Copyright by Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa (FDPA), Warszawa Zdjęcie na pierwszej stronie okładki Mariusz Szczygieł / Fotolia.

Transkrypt

1

2

3

4 Zespół autorów: Artur Bołtromiuk, Barbara Fedyszak-Radziejowska, Izasław Frenkel, Iwona Nurzyńska, Krzysztof Pankowski, Walenty Poczta, Monika Stanny, Krystyna Szafraniec, Jerzy Wilkin Projekt okładki: Katarzyna Juras Redakcja i korekta: Bogdan Baran ISBN Copyright by Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa (FDPA), Warszawa 2012 Wszelkie prawa zastrzeżone. Żadna część tego opracowania nie może być kopiowana, powielana lub rozpowszechniana bez uprzedniej pisemnej zgody FDPA. Zdjęcie na pierwszej stronie okładki Mariusz Szczygieł / Fotolia.com Prezentowane w raporcie stanowiska merytoryczne wyrażają poglądy autorów i nie muszą być zbieżne z oficjalnym stanowiskiem FDPA. Angielska wersja raportu zostanie opublikowana na stronie internetowej FDPA: Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa ul Gombrowicza 19, Warszawa fdpa@fdpa.org.pl Publikacja wydana na zamówienie FDPA przez Wydawnictwo Naukowe Scholar ul. Krakowskie Przedmieście Warszawa info@scholar.com.pl Druk i oprawa: Wrocławska Drukarnia Naukowa PAN

5 Spis treści Wstęp Polska wieś 2012 główne tendencje, zjawiska i problemy. Synteza raportu Jerzy Wilkin Rozdział 1. Ludność wiejska Izasław Frenkel Tendencje zmian liczby ludności na obszarach wiejskich Zatrudnienie Bezrobocie na wsi Podsumowanie Rozdział 2. Przemiany w rolnictwie ze szczególnym uwzględnieniem przemian strukturalnych Walenty Poczta Rolnictwo w gospodarce narodowej Potencjał produkcyjny Przemiany strukturalne Produkcja, dochody i produktywność rolnictwa Podsumowanie Rozdział 3. Społeczności wiejskie: ewolucyjne zmiany, zrównoważony rozwój Barbara Fedyszak-Radziejowska Wieś i rolnictwo nie tylko w liczbach Kapitał społeczny trudny proces rewitalizacji Podsumowanie Rozdział 4. Rozwój gospodarczy wsi a stan środowiska naturalnego współzależności, konflikty i oddziaływania polityki Artur Bołtromiuk Rolnicze gospodarowanie zasobami środowiska i jego implikacje Działalność pozarolnicza na chronionych obszarach wiejskich Podsumowanie

6 Rozdział 5. Społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie obszarów wiejskich Monika Stanny Rozwój obszarów wiejskich jako kategoria analityczna rozwoju społeczno-gospodarczego Wskaźniki efektów społeczno-gospodarczych rozwoju obszarów wiejskich Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich obraz syntetyczny Podsumowanie Rozdział 6. Syntetyczny obraz krajowej i unijnej polityki wobec obszarów wiejskich Iwona Nurzyńska Polityka wobec obszarów wiejskich w dokumentach strategicznych Wymiar finansowo-instytucjonalny polityki rozwoju obszarów wiejskich po akcesji Wymiar rzeczowy polityki wobec obszarów wiejskich po akcesji do UE Efekty polityki wobec obszarów wiejskich w ocenie mieszkańców wsi Podsumowanie Rozdział 7. Szanse życiowe wiejskiej młodzieży Krystyna Szafraniec Wieś jako środowisko życia młodzieży zmiany demograficzne i społeczne oraz zmiany materialnych warunków życia Jacy są i kim chcą być młodzi mieszkańcy wsi? Szanse edukacyjne a szanse życiowe wiejskiej młodzieży Przyszłość obszarów wiejskich z perspektywy rozstrzygnięć życiowych młodego pokolenia Rozdział 8. Poglądy, sympatie i wybory polityczne mieszkańców wsi Krzysztof Pankowski Poglądy mieszkańców wsi na wybrane kwestie światopoglądowe i społeczno-polityczne Postrzeganie przynależności do Unii Europejskiej Poczucie reprezentacji i sympatie partyjne mieszkańców wsi Stosunek do uczestnictwa w wyborach i frekwencja wyborcza na wsi Geografia wyborcza jak głosowali mieszkańcy wsi w wyborach parlamentarnych w 2011 roku Podsumowanie

7 Wstęp Pierwsze wydanie Raportu o stanie wsi (Polska wieś 2000) ukazało się ponad dziesięć lat temu. Późniejsze wydania prezentowały obraz szybko zmieniającej się wsi w Polsce, a zmiany te nabrały szczególnego przyspieszenia i zintensyfikowania po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej w 2004 roku. W siedmiu dotychczas wydanych Raportach o stanie wsi znajdujemy obraz przemian dokonujących się w rolnictwie i na obszarach wiejskich w okresie historycznego przełomu będącego rezultatem postsocjalistycznej transformacji systemowej i integracji europejskiej. Przedstawione w nich analizy nie tylko obejmują okres ostatnich dziesięciu lat, ale pokazują zmiany zachodzące na wsi i w rolnictwie od początku transformacji. Trudno byłoby znaleźć w polskiej literaturze tak kompleksowe źródło wiedzy o rozwoju polskiej wsi jak to, które znajduje się w naszych raportach. Inicjując cykliczne (co drugi rok) wydawanie raportów poświęconych polskiej wsi, zapełniliśmy dotkliwą lukę zarówno w systemie analiz, jak i w upowszechnianiu wiedzy o tak ważnej części naszego kraju. Unikatowość naszego przedsięwzięcia badawczego, edytorskiego i informacyjnego widać przede wszystkim w interdyscyplinarności spojrzenia na sytuację wsi, a także w kompleksowości obrazu, syntetycznym ujęciu i cykliczności wydań, co umożliwia uchwycenie dynamiki przemian. Jest jeszcze jeden ważny aspekt tej unikatowości: publikowanie raportu w dwóch wersjach językowych, polskiej i angielskiej. Polska wersja raportu ukazuje się zarówno w formie drukowanej (przez Wydawnictwo Naukowe Scholar), jak i elektronicznej (dostępnej na stronie internetowej FDPA), a wersja angielska dostępna jest tylko w formie elektronicznej. Dzięki tej ostatniej formie upowszechniania raportu docieramy z zebraną przez nas wiedzą o stanie polskiej wsi do odbiorców na całym świecie. Syntetyczny charakter raportu nie pozwala nam uwzględnić wszystkich ważnych sfer rozwoju wsi. Skoncentrowaliśmy się więc na sferach w naszym przekonaniu najważniejszych: przemianach demograficznych, sytuacji rolnictwa, przekształceniach struktury społeczno-ekonomicznej, kwestiach środowiskowych i ewolucji poglądów politycznych mieszkańców wsi. Od kilku lat sporo uwagi poświęcamy analizie wpływu integracji europejskiej i Wspólnej Polityki Rolnej na sytuację wsi i rolnictwa w Polsce. W każdym raporcie są też tematy specjalne, które wybieramy do prezentacji ze względu na ich szczególnie duże znaczenie dla funkcjonowania i rozwoju wsi. W tym wydaniu raportu 7

8 wstęp takimi tematami są: sytuacja i szanse ludzi młodych na wsi, a także zróżnicowanie przestrzenne polskiej wsi. Dziękujemy serdecznie wszystkim autorom raportu za ich bardzo wartościowy wkład w nasze przedsięwzięcie. Szczególne podziękowania kierujemy pod adresem Fundacji na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa (FDPA), która od początku wspiera i finansuje przygotowanie oraz upowszechnianie raportów. Dziękujemy też Wydawnictwu Naukowemu Scholar za życzliwą, sprawną i profesjonalną współpracę przy wydawaniu kolejnego już Raportu o stanie wsi. Jerzy Wilkin 1 i Iwona Nurzyńska 2 8 * Prof. dr hab. Jerzy Wilkin, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN. ** Dr Iwona Nurzyńska, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN.

9 Polska wieś Raport o stanie wsi Jerzy Wilkin Polska wieś 2012 główne tendencje, zjawiska i problemy Synteza raportu Polska wieś staje się coraz mniej rolnicza. Widać to w różnych wymiarach życia wsi. Około 60% ludności wiejskiej nie ma już żadnego związku z produkcją rolniczą i użytkowaniem ziemi rolniczej. Tylko jedna trzecia mieszkańców wsi żyje głównie lub wyłącznie z rolnictwa, a i ta zbiorowość szybko maleje. Niemniej jednak w rolnictwie nadal mamy relatywnie wysokie zatrudnienie (12,8% ogółu zatrudnionych w gospodarce), co w połączeniu z innymi cechami polskiego rolnictwa sprawia, że produktywność pracy w tym dziale gospodarki wynosi zaledwie 30% średniej produktywności w rolnictwie UE-27. Od 2000 r. liczba mieszkańców wsi nieustannie wzrasta. Udział rolnictwa w PKB zmniejsza się i wynosi obecnie około 3%. Maleje też jego udział w zasobach produkcyjnych kraju. Nie oznacza to, że rolnictwo jest nieważne czy mało ważne. Jest to nadal jeden kluczowych działów gospodarki, związany z dostarczaniem dobra podstawowego, jakim jest żywność, a także z dostarczaniem wielu dóbr i usług bardzo ważnych dla społeczeństwa, w tym dóbr publicznych. Odpowiednio rozwinięte rolnictwo jest fundamentem bezpieczeństwa żywnościowego, jednego z najważniejszych wymiarów bezpieczeństwa człowieka w ogóle. Staje się także źródłem wzmacniania bezpieczeństwa energetycznego kraju. Dość szybko zmienia się struktura polskiego rolnictwa. Maleje liczba gospodarstw rolnych, zwłaszcza najmniejszych (do 2 ha), ale kurczy się także zbiorowość gospodarstw, które do niedawna uchodziły za średnie, a nawet duże, a więc gospodarstw o obszarze do 30 ha. Żywotne ekonomicznie mogą być tylko gospodarstwa znacznie większe od średnich w kraju (średnia ta zbliża się do 10 ha). Te mniejsze muszą łączyć działalność w rolnictwie z poszukiwaniem dochodów poza rolnictwem. Znacznie ubyło gospodarstw prowadzących chów bydła, krów i trzody chlewnej. W tych działach produkcji rolnej następuje szybka koncentracja. Widać to wyraźnie na przykładzie produkcji mleka. Po akcesji do UE silnie wzrosły dochody w rolnictwie. W latach były one średniorocznie ponaddwukrotnie wyższe niż przed akcesją. Dotacje tworzą już ponad 50% dochodów rolników. 9

10 Polska wieś 2012 główne tendencje Pod względem przemian demograficznych wieś upodabnia się do miast. Dotyczy to m.in. wskaźników dzietności, współczynników urodzeń, wieku, w którym kobiety decydują się rodzić dzieci, umieralności niemowląt itp. Wydłuża się przeciętny czas trwania życia mieszkańców wsi. Wynosił on w 2010 roku 71,4 roku dla mężczyzn, a 80,7 dla kobiet. Kobiety na wsi żyją dłużej niż w mieście; w przypadku mężczyzn sytuacja jest odwrotna. Przez wiele lat czynnikiem zmniejszającym liczbę mieszkańców wsi była migracja stała i czasowa. Natężenie migracji słabnie od 2008 roku. Nadal jednak przebywa czasowo za granicą prawie 2 mln Polaków, z których ok. jedną trzecią stanowią mieszkańcy wsi. Wbrew niektórym potocznym opiniom ludność wiejska w Polsce jest na tle pozostałych krajów europejskich stosunkowo młoda. Wskaźnik starości ludności (odsetek osób w wieku 65 lat więcej) należał w 2010 r. do najniższych w Unii Europejskiej. Następuje dość szybka poprawa poziomu wykształcenia ludności wiejskiej, ale nadal odsetek tej ludności z wykształceniem wyższym jest trzykrotnie niższy niż w miastach. Po kilkuletnim okresie spadku wskaźników bezrobocia od 2009 roku następuje pogarszanie się sytuacji w tym względzie. W 2011 roku stopa bezrobocia na wsi (według danych BAEL) wynosiła 9,3% i była wyraźnie wyższa wśród kobiet niż wśród mężczyzn. Stopa bezrobocia na wsi była w Polsce zbliżona średniej w UE. Mimo swych niedogodności i zapóźnień cywilizacyjnych wieś jest coraz chętniej wybierana jako miejsce zamieszkania. Nawet 50% młodzieży wiejskiej i 13% miejskiej deklaruje chęć zamieszkania na wsi. Wzrost udziału nierolniczej ludności wiejskiej, w tym nowych mieszkańców z miejskim rodowodem, silnie oddziałuje na wiejską tożsamość i społeczną strukturę. Aby utrzymać się z rolnictwa, trzeba obecnie mieć stosunkowo duże gospodarstwo, ale nadal setki tysięcy mieszkańców polskiej wsi trzymają się ziemi, nawet jeśli są to małe, kilkuhektarowe gospodarstwa. Traktuje się je jako element zabezpieczenia socjalnego, czynnik wzmacniający autonomię i swoisty zasób sentymentalny. Małe gospodarstwa, mimo niskiej produktywności pracy i niskiej dochodowości, pełnią wiele pożytecznych funkcji ekonomicznych, społecznych i środowiskowych. Są też nadal, podobnie jak to było w przeszłości, amortyzatorem perturbacji gospodarczych i szoków zewnętrznych. Mieszkańcy wsi, znacznie bardziej niż mieszkańcy miast, są narażeni na popadnięcie w stan ubóstwa i wykluczenia. Jednakże, co może się wydać zaskakujące, wskaźnik tzw. dobrostanu społecznego (poczucia wsparcia społecznego) jest na wsi większy niż w mieście. Jedną z najważniejszych i najpopularniejszych koncepcji rozwoju w ostatnich kilkunastu latach jest rozwój zrównoważony. Ta koncepcja, której bardzo

11 Polska wieś Raport o stanie wsi ważnym składnikiem jest ochrona środowiska i odpowiednie wykorzystanie zasobów naturalnych, odcisnęła silne piętno na kształcie wspólnej polityki rolnej. Wdrażanie koncepcji rozwoju zrównoważonego zbiegło się z szeroką dyskusją o wielofunkcyjności rolnictwa. Rolnictwo odgrywa bardzo ważną rolę w utrzymaniu dobrego stanu środowiska naturalnego, dlatego też instrumenty polityki wspierającej rolnictwo muszą to uwzględniać. Tę zależność i ten kierunek ewolucji polityki nazwano zazielenianiem się wspólnej polityki rolnej. Trudnym i rodzącym konflikty zadaniem jest godzenie ekonomicznych interesów gospodarstw rolnych z wymaganiami formułowanymi przez politykę krajową i unijną w zakresie ochrony środowiska i dobrostanu zwierząt. Nowym obszarem takiego konfliktu w Polsce stała się realizacja programu Natura Obejmuje on ponad 1/5 obszarów wiejskich w Polsce (6,2 mln ha). Standardy środowiskowe produkcji rolnej są coraz ostrzejsze, a ich przestrzeganie dość skrupulatnie sprawdzane. Rolnicy muszą się do tego przyzwyczaić, o ile chcą korzystać z publicznego, a zwłaszcza unijnego, wsparcia dla rolnictwa. Do nowych wymagań środowiskowych muszą też dostosować się samorządy lokalne i przedsiębiorstwa, zwłaszcza działające na obszarach chronionych. Znalezienie satysfakcjonujących rozwiązań w tej dziedzinie jest wielkim i trudnym wyzwaniem zarówno dla polityki krajowej i unijnej wobec obszarów wiejskich, jak i dla podmiotów tam działających. Na obszarach wiejskich w Polsce znajdują się 2172 gminy. Są bardzo zróżnicowane pod względem wskaźników ekonomicznych, demograficznych i społecznych. Na rozwój obszarów wiejskich silnie wpływa dziedzictwo historyczne. Zamieszczone w naszym raporcie mapy zróżnicowania przestrzennego gmin wiejskich pokazują, jak mocno na obecne zróżnicowanie wpłynął podział kraju w okresie zaborów. Korzystny potencjał demograficzny występuje w północnej i zachodniej części kraju, a najmniej korzystny na tzw. ścianie wschodniej i peryferiach województw centralnych, w tym woj. mazowieckiego. Proces depopulacji na pograniczu wschodnim jest zjawiskiem trwałym. Rynki pracy województw północnych nadal silnie odczuwają likwidację PGR-ów. Najkorzystniejszy stopień zróżnicowania rynku pracy mają regiony: podlaski, warszawski, poznański i łódzki, chociaż czynniki wpływające na ten stan są różne. W południowo-wschodniej części kraju, gdzie występuje niski stopień rozwoju funkcji rolniczej, powszechne jest zjawisko dwuzawodowości i migracji wahadłowych. Instrumenty polityki regionalnej nakierowane na poprawę spójności terytorialnej okazują się mało efektywne i nie są w stanie istotnie zmienić struktur gospodarczych ukształtowanych historycznie. Cel w postaci rozwoju 11

