systemu monitorowania i ewaluacji Regionalnej Strategii Innowacji Wyższa Szkoła Informatyki i Zarządzania w Rzeszowie jako partner projektu opracowała koncepcję monitoringu i ewaluacji, a następnie realizowała zadania z tym związane. W ramach projektu powstał również portal informacyjny zawierający m.in. informacje na temat produktów projektu, jak również wszelkie raporty tworzone w ramach prowadzonego monitoringu. Na portalu publikowane są również wskaźniki postępu realizacji RIS. W procesie monitoringu realizacji RIS w województwie podkarpackim gromadzenie i analiza Pomorskie Obserwatorium Gospodarcze (jako kolejno realizowane projekty) używane jest do monitorowania sektora małych i średnich przedsiębiorstw, ukazując w przejrzysty sposób ich aktualną kondycję i dynamikę na Pomorzu 98. Narzędzie używane jest w sposób ciągły (jedna edycja co dwa lata), choć jego potencjalne zastosowanie do analiz umożliwia także doraźne użycie. Za proces monitoringu i ewaluacji odpowiada Agencja Rozwoju Pomorza S.A. przy współpracy z Katedrą Polityki Gospodarczej Wydziału Ekonomicznego Uniwersytetu Gdańskiego oraz z naukowcami z Wydziału Zarządzania i Ekonomii Politechniki Gdańskiej. W ramach monitoringu POG gromadzi się szereg wieloaspektowych danych dotyczących potrzeb, możliwości i barier rozwoju małych i średnich przedsiębiorstw. Zgromadzone dane już z trzech projektów POG dotyczące tych samych przedsiębiorstw pozwoliły w realny sposób ocenić rzeczywistą sytuację pomorskich firm oraz zmian, jakie zaszły w sektorze MŚP. Aktualna strategia stanowi końcowy efekt prac prowadzonych w ramach projektu pn. Przeprowadzenie badania sytuacji technologicznej Województwa Łódzkiego wraz z przygotowaniem pięciu raportów tematycznych oraz opracowanie Regionalnej Strategii Innowacji dla Województwa Łódzkiego LORIS Głównym celem RSI LORIS 2030 jest analiza potencjału innowacyjnego województwa łódzkiego oraz wskazanie strategicznych kierunków rozwoju regionu, a tym samym wytyczenie ścieżki, która pozwoli osiągnąć, w założonym horyzoncie czasu, tj. do roku 2030, silną pozycję województwa łódzkiego w zakresie tworzenia innowacyjności i rozwoju przedsiębiorczości (w tym przede wszystkim małych i średnich przedsiębiorstw). W systemie ewaluacji RIS województwa łódzkiego LORIS PLUS wskaźniki monitoringu należy traktować jako wskaźniki efektywności regionalnego systemu innowacji. W propozycji systemu ewaluacji uwzględniono dorobek projektu IASMINE, zmierzającego do opracowania i wdrożenia modelu oceny oddziaływania i metodologii benchmarkingu. 98 Analiza dobrych praktyk systemów monitoringu i ewaluacji RIS w Polsce i UE, Gdańsk Przeprowadzenie badania oraz przygotowanie raportu współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego oraz ze środków budżetu Województwa Mazowieckiego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Dotyczy projektu Nr POKL /09 pn. Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza.

61 danych występuje na następujących poziomach: poziom regionalny, poziom monitorowania celów strategicznych oraz poziom monitorowania wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji. Dodatkowo do systemu są wprowadzane dane pochodzące z systemów monitorowania Strategii Rozwoju Województwa Podkarpackiego, systemu monitorowania PO Innowacyjna Gospodarka, PO Infrastruktura i Środowisko, Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki, Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego, które dotyczyły projektów mających wpływ na regionalny system innowacji województwa podkarpackiego. W systemie znajdują się również wskaźniki, które zostaną wytworzone przez sieć Punktów Kontaktowych. Strona WWW Dotychczas używana strona w okresie pracy nad niniejszym raportem była nieaktywna Monitorowane wskaźniki Wartości monitorowanych wskaźników są publikowane w podziale na: wskaźniki monitoringu RIS; wskaźniki postępu wdrażania RIS na poziomie operacyjnym; Brak informacji. Proces zmiany RIS w województwie pomorskim prawdopodobnie przyczynił się do dezaktualizacji dotychczasowych stron związanych z monitoringiem, przy braku możliwości dotarcia do ich nowych wersji. Model ten rozwinął wielostopniową analizę, opartą na trzech krokach, z których każdy charakteryzował się wyższym stopniem skomplikowania (i większym ryzykiem), każdy jednak kończył się rezultatem przydatnym dla osób/instytucji kształtujących regionalne polityki innowacyjne: nakreślenie obrazu regionalnych polityk innowacyjnych (cele, akcje, wskaźniki rezultatu i oddziaływania, spójność z unijnymi strategiami innowacyjnymi); połączenie regionalnych polityk innowacyjnych z celami regionalnego systemu innowacji (wpływ regionalnych polityk innowacyjnych wdrażanych i planowanych na kształt regionalnego systemu innowacji): charakterystyka regionalnego systemu innowacji (uczestnicy, relacje, wskaźniki efektywności), zakres polityk innowacyjnych kierowanych do poszczególnych uczestników regionalnego systemu innowacji i ich wpływ na efektywność działania tych uczestników; ocena efektywności polityk innowacyjnych (wpływ regionalnych polityk innowacyjnych na rozwój regionu). (strona nieaktualna) (strona aktualna) W strategii RIS przyjęto, że główną miarą rozwoju innowacyjności województwa łódzkiego jest pozycja zajmowana w rankingu Regional Innovation Scoreboard (RIS). Dotychczas województwo łódzkie jest sklasyfikowane w rankingu jako Słaby innowator poziom średni. Celem stawianym przez władze regionu jest zajęcie miejsca o dwa 61

62 Prowadzone badania Źródło: Opracowanie własne wskaźniki dla Regionalnego Centrum Transferu Innowacji i Sieci Punktów Kontaktowych. Oprócz monitorowania wartości wskaźników w ramach systemu zostało przeprowadzonych szereg badań wśród przedsiębiorców i innych instytucji wspierających rozwój innowacji w województwie podkarpackim (m.in. instytucje otoczenia biznesu, jednostki naukowe). W ramach przeprowadzonych badań powstały m.in. następujące raporty: Wyniki badań przedsiębiorstw i innych podmiotów; Diagnoza innowacyjności wśród przedsiębiorstw, uczelni, B+R, instytucji otoczenia biznesu i JST; Wyniki badań Liderów innowacji. W ramach prowadzenia procesu monitoringu przeprowadzono cykliczne badania wśród przedstawicieli sektora przedsiębiorców, których produktem były następujące raporty: Raport Sektor MŚP na Pomorzu w warunkach spowolnienia tempa wzrostu gospodarczego; Raport Sektor MŚP na Pomorzu w warunkach pogorszenia koniunktury; Raport Dynamika sektora MŚP na Pomorzu; Raport Kondycja sektora MŚP na Pomorzu. szczeble wyżej, czyli pozycji: Umiarkowany innowator poziom średni. Ponadto w ramach systemu monitorowane będą następujące grupy wskaźników: Brak informacji. wskaźniki kontekstowe; miary celów strategicznych w podziale na cele priorytetów 1, 2 i 3; miary celów działań. 62

63 6. Diagnoza w zakresie Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza 6.1. Geneza powstania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza oraz konieczność aktualizacji dokumentu Pytanie badawcze: P1.a) Geneza powstania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza oraz konieczność aktualizacji dokumentu DZ Kontekst historyczny powstania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza Idea budowania koncepcji rozwoju technologicznego na poziomie regionalnym powstała w Unii Europejskiej ponad 30 lat temu. Z upływem lat koncepcja te ewaluowała z poziomu opartego niemal wyłącznie o technologię do poziomu zrównoważonego rozwoju regionalnego. Zgodnie z zamysłem twórców tych programów wspierających innowacyjność, funkcjonowały one jako swoisty rodzaj laboratoriów, oferując regionom możliwość podjęcia ryzyka i eksperymentowania z najnowocześniejszymi podejściami do trzech dziedzin: gospodarki wiedzy, społeczeństwa informacyjnego i promocji tożsamości regionalnej 99. Działania, jakie wówczas zaczęły być realizowane, wynikały z bardzo silnego politycznego kontekstu innowacji wypływającego z kolei z wielowymiarowych korzyści związanych z innowacjami. Wprowadzenie zatem narzędzi kierowanych na wspieranie regionów i ich polityk innowacyjnych zaczęło odgrywać kluczową rolę, zwłaszcza w obszarach, w których działania te dotyczyły: wskazywania specyficznych dziedzin związanych z podnoszeniem innowacyjności; kierowania regionu na ścieżkę, poprzez którą możliwe będzie wyrównanie różnic wynikających z opóźnienia, dzięki bezpośredniemu użyciu wewnętrznych sił i potencjału 100. W 1991 r. z inicjatywy Dyrekcji Generalnej ds. Polityki Regionalnej Komisji Europejskiej zapoczątkowana została idea projektów pilotażowych skierowanych na rozwój regionalnych strategii w zakresie polityki badań, technologii i rozwoju tzw. Regionalnych Planów Technologicznych (ang. Regional Technology Plan RTP). W praktyce okres weryfikacji koncepcji związanych z formalnymi aspektami realizacji projektów pilotażowych trwał ponad trzy lata i dopiero w połowie 1993 r. Komisja Europejska formalnie ogłosiła konkurs dla projektów pilotażowych typu RTP. Projekty te uznane zostały za wielki sukces i choć istniały obszary wskazane jako słabe punkty i bariery skutecznej i efektywnej realizacji zarówno samych projektów, jak i ich implementacji, nie stanęło to jednakże na drodze Komisji do wykorzystania dobrych praktyk i zainicjowania kolejnych tego typu inicjatyw 101. W dalszych latach programy wsparcia regionalnej polityki innowacyjnej podlegały ciągłym modyfikacjom. W 1994 r. DG XII ds. Przedsiębiorczości Komisji Europejskiej stworzyła Programy Innowacyjne, w ramach których utworzono Regionalne Strategie Innowacji i Transferu Technologii (ang. Regional Innovation and Technology Transfer Strategies) wspierające stowarzyszone regiony w budowaniu lokalnych polityk wsparcia innowacji. 99 A. Wieloński, K. Szmigiel, Regionalne strategie innowacji jako czynnik aktywizacji polskiej przestrzeni przemysłowej, Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego 2006, 9, M. Klepka, Raport z inwentaryzacji regionalnych strategii innowacji (RSI) w Polsce, Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa Ibidem. Przeprowadzenie badania oraz przygotowanie raportu współfinansowane przez Unię Europejską ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego oraz ze środków budżetu Województwa Mazowieckiego w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki Dotyczy projektu Nr POKL /09 pn. Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza.