12 Polska wieś 2012 główne tendencje obszarów wiejskich realizuje się, w zależności od ich położenia i historycznie ukształtowanych struktur, według różnych scenariuszy. Nie ma jednej recepty na rozwój tych obszarów nawet w tym samym regionie. Wejście Polski do UE spowodowało gruntowną zmianę uwarunkowań instytucjonalnych, w jakich funkcjonuje nasze rolnictwo i w jakich realizowana jest polityka rolna. Wielkość środków publicznych (unijnych i krajowych), które popłynęły do rolnictwa i na obszary wiejskie od 2004 roku, nie ma zbliżonego chociażby odpowiednika w historii naszego kraju. Mimo objęcia polskiego rolnictwa wspólną polityką rolną i finansowaniem z budżetu unijnego krajowe wydatki na wspieranie rolnictwa wzrosły po akcesji ponadtrzykrotnie. Wynikało to m.in. z potrzeby współfinansowania niektórych instrumentów polityki unijnej. Pozytywne znaczenie dla przygotowań do członkostwa Polski w UE miało wdrożenie programu SAPARD i innych programów przedakcesyjnych. Od początku członkostwa w UE Polska otrzymała z Unii na wspieranie rolnictwa, rozwój obszarów wiejskich i politykę rybacką ponad 19 mld euro (do listopada 2011). Znaczną część pomocy dla rolnictwa przechwytują firmy zaopatrujące rolników w towary i usługi. Tak dzieje się jednak we wszystkich krajach UE. W wykorzystywaniu środków unijnych nadmierny nacisk kładzie się na absorpcję funduszy, a mniej uwagi poświęca się kwestiom ich odpowiedniej alokacji i efektywności użycia. Dochód na jedną osobę na wsi stanowi około 80% średniej krajowej. Oznacza to znaczny awans dochodowy wsi, zwłaszcza w porównaniu z końcem lat W dochodach gospodarstw domowych na wsi tylko 12% stanowią dochody z indywidualnego gospodarstwa rolnego. Udział ten jest oczywiście znacznie wyższy w gospodarstwach domowych rolników (68%). Ponad 50% ludności wiejskiej korzysta już z internetu. Dzięki środkom unijnym następuje bardzo szybka poprawa stanu infrastruktury technicznej i społecznej na wsi. Wieś jest coraz silniej wciągana w ogólnoświatowy obieg informacji i poddawana oddziaływaniu wzorców globalnych. Zanika zjawisko, kiedyś często sygnalizowane i dyskutowane, konfliktu między miastem a wsią. Wieś przestaje być gorszym światem i pod wieloma względami staje się światem atrakcyjnym. Podnosi się poziom wykształcenia ludności wiejskiej i poprawia jej materialny standard życia. Ta poprawa idzie jednak w parze ze społeczno-ekonomiczną polaryzacją wsi. Młodzież wiejska ma coraz wyższe aspiracje edukacyjne i materialne, niewiele różniące się od aspiracji młodzieży miejskiej. Wśród tych aspiracji perspektywa bycia rolnikiem jest jednak bardzo mało atrakcyjna. Miejska i wiejska młodzież ma zbliżone autocharakte-

13 Polska wieś Raport o stanie wsi rystyki, ale młodzież wiejska nieco silniej ceni wartości tradycyjne. Nie ma istotnych różnic w postawach młodych ludzi na wsi i w mieście wobec wyzwań generowanych przez rynek pracy, w tym wobec mobilności zawodowej i przestrzennej. Czynnikiem utrudniającym awans edukacyjny na wsi jest niski udział wiejskich dzieci w wychowaniu przedszkolnym. Jest to ważny etap kształtowania postaw i umiejętności dzieci, mający silny wpływ na dalsze etapy kształcenia. Młodzi ludzie wyjeżdżający do miasta po wyższe wykształcenie na ogół już nie wracają na wieś. Częściej nie wracają na wieś kobiety niż mężczyźni. Mieszkańcy wsi mniej interesują się życiem politycznym niż mieszkańcy miast, natomiast są bardziej niż ci ostatni przywiązani do wizji państwa opiekuńczego. W wyborach do Sejmu w 2011 roku frekwencja na wsi wyniosła 42,4%, a w miastach 54,5%. Rolnicy i mieszkańcy wsi są silnie podzieleni, jeśli chodzi o poparcie dla partii politycznych. W poprzednich raportach pokazywaliśmy, jak często zmieniał się rozkład ich głosów w kolejnych wyborach parlamentarnych, prezydenckich i lokalnych. Wśród rolników najpopularniejszą partią pozostaje PSL (37% aprobaty i 30% dezaprobaty), a największą dezaprobatę mieszkańcy wsi przejawiają wobec Ruchu Palikota. W wyborach do Sejmu w 2011 roku mieszkańcy wsi najwięcej głosów, bo aż 36,4%, oddali na PiS, na PO oddano niespełna 27%, a na PSL 17%. Pod względem politycznym polska wieś jest dość mocno podzielona i ciągle szuka partii, której program mogłaby zdecydowanie zaaprobować. Obraz przemian zachodzących na wsi, jaki wyłania się z naszego raportu, jest raczej pozytywny i optymistyczny, zwłaszcza jeśli usytuujemy go w porównawczej perspektywie historycznej i międzynarodowej. W tej ostatniej dystanse rozwojowe, zwłaszcza w odniesieniu do krajów Europy Zachodniej, są jeszcze duże, ale w sferze zmniejszania zapóźnień cywilizacyjnych notujemy wiele sukcesów. Jest wiele powodów do satysfakcji, ale nasz raport pokazuje syntetyczny wizerunek tendencji, stanów i problemów występujących na polskiej wsi głównie po to, aby się z tymi problemami zmierzyć i znaleźć odpowiednie rozwiązania. Służy przede wszystkim diagnozie, a dobra diagnoza jest, jak wiadomo, podstawą skutecznego i efektywnego działania. 13

14

15 Izasław Frenkel * Rozdział 1. Ludność wiejska Niniejszy raport zawiera charakterystykę podstawowych zmian w zakresie struktury demograficznej i aktywności zawodowej ludności wiejskiej w ciągu ostatnich 2 3 lat na tle uprzednio obserwowanych trendów. Podobnie jak w raporcie Polska Wieś 2010 tendencje obserwowane na polskiej wsi porównuje się ze zmianami zachodzącymi w polskich miastach i w innych krajach Unii Europejskiej (UE). W opracowaniu korzystano głównie z danych bieżącej statystyki demograficznej i zawodowej GUS oraz danych Eurostatu. Ponadto uwzględniono dostępne w czasie pracy nad raportem wyniki Powszechnego Spisu Rolnego 2010 i Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań Tendencje zmian liczby ludności na obszarach wiejskich W 2008 roku, po dziesięcioletnim okresie spadku, liczba ludności Polski zaczęła ponownie rosnąć. Tendencja ta utrzymywała się także w następnych latach. Nie zmieniły się również trwające od ponad dekady różnice dynamiki ludności miejskiej i wiejskiej: podobnie jak uprzednio, liczba mieszkańców miast nadal malała, a mieszkańców wsi rosła 1. Według danych bieżącej statystyki ludności, w latach : wzrosła ogólna liczba ludności Polski z tys. do tys.; zmalała liczba mieszkańców miast z tys. do tys.; tempo spadku było znacznie wolniejsze niż w latach ; wzrosła liczba ludności wiejskiej z tys. do tys., a jej udział w ogólnej liczbie ludności zwiększył się z 38,9% do 39,1%; tempo wzrostu było zbliżone do obserwowanego w latach ; * Prof. dr hab. Izasław Frenkel, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN. 1 Przez obszary wiejskie rozumie się w tym opracowaniu obszary znajdujące się poza granicami administracyjnymi miast. Terminy: obszary wiejskie i wieś traktowane są jako równoznaczne. 2 Według stanu w dniu O ile nie zaznaczono inaczej, dane dotyczą ludności faktycznie zamieszkałej w danej jednostce podziału terytorialnego. Do kategorii tej zalicza się ludność stale zamieszkałą (zameldowaną na pobyt stały) w danej jednostce oraz ludność przebywającą tam czasowo (zameldowaną na pobyt czasowy) ponad trzy miesiące (patrz Rocznik Demograficzny 2011, GUS, Warszawa, s. 63). Obowiązujące w tej definicji kryterium meldunkowe oznacza, że kategoria ludności faktycznie zamieszkałej obejmuje także wszystkie osoby zameldowane w kraju, ale przebywające za granicą (bez względu na okres ich nieobecności). 15

16 Ludność wiejska absolutna liczba ludności wiejskiej zwiększyła się w latach w 10 województwach od 0,2% w łódzkim do 2,4% w pomorskim, w pozostałych województwach zmniejszyła się o 0,1% w opolskim, świętokrzyskim i zachodniopomorskim oraz o 0,5%, 0,6% i 2,3% odpowiednio w podkarpackim, lubelskim i podlaskim. Wzrosty i spadki odnotowano w tych samych województwach co w latach , z wyjątkiem zachodniopomorskiego, które wykazało wówczas niewielki wzrost. Wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań, przeprowadzonego w 2011 r. według stanu w dniu 31 marca, wykazały, że zgodnie z definicją ludności faktycznie zamieszkałej liczba mieszkańców Polski wynosiła w tym czasie tys., tj. o 301 tys. (0,8%) więcej w stosunku do danych bieżącego bilansu ludności z końca 2010 roku. Nadwyżka ta odnosi się jednak tylko do ludności wiejskiej, która według NSP była o 396 tys. (2,7%) wyższa od danych bilansowych, natomiast liczba ludności miejskiej była od nich o 95 tys. (0,4%) niższa. W rezultacie odsetek ludności wiejskiej wykazany w NSP 2011 osiągnął 39,8%, tj. o 0,7 punktu procentowego więcej niż w danych bilansowych. Analogiczny co do kierunku, chociaż o różnym natężeniu wzrost tego odsetka odnotowano we wszystkich województwach. Zarówno według danych bieżącej statystyki z końca 2010 r., jak i danych NSP 2011 najniższy odsetek ludności wiejskiej odnotowano w woj. śląskim (22,0% i 23,3%), a najwyższy w woj. podkarpackim (58,6% i 59,3%). Ocena przyczyn tych różnic wymaga odrębnych badań. Wstępnie wydaje się, że jedną z ważniejszych mogą być niedokładności danych bieżącej statystyki migracji zagranicznych i wewnętrznych, w tym między miastem a wsią, związane z niedopełnianiem przez część migrantów obowiązków meldunkowych w przypadku zmiany miejsca zamieszkania 3. W odróżnieniu od wcześniejszych spisów ludności wyniki NSP 2011 zawierają, obok danych o ludności faktycznie zamieszkałej, również dane o ludności rezydującej 4. Według danych spisu liczba ludności rezydującej wynosiła w dniu 31 marca 2011 r. ok tys., czyli była mniejsza od wykazanej w spisie liczby ludności faktycznie zamieszkałej w Polsce o ok tys. (3,3%), tj. o różnicę między liczbą Polaków przebywających za granicą a liczbą imigrantów przebywających w Polsce z uwzględnieniem 12-miesięcznego kryterium przebywania/nieobecności. W miastach 16 3 Podstawą statystyki migracji w Polsce są dane meldunkowe (szczegóły zob. przypis 9). 4 Kategoria ludności rezydującej obejmuje: a) stałych mieszkańców, z wyjątkiem osób przebywających poza miejscem zamieszkania przez okres co najmniej 12 miesięcy bez względu na ich miejsce przebywania w kraju czy za granicą, b) osoby przebywające czasowo przez okres co najmniej 12 miesięcy, przybyłe z innego miejsca w kraju lub z zagranicy. W odniesieniu do ludności w ujęciu terytorialnym kategoria ludności rezydującej uwzględnia odpowiednio migracje wewnętrzne osób z zachowaniem identycznego kryterium 12 miesięcy czasowej nieobecności lub przebywania (patrz: Wyniki wstępne Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań. Notatka informacyjna GUS,

17 Polska wieś Raport o stanie wsi liczba rezydentów wyniosła ok tys., a na wsi ok tys. i była mniejsza od liczby ludności faktycznej odpowiednio o ok. 851 tys. (3,7%) i ok. 405 tys. (2,6%). Mniejszą liczbę rezydentów w stosunku do ludności faktycznej odnotowano także we wszystkich województwach, ale charakterystyczne z punktu widzenia migracji zagranicznych jest zróżnicowanie regionalne. W odniesieniu do mieszkańców wsi największe różnice dotyczą województw: opolskiego (9,3% mniej rezydentów), podlaskiego (5,8% mniej) i warmińsko-mazurskiego (4,1% mniej). Z kolei w województwach: łódzkim, mazowieckim i wielkopolskim różnice mieściły się w przedziale 0,7 1,2% (tabela 1.1) Czynniki demograficzne zmian ludności wiejskiej Przyrost naturalny ludności Dominująca w latach tendencja zwyżkowa przyrostu naturalnego ludności wiejskiej zaczęła się załamywać w następnych latach: ogółem na wsi przyrost naturalny zmniejszył się z 1,5 na 1000 ludności w 2008 r. do 1,4 w 2010 r. (w miastach niewielki wzrost z 0,5 do 0,6, a w skali kraju stabilizacja na poziomie 0,9 ) 5 ; w podziale według województw dodatni przyrost naturalny w 2010 roku odnotowano, podobnie jak w 2008 roku, w 11, a ujemny w 5 województwach (lubelskie, łódzkie, opolskie, podlaskie i świętokrzyskie). Wśród województw pierwszej grupy tempo wzrostu przyrostu naturalnego w 2010 roku było tylko w trzech województwach szybsze, a we wszystkich pozostałych wolniejsze niż w 2008 roku (w latach przyspieszenie odnotowano w 10 województwach). W grupie województw o ujemnym przyroście naturalnym jego natężenie wzrosło we wszystkich województwach z wyjątkiem jednego (lubelskiego), w którym pozostało na tym samym poziomie (w latach we wszystkich województwach tej grupy natężenie spadku zmalało) (tabela 1.2). Urodzenia i dzietność kobiet O zmniejszeniu się współczynnika przyrostu naturalnego ludności wiejskiej w latach zdecydował spadek współczynnika urodzeń przy utrzymaniu się na niezmiennym poziomie współczynnika zgonów. Spadek współczynnika urodzeń wiązał się z kolei ze zmniejszeniem się wskaźnika 5 Według wstępnych danych, w 2011 r. wskaźnik ten zmniejszył się w skali kraju do 0,4. 17

18 Ludność wiejska dzietności ogólnej kobiet 6, gdyż liczba kobiet w wieku rozrodczym (15 49 lat) prawie nie zmieniła się, a odsetek kobiet w wieku najwyższej rozrodczości (20 34 lata) wzrósł. W latach : współczynnik urodzeń na wsi zmniejszył się z 11,6 do 11,4 na 1000 ludności (w miastach utrzymał się na tym samym poziomie 10,4 ); dzietność kobiet zmniejszyła się z 1,53 do 1,49 (w miastach wzrosła z 1,30 do 1,31); odsetek kobiet w wieku najwyższej rozrodczości zwiększył się na wsi z 46,0% do 46,7% ogółu kobiet w wieku rozrodczym (w miastach z 48,6% do 49,7%, przy zmniejszeniu się o 2,6% ogólnej liczby kobiet w wieku rozrodczym); współczynniki urodzeń i dzietności kobiet zmalały prawie we wszystkich województwach z wyjątkiem mazowieckiego i śląskiego, gdzie odnotowano wzrost obu wskaźników, oraz opolskiego, gdzie zmniejszył się tylko współczynnik dzietności, a współczynnik urodzeń pozostał bez zmian. Na uwagę zasługują także następujące tendencje: szybko zmniejszają się różnice dzietności między miastem i wsią: w 2002 r. współczynnik dzietności kobiet na wsi był o ponad 1/3 wyższy niż w miastach, w 2006 r. o 1/5, a w latach 2008 i 2010 odpowiednio o 17,5% i 13,5%, wahając się w ostatnim z tych lat od 0,5% w woj. opolskim do 24,0% w woj. pomorskim (tabela 1.4); podobnie jak w miastach coraz więcej kobiet wiejskich decyduje się na rodzenie dzieci w późniejszym wieku, najczęściej lat (dekadę wcześniej lata); znacznie zwiększa się także natężenie urodzeń pośród kobiet w wieku lata, które w 2010 r. było na wsi o ponad 10% wyższe niż w wieku lata, podczas gdy na początku XXI wieku było prawie o połowę niższe (w miastach natężenie urodzeń w wieku lata było w 2010 r. wyższe niż w wieku o blisko 60%, a na początku XXI wieku o ok. 1/3 niższe). Zwiększyła się również płodność kobiet w grupach wieku 35 39, a nawet lata (tabela 1.3 i rysunek 1.1); dzietność na wsi w 2010 r. była o około 30% niższa od poziomu zapewniającego prostą zastępowalność pokoleń 7 (w miastach o około 40% niższa); również we wszystkich województwach była niższa od tego poziomu od około 20% w woj. pomorskim do około 47% w woj. opolskim (w miastach od ok. 35% w woj. wielkopolskim do ok. 47% również w opolskim); w 2010 r. poziom dzietności na polskiej wsi był niższy niż poziom dzietności ogółem w większości krajów Unii Europejskiej, chociaż liczne 18 6 Liczba dzieci, które przeciętnie urodziłaby kobieta w ciągu całego okresu rozrodczego (przy założeniu, że w poszczególnych fazach tego okresu rodziłaby z intensywnością obserwowaną w badanym roku). 7 W przybliżeniu 2,1 urodzeń na kobietę.

19 Polska wieś Raport o stanie wsi były także kraje (10), w porównaniu z którymi był on wyższy, a w dwóch był taki jak w Polsce. W żadnym kraju UE poziom dzietności nie zapewniał prostej zastępowalności pokoleń, chociaż w kilku z nich (Dania, Finlandia, Francja, Irlandia, Szwecja i Wielka Brytania) był zbliżony do tego poziomu (tabela 1.6). Umieralność i długość życia W latach zarysowały się w tej sferze następujące tendencje: Ogólny współczynnik zgonów na wsi utrzymał się w tym czasie na niezmiennym poziomie 10,1 przy jednoczesnym zmniejszeniu się cząstkowych współczynników zgonów we wszystkich grupach wieku 8. W szczególności znacznie zmalała umieralność niemowląt: z 5,6 zgonów na 1000 urodzeń żywych w 2008 r. do 5,0 w 2010 r. (analogicznie w miastach). W 2010 r. najniższy wskaźnik zgonów niemowląt (3,5) odnotowano w województwie łódzkim, a najwyższy (7,2) w świętokrzyskim (w miastach odpowiednio w wielkopolskim (3,9) i dolnośląskim (6,2). W dalszym ciągu zwiększał się przeciętny czas trwania życia: wśród mieszkańców wsi wynosił on w 2010 r. dla mężczyzn 71,4 roku (70,7 roku w 2008 r.), a kobiet 80,7 roku (80,2 roku w 2008 r.). Mężczyźni na wsi żyją krócej niż w miastach, w ostatnich latach różnica rośnie: w 2010 r. wynosiła 1,2 roku wobec 0,9 i 0,6 roku odpowiednio w latach 2008 i 2006). W odróżnieniu od mężczyzn mieszkanki wsi żyją dłużej niż mieszkanki miast, chociaż w 2010 roku różnica była minimalna (0,1 roku) i mniejsza niż w latach 2006 i 2008 (0,4 roku). Wydłużenie się przeciętnego okresu trwania życia na wsi odnotowano w większości województw: wśród mężczyzn bez jednego (świętokrzyskiego), w którym w 2010 r. był on minimalnie krótszy niż w 2008 r., a wśród kobiet bez czterech (lubelskiego, mazowieckiego, pomorskiego i świętokrzyskiego), w których się w tym czasie nie zmienił. W 2010 r. najwyższy przeciętny czas trwania życia mężczyzn mieszkających na wsi (73,2 roku) odnotowano w woj. podkarpackim, a najniższy (69,6 roku) w woj. zachodniopomorskim (w miastach najwyższą wartość tego wskaźnika również odnotowano w woj. podkarpackim (74,5 roku), a najniższą w województwie łódzkim (70,3 roku). Pośród kobiet mieszkających na wsi najwyższy wskaźnik trwania życia (81,5 roku) obserwowano w podkarpackim, a najniższy (79,4 roku) w zachodniopomorskim. W miastach 8 Uwzględniono grupy pięcioletnie. Niespójność stabilności ogólnego współczynnika zgonów z powszechnym spadkiem współczynników cząstkowych jest pozorna, gdyż zmiany ogółem odzwierciedlają także wpływ zmian w strukturze wieku i płci populacji. 19

20 Ludność wiejska był on najwyższy w woj. podlaskim (82,2 roku), a najniższy w woj. łódzkim (79,2 roku). Podobnie jak średnio w kraju krótszy na wsi niż w miastach czas trwania życia mężczyzn odnotowano we wszystkich województwach z wyjątkiem śląskiego, przy czym w większości z nich występowała również tendencja do wzrostu skali tych różnic. W populacji kobiet obraz jest bardziej zróżnicowany, odstępstwa od sytuacji ogólnokrajowej (dłuższego na wsi niż w miastach trwania życia) zdarzają się w znacznie większej liczbie województw, a w 2010 r. nawet w większości z nich (tabela 1.5 i rysunek 1.2). W porównaniu z krajami starej UE 15 w Polsce na wsi w 2010 r.: przeciętne trwanie życia mężczyzn było od 5,3 do 8,3 roku krótsze niż ogółu mężczyzn odpowiednio w Portugalii i Szwecji; długość życia kobiet była od 0,7 do 4,6 roku krótsza niż ogółu kobiet odpowiednio w Danii i Hiszpanii; różnice trwania życia mężczyzn i kobiet były od 2,3 roku większe niż średnio we Francji do 5,2 roku większe niż w Holandii i Szwecji; wyższa była umieralność niemowląt, która wahała się od 2,3 na 1000 urodzeń żywych w Finlandii do 4,3 w Wielkiej Brytanii. Natomiast w porównaniu z nowymi krajami członkowskimi wskaźniki trwania życia i umieralności niemowląt na wsi są, z kilkoma wyjątkami (głównie Cypr, Czechy, Malta i Słowenia), korzystniejsze w Polsce (tabela 1.6). Migracje Migracje na pobyt stały między wsią a miastem były drugim obok przyrostu naturalnego czynnikiem wzrostu liczby ludności wiejskiej. W latach : napływ ludności z miast na wieś był, podobnie jak w całej minionej dekadzie, większy niż odpływ ze wsi do miast: w 2008 r. nadwyżka wynosiła 38,9 tys., zwiększając się do 46,0 tys. w 2010 r.; w obu latach saldo migracji na wsi było dodatnie zarówno wśród mężczyzn, jak i wśród kobiet oraz w większości grup wieku, z wyjątkiem grupy lata, w której było bliskie zeru, i grupy lat, w której było ujemne. Spośród pozostałych grup najwyższe natężenie salda migracji odnotowano w grupie dzieci w wieku 0 14 lat i osób w wieku lata, co pośrednio świadczy o dużym udziale migracji rodzinnych. Wskazuje na to również struktura migrantów według stanu cywilnego, w której zde Statystyka migracji w Polsce, zarówno wewnętrznych, jak i zagranicznych, opiera się na danych ewidencji ludności dotyczących zmiany miejsca zamieszkania: na pobyt stały na podstawie informacji o zameldowaniu na pobyt stały, na pobyt czasowy na podstawie informacji o zameldowaniu na pobyt czasowy powyżej trzech miesięcy (do 2005 r. włącznie powyżej dwóch miesięcy). O ile nie zaznaczono inaczej, dane odnoszą się do migracji rejestrowanych w ewidencji ludności.

21 Polska wieś Raport o stanie wsi cydowaną większość, zarówno w strumieniach, jak i w saldzie migracji, stanowią osoby w związku małżeńskim (tabela 1.3 i 1.7); W 2010 r., po raz pierwszy od czasu notowania dodatniego salda migracji na wsi (2000 rok), wystąpiło ono we wszystkich województwach, również w tych, w których przez wszystkie uprzednie lata było ujemne (lubelskie, podlaskie i warmińsko-mazurskie). Utrzymują się za to duże międzywojewódzkie różnice natężenia salda migracji: w 2010 r. było ono najwyższe ok. 5 6 osób na 1000 ludności w województwach dolnośląskim, pomorskim, śląskim i wielkopolskim, a najniższe, do 1 promila, w lubelskim, podkarpackim, podlaskim, świętokrzyskim i warmińsko-mazurskim (tabela 1.2). W odróżnieniu od migracji wewnętrznych migracje zagraniczne działały głównie jako czynnik zmniejszający liczbę ludności wiejskiej. W latach : Ujemne dla wsi saldo migracji na pobyt stały w innych krajach, po zmniejszeniu się w latach z 10,0 do 4,7 tys., zmieniło się w 2010 r. w saldo dodatnie na poziomie 0,1 tys. (w miastach odpowiednio spadki z 26,2 do 10,1 i 2,2 tys.). Zmiany w latach były wynikiem spadku liczby emigrantów z 9,1 do 4,2 tys. i utrzymania się liczby imigrantów na podobnym poziomie 4,2 4,3 tys. (w miastach emigrantów ubyło z 21,1 do 13,2 tys., a liczba imigrantów również pozostała na zbliżonym poziomie 10,9 11,0 tys.). Liczba mieszkańców wsi przebywających za granicą czasowo, po wzroście z 14,1 do 25,8 tys. w latach tys., zmniejszyła się do 15,8 tys. w 2009 r. (wśród mieszkańców miast odpowiednio wzrost z 36,9 do 62,5 tys. i spadek do 53,1 tys.) 10. Zmniejszenie się rozmiarów obu form migracji ma związek z pogorszeniem się sytuacji gospodarczej w krajach, do których głównie udają się migranci z Polski, przy jednoczesnym utrzymaniu się stosunkowo niezłej sytuacji gospodarczej kraju. Najliczniejszą grupę migrantów ze wsi do innych krajów, zarówno na pobyt stały, jak i na pobyt czasowy, stanowiły osoby w wieku lata, jednak ich udział wykazywał tendencję spadkową: w migracjach na pobyt stały z 43,6% w 2008 r. do 33,3% w 2010 r., a w migracjach czasowych z 85,6% do 79,3%. Zmniejszył się także odsetek mężczyzn: w pierwszej grupie z 56,5% do 45,9%, a w drugiej z 85,6% do 79,3%. W strukturze według stanu cywilnego, dla której dane istnieją tylko w odniesieniu do migracji stałych, zmalał odsetek kawalerów, a wzrósł osób w stanie małżeńskim. Analogiczne kierunkowo zmiany odnotowano w migracjach z miast 10 Dane o migracjach na pobyt czasowy pochodzą ze specjalnych, cyklicznie przeprowadzanych badań GUS. Wyniki odzwierciedlają stan w dniu badania (opisują liczbę przebywających czasowo za granicą, a nie strumienie migracyjne). Ostatnie takie badanie przeprowadzono w 2009 r. według stanu, jak w poprzednich latach, w dniu

22 Ludność wiejska (tabela 1.8). Wszystko to wskazuje, że zmiany sytuacji gospodarczej w krajach, do których udają się migranci z Polski mają, wraz z sytuacją gospodarczą kraju, wpływ nie tylko na rozmiary, lecz także na strukturę demograficzną migracji. Spośród krajów europejskich osoby, które wyemigrowały ze wsi na stałe, kierowały się w 2010 r. głównie do Niemiec 62,7%, W. Brytanii 12,8%, Holandii 4,7% i Austrii 3,1% (z miast odpowiednio 41,0%, 27,5%, 4,6% i 2,0%), a na pobyt czasowy: do W. Brytanii 37,7%, Niemiec 22,1%, Irlandii 10,9% i Holandii 8,2% (z miast odpowiednio 48,4%, 14,2%, 12,7% i 4,7%) 11. Wykazane w ewidencji ludności migracje zagraniczne stanowią tylko niewielką część ich rzeczywistych rozmiarów. Według szacunku GUS liczba osób przebywających za granicą czasowo powyżej trzech miesięcy zmniejszyła się z 2210 tys. w końcu 2008 r. do 1990 tys. w końcu 2010 r., w tym w krajach europejskich odpowiednio z 1887 tys. do 1690 tys. 12. Spośród tych krajów najwięcej w 2010 r. przebywało w Wielkiej Brytanii 33,1%, Niemczech 26,9%, Irlandii 7,4% i Holandii 6,4%. Mieszkańcy wsi stanowili w przybliżeniu około 1/3 ogólnej liczby tych osób 13. Zmiany podziału administracyjnego na miasta i wieś Ze względu na przyjęte w polskiej statystyce administracyjne kryterium podziału na miasta i wieś zmiany tego podziału również stanowią jeden z czynników wpływających na zmiany liczby ludności wiejskiej. Prawie przez wszystkie lata po II wojnie światowej zmiany administracyjne działały na rzecz zmniejszania się liczby tej ludności. W latach ubyło z tego tytułu 38 tys. mieszkańców wsi Struktura ludności wiejskiej według wieku, płci i poziomu wykształcenia Wiek i płeć W latach na wsi: zmniejszył się udział ludności w wieku przedprodukcyjnym z 22,1% do 21,2% (w miastach z 17,5% do 17,1%), a wzrósł udział ludności w wieku Dane o migracjach czasowych dotyczą 2009 r. 12 Przez osoby przebywające czasowo za granicą rozumie się w tym szacunku osoby, które przebywają poza krajem (często nawet przez wiele lat), ale nie dokonały wymeldowania z pobytu stałego w Polsce w związku z wyjazdem na stałe za granicę (patrz: Informacja o rozmiarach i kierunkach emigracji z Polski w latach GUS 2011 ( 13 Ocena własna.

23 Polska wieś Raport o stanie wsi produkcyjnym: z 62,4% do 63,2% (w miastach zmalał z 65,8% do 65,2%) i poprodukcyjnym: z 15,5% do 15,6% (w miastach z 16,7% do 17,7%). Wśród ludności w wieku produkcyjnym udział grupy starszej wzrósł z 22,4% do 22,8% (w miastach zmalał z 25,7% do 25,2%) 14. Łącznie wszystkie zmiany w strukturze wieku doprowadziły do wzrostu mediany wieku z 35,7 do 36,2 roku (w miastach z 38,7 do 39,2 roku). Zmiany w strukturze płci ludności wiejskiej były minimalne: ogólny współczynnik feminizacji zmalał z 1011 do 1010 kobiet na 1000 mężczyzn (w miastach wzrósł z 1111 do 1112). Wartość współczynnika feminizacji w wieku lat (wiek, w którym kobiety najczęściej zawierają związek małżeński) wzrosła z 935 do 936 kobiet na 1000 mężczyzn (w miastach zmniejszyła się z 993 do 987) (tabela 1.9); Najbardziej zaawansowany poziom starzenia się ludności wiejskiej i największe niedobory młodych kobiet występują głównie w regionach o trwającym do niedawna przez wiele lat ujemnym dla wsi saldzie migracji wieś miasto, zwłaszcza we wschodniej i częściowo w centralnej części kraju. W 2010 r. najwyższy odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym i jedną z najwyższych medianę wieku odnotowano w woj. podlaskim (20,5% i 38,7 lat), tam też najniższy był współczynnik feminizacji w wieku lat (894). (tabela 1.10). Poziom starości ludności w Polsce, w tym ludności wiejskiej, należy do najniższych wśród wszystkich krajów Unii Europejskiej. Mierzony odsetkiem ludności w wieku 65 lat i więcej, niższy w porównaniu z ludnością wiejską w Polsce poziom odnotowano w 2010 r. jedynie wśród ludności ogółem Irlandii i Słowacji, a mierzony medianą wieku tylko w Irlandii. W porównaniu z Niemcami krajem o najwyższych wartościach obu tych wskaźników ich poziom na polskiej wsi był niższy odpowiednio o 7,6 punktów procentowych i 8,4 roku (tabela 1.6). Poziom wykształcenia Według danych szacunkowych GUS w latach w populacji ludności wiejskiej: odsetek osób w wieku 13 lat i więcej z wykształceniem wyższym i średnim zwiększył się odpowiednio z 7,5% do 8,8% i z 25,3% do 26,5%, a osób z wykształceniem podstawowym zmniejszył się z 35,4% do 33,6%. Mimo tych korzystnych zmian odsetek ludności wiejskiej z wykształceniem wyższym był w 2010 r. prawie trzykrotnie niższy niż w miastach, 14 Wiek przedprodukcyjny: 0 17 lat, produkcyjny: mężczyźni lata, kobiety lat, produkcyjny młodszy: lata, produkcyjny starszy: mężczyźni 45 64lata, kobiety lat, poprodukcyjny: mężczyźni 65 lat i więcej, kobiety 60 lat i więcej. 23

24 Ludność wiejska z wykształceniem średnim o około 1/3 niższy, a z wykształceniem podstawowym prawie dwukrotnie wyższy. Odsetek osób z wykształceniem wyższym lub średnim był w 2010 r., podobnie jak w latach ubiegłych, większy wśród kobiet (38,3%) niż mężczyzn (31,8%) (w miastach 66,3% i 59,6%). Osoby z wykształceniem podstawowym także występowały częściej wśród kobiet (35,6%) niż mężczyzn (30,2%) (w miastach 18,3% i 16,0%). Jedynie osoby po zasadniczej szkole zawodowej stanowiły znacznie mniejszą część populacji kobiet niż mężczyzn, zarówno na wsi, jak i w miastach (tabela 1.11). Wśród osób w wieku 15 lat i więcej kontynuujących naukę odsetek kształcących się w szkołach wyższych wynosił 34,2% (w miastach 51,4%), w tym na studiach magisterskich kształciło się 12,3% (w miastach 20,0%). Odsetek kształcących się w szkołach wyższych w systemie dziennym był również niższy wśród młodzieży wiejskiej (46,2%) niż wśród młodzieży mieszkającej w miastach (55,5) Zatrudnienie 16 Jednym z głównych mierników stopnia zaangażowania zasobów pracy w gospodarce narodowej są wskaźniki zatrudnienia 17. Według danych Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności w latach : ogólny wskaźnik zatrudnienia (w wieku 15 lat i więcej) na wsi zmniejszył się z 50,8% do 50,5%, w tym w wieku produkcyjnym z 65,4% do 64,7% (w miastach wzrósł odpowiednio z 50,2% do 50,7% i z 64,7% do 65,6%). Wśród ludności w wieku produkcyjnym największy spadek odnotowano w grupie młodzieży w wieku lata z 40,4% do 37,4% (w miastach z 33,6% do 30,4%), stosunkowo niewielki wśród osób w wieku lata z 77,3% do 76,2% (w miastach bez zmian na poziomie 77,8%), natomiast w najstarszej grupie wieku produkcyjnego 19 wskaźnik zatrudnienia wykazał istotny wzrost z 38,5% do 42,9% (w miastach z 37,7% do 44,8%) Dane Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) dla IV kwartału 2010 r. 16 O ile nie zaznaczono inaczej, wszystkie prezentowane w rozdziale dane pochodzą z prowadzonych przez GUS w cyklu kwartalnym reprezentacyjnych Badań Aktywności Ekonomicznej Ludności. Badania obejmują osoby w wieku 15 lat i więcej będące członkami gospodarstwa domowego. Poza zakresem badania pozostają członkowie gospodarstw domowych przebywający za granicą powyżej trzech miesięcy. Badanie nie obejmuje również ludności zamieszkałej w gospodarstwach zbiorowych (hotele pracownicze, internaty, domy studenckie itp.). 17 Wskaźnik zatrudnienia to procentowy udział osób pracujących w ogólnej liczbie ludności danej kategorii (wieku, płci, miejsca zamieszkania, itd.). Stosowane w BAEL kryteria zaliczania do kategorii pracujących patrz: Aktywność Ekonomiczna Ludności Polski. III kwartał 2011, GUS, Warszawa O ile nie zaznaczono inaczej, średnio w trzech pierwszych kwartałach. 19 Mężczyźni w wieku lata, kobiety w wieku lat.