64 Pod koniec lat 90. ubiegłego wieku problemem UE był nadal mimo wkładanych wysiłków niezadowalający poziom konkurencyjności jej gospodarki w porównaniu do potęg światowych. Główną przyczyną takiego stanu rzeczy był wyraźnie niższy potencjał wiedzy i innowacyjności. Odpowiedzią na pogłębiający się dystans gospodarki UE względem USA i Japonii oraz malejącą dynamikę wzrostu gospodarczego była tzw. Strategia Lizbońska. Celem tego dokumentu przyjętego w marcu 2000 r. było przeprowadzenie radykalnych reform gospodarki europejskiej 102. Dostrzeżono, że współpraca nauki z gospodarką, uznana za priorytet w Strategii Lizbońskiej, najefektywniej może być koordynowana na poziomie regionalnym 103. Jako systemowe rozwiązanie w tym zakresie, wspierające rozwój kapitału ludzkiego, wiedzy i innowacji, uznano budowanie i wzmacnianie regionalnych systemów innowacyjnych. Zakończona sukcesem realizacji kolejnych projektów wpływała na wzrost świadomości decydentów w Komisji Europejskiej w zakresie roli i znaczenia strategicznego podejścia do innowacji dla realizacji celów Unii Europejskiej ulegała ewolucji. Okres przechodzenia od liniowego spojrzenia na proces innowacji do sieciowego lub zintegrowanego podejścia zaznaczył się w szczególny sposób właśnie poprzez ilość działań w regionach. Jeszcze podczas inicjowania projektów RTP proces innowacji rozumiany był jako przechodzenie po linii nauka przemysł, całkowite zerwanie z przeszłymi trendami pojawiło się wraz z zainicjowaniem projektów Regionalnych Strategii Innowacji (RIS). Regionalne Strategie Innowacji stały się zatem kluczowym mechanizmem oddziałującym na innowacyjność regionów w Unii Europejskiej, co wynika zarówno z trwałości przyjętych mechanizmów, jak i z efektów, jakie zauważalne są w UE 104. Zgodnie z definicją przywołaną w dokumentach Komisji Europejskiej, Regionalne Strategie Innowacji są endogenicznym, oddolnym bottom-up procesem zorientowanym w kierunku środowiska biznesu. Są to działania nakierowane na długofalowe planowanie i aby zakończyły się sukcesem, powinny uzewnętrzniać powiązania pomiędzy aktorami w dziedzinie innowacji w regionie 105. W latach proces budowania RSI zapoczątkowany został również w 16 regionach krajów kandydujących w tym okresie do struktur Unii Europejskiej, w tym pięciu polskich województw (w tym: warmińsko-mazurskie, zachodniopomorskie, wielkopolskie, śląskie i opolskie) 106. Programy wsparcia dla tych regionów zostały sfinansowane w ramach V Ramowego Programu Badań i Rozwoju Technicznego UE. Od 2003 r. proces tworzenia Regionalnych Strategii Innowacji zapoczątkowano również w pozostałych polskich województwach, tym razem podmiotem finansującym był Komitet Badań Naukowych oraz urzędy marszałkowskie poszczególnych regionów, które zobowiązały się na pokrycie 50% kosztów realizacji projektów. Zgodnie z wytycznymi Komisji Europejskiej najważniejszymi zasadami procesu budowy regionalnych strategii innowacji w tym okresie było pięć elementów, a mianowicie 107 : 1. partnerstwo i konsensus publiczno-prywatny (we wszystkich etapach prac); 102 W. Jastrzębska (2005), Pobudzanie aktywności innowacyjnej małych i średnich przedsiębiorstw w teorii regionalnych systemów innowacji i polityce innowacyjnej Unii Europejskiej. Nierówności społeczne a wzrost gospodarczy: Kapitał ludzki i intelektualny, (7), s W tym sam nurcie myślenia o innowacjach jako priorytecie rozwoju sformułowane zostały kolejne dokumenty wydane przez Unię Europejską wynikające bezpośrednio lub pośrednio ze Strategii Lizbońskiej (np. Innovation Policy in a knowledgedriven economy (2000), kolejne raporty na temat spójności w UE, w tym ostatni: Growing regions, growing Europe. Fourth report on economic and social cohesion (2007). 104 M. Klepka, Raport z inwentaryzacji regionalnych strategii innowacji (RSI), op.cit. 105 European Commission (1997). DG Regio, DG Enterprise. RIS Practical Guide. 106 A. Wieloński, K. Szmigiel, Regionalne strategie innowacji jako czynnik aktywizacji polskiej przestrzeni przemysłowej, Prace Komisji Geografii Przemysłu Polskiego Towarzystwa Geograficznego 2006, 9, s Regional Innovation Strategies under the European Regional Development Fund Innovative Actions , 2002, European Commission DG Regional Policy. 64

65 2. nacisk na stronę popytową oraz oddolne podejście przy ich opracowywaniu; 3. zorientowanie na działania (powinny zawierać plan, ale również projekty); 4. wykorzystywanie wymiaru europejskiego; 5. cykliczność. W ten sposób sformułowane założenia metodologiczne związane z programami wsparcia przesądzały de facto, że warunkiem uczestnictwa w projekcie było posiadania przez region wywodzący się z kraju kandydującego do struktur UE co najmniej dwóch regionów partnerskich z krajów Wspólnoty, w tym jednego, który już wcześniej realizował podobną strategię. Zastrzeżenie to nie dotyczyło wszystkich województw, które realizowały swoje projekty w ramach środków Komitetu Badań Naukowych. Ciekawym spostrzeżeniem, które warto odnotować, jest fakt, iż polskie województwa tworzące regionalne strategie innowacji, mimo iż w tym okresie Polska nie była jeszcze członkiem UE, dostosowywały zapisy strategii do zasad wdrażania funduszy strukturalnych, w ten sposób, aby realizowanie RSI ułatwiło przedsiębiorstwom staranie się o środki UE. Cechą charakterystyczną tworzonych w tym okresie RSI było również zwiększanie konwergencji międzyregionalnej, co oznacza, że realizowano je w większości, w regionach celu polityki spójności UE Sposób opracowania RSI wynika z wieloletniego procesu kształtowania mechanizmów i analizy jego wyników na bazie doświadczeń zebranych w różnych regionach UE. W efekcie został opracowany i zweryfikowany model budowania strategii odpowiadający politycznym, ekonomicznym i społecznym aspektom innowacji na poziomie regionalnym, a w szczególności potrzebom przedsiębiorstw MŚP. Zgodnie z tą koncepcją systemowe podejście do innowacji w ujęciu regionalnym opiera się na założeniu, że dzięki silnym powiązaniom społeczności lokalnych, będących właścicielami przedsiębiorstw, otwartości na świat oraz współpracy z otoczeniem instytucjonalnym wystąpi pobudzanie i dyfuzja innowacji, a tym samym podniesienie konkurencyjności regionu i gospodarki narodowej 109. Proces budowania strategii składa się z trzech komplementarnych etapów, w ramach których zdefiniowano z kolei szereg działań niezbędnych do przeprowadzenia. Istotną cechą tej metodyki jest łatwość jej adaptacji do warunków zachodzących w regionach, zarówno pod względem alokacji niezbędnych środków, jak i czasu dedykowanego na opracowanie. Kluczowym czynnikiem świadczącym o wspomnianej adaptacji jest pozostawienie regionom swobody w doborze instrumentów realizacji poszczególnych działań, co ogranicza prawdopodobieństwo wystąpienia konfliktów wewnątrz regionów i przyczynia się do podniesienia wewnętrznych zdolności regionów. Szczegółowy schemat modelu zaprezentowano w tabeli 16. Tabela 16. Model budowy RSI Etap Faza 0 Definicja Działania ustanowienie struktury zarządzania projektem; wybór ekspertów krajowych i zagranicznych uczestniczących w fazie implementacji; podnoszenie świadomości instytucji regionalnych oraz społeczeństwa w zakresie innowacyjności; stworzenie regionalnego konsensusu w celu realizacji projektu i ustanowienia regionalnej strategii innowacji; 108 S. Szultka, P. Tamowicz, M. Mackiewicz (2004), Regionalne strategie a systemy innowacji. Najlepsze praktyki. Rekomendacje dla Polski, [w:] Niebieskie Księgi Rekomendacje Nr 12, Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową, Gdańsk. 109 M. Klepka, Raport z inwentaryzacji regionalnych strategii innowacji (RSI), op.cit. 65

66 Faza 1 Implementacja Faza 2 Ewaluacja osiągnięcie zgody wszystkich uczestniczących stron co do celów projektu, programu pracy i metodologii. Na tym etapie istnieje możliwość modyfikacji założeń projektu i sposobu jego realizacji; analiza potrzeb regionalnych przedsiębiorstw w zakresie innowacji; analiza regionalnego potencjału poprzez ocenę podaży nowych technologii i innowacji ośrodków naukowo-badawczych, ocenę infrastruktury badawczej i biznesowej; opracowanie założeń do strategii i planu działania; przeprowadzenie analizy SWOT regionu dotyczącej sektorów, które stwarzają możliwość najbardziej dynamicznego rozwoju; zdefiniowanie, implementacja oraz testowanie konkretnych działań przewidywanych w strategii oraz ustanowienie systemu monitorowania dla kontroli i oceny realizowanych działań; Źródło: Opracowanie własne na podst.: M. Klepka, Raport z inwentaryzacji regionalnych strategii innowacji (RSI) w Polsce. Polska Agencja Rozwoju Przedsiębiorczości, Warszawa 2005 Efektem realizacji poszczególnych projektów budowy RSI przez poszczególne województwa było prawie całkowite pokrycie mapy Polski wojewódzkimi Regionalnymi Strategiami Innowacji. Ostatnim województwem, które opracowało swoją strategię innowacji, było województwo mazowieckie. W styczniu 2008 r. zakończył się proces realizacji projektu Regionalnej Strategii Innowacji i Rozwoju dla Mazowsza RIS Mazovia 110, w wyniku którego 21 kwietnia 2008 r. Sejmik Województwa Mazowieckiego oficjalnie przyjął dokument Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza na lata Jako dokument strategiczny została ściśle powiązana ze Strategią Rozwoju Województwa Mazowieckiego. Był to dokument horyzontalny, zakładający przede wszystkim tworzenie warunków sprzyjających działalności innowacyjnej w regionie, określający długoterminowe cele związane z kształtowaniem środowiska proinnowacyjnego do końca 2015 roku. Głównym celem projektu była identyfikacja potrzeb oraz barier związanych z podnoszeniem poziomu innowacyjności w województwie mazowieckim oraz stworzenie systemu współdziałania środowisk: nauki, biznesu i władz lokalnych w celu zapewnienia efektywnego transferu innowacji do gospodarki 111. Projekt RIS Mazovia współfinansowany był ze środków VI Programu Ramowego Unii Europejskiej przy współudziale środków własnych województwa. W jego realizację zaangażowało się międzynarodowe konsorcjum złożone z partnerów reprezentujących Mazowsze, a także partnerów zagranicznych z Niemiec i Włoch w następującym składzie: Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego koordynator projektu, Politechnika Warszawska, Ośrodek Przetwarzania Informacji (OPI), Agencja Rozwoju Brandenburgii (ZAB) oraz firma doradcza Meta Group z Umbrii 112. Zgodnie z założeniami twórców strategii proces wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza był realizowany równolegle z instrumentami pomocowymi okresu programowania na lata , takimi jak: Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka, Program Operacyjny Kapitał Ludzki oraz Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego. Realizacja projektu miała wpływ na szereg istotnych z punktu widzenia interesu regionu działań, wśród których należy wskazać: programy realizowane w ramach Zintegrowanego Programu Operacyjnego Rozwoju Regionalnego (ZPORR) na lata , założenia 110 Projekt realizowany był od 1 czerwca 2005 roku. 111 Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza , Załącznik do Uchwały Nr 72/08 Sejmiku Województwa Mazowieckiego z dnia 21 kwietnia 2008 roku [dostęp ]. 66

67 programowe do Regionalnego Programu Operacyjnego na lata , jak również implementację Strategii e-rozwoju Województwa Mazowieckiego 113. Proces realizacji projektu RIS Mazovia został przeprowadzony w sposób zgodny z zaprezentowanym wcześniej trzyetapowym modelem budowy strategii innowacji, którego szczegóły zaprezentowano w tabeli 17. Tabela 17. Etapy budowy Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Mazowieckiego Etap I Faza 0 Definicja Etap II Faza 1 Implementacja Etap III Faza 2 Ewaluacja Etap ten zakończony został w połowie 2006 roku. Polegał na utworzeniu oraz powołaniu struktur organizacyjnych dla realizacji projektu i rozpowszechnianiu informacji o celach projektu. Powołano Komitet Sterujący, w skład którego weszło 22 przedstawicieli kluczowych podmiotów reprezentujących wyższe uczelnie, instytuty naukowo-badawcze, przedsiębiorstwa, administrację samorządową, organizacje pozarządowe aktywnie wspierające proces tworzenia strategii. Przewodniczącym Komitetu został marszałek Województwa Mazowieckiego. W trakcie realizacji pierwszego etapu przeprowadzono szereg działań promocyjnoinformacyjnych mających za zadanie przybliżyć społeczeństwu regionu cele projektu oraz zachęcić wszystkie zainteresowane podmioty do współpracy przy tworzeniu Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. Ponadto utworzonych zostało pięć Grup Roboczych dla projektu RIS Mazovia: 1. Nauka dla Przedsiębiorczości; 2. Przedsiębiorczość popyt na innowacje; 3. Instytucje pośredniczące i działania wspierające innowacyjność oraz przedsiębiorczość; Realizację prac projektu w tym etapie rozpoczęto w czerwcu 2006 r. i zakończono w połowie 2007 roku. Podejmowane działania dotyczyły przeprowadzenia badań i analiz regionu mających na celu określenie potencjału innowacyjnego województwa z uwzględnieniem istniejących szans i zagrożeń oraz identyfikację barier i potrzeb warunkujących konkurencyjność gospodarki województwa. Proces ten był realizowany przez grupy ekspertów koordynujących prowadzone badania, dla tematyki wytypowanej w pierwszym etapie (Grupy Robocze). Dla każdej z powołanych Grup Roboczych wyznaczone zostały cele oraz plan i zakres prowadzonych prac. Wszystkie utworzone zespoły pełniły dwojaką rolę, z jednej strony miały za zadanie generowanie pomysłów oraz idei, wskazując najlepsze rozwiązania wspomagające rozwój innowacyjności regionu, z drugiej zaś pełniły funkcję opiniotwórczą, rekomendując wszelkie inicjatywy oraz działania pilotażowe podejmowane w ramach projektu. Wynikiem prac ekspertów i grup roboczych były rekomendacje do dokumentu strategii innowacji, którego Ostatni etap prac był związany z opracowaniem finalnej wersji dokumentu strategii, przy wykorzystaniu wniosków płynących z praktycznych zastosowań przyjętych rozwiązań i działań pilotażowych zaproponowanych w drugim etapie. Ocena skuteczności wprowadzonych narzędzi i dyskusja na temat rezultatów projektu zakończyły prace nad dokumentem strategii, który został przyjęty przez Sejmik Województwa Mazowieckiego w I kwartale 2008 roku. W realizacji poszczególnych etapów projektu istotną rolę odgrywała współpraca z ekspertami z regionów partnerskich konsorcjum (META, ZAB), którzy byli zaangażowani w proces doradczy, prezentując przykłady dobrych praktyk wspomagających innowacyjność regionów w UE. Strategia innowacji wskazała propozycje projektów i programów wdrażanych w kolejnych latach w regionie, których podstawowym zadaniem było wspieranie działań innowacyjnych i ułatwienie transferu wiedzy do gospodarki. Skuteczność tych 113 Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza , op.cit. 67

68 4. Świadomość proinnowacyjna władz i obywateli, kultura innowacji; 5. Benchmarking i prognozowanie rozwoju regionalnego. wstępny zarys został przedstawiony do dyskusji w końcu drugiego etapu realizacji projektu. działań podlegała monitoringowi i ocenie na podstawie przyjętych wskaźników. Źródło: Opracowanie własne na podst.: Biuro Społeczeństwa Informacyjnego i Innowacyjności, Departament Strategii Rozwoju Regionalnego Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego, RIS Mazovia Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza, Warszawa Aktualizacja RIS Mazowsza marca 2015 r. radni Sejmiku Województwa Mazowieckiego przyjęli uchwałę w sprawie aktualizacji dotychczas obowiązującej Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza na okres do roku Dokument jest aktualizacją poprzedniej wersji strategii i ma sprzyjać rozwijaniu innowacyjności na Mazowszu, m.in. poprzez rozwój sieci współpracy pomiędzy podmiotami gospodarczymi a sektorem nauki (wsparcie polityki klastrowej). Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza do 2020 r. stanowi rozszerzenie dotychczasowej strategii na lata Jej przyjęcie wynikało głównie z konieczności dostosowania regionalnego systemu innowacji do wymagań Komisji Europejskiej stawianych programom operacyjnym w perspektywie finansowej Jak wynika z badań przeprowadzonych przez Komisję Europejską, główne społeczne wyzwania, przed jakimi stoi dziś Unia Europejska globalizacja, zmiany demograficzne, degradacja środowiska, migracje, zmiany klimatu, zbyt mała innowacyjność, jak również potrzeba sprostania gospodarczym i społecznym konsekwencjom kryzysu będą miały różny wpływ na poszczególne regiony. Zdolność państw członkowskich i regionów do osiągnięcia inteligentnego, trwałego wzrostu gospodarczego sprzyjającego włączeniu społecznemu zależy od ich potencjału wzrostu i zasobów w postaci kapitału ludzkiego, fizycznego i naturalnego, wiedzy, instytucji i sieci. W związku z tym pojawiła się konieczność uwzględnienia w dokumentach odnoszących się do nowej perspektywy finansowej następujących elementów: analizy potencjału rozwoju danego państwa członkowskiego lub regionu, szczególnie w odniesieniu do głównych wyzwań określonych w strategii Europa 2020, krajowych programach reform i zaleceniach dla poszczególnych krajów. Wymagało to od odpowiedzialnych władz przeprowadzenia szczegółowej analizy cech krajowych, regionalnych i lokalnych; oceny głównych wyzwań, którym należy sprostać w danym regionie. Kluczowe znaczenie dla tego procesu miała identyfikacja wąskich gardeł i brakujących połączeń, niedoborów innowacji, w tym braku zdolności planowania i realizacji, które hamują długoterminowy potencjał zwiększenia wzrostu gospodarczego i zatrudnienia. Analiza pozwoliła wskazać obszary i działania, dla których ustanowiono priorytety, a także wskazano sposoby dokonywania interwencji i prowadzenia koncentracji polityk, oceny wyzwań dotyczących koordynacji między poszczególnymi sektorami, jurysdykcjami i państwami, w szczególności w kontekście strategii makroregionalnych i strategii dotyczących basenów morskich; zintegrowane podejście łączące strategię Europa 2020 z podmiotami lokalnymi i regionalnymi wymaga lepszej koordynacji między różnymi poziomami terytorialnymi i źródłami finansowania. Przyjęta w maju 2014 r. Umowa o partnerstwie 114 jest podstawowym elementem wykorzystywanym przy opracowywaniu takiego podejścia. 114 Umowa Partnerstwa to najważniejszy dokument określający strategię inwestowania nowej puli funduszy europejskich w ramach polityki spójności, wspólnej polityki rolnej oraz wspólnej polityki rybołówstwa. Na podstawie Umowy podpisanej przez Komisję Europejską 23 maja 2014 r. Polska otrzymała od Unii Europejskiej 82,5 mld euro na realizację polityki spójności. Prace nad przygotowaniem Umowy rozpoczęły się długo przed jej ostatecznym przyjęciem przez Komisję Europejską. 68

69 Zgodnie z przepisami prawa Samorząd Województwa Mazowieckiego prowadzi politykę rozwoju na podstawie zapisów ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju poprzez określenie i wdrożenie Strategii Rozwoju Województwa 115. Zgodnie z art. 11 ust. 3 ustawy o samorządzie województwa Strategia Rozwoju Województwa jest realizowana m.in. przez programy rozwoju, o których mowa w ustawie z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju 116, które są dokumentami o charakterze operacyjnowdrożeniowym, ustanawianymi w celu realizacji strategii rozwoju. Istotnym źródłem finansowania zaktualizowanej strategii innowacji jest Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego na lata Jednym z warunków umożliwiających uruchomienie programu w zakresie wsparcia działalności badawczo-rozwojowej jest spełnienie tzw. warunku ex-ante określonego w rozporządzeniu ramowym dla funduszy objętych Wspólnymi Ramami Strategicznymi (Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1303/2013 z dnia 17 grudnia 2013 r. ustanawiające wspólne przepisy dotyczące EFRR, EFS, FS, EFRROW oraz EFMR 117 oraz ustanawiające przepisy ogólne dotyczące EFRR, EFS, FS i EFMR oraz uchylające rozporządzenie Rady (WE) nr 1083/2006). Zestawienie celów tematycznych, priorytetów inwestycyjnych warunków ex ante i kryteriów wypełnienia zaprezentowano w Tabela 18. Tabela 18. Cel tematyczny nr 1. Wspieranie badań naukowych, rozwoju technologicznego i innowacji oraz jego priorytety inwestycyjne (EFRR) Cel tematyczny Priorytet inwestycyjny Warunek ex ante Kryteria wypełnienia Zwiększenie nakładów na badania naukowe, rozwój technologiczny i innowacje EFRR: Wszystkie priorytety inwestycyjne w ramach celu tematycznego nr 1 Badania naukowe i innowacje: Istnienie krajowych lub regionalnych strategicznych ram polityki w dziedzinie badań i innowacji na rzecz inteligentnej specjalizacji, w odpowiednich przypadkach, Gotowe są krajowe lub regionalne strategiczne ramy polityki w dziedzinie badań i innowacji na rzecz inteligentnej specjalizacji, które: opierają się na analizie SWOT lub podobnej analizie, aby skoncentrować Podstawą opracowania właściwej Umowy Partnerstwa (UP) były Założenia Umowy Partnerstwa. W 2012 r. dokument ten był konsultowany podczas specjalnie organizowanych konferencji. Uczestnikami debat były władze samorządów wojewódzkich oraz partnerzy społeczni i samorządowi. Konsultacje trwały od 16 listopada 2012 r. do 19 grudnia 2012 roku. Zorganizowano w sumie 16 spotkań, podczas których zadecydowano, które z założeń znajdą się w ostatecznej wersji UP. Wybrane założenia: pieniądze otrzymane od UE inwestowane będą w najbardziej istotne dla Polski dziedziny i dotyczyć będą trzech określonych obszarów; fundusze przeznaczone będą dla obszarów, których rozwój może przynieść największe korzyści; pieniądze dzielone będą za pomocą ośmiu programów wdrażanych z poziomu kraju; wzrosną wydatki na innowacyjność gospodarki; w ramach programów regionalnych będą realizowane zarówno projekty miękkie, jak i inwestycje w infrastrukturę; wzrośnie odpowiedzialność województw za prowadzoną politykę rozwoju. Więcej funduszy zarządzanych będzie na poziomie regionów. Umowa Partnerstwa określa strategię interwencji funduszy europejskich w ramach trzech polityk unijnych: polityki spójności, wspólnej polityki rolnej oraz wspólnej polityki rybołówstwa. Postanowienia Umowy dotyczą działań, które będą prowadzone w Polsce w latach Wyróżniono cztery priorytety, na których skupiać się będzie wydatkowanie unijnych środków. Są to: otoczenie sprzyjające przedsiębiorczości i innowacjom; spójność społeczna i aktywność zawodowa; infrastruktura sieciowa na rzecz wzrostu zatrudnienia; środowisko i efektywne zarządzanie zasobami. 115 Art. 9 pkt Dz. U. z 2009 r., Nr 84, poz. 712 z późniejszymi zmianami. Zmiany tekstu jednolitego wymienionej ustawy zostały ogłoszone w Dz. U. z 2009 r. Nr 157, poz. 1241, Dz. U. z 2011 r. Nr 279, poz. 1644, Dz. U. z 2012, poz. 1237, Dz. U. z 2013 poz. 714 i Dz. U. z 2014 r. poz Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (EFRR), Europejski Fundusz Społeczny (EFS), Fundusz Spójności (FS), Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich (EFRROW) oraz Europejski Fundusz Morski i Rybacki (EFMR) zmierzają do osiągnięcia komplementarnych celów polityki, a ich zarządzanie jest dzielone między państwa członkowskie i Komisję. Są one głównym źródłem inwestycji na poziomie UE, mających pomóc państwom członkowskim w przywróceniu i zwiększeniu wzrostu oraz w odnowie gospodarczej sprzyjającej zatrudnieniu, jednocześnie zapewniając trwały rozwój, zgodnie z celami strategii Europa Por. dokument roboczy służb Komisji Europejskiej, Elementy wspólnych ram strategicznych na lata , Bruksela

70 (cel dotyczący badań i rozwoju) zgodnie z krajowym programem reform, w celu zwiększenia wydatków na badania i innowacje ze środków prywatnych. Warunek wspólny dla funduszy polityki spójności i EFRROW zasoby na ograniczonym zestawie priorytetów badań i innowacji; przedstawia środki na rzecz pobudzenia prywatnych inwestycji w badania i rozwój; obejmuje mechanizm monitorowania. Przyjęto ramy określające dostępne środki budżetowe na badania i innowacje Źródło: Opracowanie własne EFRR: Wzmacnianie infrastruktury badawczej i innowacyjnej oraz zdolności do rozwoju doskonałości i promowania ośrodków kompetencji, w szczególności o znaczeniu dla interesu europejskiego Istnienie wieloletniego planu dotyczącego budżetu i priorytetów inwestycji. Warunek wspólny dla funduszy polityki spójności i EFRROW Przyjęto orientacyjny wieloletni plan dotyczący budżetu i priorytetów inwestycji związanych z priorytetami UE oraz w odpowiednich przypadkach z Europejskim Forum Strategii ds. Infrastruktur Badawczych (ESFRI) Zgodnie z zapisami Umowy Partnerstwa w zakresie spełnienia warunku określonego przez Komisję Europejską na poziomie regionalnym określenie obszarów inteligentnej specjalizacji dokonywane jest w dokumentach na poziomie regionalnym. Celem inteligentnej specjalizacji jest optymalne wykorzystanie potencjału poszczególnych regionów poprzez możliwie najlepsze dopasowanie kierunków rozwoju do ich specyficznych uwarunkowań społeczno-gospodarczych, czyli dopasowanie w ramach trójkąta: nauka edukacja gospodarka. Zgodnie z koncepcją inteligentnej specjalizacji, endogeniczne potencjały rozwojowe (rozumiane jako sektory lub grupy sektorów, które już obecnie wykazują specjalizację i które uzyskały pewną przewagę konkurencyjną w skali krajowej i międzynarodowej) powinny spełniać trzy warunki: zakorzenienie w gospodarce regionu, pokrewieństwo technologiczne i komunikacja oraz współpraca wewnątrz i między sektorami. Zgodnie z zaleceniami Komisji Europejskiej proces identyfikacji inteligentnych specjalizacji ma charakter społeczny i został przeprowadzony w oparciu o Przewodnik RIS3 Guide 118. W I kwartale 2014 r. KE opublikowała projekt wytycznych dotyczących warunkowości ex-ante 119, które mają przybliżać sposób weryfikacji poszczególnych warunków. Proces, o którym mowa w przewodniku i wytycznych, musi być realizowany w sposób ciągły, stąd ujęcie go w formę dokumentu strategicznego (strategii innowacji) zgodnie z dotychczasowymi założeniami jest sprzeczne z ideą elastyczności wpisanej w mechanizm weryfikacji specjalizacji w czasie. W związku z tym zaktualizowana wersja Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza zaprojektowana została w oparciu o nowy paradygmat w podejściu do rozwoju regionalnego oraz polityki innowacyjności. Zakłada on wybór przez poszczególne regiony wspomnianych wcześniej inteligentnych specjalizacji. W dokumencie uwzględniono zarówno uwarunkowania zewnętrzne, jak i wewnętrzne. Z tego względu zapisy zaktualizowanej strategii są spójne i komplementarne z propozycjami zaproponowanymi w dokumentach opracowanych na poziomie UE (Strategia na rzecz inteligentnego i zrównoważonego rozwoju sprzyjającego włączeniu społecznemu Europa 2020), kraju (Długookresowa i Średniookresowa Strategia Rozwoju Kraju, Koncepcja Przestrzennego 118 Guide to Research and Innovation Strategies for Smart Specialisation RIS3 prezentuje zalecaną przez Komisję Europejską metodykę prac nad tworzeniem strategii inteligentnej specjalizacji, nazywając ją regionalną strategią badań i innowacji dla inteligentnej specjalizacji. 119 Guidance on Ex ante Conditionalities for the European Structural and Investment Funds, Part II. 70