25 Polska wieś Raport o stanie wsi Wśród ludności w wieku poprodukcyjnym wskaźnik zatrudnienia zmniejszył się z 7,7% do 7,1% (w miastach wzrósł z 5,1% do 6,1%). W populacji mężczyzn ogólny wskaźnik zatrudnienia zmniejszył się z 59,9% do 59,4%, a kobiet z 42,1% do 41,9% (w miastach wzrósł z 57,7% do 58,1% i z 43,7% do 44,2%). Podobnie jak wśród ludności wiejskiej ogółem również w populacji osób użytkujących gospodarstwo rolne 20 wskaźniki zatrudnienia spadły we wszystkich grupach wieku i płci (najbardziej także w grupie młodzieży) z jedynym wyjątkiem wzrostu w najstarszej grupie wieku produkcyjnego. Wśród ludności bezrolnej przeważały wzrosty, istotny spadek odnotowano jedynie w grupie młodzieży. Bardziej korzystne tendencje zmian wskaźników zatrudnienia ludności bezrolnej niż związanej z gospodarstwem rolnym obserwowane są już od kilku lat. Mimo to ich poziom pozostaje znacznie niższy w pierwszej niż w drugiej populacji: ogólny wskaźnik zatrudnienia w 2011 r. wynosił odpowiednio 42,3% i 62,5%. Wskaźniki zatrudnienia ludności bezrolnej na wsi są znacznie niższe także w porównaniu z miastami 21 (tabela 1.12 i rysunek 1.3). Ogólny wskaźnik zatrudnienia na wsi zmniejszył się w większości województw (w miastach w większości województw wzrósł), natomiast zarówno wśród ludności związanej, jak i niezwiązanej z gospodarstwem rolnym liczba województw wykazujących wzrost i spadek była mniej więcej równa. We wszystkich województwach wskaźniki zatrudnienia ludności bezrolnej na wsi były niższe nie tylko w porównaniu z ludnością w gospodarstwach rolnych, lecz także z ludnością miejską (tabela 1.13). Spadek wskaźników zatrudnienia w latach odnotowano także w większości krajów Unii Europejskiej, przy czym często był on nawet większy niż na polskiej wsi. Nie zmieniło to jednak faktu, że wskaźniki zatrudnienia w Polsce, w tym ludności wiejskiej, są nadal niższe w porównaniu z większością krajów UE. Dotyczy to zwłaszcza kobiet i osób starszych (tabela 1.18). W latach wyłącznie w populacji pracujących podstawowe kierunki zmian struktury zatrudnienia były następujące (według BAEL średnio w trzech pierwszych kwartałach): trwał proces dezagraryzacji zatrudnienia: odsetek pracujących w rolnictwie 22 zmniejszył się w skali kraju z 13,4% w 2009 r. do 12,8% w 2011 r., 20 W 2009 r. ludność wiejska w wieku 15 lat i więcej związana z gospodarstwem rolnym stanowiła 42,4% ogółu ludności wiejskiej w tym wieku, a w 2011 r. 40,6%. 21 Wskaźniki zatrudnienia ludności bezrolnej na wsi i ludności użytkującej gospodarstwo rolne nie są w pełni porównywalne ze względu na odmienność stosunków pracy: rynkowych w pierwszej i rodzinnych w drugiej populacji. Biorąc pod uwagę charakter stosunków pracy, wskaźniki zatrudnienia bezrolnej ludności wiejskiej są w pełni porównywalne ze wskaźnikami ludności miejskiej. 22 Podział pracujących według kategorii zawodowych, w tym na pracujących w rolnictwie i poza rolnictwem, przeprowadzany jest na podstawie kryterium głównego miejsca pracy. Dane dotyczące rolnictwa ogółem obejmują także leśnictwo i łowiectwo, a od 2008 r. także rybactwo. 25

26 Ludność wiejska w tym w rolnictwie indywidualnym z 12,5% do 11,9%. Na wsi spadki wynosiły odpowiednio z 32,1% do 30,5% i z 30,3% do 28,7%. Zdecydowaną większość pracujących w rolnictwie stanowią osoby pracujące na własny rachunek 23, ich odsetek wykazywał jednak tendencję zniżkową: w rolnictwie ogółem zmniejszył się na wsi z 91,9% do 90,9%, w tym w rolnictwie indywidualnym z 96,7% do 95,9%; pozostali to pracownicy najemni (stali, sezonowi, pracujący dorywczo itp.). Wśród mieszkańców wsi pracujących poza rolnictwem odsetek pracujących na własny rachunek jest stosunkowo niski i nie wykazuje większych zmian: w latach zwiększył się 11,5% do 11,6% (w miastach z 12,9% do 13,5%) (tabela 1.14 i rysunek 1.4). Większość pracujących mieszkańców wsi stanowią mężczyźni, udział kobiet wynosił w 2011 r. 41,9% i był prawie taki sam jak w 2007 r. (w miastach zmniejszył się z 46,6% do 46,2%) 24. Wśród pracujących w rolnictwie indywidualnym udział kobiet był w obu latach wyższy niż wśród pracujących poza rolnictwem, w 2011 r. wynosił odpowiednio około 45% i 41%. W strukturze wieku pracujących osoby w młodszym wieku produkcyjnym stanowiły w 2011 r. 63,0% ogółu pracujących mieszkańców wsi, osoby w starszym wieku produkcyjnym 33,8%, a osoby w wieku poprodukcyjnym 2,9% (w miastach 62,2%, 35,2% i 2,5%) 25. Populacja pracujących w rolnictwie indywidualnym charakteryzuje się znacznie starszą strukturą wieku niż pracujących poza rolnictwem: odsetek pracujących w starszym wieku produkcyjnym wynosił w 2011 r. odpowiednio 42,2% i 30,4%, a w wieku poprodukcyjnym 8,2% i 0,7% (wśród pracujących w miastach udziały osób starszych były niższe niż wśród pracujących w rolnictwie, ale wyższe w porównaniu z pracującymi poza rolnictwem na wsi). Poziom wykształcenia pracujących zwiększał się w latach szybciej na wsi niż w miastach, jednak nadal pozostaje znacznie niższy w pierwszej niż drugiej populacji: pracujący z wykształceniem wyższym lub średnim stanowili w 2009 r. 44,6%, a w 2011 r. 48,2% ogółu pracujących mieszkańców wsi (w miastach 72,7% i 74,4%), w tym z wykształceniem wyższym 13,0% i 15,4% (w miastach 33,5% i 36,4%); Do pracujących na własny rachunek zaliczono osoby prowadzące własną działalność gospodarczą i niezatrudniające pracowników, pracodawców i pomagających bez wynagrodzenia członków rodziny. 24 Dane dotyczące struktury pracujących według płci, wieku i poziomu wykształcenia odnoszą się do stanu w III kwartale danego roku. 25 Młodszy wiek produkcyjny: osoby w wieku lata, starszy wiek produkcyjny: mężczyźni w wieku lata, kobiety w wieku lat, wiek poprodukcyjny: mężczyźni 65 lat i więcej, kobiety 60 lat i więcej.

27 Polska wieś Raport o stanie wsi najniższy poziom wykształcenia charakteryzuje mieszkańców wsi pracujących w rolnictwie indywidualnym: wykształcenie wyższe lub średnie miało 28,7% w 2009 r. i 30,0% w 2011 r. (w tym wykształcenie wyższe 2,8% i 3,7%); poziom wykształcenia mieszkańców wsi pracujących poza rolnictwem był w badanym okresie znacznie wyższy niż pracujących w rolnictwie, jednak znacznie niższy w porównaniu z miastami (tabela 1.15). Opublikowane dotychczas dane Powszechnego Spisu Rolnego 2010 o pracujących w rolnictwie, uzyskane w oparciu o metody analogiczne lub zbliżone do metod BAEL, zawierają m.in. następujące informacje na ten temat: Ogólna liczba pracujących wyłącznie lub głównie w rolnictwie indywidualnym według stanu w czerwcu 2010 r. wynosiła w skali kraju 2262 tys., czyli była wyższa o 324 tys. (o 16,7%) od liczby wykazanej w BAEL w zbliżonym okresie (średnio dla II i III kwartału 2010 r.) Oba źródła różnią się także w odniesieniu do struktury pracujących według płci i wieku: dane PSR wykazują m.in. większy niż w BAEL odsetek kobiet (49% i 46%), a zwłaszcza osób starszych w wieku 55 lat i więcej (34% i 22%) (tabela 1.16). Przyczyny tych różnic wiążą się m.in. z wykazaniem większej w PSR niż w BAEL liczby gospodarstw rolnych, zwłaszcza drobnych, bardziej sfeminizowanych niż większe gospodarstwa i o starszej strukturze pracujących 26, a po drugie, z uwzględnieniem w PSR pracy nie tylko członków gospodarstwa domowego użytkownika gospodarstwa rolnego, jak to się dzieje w BAEL, lecz także wszystkich innych członków rodziny mieszkających z użytkownikiem. Według danych PSR, spośród ogółu pracujących wyłącznie lub głównie w rolnictwie indywidualnym prawie 98% stanowiły osoby pracujące w swoim rodzinnym gospodarstwie rolnym. Pozostałe 2% przypada na stałych pracowników najemnych 27, którzy stosunkowo licznie występują jedynie w grupie gospodarstw 50 ha i więcej (stanowią w niej ponad 29% ogółu pracujących wyłącznie lub głównie w gospodarstwie). Dane PSR wskazują ponadto, że dla zdecydowanej większości pracujących wyłącznie lub głównie w swoim gospodarstwie średnio dla około 88%, w tym od około 86% 26 Według PSR 2010 w czerwcu tego roku liczba indywidualnych gospodarstw rolnych wynosiła 2273 tys., w tym gospodarstwa do 2 ha użytków rolnych stanowiły 46,5%, a 10 ha i więcej 15,1%. Według BAEL średnio w II i III kwartale wielkości te stanowiły odpowiednio 1465 tys. oraz 30,7% i 22,0%. Średnia powierzchnia gospodarstwa wynosiła według PSR 6,0 ha użytków rolnych, a BAEL 9,2 ha. Według wyników badania Struktura Gospodarstw Rolnych przeprowadzonego przez GUS w 2007 r. udział kobiet w ogólnej liczbie pracujących w ciągu roku w gospodarstwach rolnych prowadzących działalność rolniczą wynosił w gospodarstwach do 2 ha UR 49,2%, a 10 lub więcej ha 43,9%. Udział pracujących w wieku 55 lat i więcej wynosił odpowiednio 42,5% i 18,3% (dane PSR 2010 na ten temat nie zostały jeszcze opublikowane). 27 Uwzględnienie w PSR jedynie stałych pracowników najemnych tłumaczy, dlaczego ich odsetek jest w tym spisie niższy w porównaniu z danymi BAEL, które obejmują również pozostałe kategorie pracowników najemnych. 27

28 Ludność wiejska w gospodarstwach do 5 ha użytków rolnych do około 93% w gospodarstwach 50 i więcej ha jest to jedyne zajęcie zawodowe. Przeciętnie na jedno gospodarstwo indywidualne prowadzące działalność rolniczą przypadało 1,2 pracujących wyłącznie lub głównie przy pracach rolnych 28. Wskaźnik ten rósł w miarę wzrostu powierzchni gospodarstwa z 0,8 w gospodarstwach do 1 ha użytków rolnych do 1,4 w gospodarstwach 5 10 ha i do 2,4 w gospodarstwach o powierzchni 50 ha i więcej. Niższe w mniejszych gospodarstwach wartości tego wskaźnika odzwierciedlają m.in. fakt większego zaangażowania użytkowników tych gospodarstw (i członków ich rodzin) w pracy poza gospodarstwem, którą traktują na ogół jako pracę główną. Mimo stosunkowo niskich wskaźników w mniejszych gospodarstwach zatrudniały one zdecydowaną większość populacji pracujących wyłącznie lub głównie w rolnictwie indywidualnym (około 3/4 pracowało w gospodarstwach do 10 ha, a prawie 90% w gospodarstwach do 20 ha). W przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych liczba pracujących wyłącznie lub głównie w gospodarstwach indywidualnych wynosiła średnio około 17 osób i była tym mniejsza, im większa była powierzchnia gospodarstwa. W gospodarstwach o powierzchni UR powyżej 1 ha wartość tego wskaźnika zmniejszała się z około 38 w gospodarstwach 1 5 ha UR do nieco ponad 2 w gospodarstwach 50 ha i więcej, a w gospodarstwach do 1 ha przekraczała nawet 120 osób. Chociaż różnice te wiążą się w pewnym stopniu z wyższą intensywnością produkcyjnego wykorzystania zasobów ziemi w mniejszych gospodarstwach rolnych, to wynikają głównie z niepełnego w nich wykorzystania zasobów pracy. W przekroju województw liczba pracujących wyłącznie lub głównie na jedno gospodarstwo była stosunkowo mało zróżnicowana (od 0,9 w województwach dolnośląskim i śląskim do 1,3 w kujawsko-pomorskim, lubelskim, podlaskim, pomorskim, świętokrzyskim i wielkopolskim), natomiast w przeliczeniu na 100 ha różnice były znacznie większe: od około 6 7 osób w zachodniopomorskim i warmińsko-mazurskim do około w podkarpackim i małopolskim. Różnice te są odwrotnie powiązane ze stopniem rozdrobnienia gospodarstw rolnych: w województwach o najwyższych wskaźnikach liczby pracujących na 100 ha przeciętna powierzchnia gospodarstwa miała niewiele ponad 2 ha UR, a o najniższych wskaźnikach około ha (tabela 1.17). Na znaczenie tej zależności wskazuje także wysoka wartość współczynnika korelacji między obiema zmiennymi, który na zbiorowości województw osiągnął 0,86. Natomiast współczynnik korelacji między wskaźnikiem liczby pracujących wyłącznie lub głównie na jedno gospodar Działalność rolniczą prowadziło 83% indywidualnych gospodarstw rolnych. W grupach obszarowych odsetek ten zwiększał się od około 57% w gospodarstwach 0 1 ha UR do 100% w gospodarstwach ha i większych.