71 Zagospodarowania Kraju) oraz regionu (Strategii Rozwoju Województwa Mazowieckiego , Planu Zagospodarowania Przestrzennego Województwa Mazowieckiego). W pracach nad strategią uwzględniono rezultaty wdrażania dotychczasowej RIS Proces aktualizacji RSI Mazowsza przebiegał etapami. W pierwszej kolejności zbadano oraz zidentyfikowano potencjał innowacyjny województwa mazowieckiego, w tym określono wyzwania i uwarunkowania oraz trendy rozwojowe. Następnie treść diagnozy poddano szerszej debacie społecznej, prezentując jednocześnie wybrane dane statystyczne oraz wyniki analizy uwarunkowań zewnętrznych. Równolegle przeprowadzono badania ankietowe jednostek naukowo-badawczych, których celem było uzyskanie szczegółowych danych dotyczących m.in. szkół wyższych kształcących kadry na potrzeby potencjalnych obszarów specjalizacji regionu. Przeanalizowano również dane dotyczące jednostek naukowo-badawczych zaangażowanych w rozwój obszarów potencjalnych inteligentnych specjalizacji. W tym przypadku zgromadzono dane dotyczące głównych obszarów badań, liczby pracowników naukowych, liczby realizowanych grantów badawczych finansowanych na poziomie krajowym, uczestnictwa w realizacji projektów międzynarodowych oraz aktualną kategorię w ocenie parametrycznej jednostek naukowych. Ważną zasadą projektowania dokumentów strategicznych jest zaangażowanie w ten proces różnorodnych środowisk społeczno-gospodarczych. Odzwierciedleniem ich partycypacyjnej roli w projektowaniu zaktualizowanej wersji RSI dla Mazowsza był m.in. cykl debat publicznych w poszczególnych podregionach województwa mazowieckiego, podczas których reprezentanci m.in. uczelni wyższych, instytucji otoczenia biznesu, jednostek samorządu terytorialnego oraz przedsiębiorcy wskazywali mocne strony oraz proponowali inteligentne specjalizacje regionu. Partycypacyjny model tworzenia RSI wiąże się również z elementami ryzyka. Pierwszy z nich dotyczy czasochłonności tego typu podejścia, drugim elementem mogą być trudności z koordynacją poszczególnych grup interesariuszy, jak również wypracowania spójnego jednorodnego stanowiska. Z podejściem tym zgadzają się także respondenci badania jakościowego. Żeby system monitorowania funkcjonował, te nasze badania i ta analityka były wykonalne, musimy współpracować i kooperować z rożnymi instytucjami, które się zajmują innowacyjnością w różnym zakresie. Ten system będzie funkcjonował [ ], kiedy te zainteresowane podmioty będą poza zarządem województwa mazowieckiego również będą brały udział w monitorowaniu swoich działań. IDI5 Zakres RSI dla Mazowsza obejmuje m.in. zagadnienia związane z: podnoszeniem konkurencyjności i innowacyjności małych i średnich przedsiębiorstw, włączając podmioty sektora rolnego oraz sektora rybołówstwa i akwakultury; wspieraniem rozwoju badań naukowych, technologii i innowacji ukierunkowanych na potrzeby sektora przedsiębiorstw; rozwojem instytucji otoczenie biznesu i świadczonych przez nie usług proinnowacyjnych. Zgodnie z wytycznymi Komisji Europejskiej celem zaktualizowanej Regionalnej Strategii Innowacji było zaprojektowanie instrumentów i narzędzi, które służyć będą wypracowaniu przewag konkurencyjnych oraz wykorzystywaniu szans i potencjałów regionu. Służyć temu mają działania angażujących się w proces tworzenia i wdrażania innowacji wszystkich interesariuszy, a szczególnie administracji, sektora B+R, przedsiębiorców oraz mieszkańców regionu. Województwo, dzięki istniejącym uczelniom publicznym, prywatnym oraz instytutom badawczym, jest jednym z najważniejszych ośrodków akademickich w Polsce. Wraz z dynamicznie rosnącą liczbą małych i średnich przedsiębiorstw dysponuje odpowiednim potencjałem do tworzenia innowacji, ich wdrażania, dyfuzji oraz absorbowania w obrębie regionalnego systemu innowacji. Zakłada się, iż dzięki podejmowanym działaniom przewidzianym w zaktualizowanej RSI nastąpi przyspieszenie rozwoju przemysłów zaawansowanych 71

72 technologicznie i usług wiedzy kosztem sektorów nisko produktywnych. Położony zostanie również nacisk na modernizację bazy wiedzy istniejących sektorów polegający w szczególności na wprowadzeniu do nich technologii nowych generacji. Działania systemowe podejmowane przez różnego rodzaju podmioty regionalnego systemu innowacji pozwolą również na tworzenie innowacyjnej marki regionu. Będą one służyć podtrzymaniu pozytywnego wizerunku województwa mazowieckiego jako miejsca sprzyjającego przedsiębiorczości, inwestycjom, powstawaniu nowych pomysłów i technologii. Według założeń Regionalnej Strategii Innowacji, Mazowsze będzie regionem konkurencyjnym w wybranych obszarach specjalizacji, o dobrze zdefiniowanej i zarządzanej polityce innowacyjności, ze sprawnym, zintegrowanym regionalnym systemem innowacji. W tym kontekście warto zwrócić uwagę na ważny element systemu monitoringu, który powinien być tak skonstruowany, by z wyprzedzeniem obejmować nowe dziedziny i dostarczać wnioski na przyszłość. Wskazane jest również, by monitoring był narzędziem promującym strategię i mobilizującym jej realizatorów. Stąd ważne, by wyniki monitoringu były upowszechniane oraz używane przez realizatorów strategii, co determinuje dostarczanie realizatorom działań, jak i instytucji odpowiedzialnej za koordynację wdrażania RSI informacji jasnych w przekazie oraz o praktycznym znaczeniu, tzn. dane z monitoringu muszą dać się przełożyć na wnioski dotyczące strategii, jak i sposobu jej wdrażania. Ponadto realizatorzy muszą utożsamiać się z wynikami monitoringu, uznawać wyniki jako wiarygodne i adekwatne dla ich działalności oraz być gotowymi (to jest muszą mieć wolę, umiejętności i środki) do tworzenia swoich planów działań (lub ich korekcji) na podstawie informacji dostarczonych przez monitoring. Monitoring musi być powiązany sprzężeniami zwrotnymi z systemem realizacji, zwłaszcza w dwóch wymiarach: czerpać dane z realizacji działań wdrażających RSI jak też dostarczać informacji zwrotnych w punktach decyzyjnych związanych z wdrażaniem Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza a Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza porównanie Pytanie badawcze: P1.b) Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza a Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza porównanie DZ Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza stanowi aktualizację i rozszerzenie dotychczas obowiązującej Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza Zachowuje ciągłość celów i działań podejmowanych w jej ramach, wprowadza jednak istotne zmiany i rozszerza zakres merytoryczny dokumentu. Głównym celem strategii pozostaje wzrost innowacyjności Mazowsza. Jednak nowa wersja wprowadza kilka istotnych zmian, m.in.: podkreślenie znaczenia współpracy między światem nauki i biznesu, określenie założeń regionalnej polityki klastrowej, określenie inteligentnej specjalizacji województwa mazowieckiego oraz rozszerzenie strategii o zagadnienia związane ze wsparciem budowy społeczeństwa informacyjnego. Duży nacisk położono na kwestie sieci współpracy, zwłaszcza w obszarze inteligentnych specjalizacji regionu. Najważniejsze zmiany dotyczą sześciu obszarów strategii, a mianowicie 121 : aktualizacji diagnozy społeczno-gospodarczej regionu; aktualizacji celów RIS podkreślającej znaczenie współpracy pomiędzy podmiotami sfery nauki, biznesu i otoczenia; określenia założeń regionalnej polityki klastrowej; 120 M. Thlon (red.), Badanie potrzeb informacyjnych w zakresie skutecznego monitorowania i ewaluacji Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Lubelskiego do roku 2020, Lublin Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza

73 rozszerzenia zakresu RIS o zagadnienia związane ze wsparciem budowy społeczeństwa informacyjnego, stanowiące kontynuację działań realizowanych w ramach Strategii e-rozwoju Województwa Mazowieckiego na lata ; uwzględnienia zagadnień związanych z budową kapitału społecznego jako zasobu niezbędnego do zwiększania innowacyjności i kreatywności w regionie; określenia inteligentnej specjalizacji województwa mazowieckiego narzędzia ukierunkowania działań wspierających innowacyjność regionu. W tabeli 19 zaprezentowano szczegółową analizę porównawczą Regionalnych Strategii Innowacji Województwa Mazowieckiego z okresu i , według kryterium przyjętych celów, stosunku wobec klastrów, finansowania z funduszy strukturalnych. Tabela 19. Analiza porównawcza RIS i RIS Kryterium Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza Odnotowane różnice Komentarz Cele Cel główny: Wzrost innowacyjności Mazowsza prowadzący do przyspieszenia wzrostu i zwiększenia konkurencyjności w skali UE Cele strategiczne: 1) Zwiększenie i wzmocnienie współpracy w procesach rozwoju innowacji i innowacyjności; 2) Wzrost internacjonalizacji ukierunkowany na rozwój innowacyjności województwa mazowieckiego; 3) Wzrost efektywności wsparcia i finansowania działalności proinnowacyjnej w regionie; 4) Kształtowanie i promowanie postaw proinnowacyjnych oraz proprzedsiębiorczych Cel główny: Wzrost innowacyjności Mazowsza prowadzący do przyspieszenia wzrostu i zwiększenia konkurencyjności w skali UE Cele strategiczne: 1) Zwiększenie i wzmocnienie współpracy w procesach rozwoju innowacji i innowacyjności; 2) Wzrost internacjonalizacji ukierunkowany na rozwój innowacyjności województwa mazowieckiego; 3) Wzrost efektywności wsparcia i finansowania działalności proinnowacyjnej w regionie; 4) Kształtowanie i promowanie postaw proinnowacyjnych oraz proprzedsiębiorczych sprzyjających kreatywności i kooperacji; 5) Rozwój społeczeństwa informacyjnego Rozwinięto brzmienie celu strategicznego 4 o aspekt kreatywności i kooperacji. Ponadto trzeci cel operacyjny w ramach czwartego celu strategicznego uwzględnia dodatkowo element budowania zaufania społecznego i kapitału społecznego wśród podmiotów gospodarki Mazowsza. Zwraca się uwagę na znaczenie kapitału społecznego w procesie tworzenia innowacji. Zakłada się wspieranie zaufania społecznego i likwidowanie barier współpracy między różnymi instytucjami (przede wszystkim przedsiębiorstwami, ale również instytucjami otoczenia biznesu, jednostkami naukowymi czy też JST). Autorzy RIS dostrzegają, że innowacje społeczne są szansą na rozwój gospodarczej konkurencyjności regionu poprzez oryginalne wykorzystanie posiadanych zasobów i tworzenie nowych rozwiązań 73

74 powstających przede wszystkim w sposób oddolny. Dodano cel strategiczny 5: Rozwój społeczeństwa informacyjnego Główny nacisk kładziony jest na zastosowanie technologii ICT w różnych dziedzinach życia (m.in. przedsiębiorstwach, administracji). Czwarty z celów operacyjnych zakłada ponadto walkę z wykluczeniem cyfrowym. Cel jest zgodny z założeniami Europejskiej Agendy Cyfrowej będącej częścią programu Europa 2020 Klastry Jednym z celów operacyjnych strategii jest Pobudzanie powstawania i rozwoju gron przedsiębiorczości (klastrów) i innych struktur sieciowych (w tym grup producenckich). Ważnym elementem tego podejścia jest oddolny charakter gron. Polityka klastrowa stanowi odrębny rozdział strategii. Klastry pełnią szczególną rolę w regionalnym systemie wspierania innowacyjności. Budowanie sieci kooperacji pomiędzy podmiotami gospodarki może odbywać się poprzez tworzenie i rozwijanie inicjatyw klastrowych, które powstają oddolnie tworzone przez poszczególnych członków albo na skutek zachęt/wsparcia ze strony administracji lokalnej czy regionalnej. Podkreśla się znaczenie współpracy pomiędzy podmiotami sfery nauki, biznesu i otoczenia biznesu. Rośnie ranga klastrów jako inkubatorów innowacyjności. Rekomenduje się większą aktywność władz regionalnych w zakresie działań zmierzających do powstawania klastrów. W dokumencie wskazuje się na konieczność ukierunkowania wsparcia na te klastry, które są zgodne z jedną z inteligentnych specjalizacji regionu. Ze względu na konieczność ukierunkowania regionalnej polityki innowacyjności wskazano, że zasadne jest wspieranie tylko tych klastrów, które są zgodne z wytypowaną inteligentną specjalizacją regionu. Wsparcie powinno być skierowane przede wszystkim do klastrów o największym potencjale konkurencyjnym. 74

75 Główne kierunki tych zmian to: Finansowanie z funduszy strukturalnych Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego Program Operacyjny Innowacyjna Gospodarka (PO IG) Program Operacyjny Kapitał Ludzki (PO KL) Regionalny Program Operacyjny Województwa Mazowieckiego na lata Program Operacyjny Inteligentny Rozwój Program Operacyjny Polska Cyfrowa na lata Program Operacyjny Wiedza Edukacja Rozwój Program Rozwoju Obszarów Wiejskich Program Ramowy w zakresie badań naukowych i innowacji Horyzont 2020 Interreg Baltic Sea Region Interreg Central Europe Z uwagi na zmiany w strukturze finansowania przedsięwzięć innowacyjnych w ramach funduszy strukturalnych w nowym okresie programowania pojawiły się nowe wcześniej niewystępujące obszary finansowania realizacja celów wynikających ze strategii Europa 2020 koncentracja tematyczna i koncentracja wsparcia osiąganie konkretnych rezultatów mierzonych konkretnymi wskaźnikami wsparcie terytorialne Na poziomie wdrażania zasadniczą zmianą w stosunku do obecnego okresu programowania jest wprowadzenie tzw. Wspólnych Ram Strategicznych 122 Inteligentna specjalizacja n/d Ważnym elementem RIS jest określenie inteligentnej specjalizacji regionu. W przypadku Mazowsza wskazano obszary, procesy i technologie związane z bezpieczną żywnością, inteligentnymi systemami zarządzania, nowoczesnymi usługami Okres programowania oraz priorytety wyznaczone przez Komisję Europejską stawiają przed regionami nowe wymagania związane z rozwojem inteligentnych specjalizacji. W dokumentach strategicznych Z uwagi na wymogi Komisji Europejskiej niezbędne jest przygotowanie przez samorząd województwa dokumentu, który zdefiniuje ramy strategiczne rozwoju inteligentnych specjalizacji w regionie w sposób wystarczający na 122 Rozporządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady ustanawiające wspólne przepisy dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego, Funduszu Spójności, Europejskiego Funduszu Rolnego na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich oraz Europejskiego Funduszu Morskiego i Rybackiego objętych zakresem wspólnych ram strategicznych oraz ustanawiające przepisy ogólne dotyczące Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskiego Funduszu Społecznego i Funduszu Spójności, oraz uchylające rozporządzenie (WE) nr 1083/2006. (SEC(2011)1141 final). 75

76 dla biznesu i wysoką jakością życia 123. perspektywy preferowane jest bowiem podejście charakteryzujące się wysokim potencjałem w zakresie komercjalizacji wiedzy oraz wpisujące się w strategie inteligentnej specjalizacji. spełnienie związanego z tym warunku ex-ante polityki spójności Unii Europejskiej na okres Źródło: Opracowanie własne na podst. dokumentów: Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza i Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza Diagnoza aktualnego systemu wdrażania, monitorowania i ewaluacji RIS w województwie mazowieckim Pytanie badawcze: P4.c) Diagnoza aktualnego systemu wdrażania, monitorowania i ewaluacji RIS w województwie mazowieckim Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza jest dokumentem, który wskazuje, w jaki sposób władze samorządowe województwa będą starały się rozwijać region poprzez wspieranie innowacji i innowacyjności. Dotychczas działania te odbywały się w ramach opracowanej strategii pn. Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza uchwalonej przez Sejmik Województwa Mazowieckiego 21 kwietnia 2008 roku. W ramach RIS powstała strona WWW o charakterze informacyjnym i edukacyjnym w zakresie podjętych działań oraz osiągniętych produktach i rezultatach wdrażania strategii. Obecnie aktualnym dokumentem w tym zakresie jest Regionalna Strategia Innowacji Mazowsza stanowiąca aktualizację i rozszerzenie dotychczas obowiązującej strategii. W dokumencie założono kontynuację działań zmierzających do budowy i rozwoju środowiska sprzyjającego działalności innowacyjnej oraz współpracy w regionie. Ponadto w aktualizacji RSI WM włączono w obszarze wdrożenia koncepcję inteligentnej specjalizacji regionu, uwzględnienia innowacji społecznych, sformułowania założeń polityki klastrowej oraz zagadnień społeczeństwa informacyjnego. 123 Bezpieczna żywność Mazowsze jest jednym z czołowych producentów produktów spożywczych. Ta część gospodarki jest jej jednym z głównych potencjałów. Szczególne znaczenie będą mieć przedsięwzięcia umożliwiające rozwój produktów spożywczych wysokiej jakości, zgodnych z ideą zrównoważonego rozwoju, bezpiecznych zarówno dla końcowego odbiorcy, jak i dla środowiska w całym cyklu produkcji i dystrybucji. Inteligentne systemy zarządzania województwo, a szczególnie Warszawa z obszarem metropolitalnym to skupisko polskich i zagranicznych firm. Do prawidłowego ich działania niezbędne są rozwiązania infrastrukturalne i procesowe, które pozwoliłyby na wzrost automatyzacji. Oczekiwany jest także skuteczny monitoring procesów związanych z aktywnością gospodarczą umożliwiający m.in. zwiększanie efektywności surowcowej i energetycznej oraz poprawę jakości życia, także w kontekście bezpieczeństwa ludzi. Nowoczesne usługi dla biznesu Mazowsze to znaczący rynek usług finansowych, konsultingowych, logistycznych itp. Do ich rozwoju potrzebne są mechanizmy, które pozwoliłyby tworzyć usługi szyte na miarę, dostosowane do indywidualnych potrzeb, zapewniające kapitał, infrastrukturę i zasoby wiedzy niezbędne do rozwoju i wzrostu aktywności innowacyjnej przedsiębiorstw. Wysoka jakość życia największy region w kraju potrzebuje dobrych rozwiązań w sferze edukacji, ochrony zdrowia, możliwości spędzania wolnego czasu. Wspierane będą zatem rozwiązania technologiczne i organizacyjne wykorzystywane do świadczenia usług społecznych w tych obszarach. Potrzebne są również działania ukierunkowane na stymulowanie innowacji społecznych, rozwój kapitału społecznego i przeciwdziałanie negatywnym skutkom polaryzacji rozwojowej regionu. 76

77 Należy podkreślić, że kluczowym z punktu widzenia integracji działań w zakresie wdrażania strategii było dostarczanie wiedzy na temat realizowanych działań i osiąganych rezultatów w zakresie podnoszenia innowacyjności i konkurencyjności regionu. Narzędzia umożliwiające realizację tego zadania miały w założeniu zostać stworzone w ramach realizacji projektu pn. Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza. W ramach projektu opracowano kilkadziesiąt raportów badawczo-analitycznych własnych i zleconych dotyczących różnych zagadnień związanych z innowacyjnością regionu, opracowano założenia koncepcyjne systemu zasilania dla monitoringu i ewaluacji, powołano Mazowiecką Radę Innowacyjności oraz uruchomiono platformę informatyczną systemu monitoringu i ewaluacji. Szczegółowe informacje w tym zakresie zostały przedstawione w kolejnym rozdziale. Schemat systemu monitoringu RSI wraz z charakterystyką poszczególnych instytucji i przyporządkowanymi zadaniami został zaprezentowany w Tabela 20. Tabela 20. Instytucjonalny system wdrażania RSI Nazwa instytucji Instytucja Zarządzająca RSI Mazowiecka Rada Innowacyjności 124 Instytucje wdrażające Grupy robocze i zespoły (podgrupy) w ramach grup roboczych ds. inteligentnej specjalizacji Charakterystyka i zadania Ciało o charakterze zarządzającym, wchodzące w skład struktury organizacyjnej Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego w Warszawie (UMWM). Instytucja Zarządzająca działa w oparciu o zespoły zadaniowe odpowiedzialne za: opracowanie i aktualizację RIS; koordynację procesu przedsiębiorczego odkrywania inteligentnych specjalizacji regionu; monitoring, weryfikację i aktualizację obszarów inteligentnej specjalizacji; opracowanie i koordynację programów wdrożeniowych RIS; koordynację regionalnej polityki klastrowej; wspieranie funkcjonowania regionalnego systemu innowacji; prowadzenie systemu monitorowania i ewaluacji RIS, formułowanie tematów oraz zakresu analiz i badań dotyczących innowacyjności, w tym ewaluacji. Ciało doradcze złożone z przedstawicieli regionalnego środowiska naukowego, przedsiębiorców, administracji rządowej i samorządowej; której przewodniczącym jest Marszałek Województwa Mazowieckiego. Do zakresu Rady należy m.in. 125 : ocena i opiniowanie polityki innowacyjnej regionu, w tym RIS; ocena stanu realizacji RIS w oparciu o dane dotyczące innowacyjności pochodzące z systemu monitorowania i ewaluacji strategii (SMERIS); podejmowanie decyzji o kierunkach badań ewaluacyjnych. Instytucje funkcjonujące w ramach regionalnego systemu innowacji, realizujące działania w ramach RIS Ciała złożone z przedsiębiorców i ich przedstawicieli, realizujące proces przedsiębiorczego odkrywania, zapewniające udział przedsiębiorstw w procesie wdrażania i monitorowania RIS i inteligentnych specjalizacji odpowiedzialne za: kontynuację prac w zakresie identyfikacji nowych, potencjalnych obszarów inteligentnej specjalizacji; formułowanie priorytetowych kierunków prac badawczych w ramach obszarów inteligentnej specjalizacji (regionalnych agend badawczych); weryfikację trafności wyboru obszarów inteligentnej specjalizacji i kierunków prac badawczych; udział w opracowaniu programów wdrożeniowych RIS; udział w formułowaniu zasad i warunków wsparcia specyficznych dla obszarów inteligentnej specjalizacji regionu; uszczegółowienie zakresu informacji gromadzonych przez system monitorowania RIS; wspomaganie prac Instytucji Zarządzającej RIS w zakresie oceny bieżącej realizacji strategii; konsultowanie i opiniowanie tematów oraz zakresu analiz i badań, w tym ewaluacji. Źródło: Opracowanie własne na podstawie [dostęp ] 124 Rada zbiera się przynajmniej dwa razy do roku. Podejmuje decyzje w formie uchwały w głosowaniu jawnym zwykłą większością głosów przy obecności co najmniej 1/3 składu osobowego. Obsługę biurowo-administracyjną Rady zapewnia Departament Rozwoju Regionalnego i Funduszy Europejskich Urzędu Marszałkowskiego Województwa Mazowieckiego Wydział Innowacyjności. 125 Regionalna Strategia Innowacji dla Mazowsza do 2020 roku. 77