29 Polska wieś Raport o stanie wsi stwo a powierzchnią gospodarstwa ukształtował się na bardzo niskim poziomie (0,11), co wskazuje na dużą rolę, jaką w tym przypadku odgrywają inne niż powierzchnia gospodarstwa czynniki, zwłaszcza takie jak struktura demograficzna rodziny rolnika i stopień zaangażowania jej członków w pracy poza gospodarstwem. Dane PSR 2010 nie zawierają informacji o udziale pracujących w rolnictwie w ogólnej liczbie pracujących, gdyż ta ostatnia nie była w tym spisie badana. Dane na ten temat zebrano w Narodowym Spisie Powszechnym 2011, jednak nie zostały one jeszcze opublikowane. Obecnie istnieją jedynie dane BAEL, według których, jak już wskazano, udział pracujących głównie (w tym wyłącznie) w rolnictwie (razem z leśnictwem, łowiectwem i rybactwem) wynosił średnio w pierwszych trzech kwartałach 2011 r. 12,8%, w tym w rolnictwie indywidualnym 11,9%, a na wsi odpowiednio 30,5% i 28,7%. W zróżnicowaniu według województw najwyższy odsetek pracujących w rolnictwie indywidualnym odnotowano w województwach lubelskim, świętokrzyskim i podlaskim (około 27, 24, i 22%), a najniższy w śląskim, zachodniopomorskim i dolnośląskim (około 2 i 5%). Na wsi najwyższe odsetki odnotowano w podlaskim, lubelskim i świętokrzyskim (około 56, 48 i 39%), a najniższe w śląskim, lubuskim i dolnośląskim (około 7, 13 i 15%). W porównaniu z krajami Unii Europejskiej odsetek pracujących w rolnictwie polskim, obliczony dla populacji w unijnym wieku produkcyjnym (15 64 lata), wynosił w 2011 r. (średnio w pierwszych trzech kwartałach) 12,4% i był najwyższy spośród wszystkich krajów UE z wyjątkiem Rumunii (25,6%). W pozostałych krajach udział ten kształtował się od 1% w Wielkiej Brytanii do 11,7% w Grecji. Pracujący w polskim rolnictwie stanowili w 2011 r. 1/5 ogółu pracujących w unijnym rolnictwie, czyli prawie tyle samo co Francja, Hiszpania i Niemcy razem wzięte. Większy od Polski udział około 1/4 miała tylko Rumunia (tabela 1.18) Bezrobocie na wsi 29 Lata charakteryzowała kontynuacja zapoczątkowanej rok wcześniej po kilkuletnim okresie spadku tendencji do wzrostu liczby bezrobotnych. Według danych urzędów pracy liczba bezrobotnych mieszkańców 29 W Polsce istnieją dwa stałe źródła danych statystycznych o bezrobociu: bieżąca rejestracja bezrobotnych prowadzona przez urzędy pracy (UP) i Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL). W podziale na miasta i wieś zakres danych BAEL jest znacznie szerszy niż danych UP. Ze względu na różnice metodologiczne, w tym definicji osoby bezrobotnej, między statystyką UP i BAEL dane z obu źródeł różnią się pod względem absolutnej liczby i struktury bezrobotnych, wykazują natomiast na ogół podobne tendencje ich zmian (definicje osoby bezrobotnej według BAEL i przyjęte w statystyce urzędów pracy patrz: Kwartalna informacja o rynku pracy, GUS, Warszawa, listopad 2011). 29

30 Ludność wiejska wsi zwiększyła się z 743 tys. w końcu września 2009 roku do 808 tys. w końcu września 2011 roku, tj. o 8,7% ( w miastach o 8,3%), a według danych BAEL z 532 tys. do 632 tys. w III kwartale tych lat, tj. o 18,8% (w miastach o 19,9%). Dane BAEL wskazują ponadto, że tempo wzrostu liczby bezrobotnych na wsi było większe wśród ludności użytkującej gospodarstwo rolne (20,6%) niż wśród ludności bezrolnej (17,9%) oraz że w pierwszej populacji było bardzo podobne dla obu płci, natomiast w drugiej dwukrotnie szybsze wśród kobiet (24,5%) niż wśród mężczyzn (12,4%) (tabela 1.19 i 1.20). Podstawowe kierunki zmian struktury bezrobotnych na wsi w latach były następujące 30 : W strukturze bezrobotnych według przyczyn poszukiwania pracy najliczniejszą kategorię stanowiły osoby, które straciły pracę, najczęściej w związku z likwidacją zakładu lub stanowiska pracy. Udział tej grupy wzrósł z 39,8% do 41,9% (w miastach zmniejszył się z 48,3% do 46,1%). Drugą pod względem liczebności grupę stanowili bezrobotni powracający do pracy po przerwie ich udział utrzymywał się w obu latach na podobnym poziomie około 28 29% tak w miastach jak na wsi. Na trzecim miejscu byli bezrobotni podejmujący pracę po raz pierwszy ich udział zmniejszył się z 27,6% do 25,5% (w miastach wzrósł z 16,6% do 18,1%). Najmniej liczną kategorię (w obu latach nieco ponad 4% na wsi i ponad 6% w miastach) stanowili bezrobotni, którzy uprzednio sami zrezygnowali z pracy. Większość bezrobotnych na wsi to osoby w bezrolnych gospodarstwach domowych; ich odsetek zmniejszył się z 73,3% do 72,8%. Odsetek kobiet wśród ogółu bezrobotnych na wsi wzrósł z 49,8% do 51,5% (w miastach z 47,2% do 51,2%). W obu latach był on wyższy wśród ludności związanej z gospodarstwem rolnym niż ludności bezrolnej (w 2011 r. odpowiednio 52,9% i 51,0%). Większość bezrobotnych stanowią osoby w wieku do 34 lat, jednak ich udział zmniejszył się z 63,7% w 2009 r. do 62,2% w 2011 r. (w miastach wzrósł z 52,0% do 54,0%). Przewaga młodszych grup bezrobotnych jest znacznie większa wśród ludności związanej z gospodarstwem rolnym (w 2011 r. 81,7%) niż wśród ludności bezrolnej na wsi (54,6%). Obie grupy różnią się także znacząco wielkością odsetka bezrobotnych w wieku 45 lat i starszych (około 10% i 26%). Poziom wykształcenia bezrobotnych jest niższy niż w miastach. W 2011 r. większość bezrobotnych na wsi stanowiły osoby, które ukończyły jedynie zasadniczą szkołę zawodową (34,3%) albo miały wykształcenie podstawowe lub niższe (17,1%), podczas gdy w miastach wskaźniki te wynosiły odpowiednio 30,2% i 13,2%. Odsetek bezrobotnych z wykształceniem śred O ile nie zaznaczono inaczej, dane BAEL według stanu w III kwartale.

31 Polska wieś Raport o stanie wsi nim był na wsi zbliżony do poziomu obserwowanego w miastach (35,4% i 39,2%), a z wykształceniem wyższym znacznie niższy (13,1% i 17,6%). Na samej wsi poziom wykształcenia bezrobotnych wśród ludności związanej z gospodarstwem rolnym był istotnie wyższy niż w populacji ludności bezrolnej, co częściowo wiąże się z młodszą strukturą wieku pierwszej niż drugiej populacji. Znacznie wzrósł odsetek bezrobotnych długotrwale poszukujących pracy 31 : z 25,8% w 2009 r. do 33,1% w 2011 r. (w miastach z 26,6% do 30,6%). Jednak średni czas poszukiwania pracy zwiększył się minimalnie (z 11,0 do 11,1 miesięcy), a w miastach nawet się zmniejszył (z 11,2 do 10,5 miesięcy). W 2011 r. średni czas poszukiwania pracy na wsi był krótszy dla mężczyzn niż dla kobiet (odwrotnie w miastach) (tabela 1.21). Tylko niewielka część bezrobotnych ma prawo do zasiłku z tytułu bezrobocia. Według danych urzędów pracy z końca września 2011 r. uprawnienia takie miało 16,4% bezrobotnych na wsi i 14,4% w miastach. Było to mniej niż w tym samym czasie w 2009 r. (odpowiednio 21,6% i 19,6%) (tabela 1.19). Wraz ze zrostem absolutnej liczby bezrobotnych zwiększała się też stopa bezrobocia 32. Według statystyki urzędów pracy stopa bezrobocia rejestrowanego zwiększyła się w skali kraju z 10,9% w końcu września 2009 r. do 11,8% w końcu września 2011 r. (tabela 1.22 i rysunek 1.5). O zmianach stopy bezrobocia odrębnie mieszkańców wsi i miast informują jedynie dane BAEL. Według wyników tego badania z III kwartału stopa bezrobocia zwiększyła się skali kraju z 8,1% w 2009 r. do 9,3% w 2011, w tym na wsi z 8,0% do 9,1% (w miastach z 8,1% do 9,5%). Wzrost stopy bezrobocia na wsi odnotowano na ogół niezależnie od płci, wieku i poziomu wykształcenia bezrobotnych, zarówno wśród ludności związanej, jak i niezwiązanej z gospodarstwem rolnym. We wszystkich tych odniesieniach tempo wzrostu było szybsze wśród kobiet niż wśród mężczyzn (analogiczne tendencje i relacje odnotowano w miastach). W całym okresie stopa bezrobocia na wsi była wyższa wśród kobiet niż wśród mężczyzn i w ostatnim z tych lat wynosiła odpowiednio 11,0% i 7,8% (w miastach 10,4% i 8,7%). W zróżnicowaniu według wieku najwyższą stopę bezrobocia w 2011 r. odnotowano wśród młodzieży w wieku lata 23,5% i stosunkowo wysoką w wieku lat 12,9% (w miastach 27,6% i 12,0%). W pozostałych uwzględnionych grupach wieku stopa bezrobocia mieściła się w przedziale około 6 8% zarówno na wsi, jak i w miastach. 31 Osoby poszukujące pracy 13 miesięcy lub więcej. 32 Stosunek procentowy liczby bezrobotnych do ludności aktywnej zawodowo, tj. sumy osób pracujących i bezrobotnych. 31

32 Ludność wiejska W zróżnicowaniu według wykształcenia stopa bezrobocia w 2011 r. była najniższa wśród osób z wyższym wykształceniem 7,9%, a najwyższa wśród mających wykształcenie gimnazjalne lub podstawowe 11,7% (w miastach 4,8% i 25,5%). W populacji osób z wykształceniem średnim stopa bezrobocia była wyższa wśród mających wykształcenie ogólne niż wśród osób z wykształceniem zawodowym, i w miastach, i na wsi. We wszystkich trzech badanych latach stopa bezrobocia wśród ludności wiejskiej związanej z gospodarstwem rolnym była średnio niższa niż w miastach 33, a wśród ludności bezrolnej na wsi wyższa niż w miastach 34. Analogiczne różnice odnotowywano na ogół w zróżnicowaniu według płci, wieku i poziomu wykształcenia (tabela 1.23 i 1.24 oraz rysunek 1.6). Wyższą w 2011 aniżeli w 2009 roku stopę bezrobocia na wsi obserwowano we wszystkich regionach kraju z wyjątkiem regionu Południowo-zachodniego, gdzie odnotowano spadek (podobnie w miastach z wyjątkiem, ponadto, regionu Północnego, w którym stopa bezrobocia była w obu latach identyczna). Podobnie jak w skali kraju także we wszystkich regionach stopa bezrobocia wśród ludności bezrolnej na wsi była wyższa niż w miastach. We wszystkich trzech latach najwyższą stopą bezrobocia wśród ludności bezrolnej na wsi wyróżniał się region Wschodni (tabela 1.25). Podobnie jak w Polsce, wzrost stopy bezrobocia w 2011 r. w stosunku do 2009 r. odnotowano także w większości krajów UE. Według danych z trzeciego kwartału 2011 r. stopa bezrobocia ludności wiejskiej w Polsce była zbliżona do średniej we wszystkich krajach UE. Dotyczy to jednak tylko stopy bezrobocia ludności ogółem (w wieku lata), natomiast wśród młodzieży w wieku lata i ogółu kobiet była ona na polskiej wsi wyższa, a w pozostałych grupach wieku i wśród ogółu mężczyzn niższa od średniej unijnej (tabela 1.26). Podsumowanie W świetle danych bieżącej statystyki ludności podstawowym nowym elementem zmian demograficznych w Polsce w badanym okresie lat było przejście od ponaddziesięcioletniego spadku do wzrostu ogólnej liczby ludności kraju. Nie zmieniły się natomiast różnice dynamiki ludności miejskiej i wiejskiej: podobnie jak uprzednio liczba mieszkań Część osób w gospodarstwach rolnych, które z punktu widzenia ich potrzeb produkcyjnych są w nich faktycznie zbędne, nie spełnia kryteriów definicji osoby bezrobotnej stosowanych w statystyce bezrobocia. Osoby te stanowią tzw. bezrobocie ukryte, które jest nadal wysokie, na co wskazują m.in. przytoczone wcześniej dane PSR 2010 o liczbie pracujących wyłącznie lub głównie w rolnictwie na 100 ha użytków rolnych. 34 Dane dotyczące stopy bezrobocia w bezrolnych gospodarstwach domowych na wsi są w pełni porównywalne ze stopą bezrobocia w miastach.

33 Polska wieś Raport o stanie wsi ców miast malała, a wsi rosła. W aspekcie demograficznym na rzecz tego wzrostu działały w omawianym okresie głównie dwa czynniki: dodatnie dla wsi saldo migracji wewnętrznych wieś miasto i dodatni przyrost naturalny ludności wiejskiej. W tym samym kierunku działały migracje zagraniczne, ale w minimalnej skali. Natomiast przeprowadzone w tym czasie w trybie administracyjnym rekwalifikacje części terenów wiejskich na miejskie działały w kierunku przeciwnym, zmniejszając skalę wzrostu w wysokości równej przyrostowi naturalnemu. Analiza ruchu naturalnego wykazała m.in., że model dzietności kobiet na wsi coraz bardziej zbliża się do obserwowanego w miastach. Ogólny współczynnik dzietności na wsi był w 2010 r. już tylko o około 14% wyższy niż w miastach (dekadę wcześniej o około 38%). Podobnie jak w miastach coraz więcej kobiet wiejskich decyduje się na rodzenie dzieci w późniejszym wieku, najczęściej lat (dekadę wcześniej w wieku lata). Znacznie zwiększa się także natężenie urodzeń wśród kobiet w wieku ponad 30 lat. W dalszym ciągu wydłuża się przeciętne trwanie życia. Wśród mieszkańców wsi wynosiło ono w 2010 r. dla mężczyzn 71,4 (70,7 w 2008 r.), a dla kobiet 80,7 roku (80,2 w 2008 r.). Mężczyźni na wsi żyją krócej niż w miastach; w ostatnich latach różnica ta rośnie: w 2010 r. wynosiła 1,2 roku wobec 0,9 i 0,6 roku w latach 2008 i W odróżnieniu od mężczyzn mieszkanki wsi żyją dłużej niż mieszkanki miast, jednak przewaga ta jest obecnie mniejsza niż przed kilku laty (0,1 roku wobec 0,4 roku w latach 2006 i 2008). Wolniejsze postępy w wydłużaniu się trwania życia na wsi niż w miastach są sygnałem niepokojącym, świadczącym o relatywnym pogarszaniu się poziomu ochrony zdrowia mieszkańców wsi. Proces starzenia się ludności przebiega wolniej na wsi niż w miastach, w wyniku czego ludność wiejska jest demograficznie młodsza niż mieszkańcy miast: w 2010 r. odsetek ludności w wieku poprodukcyjnym wynosił odpowiednio 15,6% i 17,7%, a mediana wieku 36,2 i 39,2 roku. Poziom starości ludności wiejskiej w Polsce jest także niższy w porównaniu z średnim poziomem prawie wszystkich krajów Unii Europejskiej. Poziom wykształcenia ludności wiejskiej, mimo szybszego wzrostu niż w miastach, nadal jest relatywnie znacznie niższy. Dotyczy to zwłaszcza udziału osób z wykształceniem wyższym, który w 2010 r. był prawie trzykrotnie niższy niż w miastach, oraz z wykształceniem średnim, który był o około 1/3 niższy. Z drugiej strony, udział osób mających tylko wykształcenie podstawowe był prawie dwukrotnie wyższy. Przedstawiony w raporcie na podstawie danych bieżącej statystyki obraz stanu i struktury demograficznej i edukacyjnej wsi będzie można zweryfikować i wzbogacić o wyniki Narodowego Spisu Powszechnego Ludności i Mieszkań przeprowadzonego w 2011 r. (według stanu w dniu 31 marca). 33

34 Ludność wiejska 34 Dotychczasowe wyniki tego spisu wykazały m.in., że dane bieżącej statystyki o liczbie ludności Polski z końca 2010 r. były niedoszacowane o około 0,8%, w tym ludności wiejskiej o 2,7%. Natomiast liczba mieszkańców miast była przeszacowana o 0,4%. Jedną z głównych przyczyn tych różnic są zapewne niedokładności bieżącej ewidencji migracji wewnętrznych i zagranicznych, jednak pełniejsze ich wyjaśnienie wymaga odrębnych badań. Analiza zmian aktywności ekonomicznej ludności wiejskiej, przeprowadzona dla okresu między trzecim kwartałem lat , wykazała przede wszystkim, że mimo niezłego w tym czasie, oscylującego wokół 4% wzrostu PKB, wskaźniki zatrudnienia charakteryzowała na ogół tendencja zniżkowa, a stopy bezrobocia zwyżkowa. W odniesieniu do wskaźników zatrudnienia największy spadek odnotowano wśród młodzieży (18 24 lata), a jedyną grupą, w której odnotowano wzrost, i to znaczący, były osoby w najstarszej grupie wieku produkcyjnego (55 lat i więcej). Analogiczne zmiany odnotowano zarówno wśród ludności wiejskiej użytkującej gospodarstwo rolne, jak i wśród bezrolnej, a także w miastach. O ile wysoki spadek wskaźników zatrudnienia wśród młodzieży można uznać za zrozumiały w jej obecnej sytuacji na rynku pracy, o tyle znaczny i tak powszechny wzrost wskaźników zatrudnienia w wieku 55+ jest wynikiem raczej nieoczekiwanym. Jedną z przyczyn mogły być wprowadzone w 2009 r. ograniczenia możliwości przejścia na wcześniejszą emeryturę zmuszające osoby starsze do aktywniejszego poszukiwania pracy. Potrzebne są jednak odrębne badania w celu weryfikacji tej hipotezy i pełniejszego wyjaśnienia przyczyn stwierdzonych zmian. Poziom wskaźników zatrudnienia, i to we wszystkich grupach wieku, jest szczególnie niski w bezrolnych gospodarstwach domowych na wsi. Jest on niższy nie tylko w porównaniu z ludnością w gospodarstwach rolnych, w których rodzinne stosunki pracy prowadzą często do znacznych przerostów zatrudnienia, lecz także w porównaniu z mieszkańcami miast, w których tak jak wśród ludności bezrolnej na wsi dominują rynkowe stosunki pracy. Wskaźniki zatrudnienia na wsi są także niższe w porównaniu ze średnim poziomem większości krajów UE. Dotyczy to zwłaszcza kobiet i osób starszych. Obserwowany w badanym okresie wzrost stopy bezrobocia objął zarówno mieszkańców miast, jak też całą ludność wiejską, związaną i niezwiązaną z gospodarstwem rolnym. We wszystkich tych populacjach wzrost odnotowano prawie w każdej grupie wieku. Również we wszystkich populacjach najwyższą stopę bezrobocia odnotowano wśród młodzieży, a stosunkowo wysoką, przekraczającą poziom średni, wśród osób w wieku lat. Wszędzie była ona także wyższa wśród kobiet niż wśród mężczyzn. Wśród osób obojga płci oraz prawie we wszystkich grupach wieku stopa bezrobocia ludności bezrolnej na wsi była na ogół od 1/3 do 1/2 wyższa niż w miastach.