78 Eksperci uczestniczący w badaniach podkreślali dużą złożoność systemu oraz czas niezbędny na jego pełne wdrożenie. Złożoność wynika m.in.: ze znacznej liczby i różnorodności instrumentów finansowania RIS WM, które bezpośrednio lub pośrednio będą wpływać na przedmiot monitorowania RIS WM (m.in. środki własne Samorządu Województwa Mazowieckiego, środków innych jednostek samorządu terytorialnego, środków prywatnych czy też funduszy strukturalnych, takich jak PO IR, RPO WM, PO PC, PO WER, PROW, Horyzont 2020); konieczności włączenia i skoordynowania działań i przepływu informacji w zakresie monitorowania pomiędzy różnymi komórkami organizacyjnymi UMWM, instytucji podlegających pod Zarząd Województwa i niezależnych od niego (w tym instytucjami wdrażającymi RIS WM). Doświadczenia innych regionów kraju, jak np. z województwa podkarpackiego, pokazują ponadto, że samo wdrożenie systemu monitorowania RIS nie stanowi końca prac. Szczególnie gdy jest to proces realizowany po raz pierwszy, z pewnością pojawi się konieczność modyfikacji i adaptacji różnych jego elementów. Przykładem może być modyfikacja zestawu wskaźników czy też doprecyzowanie metodologii monitorowania w zakresie regionalnych inteligentnych specjalizacji. Przede wszystkim jeszcze chciałabym raz podkreślić ten bardzo skomplikowany charakter systemu i potrzebę długiego czasu na tworzenie systemu, szczególnie w takiej sytuacji, jaka miała miejsce, że była konieczność wprowadzania zmian regionalnych strategii innowacji i to powodowało przebudowanie i całą rewolucję koncepcji na temat monitoringu, innowacyjności tego, budowy tego systemu, po drugie to, to zróżnicowanie w regionach. IDI4 Kolejnym problemem zidentyfikowanym zarówno w trakcie analizy danych zastanych, jak też formułowanym niejednokrotnie przez uczestników wywiadów IDI oraz panelu ekspertów jest częsty brak pełnego zrozumienia idei RIS wśród wielu typów respondentów, w tym osób bezpośrednio zaangażowanych w podejmowanie decyzji mających wpływ na innowacyjność regionu. Objawia się to chociażby tym, że dotychczas wdrażaniem systemu zajmują się przede wszystkim osoby z komórki organizacyjnej UMWM bezpośrednio zaangażowanej przy realizacji strategii. Natomiast szereg instytucji, które będą odpowiedzialne m.in. za zasilanie danymi systemu, dotychczas nie ma pełnej wiedzy i świadomości roli i zadań, jakie staną się ich udziałem po jego uruchomieniu. No i plus to zasilanie systemu, bardzo istotne do funkcjonowania, konieczność zmiany, dostosowywania się systemu do warunków, zasilanie, czas, skomplikowany charakter, chciałabym, żeby to było podkreślone, bo no niestety, no jest to i nowy temat, i jeszcze mało osób jak gdyby tym się zajmuje chyba i nie każdy ma tę świadomość, czy to z decydentów, podmiotów, które zajmują się bądź będą się zajmowały tam monitorowaniem innowacyjności, że to jest naprawdę skomplikowane i trudne, szczególnie postawienie takiego systemu i uruchomienie tej machiny wymiany informacji, no ale na tym się opiera wszystko, więc no, to sieciowanie musi nam pójść. IDI15 Największą trudność sprawia jednak uzyskanie informacji na temat faktycznego wpływu wdrażania RIS na podnoszenie innowacyjności regionu. Wynika to z szeregu czynników, m.in. rozproszonych działań podejmowanych przez różnego typu instytucje i w ramach zróżnicowanych źródeł finansowania, mających na celu podnoszenie innowacyjności regionu, jak również trudność w odseparowaniu wpływu faktycznie podejmowanych działań na wspomnianą innowacyjność od czynników niezależnych od tych działań: 6.4. Weryfikacja i aktualizacja wskaźników określonych w RIS dla Mazowsza, w tym zintegrowanego wskaźnika benchmarkingu Pytanie badawcze: P4.d) Weryfikacja i aktualizacja wskaźników określonych w RIS dla Mazowsza, w tym zintegrowanego wskaźnika benchmarkingu 78

79 Z uwagi na to, że zgodnie z założeniami projektu poziom realizacji strategii ma być monitorowany za pomocą wskaźników odpowiadających poszczególnym celom sformułowanym w Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza, weryfikacja wskaźników określonych w RIS objęła m.in. analizę spójności wskaźników na poziomie celu głównego i celów strategicznych. Przeprowadzone badanie wykazało, że wszystkie wskaźniki celu głównego są zasilane przez wskaźniki niższego rzędu. Ustalono również, że funkcjonujące w ramach strategii monitoringu wskaźniki celów strategicznych bardzo dobrze opisują wszystkie cele operacyjne. Na obecnym etapie wskaźniki zostały opracowane zgodnie z rekomendacjami wynikającymi z poprzednich badań realizowanych w ramach projektu, m.in. Raportu badawczo-analitycznego dla systemu monitoringu i ewaluacji Regionalnej Strategii Innowacji, i zaktualizowane ( Założenia monitoringu innowacyjności województwa mazowieckiego. Aktualizacja, Warszawa 2014). W obecnej postaci ich konstrukcja nie budzi zastrzeżeń. W pełni uzasadnionym i niebudzącym zastrzeżeń jest również wykorzystanie zintegrowanego wskaźnika benchmarkingu odzwierciedlającego sytuację regionu na tle innych regionów w sposób syntetyczny. Wskaźnik ten ma przede wszystkim zastosowanie na poziomie oceny strategicznej, umożliwiając kontrolę osiągania podstawowych celów RSI. Konstrukcja tego wskaźnika zakłada podejście mieszane, łączące zasady stosowane dla ewaluacji, monitoringu i benchmarkingu 126. Metodologia obliczania wskaźnika zakłada, że jego wartość determinuje odwrotność sumy punktów określających miejsce regionu w podrankingach według poszczególnych zmiennych przy założeniu, że każda zmienna ma taką samą wagę. Wartości wskaźnika zostały wyrażone jako wartość procentowa maksymalnej liczby punktów, jaką potencjalnie mógł otrzymać region w przypadku, gdyby uplasował się na pozycji lidera. W ten sposób skonstruowany wskaźnik benchmarkingu umożliwia uwzględnienie różnych wskaźników o różnym kierunku (których wyższe wartości są bardziej lub mniej pozytywne lub negatywne), dlatego że dzięki tworzeniu rankingów zawsze uporządkujemy województwa zgodnie ze znaczeniem wskaźnika. Z tego punktu widzenia konstrukcja wskaźnika jest prawidłowa, aczkolwiek nie oznacza to, że jego obliczenie jest procesem prostym. Ze względu na wspomnianą we wcześniejszych częściach raportu wielowymiarowość zagadnienia innowacyjności szeroki jest również zakres metod zbierania informacji do badania tego systemu. I tak, obok metod ilościowych (badania ankietowe, pozyskiwanie zastanych danych statystycznych), stosuje się różnego rodzaju metody jakościowe (desk research, wywiady, panele eksperckie, studia przypadków itp.). Zastosowanie wielu metod badawczych pozwala na uniknięcie powierzchownej analizy oraz zmniejszenie ryzyka popełnienia błędu pomiarowego. Jednym z kluczowych problemów w zakresie monitoringu innowacyjności są również opóźnienia w udostępnianiu danych statystycznych wynoszące od kilku do kilkunastu miesięcy w stosunku do zakończenia roku, którego dotyczą dane. Dla przykładu, dane za rok 2013 dostępne są w GUS na jesieni roku Sprawia to, że raporty monitoringowe często są opóźnione nawet o półtora roku w stosunku do roku monitorowanego. Reasumując, trudności pomiaru wskaźników w ramach monitorowania innowacyjności dotyczą głównie obszarów takich jak: niska dostępność danych regionalnych, braki i/lub ich wąski zakres; powszechnie stosowane wskaźniki oparte na danych statystycznych częściej dotyczą podażowej niż popytowej strony innowacyjności; dane dotyczące rozwoju nowoczesnych technologii szybko się dezaktualizują, zaś cechą charakterystyczną innowacji jest to, że efekty jej wdrożenia zwykle ujawniają się po dłuższym czasie; niektóre zjawiska (szczególnie społeczne) ciężko jest oceniać przez pryzmat wskaźników liczbowych. W opinii ekspertów, najważniejszym kolejnym krokiem w zakresie przyjętego zestawu wskaźników będzie operacjonalizacja sposobu ich pomiaru. Dotyczy to w szczególności tych wskaźników, dla których wskazanym źródłem w strategii RIS WM jest Monitoring rezultatów Działań w ramach RIS. Rekomenduje się zatem, aby dla każdego wskaźnika opracować szczegółową metodologię pomiaru ze wskazaniem takich elementów jak: źródło informacji (np. nazwa instytucji czy też bazy danych); 126 K. Pylak, P. Czyż, T. Klimczak, Raport badawczo-analityczny dla systemu monitoringu i ewaluacji Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza, Warszawa

80 cykl, w jakim dane są publikowane w RIS WM przyjęto roczny cykl w zakresie monitorowania, dlatego też należy zweryfikować i zapewnić w takim samym cyklu pozyskiwanie danych w zakresie podejmowanych działań; sposób pozyskania danych, np.: o jeżeli dane są gromadzone przez instytucję wdrażającą dane działanie, to m.in. dział do kontaktu, format przekazywanych danych oraz ewentualne uzupełnienie danych o analizę ekspercką; o jeżeli dane są gromadzone w ramach istniejących baz, to m.in. sposób ich ściągnięcia (samodzielne wyeksportowanie pliku czy też udostępnienie danych na wniosek) oraz format; jeżeli zasadne, to sposób wyliczenia wskaźnika w oparciu o pozyskane dane (np. formuły, przyjęte założenia) Wpływ zmiany Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza na projektowanie systemu informatycznego dotyczącego monitoringu innowacyjności Mazowsza Pytanie badawcze: P2.c) Wpływ zmiany Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza na projektowanie systemu informatycznego dotyczącego monitoringu innowacyjności Mazowsza Opracowanie systemu informatycznego dotyczącego monitorowania innowacyjności Mazowsza (przyjęty akronim SMERIS) wpisuje się w dwa z celów szczegółowych projektu Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza : identyfikacja i wdrożenie systemowych narzędzi służących efektywnemu zarządzaniu i monitorowaniu procesu wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza do 2015 r.; inwentaryzacja dostępnych danych, ich uzupełnienie w celu budowy systemu monitoringu i ewaluacji, wspomaganego rozwiązaniami IT. Sama koncepcja systemu monitorowania powstała w listopadzie 2013 r. 127, a więc w momencie gdy trwały pierwsze prace w zakresie zdefiniowania inteligentnych specjalizacji województwa mazowieckiego (w tym okresie organizowano m.in. dwa cykle spotkań roboczych, przy czym w trakcie drugiego cyklu były już prezentowane wstępnie przyjęte obszary). Warto podkreślić, że w opracowanej koncepcji brak jest jakichkolwiek odniesień w zakresie czy to ogólnych zapisów, czy też wymagań funkcjonalnych do kwestii monitorowania inteligentnych specjalizacji. Należy również podkreślić, że do momentu ogłoszenia przetargu na realizację systemu w maju 2014 r. nie zaszły w dokumentacji żadne zmiany w tym zakresie. Tym bardziej postawione pytanie badawcze odnośnie wpływu zmiany RIS WM na projekt systemu jest zasadne. Na wstępie analizy w tej części należy podkreślić dużą złożoność zaprojektowanego systemu. Złożoność systemu wynika m.in. z przyjętych wymagań funkcjonalnych w zakresie poszczególnych modułów 128 : 1. moduł administracyjny (11 wymagań funkcjonalnych); 2. moduł podstawowy (22 wymagania funkcjonalne); 3. moduł badawczy (18 wymagań funkcjonalnych); 4. moduł graficznej prezentacji danych (30 wymagań funkcjonalnych); 5. moduł analiz wskaźnikowych (5 wymagań funkcjonalnych); 6. moduł wdrażania rekomendacji (11 wymagań funkcjonalnych); 7. moduł komunikacji (2 wymagania funkcjonalne). Ponadto wykonawca systemu był zobligowany również do zapewnienia zgodności z kilkudziesięcioma wymaganiami pozafunkcjonalnymi w zakresie ogólnym, platformy systemowej, bezpieczeństwa, ergonomii oraz integracji. Biorąc pod uwagę ww. aspekty, można stwierdzić, że SMERIS w momencie jest najbardziej zaawansowanym rozwiązaniem informatycznym w Polsce służącym monitorowaniu wdrażania RIS, pod wieloma aspektami przewyższający np. system stworzony w województwie podkarpackim. 127 Koncepcja systemu informacyjnego monitorowania i ewaluacji Regionalnej Strategii Innowacji Województwa Mazowieckiego, Warszawa Szczegółowy Opis Przedmiotu Zamówienia na wykonanie i wdrożenie systemu informatycznego monitorującego Regionalną Strategię Innowacji Województwa Mazowieckiego (RIS WM) wraz z załącznikami. 80

81 System zawiera wszelkie niezbędne moduły do prowadzenia monitoringu wdrażania RIS WM, m.in. analizy wskaźnikowej, graficznej prezentacji danych, wdrażania rekomendacji oraz komunikacji. Nie wszystkie regiony w Polsce zdecydowały się na implementację rozwiązań informatycznych na potrzeby monitorowania wdrażania RIS. Wdrożenie systemu przez województwo mazowieckie po innych województwach w kraju ma szereg zalet (m.in. możliwość wykorzystania dobrych praktyk z innych regionów kraju czy uwzględnienia zmian dokonanych w RIS dla okresu ). Nie zmienia to faktu, że stworzenie systemu informatycznego jest uważane w opinii osób zaangażowanych we wdrażanie RIS za istotne wyzwanie. Najbardziej ryzykownym zadaniem było stworzenie systemu informatycznego do systemu monitorowania i innowacyjności. IDI4 Zgodnie z ogólnie panującym przekonaniem stworzenie platformy było konieczne, aby uporządkować i częściowo zautomatyzować procesy pozyskiwania, przetwarzania i udostępniania informacji na temat wartości monitorowanych wskaźników. Dostarczają informacji. One nie są efektowne, tak to nazwijmy, bo rzadko który system monitorowania zawierający same dane jest efektowny. Ale do kształtowania pilotki czy kształtowania tego, co się dzieje, jest niezbędny i z tego względu uważam, że spełnia swoją rolę. Dlatego też ten nasz system jest dość rozbudowany, jest bardzo dużo wskaźników, które niekoniecznie są interesujące. Tych wskaźników jest dużo z założeniem, że nie wszystkie muszą być naraz wykorzystywane. Natomiast czasami, jak się sięga do pewnych źródeł informacji i ich nie ma, to wtedy wiadomo, że jest problem, bo ich nie mamy. Ja uważam, że powinien mieć wiele aspektów zawartych, możliwie dużo wskaźników. Nie wszystkie te wskaźniki mogą być wykorzystywane, ale one są niezbędne, bo potem jak potrzebujemy tych danych, to nigdzie ich nie ma. One nie są efektowne, ale spełniają swoją rolę. IDI4 Należy jednak podkreślić, że samo stworzenie systemu nie zautomatyzuje w pełni procesu monitorowania wdrażania RIS przy pomocy opracowanego zestawu wskaźników w powiązaniu ze zidentyfikowanymi danymi. Konieczne jest stworzenie zespołu składającego się z minimum dwóch osób (administrator systemu oraz osoba zasilająca system danymi i generująca wyniki) i zapewnienie trwałych mechanizmów finansowania ich etatów. Tylko monitorowanie to nie jest samo narzędzie. Potrzeba do tego administratora, ale nie informatyka, tylko kogoś, kto zapewnia aktualność, kompletność danych i to nie jest praca na kawałek etatu, tylko co najmniej pełnoetatowa. Informacje pozyskujemy nie z jednego źródła, tylko z różnych źródeł, więc administrator musi być animatorem, kimś, kto utrzymuje relacje z firmami, które te dane mają wpisywać. Dołożyłabym tam jeszcze jeden etat przynajmniej do tego [ ] samo narzędzie nie wystarcza. Ono musi być zarządzane, uzupełniane merytorycznie. Jedną z ważnych funkcji zaimplementowanych w systemie jest możliwość dodawania nowych wskaźników. Zwiększa to z jednej strony elastyczność systemu, a z drugiej eliminuje ryzyko związane z brakiem wcześniej zaimplementowanych wskaźników. O tym, że jest to ważne z punktu widzenia aktualizacji strategii RIS, przekonywali badani eksperci. Na pewno trzeba go aktualizować, bo tam w regionalnych strategiach są wskaźniki, które wskazują te kluczowe elementy do badania rozwoju regionalnych, inteligentnych specjalizacji. I teraz systemy muszą być aktualizowane względem tych strategii. IDI14 Innowacyjnym elementem w stosunku do systemów informatycznych funkcjonujących w innych regionach kraju jest możliwość wprowadzania wskaźników syntetycznych wraz z formułami umożliwiającymi ich obliczanie. Ponadto już na etapie projektowania systemu został opracowany liczny zbiór wskaźników, znacznie wykraczający poza ramy RIS. Zmieniają się wskaźniki. My to rozwiązaliśmy w ten sposób, że ponieważ system jest dość duży i skomplikowany i zawiera tych wskaźników więcej niż to, co w samym dokumencie zostało zawarte. Zawiera to, co było w poprzednim dokumencie, i zawiera to, co jest w tym dokumencie. Zakres tych wskaźników po prostu jest większy. Zmiany wskaźników w celu zmiany strategii innowacji w ten sposób zostały tak jakby ominięte. Biorąc 81

82 pod uwagę skomplikowanie tego systemu, mogliśmy sobie na to pozwolić. Trzeba było uwzględniać perspektywę tej poprzedniej strategii i obecnej. IDI4 Na to, jak ważna jest elastyczność systemu, wskazywało większość rozmówców IDI, tak aby ewentualne zmiany RIS w przyszłości nie miały wpływu na jego funkcjonowanie. Wydaje mi się, że system powinien być na tyle elastyczny, że zmiany RIS nie powinny mieć na to żadnego wpływu. IDI2 Z dużym zestawem wskaźników wiąże się jednak ryzyko zwiększenia pracochłonności w zakresie pozyskania danych. Taka sytuacja miała miejsce m.in. w województwie podkarpackim, gdzie w trakcie wdrażania RIS wstępny zestaw wskaźników ulegał modyfikacjom (redukcja liczby wskaźników). W RIS nie jest doprecyzowana kwestia sposobu monitorowania wdrażania strategii w obrębie inteligentnych specjalizacji regionu. W innych regionach kraju można zidentyfikować różne podejścia w tym zakresie, m.in. wyodrębnienie wskaźników ilościowych odnoszących się tylko do tych sektorów gospodarki, które są powiązane z inteligentnymi specjalizacjami (tak jest np. w województwie lubelskim). Taki sposób implementacji monitoringu nie powinien stanowić problemu z punktu widzenia systemu SMERIS, który umożliwia dodawanie nowych wskaźników. Z kolei w trakcie przeprowadzonego panelu ekspertów pojawiły się opinie, że monitorować wdrażanie RIS w obrębie inteligentnych specjalizacji można poprzez zastosowanie panelu przedsiębiorstw (w sposób zbliżony, jak robi to PARP na potrzeby realizowanych badań 129 ). W przypadku podjęcia decyzji o zastosowaniu tego typu podejścia zostały w SMERIS stworzone stosowne narzędzia w zakresie udostępniania ankiet on-line oraz gromadzenia pozyskanych na ich podstawie wyników. Jednym z istotnych zagrożeń dla funkcjonowania SMERIS w perspektywie jest brak przeprowadzonej fazy testowania związanej już z faktycznym wykorzystaniem systemu. Należy jednak podkreślić, że jest to zagrożenie typowe w procesie uruchamiania tak złożonych systemów. Ponadto w chwili obecnej trwa wstępne zasilanie systemu danymi (m.in. wartości historyczne i wartości bazowe dla przyjmowanych wskaźników). Ten proces pozwala na bieżąco wychwytywać ewentualne błędy i je korygować w okresie wdrażania systemu oraz ewentualnie w okresie, w którym będzie on objęty gwarancją. Później większym problemem niż samo techniczne wprowadzanie danych do systemu będzie aktywizacja sieci instytucji (aktorów systemu innowacji regionalnej) zaangażowanych przy realizacji projektu, aby w sposób autonomiczny i regularny zasilała system danymi. Doświadczenia z innych regionów kraju pokazują, że szczególnie w przypadku przedsiębiorstw wyzwaniem może być przekonanie przedstawicieli tej grupy, aby w sposób systematyczny i samodzielny zasilała system danymi (co wynika m.in. ze znacznego obciążenia przedsiębiorców obowiązkami w zakresie sprawozdawczości). Jednak istnieje możliwość jego rozbudowy poprzez dodanie nowych modułów wynikających ze zidentyfikowanych potrzeb zespołu monitorującego RIS. Może właśnie okazać się, chociażby na przykładzie wskaźników, o których wcześniej wspomniałam, że monitorowanie części wskaźników nie jest potrzebne, bo one nie do końca będą opisywać to, co jest interesujące, jest potrzebne, więc zmiana, na przykład dodanie nowych obszarów specjalizacji albo rezygnacja z któregoś, będzie wymuszała jakby zmianę systemu informatycznego też przez dodanie pewnych funkcjonalności albo ich ograniczenie. IDI5 Liczni respondenci wskazywali konieczność zachowania spójności systemów pomiędzy różnymi regionami, chociaż ten element, biorąc pod uwagę autonomię poszczególnych instytucji w zakresie monitorowania RIS, w obecnych uwarunkowaniach nie jest możliwy do realizacji. Ja bym tutaj zwróciła uwagę na konstrukcję w ogóle i budowę takiego systemu informatycznego, po to, żeby on mógł być rozbudowywany później, bo wiadomo, że innowacje to jest taki temat dynamiczny i te specjalizacje mogą się zmieniać, mogą się rozszerzać, a to będzie skutkowało jakąś tam zmianą oczywiście dokumentów 129 Szczegóły dostępne pod adresem: 82

83 programowych, ale za tym będzie musiała iść przebudowa systemu monitorowania danego województwa, więc, po pierwsze, te systemy powinny być jak najbardziej spójne ze sobą, na poziomie kraju, żeby były porównywalne ich zawartości, a po drugie, no to powinny uwzględniać możliwości jakby takiej, jakby takiego modułowego dobudowywania, zmieniania, przebudowania tego systemu. IDI15 Tymczasem w większości przypadków w Polsce systemy informatyczne, poza kilkoma wyjątkami, są na relatywnie początkowym etapie realizacji albo w ogóle nie istnieją. Co więcej, w poprzednich RIS część regionów takie systemy stworzyła, ale one też dosyć często były skorelowane z systemami monitoringu programów operacyjnych. W praktyce po zakończeniu programu operacyjnego te systemy nie zawsze są dostosowane do nowych strategii, nowych programów. Podsumowując niniejszą część, należy podkreślić, że prace nad systemem SMERIS trwały w okresie aktualizacji RIS WM. Najbardziej istotną zmianą jest rozszerzenie strategii o konieczność monitorowania zdefiniowanych obszarów inteligentnych specjalizacji. Jest to też jednocześnie element, który w największym stopniu wpływa na projektowanie systemu informatycznego dotyczącego monitoringu innowacyjności Mazowsza poprzez m.in. prawdopodobną konieczność dodania nowych wskaźników związanych z monitorowaniem innowacyjności w obrębie tych specjalizacji oraz ich wizualizację. Należy jednak podkreślić, że przyjęte wymagania funkcjonalne tworzonego systemu 130 wskazują, że system będzie na tyle elastyczny, że jakiekolwiek zmiany w tym zakresie powinny być możliwe do wprowadzenia w systemie przy obecnych funkcjonalnościach. Wynika to m.in. z zapisów dotyczących możliwości dodawania nowych wskaźników, możliwości tworzenia wskaźników agregatowych czy też sposobów ich wizualizacji. 130 Szczegółowy Opis Przedmiotu Zamówienia na wykonanie i wdrożenie systemu informatycznego monitorującego Regionalną Strategię Innowacji Województwa Mazowieckiego (RIS WM) wraz z załącznikami. 83