35 Polska wieś Raport o stanie wsi Analiza zbiorowości pracujących wykazała, że lata przyniosły dalsze postępy w procesie dezagraryzacji struktury zatrudnienia. Według danych Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności odsetek pracujących wyłącznie lub głównie w rolnictwie indywidualnym zmniejszył się w badanym okresie z 12,5% do 11,9%, w tym na wsi z 30,3% do 28,7%. Mimo spadku odsetek pracujących w naszym rolnictwie jest nadal najwyższy spośród wszystkich krajów UE z wyjątkiem Rumunii, gdzie jest dwukrotnie wyższy niż w Polsce. Pracujący w polskim rolnictwie stanowili w 2011 r. 1/5 ogółu pracujących w unijnym rolnictwie, czyli prawie tyle samo co Francja, Hiszpania i Niemcy razem wzięte. Według danych Powszechnego Spisu Rolnego 2010 o pracujących w rolnictwie, uzyskanych na podstawie metod analogicznych lub zbliżonych do stosowanych w BAEL, ogólna liczba pracujących wyłącznie lub głównie w rolnictwie indywidualnym według stanu w czerwcu 2010 r. wynosiła w skali kraju 2262 tys., czyli była wyższa o 324 tys. (16,7%) od liczby wykazanej w BAEL w zbliżonym okresie (średnio dla II i III kwartału 2010 r.). Oba źródła różnią się także w odniesieniu do struktury pracujących według płci i wieku: dane PSR wykazują m.in. większy niż w BAEL odsetek kobiet (49% i 46%) oraz, zwłaszcza, osób starszych w wieku 55 lat i więcej (34% i 22%). Przyczyny tych różnic wiążą się m.in. z wykazaniem większej w PSR niż BAEL liczby gospodarstw rolnych, zwłaszcza drobnych, o bardziej niż w gospodarstwach większych sfeminizowanej i starszej strukturze pracujących oraz, po drugie, z uwzględnieniem w PSR pracy nie tylko członków gospodarstwa domowego użytkownika gospodarstwa rolnego, jak to się dzieje w BAEL, lecz także wszystkich innych członków rodziny mieszkających razem z użytkownikiem. Wysoka liczba pracujących w polskim rolnictwie związana jest głównie z dużym rozdrobnieniem gospodarstw rolnych. Świadczy o tym m.in. silna odwrotna zależność między liczbą pracujących a powierzchnią gospodarstwa. Według danych PSR 2010 liczba pracujących wyłącznie lub głównie w rolnictwie indywidualnym w przeliczeniu na 100 ha użytków rolnych wynosiła średnio około 17 osób, zmniejszając się z ponad 46 osób średnio w gospodarstwach poniżej 5 ha UR do nieco ponad 2 osób w gospodarstwach 50 ha i więcej. W układzie wojewódzkim wskaźnik ten wahał się od około 6 7 osób w zachodniopomorskim i warmińsko-mazurskim do około w podkarpackim i małopolskim. W pierwszej grupie przeciętna powierzchnia gospodarstwa wynosiła ha UR, a w drugiej niewiele ponad 2 ha. Dane te wskazują, że bez istotnej poprawy struktury obszarowej gospodarstw rolnych możliwości znacznego zmniejszenia się liczby pracujących w rolnictwie, co jest niezbędne do poprawy jego parametrów wydajnościowych i dochodowych, będą bardzo ograniczone. 35

36 Ludność wiejska Rysunki i tabele Rysunek 1.1. Współczynniki płodności kobiet w miastach i na wsi w latach 2006 i 2010* * Liczba urodzeń żywych na 1000 ludności w danej grupie wieku. Rysunek 1.2. Przeciętna liczba lat trwania życia w miastach i na wsi w latach 2006 i

37 Polska wieś Raport o stanie wsi Rysunek 1.3. Wskaźniki zatrudnienia* ludności w wieku produkcyjnym** w miastach ogółem oraz na wsi w podziale na ludność rolniczą*** i bezrolną w 2011 r.**** * Odsetek pracujących w ogólnej liczbie ludności w danej grupie wieku; ** mężczyźni w wieku lata, kobiety lat; *** rolnicza ludność w gospodarstwach domowych użytkujących gospodarstwo rolne (działkę rolną), bezrolna ludność w pozostałych gospodarstwach domowych na wsi; **** średnio w trzech pierwszych kwartałach. Rysunek 1.4. Odsetek pracujących w rolnictwie* ogółem i wśród mieszkających na wsi w latach ** * Łącznie z leśnictwem i łowiectwem, a od 2008 r. również z rybactwem; ** w latach średnio w roku, w następnych latach średnio w trzech pierwszych kwartałach. 37

38 Ludność wiejska Rysunek 1.5. Stopa bezrobocia* w miastach ogółem oraz na wsi w podziale na ludność rolniczą** i bezrolną w latach * W latach średnio w roku, w następnych latach średnio w trzech pierwszych kwartałach, ** rolnicza ludność w gospodarstwach domowych użytkujących gospodarstwo rolne (działkę rolną), bezrolna ludność w pozostałych gospodarstwach domowych na wsi. Rysunek 1.6. Struktura bezrobotnych według wieku w miastach ogółem oraz na wsi wśród ludności rolniczej* i bezrolnej w 2011 r.** (%) * Rolnicza ludność w gospodarstwach domowych użytkujących gospodarstwo rolne (działkę rolną), bezrolna ludność w pozostałych gospodarstwach domowych na wsi; ** stan w III kwartale. 38

39 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela 1.1. Ludność według miejsca zamieszkania (miasta, wieś) oraz ludność wiejska według województw dane bieżącej statystyki ludności dla lat 2006, 2008 i 2010 oraz Narodowego Spisu Powszechnego 2011 Województwa Dane bieżącej statystyki ludności - ludność faktycznie zamieszkała a w tysiącach przyrost (ubytek) w % w % ludności ogółem Dane NSP ludność b faktycznie zamieszkała w tys. w % ludności w tys. ogółem rezydująca w % ludności ogółem Polska ,0 0,2 100,0 100,0 100, , ,0 Miasta ,3-0,1 61,4 61,1 60, , ,9 Wieś ,6 0,6 38,6 38,9 39, , ,1 Dolnośłąskie ,1 1,4 29,0 29,5 29, , ,8 Kujawsko-pom ,2 1,0 38,6 39,1 39, , ,3 Lubelskie ,3-0,6 53,4 53,5 53, , ,7 Lubuskie ,8 0,9 35,9 36,3 36, , ,2 Łódzkie ,1 0,2 35,3 35,7 36, , ,7 Małopolskie ,0 0,7 50,4 50,8 50, , ,9 Mazowieckie ,8 0,9 35,3 35,4 35, , ,6 Opolskie ,5-0,1 47,4 47,6 47, , ,2 Podkarpackie ,6-0,5 59,5 59,1 58, , ,3 Podlaskie ,6-2,3 40,5 40,4 39, , ,6 Pomorskie ,5 2,4 32,8 33,5 34, , ,1 Śląskie ,8 1,1 21,4 21,8 22, , ,3 Świętokrzyskie ,5-0,1 54,6 54,7 55, , ,4 Warmińskomazurskie ,2 0,4 40,0 40,1 40, , ,0 Wielkopolskie ,8 1,7 43,0 43,6 44, , ,4 Zachodniopom ,8-0,1 30,9 31,2 31, , ,5 a Stan w dniu 31.12, b stan w dniu Źródło: Rocznik Demograficzny 2007, 2009 i 2011, GUS, Warszawa; Wyniki Narodowego Spisu Ludności i Mieszkań Podstawowe informacje o sytuacji demograficzno-społecznej ludności Polski i zasobach mieszkaniowych, marzec 2012, GUS, Warszawa, oraz obliczenia własne. 39

40 Ludność wiejska Tabela 1.2. Przyrost naturalny w miastach i na wsi oraz saldo migracji między miastem i wsią na wsi według województw w latach 2004, 2006 i 2008 Województwa Przyrost naturalny Saldo migracji wieś miasto miasta wieś na wsi na 1000 ludności miejskiej na 1000 ludności wiejskiej, Polska 0,2 0,5 0,6 0,6 1,5 1,4 2,4 2,6 3,1 Dolnośląskie 1,4 0,6 0,5 0,3 0,7 0,9 5,3 5,1 6,1 Kujawsko-pom. 0,2 0,3 0,1 2,2 3,6 2,5 3,4 2,8 3,0 Lubelskie 1,1 1,4 1,5 1,9 1,6 1,6 0,1 0,0 0,3 Lubuskie 0,9 1,4 1,2 1,5 2,3 1,9 2,2 2,5 2,9 Łódzkie 3,5 2,8 2,5 2,3 1,5 1,9 2,3 2,9 3,7 Małopolskie 0,2 1,0 1,3 2,2 3,3 3,1 2,8 2,8 3,3 Mazowieckie 0,5 1,3 1,8 0,6 0,5 0,7 3,2 3,2 4,0 Opolskie 0,5 0,4 0,5 1,3 0,8 0,9 1,4 2,1 1,5 Podkarpackie 1,6 2,0 2,0 1,1 1,8 1,6 0,6 0,6 0,7 Podlaskie 1,1 1,9 2,0 3,3 2,2 2,7 1,6 0,1 0,4 Pomorskie 1,0 1,8 1,8 5,6 7,0 6,5 5,2 4,7 5,5 Śląskie 1,0 0,4 0,2 0,3 0,4 0,9 4,4 4,7 5,1 Świętokrzyskie 1,3 0,6 0,5 2,4 1,1 1,8 0,6 0,5 0,9 Warmińsko-maz. 0,9 1,7 1,2 3,0 3,5 3,1 1,8 0,8 0,5 Wielkopolskie 0,8 1,9 2,0 2,7 4,1 4,0 4,0 4,7 4,6 Zachodniopom. 0,3 0,6 0,2 2,2 2,2 2,0 1,4 2,2 2,6 Źródło: Rocznik Demograficzny 2007, 2009 i 2011, GUS, Warszawa i obliczenia własne. 40

41 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela 1.3. Wybrane wskaźniki ruchu naturalnego i migracyjnego ludności oraz struktury kobiet w wieku rozrodczym (15 49 lat) w miastach i na wsi w latach 2006, 2008 i 2010 Wyszczególnienie Miasta Wieś Ruch naturalny na 1000 ludności Urodzenia żywe 9,3 10,4 10,4 10,5 11,6 11,4 Zgony 9,5 9,9 9,8 9,9 10,1 10,1 Przyrost naturalny 0,2 0,5 0,6 0,6 1,5 1,4 Współczynnik dzietności ogólnej kobiet a 1,18 1,30 1,31 1,41 1,53 1,49 Płodność kobiet b w wieku: lat 12,8 15,2 14,6 15,4 17,6 16, lat 48,3 51,4 47,4 72,1 74,7 67, lat 85,4 89,9 89,1 101,7 107,3 103, lat 63,2 72,6 75,4 62,0 72,2 74, lat 23,5 28,1 31,7 24,9 28,4 30, lat 4,3 5,0 5,9 5,8 6,2 6, lat 0,2 0,2 0,3 0,3 0,3 0,2 Liczba kobiet w wieku rozrodczym tys w tym w wieku tys % 47,4 48,6 48,7 45,2 46,0 46,7 Zgony niemowląt na 1000 urodzeń żywych 6,2 5,6 5,0 5,7 5,6 5,0 Przeciętna liczba lat trwania życia mężczyźni 71,2 71,6 72,6 70,6 70,7 71,4 kobiety 79,5 79,8 80,6 79,9 80,2 80,7 kobiety mężczyźni 8,3 8,2 8,0 9,3 9,5 9,3 Migracje wewnętrzne na pobyt stały c tys. ze wsi do miast 111,2 91,5 93,8 111,2 91,5 93,8 z miast na wieś 146,2 130,4 139,7 146,2 130,4 139,7 saldo 35,1 38,9 46,0 35,1 38,9 46,0 Migracje zagraniczne na pobyt stały c tys. emigracja 34,1 21,1 13,2 12,9 9,1 4,2 imigracja 7,9 10,9 11,0 2,9 4,3 4,2 saldo 26,2 10,1 2,2 10,0 4,7 0,1 Przebywający za granicą czasowo cd tys. 36,9 62,5 53,1 e 14,1 25,8 15,8 e a Liczba dzieci urodzonych przez kobietę w ciągu całego okresu rozrodczego; b liczba urodzeń żywych na 1000 kobiet w danym wieku; c osoby, które zgłosiły fakt migracji w ewidencji ludności; d powyżej 3 miesięcy; e w 2009 roku. Źródło: Rocznik Demograficzny 2007, 2009 i 2011, GUS, Warszawa i obliczenia własne. 41

42 Ludność wiejska Tabela 1.4. Urodzenia oraz dzietność kobiet na wsi według województw w latach 2006, 2008 i 2010 Województwa Urodzenia żywe na 1000 ludności Współczynnik dzietności ogólnej kobiet a Dzietność na wsi w % dzietności w miastach Polska 10,5 11,6 11,4 1,41 1,53 1,49 119,5 117,5 113,5 Dolnośląskie 10,2 11,1 11,0 1,32 1,41 1,40 117,9 110,5 110,8 Kujawsko-pom. 11,6 12,8 12,0 1,51 1,64 1,52 127,5 125,9 116,9 Lubelskie 10,2 11,0 10,6 1,46 1,55 1,46 122,0 122,7 113,5 Lubuskie 11,0 12,1 11,6 1,40 1,52 1,45 113,1 114,9 113,3 Łódzkie 10,0 10,9 10,7 1,41 1,52 1,46 126,2 123,4 115,1 Małopolskie 10,8 12,1 11,9 1,41 1,56 1,51 123,2 122,8 116,8 Mazowieckie 10,2 11,2 11,7 1,44 1,55 1,59 115,8 113,6 114,7 Opolskie 8,0 8,9 8,9 1,02 1,14 1,13 97,3 100,7 99,5 Podkarpackie 10,1 11,0 10,8 1,33 1,42 1,38 119,0 116,2 114,1 Podlaskie 9,6 10,3 10,1 1,48 1,54 1,47 132,9 128,6 120,0 Pomorskie 13,1 14,7 14,0 1,65 1,84 1,72 131,0 131,1 124,0 Śląskie 9,0 10,4 10,9 1,18 1,35 1,39 101,1 104,6 106,1 Świętokrzyskie 9,4 10,6 10,2 1,31 1,44 1,37 122,9 120,7 113,1 Warmińsko-maz. 12,0 12,7 12,1 1,58 1,64 1,56 130,6 123,7 120,8 Wielkopolskie 11,8 13,1 12,7 1,50 1,65 1,58 122,2 120,8 113,4 Zachodniopom. 11,2 11,7 11,5 1,45 1,50 1,48 125,8 114,3 119,0 a Liczba dzieci urodzonych przez kobietę w ciągu całego okresu rozrodczego. Źródło: Rocznik Demograficzny 2007, 2009 i 2011, GUS, Warszawa i obliczenia własne. 42