84 7. Uwarunkowania realizacji projektu Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza 7.1. Cele projektu, rola systemu monitoringu w zwiększaniu świadomości proinnowacyjnej oraz absorbpcji i dystrybucji innowacji Pytanie badawcze: P1.c) Cele projektu Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza, rola systemu monitoringu w zwiększaniu świadomości proinnowacyjnej oraz absorbcji i dystrybucji innowacji DZ, IDI Celem projektu pn. Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza jest zapewnienie właściwego poziomu nadzoru procesów wdrażania Strategii w województwie mazowieckim poprzez budowę i uruchomienie systemu monitoringu tych procesów. Cel główny projektu zostanie zrealizowany poprzez osiągnięcie następujących celów szczegółowych: C1. identyfikację i wdrożenie systemowych narzędzi służących efektywnemu zarządzaniu i monitorowaniu procesu wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza; C2. inwentaryzację dostępnych danych, ich uzupełnienie w celu budowy systemu monitoringu i ewaluacji, wspomaganego rozwiązaniami IT; C3. określenie stanu i potrzeb regionu w zakresie innowacyjności wypracowanie mechanizmów bieżącego monitorowania i modelowania przyszłych trendów i diagnoz innowacyjności; C4. budowę spójnej polityki innowacji opartej na komunikacji różnych środowisk; C5. wzrost świadomości dotyczącej innowacyjności u przedsiębiorców z województwa mazowieckiego; C6. animację nowoczesnej kultury innowacji; C7. wypracowanie mechanizmów niwelowania różnic w województwie mazowieckim. RIS jest systemem tworzonym wielowątkowo i wielowymiarowo przy zaangażowaniu dużej liczby osób i instytucji. Dzięki temu jest w stanie przedstawić faktyczne potrzeby i oczekiwania jednostek gospodarczych (przedsiębiorstw i organizacji z ich otoczenia) w zakresie tworzenia warunków sprzyjających wdrażaniu innowacji. Jednak zasadniczy cel wdrażania RIS, zarówno w Polsce, jak i w innych regionach europejskich, koncentruje się na zwiększaniu świadomości dużego znaczenia innowacji dla rozwoju gospodarczego 131. Warto podkreślić, że zostało to odzwierciedlone w sformułowanych celach szczegółowych projektu Budowa systemu monitoringu C4, C5 i C6. Ponadto każdy ze sformułowanych celów przyczynia się do absorpcji i dystrybucji innowacji. Systemy monitorowania i ewaluacji wdrażania RIS w regionach koncentrują się na przetwarzaniu znacznej ilości danych na temat sytuacji gospodarczej w celu oceny stopnia realizacji strategii w regionie. Kontroli postępu wdrażania strategii, sprawdzania, jakie przynosi efekty. Daje możliwość modyfikowania bieżącego celu w założeniu działań i tak naprawdę ocenia skuteczność. IDI2 Poziom świadomości innowacyjnej jest podnoszony w związku z realizacją RIS zarówno na terenie Mazowsza, jak też w innych regionach kraju, zarówno dzięki zaangażowaniu interesariuszy na etapie pozyskiwania i przetwarzania danych, jak również udostępniania ich szerokiemu gronu odbiorców. Monitoring wiąże się z tym, że potrzebne są nam i urzędom marszałkowskim dane, a te dane są dostarczane z urzędów statystycznych, z jednostek, które zajmują się statystyką regionalną i krajową. A te z kolei są zbierane w pewien sposób od beneficjentów. Także moim zdaniem ma to znaczenie. Bo cały ten proces, cały system monitorowania angażuje beneficjentów i jednostki, które są zaangażowane w ten proces, w związku z czym wydaje mi się, że powinna wzrastać świadomość. IDI14 Poprzez udostępnianie tych danych różnego rodzaju interesariuszom RIS WM jednocześnie realizuje postulat zwiększania świadomości innowacyjnej. 131 Założenia polityki naukowej, naukowo-technicznej i innowacyjnej państwa do 2020 roku. 84

85 Dostarczanie administracji, ale też podmiotom, interesariuszom czy to przedsiębiorcom, czy innym podmiotom, świeżych danych na temat sytuacji społeczno-gospodarczej regionu. Tak bym to określiła, że to jest główny cel. [ ] Jest to narzędzie, które podnosi świadomość innowacyjną, ale jeżeli ktoś korzysta z tego typu narzędzi, to pośrednio tę świadomość sobie podnosi, poprzez nawet analizę informacji, które to narzędzie umożliwia, przekazuje. IDI5 Ważne jest jednak, aby sposób prezentacji danych był czytelny i intuicyjny, a sam system ogólnie dostępny. Takie kryteria spełnia finalizowany system SMERIS, który w założeniu jest systemem ogólnodostępnym z poziomu przeglądarki internetowej. Ponadto system umożliwia dostęp do graficznej prezentacji danych z wykorzystaniem map i wykresów oraz umożliwia eksport danych na potrzeby dalszej ich analizy. Eksperci uczestniczący w badaniach przytoczyli przykład z województwa wielkopolskiego, gdzie sposób komunikowania wyników z monitoringu wykorzystuje interfejs graficzny oraz sygnalizację świetlną (kolory zielone, żółte, czerwone). Cel strategii, cele szczegółowe czy też działania są ilustrowane w określonym cyklu czasowym. Światło zielone oznacza realizację zakładanych celów, żółty że są jakieś niedociągnięcia, muszą poprawić ten aspekt, czerwony natomiast zagrożenie wymagające podjęcia radykalnych działań. Wydaje mi się, że to dla szerokiego grona odbiorców, które nie analizuje bardzo szczegółowo tego celu, po prostu łatwo mu jest ocenić, na jakim etapie jest strategia i czy cele, które zostały określone, są zrealizowane czy jednak nie. IDI5 Jednym z bardzo dobrych przykładów zwiększania świadomości proinnowacyjnej przedsiębiorstw oraz wspierania absorbcji i dystrybucji innowacji jest tworzenie punktów informacyjnych i zapewnienie przedsiębiorcom innych mechanizmów kontaktu i konsultacji kwestii innowacyjnego rozwoju regionu. Ja pamiętam jego podstawowe pierwsze założenia związane z puntami informacyjnymi, które właśnie miały udzielać informacji dla przedsiębiorców czy dla społeczeństwa na temat działalności innowacyjnej firm najbliższego otoczenia czy w ogóle samorządu, czy regionu. I jeżeli w tym zakresie system monitorowania będzie działał, to aspekt edukacyjny będzie też bardzo mocno akcentowany. Będzie miał też dość dużą wagę. IDI2 Wśród innych ważnych działań zwiększających świadomość proinnowacyjną przedsiębiorstw zrealizowanych w ramach projektu można wskazać organizację licznych spotkań, infoseminariów oraz konferencji. Ponadto w ramach RIS WM powołano cztery grupy robocze, z których każda jest przypisana do jednej z inteligentnych specjalizacji regionu. Utworzone grupy cechuje duża aktywność, o której świadczy organizacja wielu spotkań w 2015 roku. Sam proces powstawania RIS WM stanowił doskonały przykład aktywizacji regionalnych i lokalnych środowisk związanych z rozwojem innowacyjności poprzez szereg działań o charakterze konsultacji społecznych dokumentu. Poprzez przetworzenie danych na temat sytuacji w regionie system RIS dostarcza informacji umożliwiających bardziej efektywne kształtowanie polityki innowacyjnej w regionie. Jest to jeden z podstawowych celów systemu, podkreślanych przez wielu ekspertów uczestniczących w badaniach, tj. wsparcie procesów decyzyjnych w regionie w oparciu o bieżące informacje pozyskiwane i przetwarzane w ramach wspomnianego systemu oraz analiz wyników już podjętych działań. Z drugiej strony dla osób, które jakby przyglądają się RIS albo są współtwórcami, gdzieś tam dalej jest, po pierwsze, wskaźnikiem, czego region oczekuje, w którą stronę planować swoje działania, jak się jakby może nie dopasować, tylko uzupełniać całą tę układankę, gdzie się odnaleźć, no w takiej dłuższej perspektywie czasu. To nie są takie działania ad hoc. Patrząc na monitoring, ja jestem w stanie zobaczyć, czego kto ode mnie oczekuje, w jakim okresie czasu i czy ja jestem w stanie sprostać temu i gdzie są jakie odchylenia. No to jest monitoring. A dzięki temu ktoś, kto jakby realizuje monitoring, jest w stanie zabezpieczyć też no i moje bezpieczeństwo, innych, ale też mi wskazać na przykład źródło, idziemy w prawo albo idziemy w lewo. IDI10 85

86 Warto również podkreślić, że niektórzy z respondentów mimo wszystko zdają się nie dostrzegać znaczącej roli systemu RIS w zakresie absorpcji i dystrybucji innowacji, wskazując w tym miejscu daleko większą rolę funduszy finansujących innowacyjny rozwój przedsiębiorstw. Inni z kolei podkreślają przede wszystkim pośrednią rolę samego systemu. Należy podkreślić, że RIS jest dokumentem strategicznym, w ramach którego stworzony system służy monitoringowi innowacji w regionie, a nie faktycznemu wspieraniu procesów innowacyjnych. Samo wsparcie może być realizowane w ramach chociażby instrumentów finansowania z RPO WM. Dystrybucja innowacji, no pewnie bezpośrednio nie, bo tak naprawdę system monitoringu bardziej jakby obserwuje to, jak ta dystrybucja innowacji następuje, ale rozumiem, że jakby pośrednio może wpływać o tyle, że świadomość tego, jak te procesy przebiegają, może w pewnym sensie kształtować dystrybucję innowacji w przyszłości. Więc w taki pośredni sposób tak, w bezpośredni nie. IDI10 Podsumowując, należy stwierdzić, że cele RIS związane ze zwiększaniem poziomu świadomości innowacyjnej są z pewnością osiągane, zarówno poprzez zaangażowanie interesariuszy, jak też udostępnianie wyników monitoringu zainteresowanym podmiotom. Pośrednio wpływa również na absorpcję i dystrybucję innowacji, chociaż należy pamiętać, że w tym zakresie istnieje szereg narzędzi bezpośredniego wpływu na te obszary (chociażby programy finansowania RPO WM czy też PO IR) Aktualny stan realizacji projektu Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza Pytania badawcze: P4.a) Aktualny stan realizacji projektu Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza P2.a) Wpływ złożoności systemu monitorowania na realizację projektu Budowa systemu monitoringu i podstaw wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza obejmuje trzy główne płaszczyzny aktywności, a mianowicie: płaszczyznę metodologiczną (m.in. diagnoza stanu wyjściowego, opracowanie metodyk, określenie systemu wskaźników stworzenie teoretycznych podstaw systemu monitoringu); płaszczyznę analityczną (m.in. wskazanie źródeł agregacji danych, opracowanie narzędzi/instrumentów wdrażania, badania uzupełniające, przygotowanie założeń procesu ewaluacji); płaszczyznę wdrożeniową (m.in. dotyczącą uruchomienia i ewaluacji systemu monitoringu wyposażonego w system IT, działania informacyjno-promocyjne) 132. Zgodnie z założeniami projektu system monitoringu podporządkowany został celom przedstawionym na Rysunek

87 Rysunek 2. Schemat systemu monitoringu Źródło: Opracowanie na podst. Podręcznik metodologiczny systemu monitoringu innowacyjności województwa mazowieckiego wraz ze Słownikiem, Warszawa 2013, dostępny na dztwa_mazowieckiego.pdf [dostęp ] W ramach projektu Budowa systemu monitoringu i podstaw ewaluacji wdrażania Regionalnej Strategii Innowacji dla Mazowsza do tej pory opracowano m.in. kilkadziesiąt raportów badawczo-analitycznych dotyczących różnych zagadnień związanych z innowacyjnością regionu, założenia koncepcyjne systemu zasilania dla monitoringu i ewaluacji, powołano Mazowiecką Radę Innowacyjności stanowiącą uzupełnienie instytucjonalnego systemu wdrażania RSI, uruchomiono platformę informatyczną systemu monitoringu i ewaluacji, cyklicznie organizowane są infoseminaria i wydarzenia konferencyjne, których celem jest prezentacja głównych wniosków, rekomendacji i strategii opracowanych w ramach projektu. Działania te zawierają się w Tabela 21. Tabela 21. Działania podjęte w ramach systemu wdrażania, monitoringu i ewaluacji Mazowsza, stan na sierpień 2015 r. Zadanie Działanie Sposób realizacji Efekty Prace metodologiczne ciągłe Diagnoza potencjału innowacyjnego Przegląd dostępnych wyników badań, raportów oraz dokumentów odnoszących się do uwarunkowań i czynników rozwoju społeczno-ekonomicznego regionu i kraju w celu identyfikacji potencjału rozwojowego Mazowsza. Analiza danych statystycznych dotyczących gospodarki, innowacyjności i nauki. Analiza dotycząca dobrych praktyk w zakresie badań diagnostycznych i monitoringu w Polsce i na świecie; Analiza najnowszych tendencji i inicjatyw w zakresie metodologii badań i analiz innowacyjności (KE, OECD); Identyfikacja sektorów działalności, procesów usługowych i technologii istotnych z punktu widzenia rozwoju regionalnej gospodarki, a także barier ograniczających innowacyjność. Przygotowanie raportu otwarcia ( Innowacyjne Mazowsze stan po uchwaleniu Strategii ) i jego aktualizacja (Badanie i aktualizacja raportu otwarcia pn. Innowacyjne Mazowsze stan innowacyjności po uchwaleniu RIS Mazovia ); Opracowanie założeń do metabazy systemu monitoringu oraz publikacji pn. Podręcznik 87