43 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela 1.5. Przeciętna liczba lat trwania życia w miastach i na wsi według płci i województw w latach 2006, 2008 i 2010 Województwa Miasta Wieś Różnica wieś miasto Mężczyźni Polska 71,2 71,6 72,6 70,6 70,7 71,4 0,6 0,9 1,2 Dolnośląskie 70,6 70,8 72,1 69,7 69,6 70,7 0,9 1,2 1,4 Kujawsko-pom. 71,1 71,3 71,7 69,9 70,7 70,9 1,2 0,6 0,8 Lubelskie 71,2 71,8 72,7 69,6 69,0 70,1 1,6 2,8 2,6 Lubuskie 70,8 71,0 72,3 69,6 69,4 70,4 1,2 1,6 1,9 Łódzkie 68,2 69,0 70,3 68,9 69,1 70,0 0,7 0,1 0,3 Małopolskie 72,8 73,4 74,2 72,2 72,4 73,3 0,6 1,0 0,9 Mazowieckie 72,2 72,5 73,6 70,1 70,2 70,8 2,1 2,3 2,9 Opolskie 71,6 72,0 73,0 72,1 71,8 72,9 0,5 0,2 0,1 Podkarpackie 73,3 73,6 74,5 72,1 72,6 73,2 1,1 1,0 1,2 Podlaskie 71,6 72,9 73,5 70,1 70,8 71,3 1,6 2,1 2,2 Pomorskie 72,2 72,6 73,4 70,5 71,1 71,9 1,7 1,5 1,5 Śląskie 70,1 70,8 71,5 71,9 71,3 72,0 1,8 0,5 0,5 Świętokrzyskie 71,7 71,6 72,9 70,3 70,9 70,8 1,4 0,7 2,1 Warmińsko-maz. 70,8 71,3 72,2 69,0 69,4 70,0 1,8 1,9 2,1 Wielkopolskie 71,6 72,3 73,1 71,0 71,2 71,8 0,7 1,1 1,3 Zachodniopom. 71,1 71,3 72,1 69,2 69,0 69,6 1,9 2,3 2,5 Kobiety Polska 79,5 79,8 80,6 79,9 80,2 80,7 0,4 0,4 0,1 Dolnośląskie 79,0 79,1 80,2 79,2 78,8 80,2 0,1 0,3 0,0 Kujawsko-pom. 79,2 79,5 79,9 79,3 79,6 79,6 0,0 0,1 0,3 Lubelskie 80,2 80,7 80,8 80,2 80,3 81,2 0,0 0,4 0,4 Lubuskie 78,9 79,5 80,3 78,9 79,0 79,6 0,1 0,5 0,7 Łódzkie 78,1 78,4 79,2 79,6 79,8 80,0 1,5 1,4 0,8 Małopolskie 80,4 80,7 81,4 80,6 81,0 81,4 0,2 0,3 0,0 Mazowieckie 80,2 80,5 81,2 80,1 80,8 80,8 0,1 0,3 0,4 Opolskie 79,6 80,0 80,4 80,2 80,1 80,4 0,5 0,1 0,1 Podkarpackie 80,7 81,1 82,1 80,9 81,4 81,5 0,1 0,3 0,6 Podlaskie 80,8 81,4 82,2 80,3 81,4 81,4 0,5 0,0 0,8 Pomorskie 79,8 80,2 81,0 79,7 79,1 80,0 0,1 1,1 1,0 Śląskie 78,5 78,7 79,5 79,8 80,0 80,5 1,3 1,3 1,0 Świętokrzyskie 80,2 80,5 81,0 80,4 80,8 80,8 0,3 0,3 0,2 Warmińsko-maz. 79,9 80,2 80,4 78,8 79,2 80,3 1,1 1,0 0,1 Wielkopolskie 79,3 80,0 80,4 79,2 79,7 80,5 0,0 0,3 0,1 Zachodniopom. 79,2 79,7 80,3 78,6 79,2 79,4 0,6 0,5 0,9 Źródło: Rocznik Demograficzny 2007, 2009 i 2011, GUS, Warszawa i obliczenia własne. 43

44 Ludność wiejska Tabela 1.6. Wybrane wskaźniki rozrodczości, umieralności i struktury wieku ludności w krajach Unii Europejskiej w 2010 roku Kraj Wspołczynnik dzietności kobiet Przeciętna liczba lat trwania życia mężczyźni kobiety Różnica trwania życia mężczyzn i kobiet Zgony niemowląt na 1000 urodzeń żywych Odsetek ludności w wieku 65 lat i więcej c Mediana wieku c Austria 1,44 77,9 83,5 5,6 3,9 17,6 42,0 Belgia 1,84 a 77,3 a 82,8 a 5,5 3,5* 17,2 a 40,9 a Bułgaria 1,49 70,3 77,4 7,1 9,4 17,7 41,6 Cypr 1,51 a 78,6 a 83,6 a 5,0 3,9 a 13,1 a 36,2 a Czechy 1,49 74,5 80,9 6,4 2,7 15,5 39,6 Dania 1,87 77,2 81,4 4,2 3,4 16,8 40,6 Estonia 1,63 70,6 80,8 10,2 3,3 17,0 39,7 Finlandia 1,87 76,9 83,5 6,6 2,3 17,5 42,1 Francja 1,99 a 78,0 85,0 7,0 3,3 a 16,9 40,2 Grecja 1,44 78,7 83,1 4,4 2,8 19,3 42,1 Hiszpania 1,39 79,1 85,3 6,2 3,2* 17,1 40,3 Holandia 1,79 78,9 83,0 4,1 3,8 15,6 41,0 Irlandia 2,07 78,7 83,2 4,5 3,8 11,6 34,7 Litwa 1,55 68,0 78,9 10,9 4,3 16,5 40,0 Luksemburg 1,63 77,9 83,5 5,6 3,4 13,9 39,0 Łotwa 1,17 68,6 78,4 9,8 5,7 17,4 40,4 Malta 1,38 79,2 83,6 4,4 5,5 15,5 39,5 Niemcy 1,39 78,0 83,0 5,0 3,4* 20,6 44,6 Polska 1,38 72,1 80,7 8,6 5,0 13,6 38,0 miasta 1,31 72,6 80,6 8,0 5,0 14,0 39,2 wieś 1,49 71,4 80,7 9,3 5,0 13,0 36,2 Portugalia 1,36 76,7 82,8 6,1 2,4* 18,2 41,1 Rumunia 1,38 a 69,8 a 77,4 a 7,6 9,8 14,9 a 38,3 a Słowacja 1,40 71,7 79,3 7,6 5,7 12,4 37,2 Słowenia 1,57 76,4 83,1 6,7 2,5* 16,5 41,7 Szwecja 1,98 79,6 83,6 4,1 2,5 18,5 40,8 Węgry 1,25 70,7 78,6 7,9 5,3* 16,7 40,1 W, Brytania 1,94 a 78,3 a 82,5 a 4,2 4,3 16,6 39,7 Włochy 1,41 a 79,1 b 84,5 b 5,4 3,4 20,3 43,5 a 2009; b 2008; c stan w dniu 31.12; * dane wstępne. Źródło: dane Eurostatu ( dla Polski w podziale na miasta i wieś dane GUS. 44

45 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela 1.7. Migracje wewnętrzne ludności na pobyt stały między miastem i wsią według wieku, płci i stanu cywilnego w latach 2006, 2008 i 2010 Wyszczególnienie Ze wsi do miast Z miast na wieś Saldo migracji na wsi Stan na 1000 ludności wiejskiej danej płci i grupy wieku Ogółem 7,5 6,1 6,3 9,9 8,7 9,3 2,4 2,6 3, lat 8,6 7,5 7,8 11,6 11,3 12,8 3,0 3,8 5, ,9 3,3 3,2 7,4 6,2 6,4 3,5 2,9 3, ,9 9,4 8,7 10,7 9,5 8,8 0,2 0,1 0, ,6 17,0 17,7 17,6 14,8 14,8 4,9 2,2 2, ,0 7,3 7,8 12,5 11,8 13,1 3,5 4,5 5, ,1 2,5 2,3 8,5 6,5 6,6 5,5 4,0 4,3 60 lat i więcej 2,8 2,3 2,1 3,6 3,2 3,5 0,8 0,9 1,4 Mężczyźni 6,9 5,4 5,5 9,7 8,4 9,0 2,8 3,0 3,5 Kobiety 8,1 6,8 7,0 10,0 9,1 9,6 1,9 2,2 2,6 Struktura według stanu cywilnego a (%) Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Kawalerowie/panny 18,9 17,8 17,4 18,5 16,1 15,7 17,2 11,9 11,9 Żonaci/zamężne 64,4 65,1 66,4 66,6 68,1 68,9 73,7 75,7 74,4 Wdowcy/wdowy 4,1 4,2 3,8 3,0 3,0 3,0 0,4 0,0 1,2 Osoby rozwiedzione 5,2 6,4 6,8 5,8 6,5 6,7 7,8 6,6 6,4 Nieustalony 7,5 6,5 5,6 6,1 6,3 5,8 1,7 5,8 6,1 a prawnego. Źródło: Rocznik Demograficzny 2007, 2009 i 2011, GUS, Warszawa i obliczenia własne. 45

46 Ludność wiejska Tabela 1.8. Ludność emigrująca za granicę na pobyt stały i przebywająca za granicą czasowo a według miejsca zamieszkania, wieku, płci i stanu cywilnego w latach 2008 i 2010 (w %) Wyszczególnienie Ogółem Miasta Wieś Emigrujący na pobyt stały OGÓŁEM 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 w tym mężczyźni 53,6 45,9 52,4 45,9 56,5 45,9 Wiek 0 14 lat 11,2 13,3 12,1 13,1 9,2 13, ,3 6,0 6,9 5,8 8,2 6, ,8 36,1 43,9 37,0 43,6 33, ,5 26,7 22,9 26,4 24,8 27, ,0 11,4 9,2 11,3 8,4 11,5 60 lat i więcej 5,3 6,6 5,0 6,3 5,9 7,5 Stan cywilny d Kawalerowie/panny 43,6 38,6 42,9 38,7 45,2 38,1 Żonaci/zamężne 36,0 40,8 36,5 40,8 34,9 40,7 Wdowcy/wdowy 1,2 1,6 1,3 1,6 1,1 1,7 Osoby rozwiedzione 5,0 6,6 5,8 7,4 3,1 4,1 Nieustalony 14,2 12,5 13,5 11,6 15,7 15,4 Przebywający za granicą czasowo b OGÓŁEM 100,0 100,0 c 100,0 100,0 c 100,0 100,0 c w tym mężczyźni 79,2 70,5 75,0 67,3 89,3 81,2 Wiek 0 14 lat 5,4 8,1 6,4 8,9 3,0 5, ,8 2,8 3,7 2,9 4,1 2, ,5 71,5 75,6 69,2 85,6 79, ,5 12,1 9,7 12,9 5,4 9, ,0 4,2 3,6 4,7 1,5 2,6 60 lat i więcej 0,8 1,2 1,0 1,4 0,3 0,5 a Na okres ponad 3 miesiące; b osoby, które zgłosiły wyjazd na pobyt czasowy za granicą w ewidencji ludności. Stan w dniu 31.12; c w 2009 roku; d prawny. Źródło: Rocznik Demograficzny 2009 i 2011, GUS, Warszawa 2009 i 2011, strona internetowa GUS: gov.pl/bazademografia/ oraz obliczenia własne. 46

47 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela 1.9. Ludność według wieku, płci i miejsca zamieszkania (miasta wieś) w wybranych latach okresu a Liczba kobiet na 1000 mężczyzn Liczba ludności w wieku b Rok Mediana wieku produkcyjnym poprodukcyjnym produkcyjnym poprodukcyjnym przedprodukcyjnym przedprodukcyjnym ogółem w tym w wieku lat razem młodszym starszym razem młodszym starszym ogółem w tysiącach w % ogółem Ogółem ,2 63,5 40,0 23,5 15,3 36, ,1 64,2 40,0 24,2 15,7 37, ,3 64,5 40,1 24,4 16,3 37, ,7 64,4 40,1 24,3 16,9 38, Miasta ,1 65,7 40,3 25,3 15,2 37, ,1 66,0 40,2 25,8 15,9 38, ,5 65,8 40,1 25,7 16,7 38, ,1 65,2 40,0 25,2 17,7 39, Wieś ,5 60,0 39,4 20,7 15,5 34, ,2 61,4 39,7 21,7 15,4 35, ,1 62,4 40,0 22,4 15,5 35, ,2 63,2 40,4 22,8 15,6 36, a Stan w dniu 31.12, bwiek: przedprodukcyjny: 0 17 lat; produkcyjny: mężczyźni lata, kobiety lat; produkcyjny młodszy: lata, produkcyjny starszy: mężczyźni lata, kobiety lat; poprodukcyjny: mężczyźni 65 lat i więcej, kobiety 60 lat i wiecej. Źródło: Rocznik Demograficzny 2005, 2007, 2009 i 2011, GUS, Warszawa i obliczenia własne. 47

48 Ludność wiejska 48 Tabela Ludność wiejska według wieku, płci i województw w 2010 r. a Liczba kobiet Liczba ludności w wieku b na 1000 mężczyzn Mediana produkcyjnym poprodukcyjnym wieku ogółem Województwa przedprodukcyjnym ogółem w tym w wieku lat w tys. w % ogółem Polska 14935,7 21,2 63,2 15,6 36, Dolnośłąskie 861,0 20,1 65,7 14,2 36, Kujawsko-pom. 816,6 22,2 63,9 13,9 35, Lubelskie 1149,3 20,5 61,0 18,6 37, Lubuskie 369,3 21,0 65,3 13,6 35, Łódzkie 912,4 20,1 61,8 18,1 38, Małopolskie 1682,3 22,3 62,7 15,0 35, Mazowieckie 1857,1 21,2 62,3 16,5 36, Opolskie 491,1 17,7 65,4 16,9 38, Podkarpackie 1233,5 21,4 62,7 16,0 35, Podlaskie 470,5 20,0 59,5 20,5 38, Pomorskie 762,6 24,5 64,1 11,4 33, Śląskie 1022,2 19,2 64,3 16,5 38, Świętokrzyskie 695,8 19,8 62,2 18,1 37, Warmińsko-maz. 574,6 22,5 64,0 13,5 34, Wielkopolskie 1508,7 22,3 64,2 13,5 34, Zachodniopom. 528,6 21,6 65,4 13,0 35, a Stan w dniu 31.12; b jak w tabeli 1.9. Źródło: Rocznik Demograficzny 2009, GUS, Warszawa i obliczenia własne.

49 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela Ludność w wieku 13 lat i więcej według miejsca zamieszkania i poziomu wykształcenia w wybranych latach okresu a (w %) Wyszczególnienie Ogółem wyższym W tym z wykształceniem średnim i policealnym zasadniczym zawodowym podstawowym ukończonym b Ogółem ,0 13,0 33,0 23,3 28, ,0 15,3 33,1 22,6 26, ,0 17,4 33,6 22,3 24, ,0 19,3 33,6 21,9 23,3 mężczyźni 100,0 16,1 31,9 28,1 22,6 kobiety 100,0 22,2 35,1 16,3 24,2 Miasta ,0 17,5 38,0 21,3 21, ,0 20,7 38,2 20,7 20, ,0 23,2 38,3 20,2 18, ,0 25,0 38,3 19,8 16,9 mężczyźni 100,0 22,6 37,0 24,2 16,0 kobiety 100,0 27,2 39,1 15,3 18,3 Wieś ,0 5,4 24,5 29,4 37,7 a Stan w dniu 31.12; b łącznie z gimnazjalnym ,0 6,4 24,6 28,5 35, ,0 7,5 25,3 28,5 33, ,0 8,8 26,6 29,0 32,3 mężczyźni 100,0 7,0 24,8 36,0 30,2 kobiety 100,0 10,3 28,0 22,2 35,6 Źródło: Rocznik Demograficzny 2005, 2007, 2009 i 2011, GUS, Warszawa i obliczenia własne. 49

50 Ludność wiejska Tabela Wskaźniki zatrudnienia a według miejsca zamieszkania, wieku, płci i związków z gospodarstwem rolnym b Rok Ogółem d produkcyjnym W tym w wiekue razem /64 f Miasta poprodukcyjnym Mężczyźni Kobiety ,2 61,8 31,6 75,1 33,2 4,2 55,6 41, ,2 64,6 34,3 77,8 36,7 4,6 58,1 43, ,2 64,8 33,4 77,8 38,3 5,0 57,7 43, c 50,2 64,7 33,6 77,8 37,7 5,1 57,7 43, c 50,3 64,8 32,4 77,4 40,9 5,7 57,3 44, c 50,7 65,6 30,4 77,8 44,8 6,1 58,1 44, ,2 63,3 39,3 74,6 37,2 8,4 57,5 41, ,7 65,3 41,5 76,9 38,4 8,0 59,5 42, ,8 65,4 40,3 77,3 38,7 7,4 59,8 42, c 50,8 65,4 40,4 77,3 38,5 7,7 59,9 42, c 50,4 64,6 39,5 76,5 38,7 7,0 58,9 42, c 50,5 64,7 37,4 76,2 42,9 7,1 59,4 41,9 Wieś Ludność związana z gospodarstwem rolnym g ,6 73,7 44,8 85,0 56,6 19,5 67,8 53, ,9 75,6 47,2 86,5 57,6 18,6 69,3 54, ,1 76,5 46,0 87,6 60,7 18,5 70,4 55, c 63,0 76,5 46,0 87,5 60,6 18,7 70,3 55, c 62,6 75,5 44,4 86,8 60,7 17,9 70,0 54, c 62,5 75,4 42,1 86,5 64,6 17,9 70,2 54,5 Ludność bezrolna h ,4 53,7 33,6 65,1 22,9 1,2 48,1 31, ,5 56,4 36,2 68,4 24,3 1,5 51,0 32, ,9 56,7 35,3 69,2 25,1 1,8 51,7 32, c 41,8 56,6 35,4 69,1 24,6 1,9 51,8 32, c 41,9 56,6 35,2 68,7 25,8 1,9 50,8 33, c 42,3 56,8 33,3 68,6 30,0 1,9 51,6 33,8 a Procentowy udział pracujących w ogólnej liczbie ludności danej kategorii; b średnio w roku (średnia arytmetyczna danych z czterech badań kwartalnych); c średnio w trzech pierwszych kwartałach; d 15 lat i więcej; e produkcyjny: mężczyźni lata, kobiety lat, poprodukcyjny: mężczyźni 65 lat i więcej, kobiety 60 lat i więcej; f kobiety lat, mężczyźni lata; g ludność w gospodarstwach domowych użytkujących gospodarstwo rolne (działkę rolną); h ludność w gospodarstwach domowych bez użytkownika gospodarstwa rolnego (działki rolnej). Źródło: obliczenia własne na podstawie danych BAEL. 50

51 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela Wskaźniki zatrudnienia ludności w wieku 15 lat i więcej a według miejsca zamieszkania, związków z gospodarstwem rolnym na wsi i województw w latach 2009 i 2011 b Województwa Miasta razem Wieś ludność związana z gospodarstwem rolnym c ludność bezrolna d Polska 50,2 50,7 50,8 50,5 63,1 62,5 41,8 42,3 Dolnośłąskie 48,9 48,4 46,1 48,0 61,7 58,9 39,6 44,3 Kujawsko-pom. 49,0 48,4 49,4 48,7 60,6 62,2 41,6 41,2 Lubelskie 47,4 49,0 53,2 52,8 68,3 66,3 31,8 33,0 Lubuskie 48,5 51,1 46,2 48,0 56,8 58,5 44,2 45,9 Łódzkie 49,5 51,6 52,7 53,2 64,2 65,7 41,0 39,7 Małopolskie 48,8 50,5 51,5 51,0 61,6 58,0 42,3 44,2 Mazowieckie 56,3 56,3 54,2 53,0 63,9 62,8 46,8 44,9 Opolskie 47,8 49,3 48,2 48,0 63,3 64,0 42,8 42,3 Podkarpackie 47,9 47,7 53,1 51,0 60,3 59,7 41,5 39,1 Podlaskie 50,3 50,8 52,2 50,3 64,3 64,9 32,5 31,9 Pomorskie 48,9 51,1 49,0 48,5 64,4 67,0 43,8 44,1 Śląskie 49,8 49,3 46,1 47,3 54,0 55,0 43,8 45,6 Świętokrzyskie 46,0 47,0 52,6 52,5 66,8 64,1 34,4 36,5 Warmińsko-maz. 49,0 49,2 46,2 43,6 64,7 63,1 39,9 38,4 Wielkopolskie 51,4 52,1 52,6 53,7 61,8 64,2 46,1 48,2 Zachodniopom. 49,6 47,5 42,3 41,9 59,4 64,3 38,7 37,6 a Procentowy udział pracujących w ogólnej liczbie ludności w wieku 15 lat i więcej danej kategorii; b średnio w trzech pierwszych kwartałach; c ludność w gospodarstwach domowych użytkujących gospodarstwo rolne (działkę rolną); d ludność w gospodarstwach domowych bez użytkownika gospodarstwa rolnego (działki rolnej). Źródło: obliczenia własne na podstawie danych BAEL. 51

52 Ludność wiejska Tabela Pracujący w rolnictwie i poza rolnictwem, w tym na własny rachunek, według miejsca zamieszkania w latach a Rok w tys. Pracujący w rolnictwie c ogółem w % pracujących ogółem w tym na wsi w tys. w % pracujących ogółem ogółem w tys. ogółem miasta w tys. Pracujący poza rolnictwem d ogółem wieś w tys. w tym na swój rachunek ogółem miasta wieś w % pracujących ogółem poza rolnictwem , , ,5 13,1 10, , , ,7 13,3 11, , , ,8 13,5 10, , , ,7 13,2 11, , , ,6 13,1 11, , , ,0 12,7 10, , , ,1 12,8 10, , , ,0 12,5 10, , , ,0 12,4 11, , , ,4 12,9 11, b , , ,5 12,9 11, b , , ,9 13,6 11, b , , ,0 13,5 11,6 a Średnio w roku (średnia arytmetyczna danych z czterech badań kwartalnych); b średnio w trzech pierwszych kwartałach; c łącznie z leśnictwem i łowiectwem, a od 2008 r. również z rybactwem; d bez leśnictwa i łowiectwa, a od 2008 r. również bez rybactwa. Uwaga: od 2003 r. dane po korekcie uwzględniającej wyniki NSP 2002, w związku z czym nie są one w pełni porównywalne z danymi z wcześniejszych lat. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych BAEL. 52

53 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela Pracujący według miejsca zamieszkania, płci, wieku, wykształcenia oraz pracy w rolnictwie indywidualnym i poza nim w latach 2009 i 2011 a (%) Wyszczególnienie Miasta ogółem Wieś w rolnictwie indywidualnym pracujący poza rolnictwem indywidualnym OGÓŁEM 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 w tym kobiety 46,6 46,2 42,0 41,9 46,9 44,9 39,9 40,7 Wiek b Przedprodukcyjny 0,1 0,1 0,3 0,3 0,6 0,7 0,2 0,2 Produkcyjny 97,9 97,4 96,7 96,8 91,3 91,2 99,0 99,1 młodszy 63,0 62,2 63,3 63,0 48,1 49,0 69,9 68,8 starszy 35,0 35,2 33,4 33,8 43,2 42,2 29,2 30,4 Poprodukcyjny 2,0 2,5 3,0 2,9 8,1 8,2 0,8 0,7 Wykształcenie Wyższe 33,5 36,4 13,0 15,4 2,8 3,7 17,4 20,3 Średnie ogółem c 39,2 38,0 31,6 32,8 25,9 26,3 34,0 35,5 średnie zawodowe c 29,1 28,3 25,0 25,9 21,0 21,6 26,8 27,6 średnie ogólnokszt. 10,1 9,7 6,6 6,9 4,9 4,7 7,3 7,9 Zasadnicze zawod. 22,7 21,5 40,4 38,7 44,3 45,3 38,7 36,0 Gimnazjum, podst. d 4,6 4,1 15,0 13,0 27,0 24,7 9,8 8,2 a W III kwartale; b przedprodukcyjny: lat, produkcyjny: mężczyźni lata, kobiety lat, produkcyjny młodszy: lata, produkcyjny starszy: mężczyźni lata, kobiety lat, poprodukcyjny: mężczyźni 65 lat i więcej, kobiety 60 lat i więcej; c łącznie z policealnym; d łącznie z niepełnym podstawowym i bez wykształcenia szkolnego. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych BAEL. 53

54 Ludność wiejska Tabela Pracujący wyłącznie lub głównie w rolnictwie indywidualnym według płci i wieku w 2010 r. według danych Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności i Powszechnego Spisu Rolnego a Wyszczególnienie Ogółem W wieku b lata lat i więcej Liczba pracujących w tys. w % ogółem ogółem BAEL PSR mężczyźni BAEL PSR kobiety BAEL Udział kobiet w ogólnej liczbie pracujących danej grupy (%) PSR BAEL PSR a Dane BAEL stan średnio w II i III kwartale, PSR stan w ostatnim tygodniu czerwca; b dane PSR bez pracowników najemnych. Źródło: Aktywność ekonomiczna ludności Polski. II i III kwartał 2010, GUS, Warszawa 2010; Raport z wyników Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa 2011; obliczenia i szacunki własne. 54

55 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela Pracujący wyłącznie lub głównie w gospodarstwach rolnych oraz średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego według grup obszarowych użytków rolnych i województw w czerwcu 2010 r. Wyszczególnienie ogółem (w tys.) ogółem (w tys.) Pracujący w tym w gospodarstwach indywidualnych w swoim gospodarstwie rolnym razem (w tys.) w tym wyłącznie (w tys.) pracownicy najemni stali (w tys.) pracujący ogółem w przeliczeniu na 1 gospodarstwo a na 100 ha użytków rolnych b Średnia powierzchnia gospodarstwa rolnego (w ha użytków rolnych) b Ogółem ,2 16,6 6,0 Grupy obszarowe 0 1 ha ,8 121,3 0, ,0 37,5 2, ,4 19,9 7, ,7 12,5 13, ,9 8,0 24, ,1 5,4 38,5 50 ha i więcej ,4 2,1 116,8 Województwa Dolnośląskie ,9 10,5 7,1 Kujawsko-pom ,3 10,5 10,7 Lubelskie ,3 22,0 5,3 Lubuskie ,0 8,8 8,0 Łódzkie ,2 17,7 5,9 Małopolskie ,2 41,7 2,3 Mazowieckie ,2 15,0 7,0 Opolskie ,2 11,8 8,4 Podkarpackie ,1 39,7 2,4 Podlaskie ,3 11,7 10,1 Pomorskie ,3 9,4 10,4 Śląskie ,9 22,5 2,6 Świętokrzyskie ,3 27,0 3,8 Warmińsko-maz ,2 7,1 13,5 Wielkopolskie ,3 12,8 9,2 Zachodniopom ,0 5,9 13,3 a Prowadzące działalność rolniczą. Gospodarstwa te stanowiły 83% ogółu gospodarstw indywidualnych, zwiększając się w grupach obszarowych od około 57% w gospodarstwach 0 1 ha UR do 100% w gospodarstwach ha i większych, a w województwach od 63% w śląskim do 91% w lubelskim. b W gospodarstwach indywidualnych ogółem. Źródło: Raport z wyników Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa 2011; Powszechny Spis Rolny Użytkowanie gruntów, GUS, Warszawa 2011; obliczenia i szacunki własne. 55

56 Ludność wiejska Tabela Wskaźniki zatrudnienia a w latach (w 2011 r. według wieku i płci) oraz pracujący w rolnictwie b w krajach UE w 2011 r. c Kraj Wskaźniki zatrudnienia w wieku lata w wieku ogółem mężczyźni kobiety Pracujący w rolnictwie d w 2011 r. (%) % ogółu pracujących d w kraju w UE-27 UE 27 64,6 64,1 64,3 33,7 77,7 47,3 70,1 58,5 4,6 100,0 w tym UE 15 65,9 65,4 65,5 36,6 78,0 49,3 71,3 59,8 2,7 47,7 Austria 71,6 71,7 72,1 55,2 84,8 41,5 77,6 66,5 4,8 2,0 Belgia 61,6 62,0 61,8 25,4 79,4 38,6 66,9 56,6 1,2 0,5 Bułgaria 62,6 59,7 58,5 20,1 73,8 44,0 61,0 56,0 6,7 2,0 Cypr 69,9 69,7 68,5 30,0 81,8 56,0 75,3 61,9 3,1 0,1 Czechy 65,4 65,0 65,6 24,7 82,6 47,7 73,9 57,1 3,0 1,5 Dania 75,7 73,4 73,2 58,2 82,3 59,3 75,8 70,6 2,3 0,6 Estonia 63,5 61,0 64,9 32,1 77,7 56,6 67,5 62,5 4,3 0,3 Finlandia 68,7 68,1 69,2 41,8 82,1 56,9 70,8 67,5 4,0 1,0 Francja 64,2 63,8 63,9 30,3 81,5 41,0 68,3 59,7 2,9 7,5 Grecja 61,2 59,6 56,2 16,7 69,7 40,1 66,8 45,6 11,7 4,9 Hiszpania 59,8 58,6 58,0 22,5 69,0 44,6 63,6 52,2 4,0 7,5 Holandia 77,0 74,7 74,7 63,4 84,1 55,6 79,7 69,7 2,4 2,0 Irlandia 61,8 60,0 59,2 28,3 69,3 50,1 63,0 55,4 3,9 0,7 Litwa 60,1 57,8 60,4 19,8 77,0 50,2 60,4 60,4 8,4 1,2 Luksemburg 65,2 65,2 64,8 20,9 82,1 39,8 72,3 57,0 1,0 0,0 Łotwa 60,9 59,3 61,4 26,8 75,5 50,5 62,4 60,6 9,6 0,9 Malta 54,9 56,1 57,6 44,8 70,7 31,8 73,8 40,9 1,1 0,0 Niemcy 70,9 71,1 72,3 47,5 82,6 59,6 77,0 67,5 1,5 6,0 Polska 59,3 59,3 59,6 25,0 77,2 36,6 66,2 53,1 12,4 20,1 miasta 59,3 59,5 60,0 22,7 77,8 36,8 66,0 54,3 x x wieś 59,4 58,9 59,0 27,8 76,2 36,2 66,5 51,0 x x Portugalia 66,3 65,6 64,6 27,8 78,2 48,2 68,7 60,7 6,5 3,0 Rumunia 58,6 58,8 58,6 24,0 74,2 40,3 65,0 52,3 25,6 23,0 Słowacja 60,2 58,8 59,5 20,3 76,6 41,2 66,3 52,8 3,0 0,7 Słowenia 67,5 66,2 64,4 31,4 83,2 31,0 67,8 60,9 6,9 0,6 Szwecja 72,2 72,7 74,2 41,3 86,0 72,1 76,4 71,9 1,8 0,8 Węgry 55,4 55,4 55,6 18,3 72,8 35,6 61,0 50,4 4,8 1,8 W. Brytania 69,9 69,5 69,4 46,3 80,1 56,8 74,4 64,5 1,0 3,0 Włochy 57,5 56,9 57,0 19,4 71,2 37,6 67,6 46,4 3,5 8,1 a Procentowy udział pracujących w ogólnej liczbie ludności danej kategorii; b wyłącznie lub głównie (łącznie z leśnictwem, łowiectwem i rybactwem); c w latach 2009 i 2010 średnio w roku, w 2011 r. średnio w pierwszych trzech kwartałach; d w wieku lata. Źródło: dane Eurostatu ( dla Polski w podziale na miasta i wieś dane BAEL. 56

57 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela Bezrobotni według danych urzędów pracy (UP) i badań aktywności ekonomicznej ludności (BAEL) i miejsca zamieszkania w latach Dane UP (bezrobocie rejestrowane) a Dane BAEL b liczba bezrobotnych % uprawnionych do zasiłku dla bezrobotnych liczba bezrobotnych % mieszkających na wsi wieś w tys. miasta w tys. ogółem w tys. Rok i kwartał badania % mieszkających na wsi wieś w tys. miasta w tys. ogółem w tys. Rok i miesiąc badania ogółem miasta wieś ,7 20,3 19,6 20, IV , ,7 20,0 19,4 20, IV , ,7 16,7 16,2 17, IV , ,7 15,1 14,5 15, IV , ,1 14,2 13,8 14, IV , ,6 13,5 13,1 13, IV , ,5 13,5 12,9 13, IV , ,0 14,4 14,0 14, IV , ,5 18,4 18,4 18, IV , ,0 20,1 19,6 20, IV , ,3 20,7 19,6 21, III , ,6 16,5 15,5 17, III , ,4 15,5 14,4 16, III ,6 a Stan w końcu miesiąca; b stan średnio w kwartale. Źródło: Bezrobocie rejestrowane (I IV kwartał lat i I III kwartał 2011), GUS, Warszawa ; Aktywność ekonomiczna ludności Polski (IV kwartał i III kwartał 2011), GUS, Warszawa

58 Ludność wiejska Tabela Bezrobotni mieszkający na wsi według związków z gospodarstwem rolnym i płci w latach Rok i kwartał badania związanych z gospodarstwem rolnym ogółem mężczyźni Liczba bezrobotnych w gospodarstwach domowych kobiety ogółem mężczyźni w tys. bezrolnych kobiety ogółem mężczyźni kobiety w % ogółu bezrobotnych na wsi 2000 IV ,2 61,0 61, IV ,6 59,0 58, IV ,4 60,7 64, IV ,6 64,3 66, IV ,5 67,3 65, IV ,9 68,9 71, IV ,5 69,8 69, IV ,8 66,3 69, IV ,3 68,0 72, IV ,7 77,2 71, III ,3 75,3 71, III ,6 71,8 73, III ,8 73,6 71,8 Źródło: obliczenia własne na podstawie danych BAEL. 58

59 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela Bezrobotni według płci, wieku, poziomu wykształcenia, czasu poszukiwania pracy, miejsca zamieszkania i związków z gospodarstwem rolnym na wsi w latach 2009 i 2011 a Wyszczególnienie Ogółem Miasta Wieś w odsetkach razem 2011 rolnicza b ludność bezrolna Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 w tym kobiety 48,1 51,4 47,2 51,2 49,8 51,5 52,9 51,0 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 do 24 lat 27,8 25,8 23,8 22,8 34,4 30,8 46,6 24, ,6 31,2 28,2 31,2 29,3 31,4 35,1 29, ,9 16,7 19,6 16,8 15,2 16,6 8,0 19, ,5 17,9 20,4 19,6 15,4 15,0 7,5 18,1 55 lat i więcej 7,2 8,3 8,1 9,6 5,6 6,2 2,9 7,4 Wiek Wykształcenie Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Wyższe 14,6 15,9 17,9 17,6 9,0 13,1 19,2 10,9 Średnie ogółem c 36,8 37,7 37,9 39,2 34,8 35,4 41,3 33,3 średnie zawodowe c 25,2 24,7 25,7 25,2 24,4 24,1 29,1 22,2 średnie ogólnokszt. 11,5 13,0 12,3 13,9 10,3 11,4 12,2 11,1 Zasadnicze zawodowe 33,3 31,7 31,0 30,2 37,2 34,3 30,2 35,7 Podstawowe d i niższe 15,4 14,7 13,1 13,2 19,2 17,1 9,9 20,0 Czas poszukiwania pracy Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 x x Do 6 miesięcy 51,2 45,9 52,3 46,6 49,1 44,8 (.) (.) ,5 22,6 21,0 22,8 25,0 22,2 (.) (.) 13 miesięcy i więcej 26,4 31,6 26,6 30,6 25,8 33,1 (.) (.) w tym pow.j 24 mies. 9,9 12,3 10,2 11,9 9,2 12,7 (.) (.) Przeciętny czas poszukiwania pracy (w miesiącach) Ogółem 11,1 10,8 11,2 10,5 11,0 11,1 (.) (.) Mężczyźni 10,7 10,8 10,4 10,7 11,1 10,9 (.) (.) Kobiety 11,6 10,8 12,2 10,3 10,8 11,4 (.) (.) a Stan w III kwartale; b ludność związana z gospodarstwem rolnym; c łącznie z policealnym; d łącznie z gimnazjalnym. Uwaga: znak (.) oznacza brak danych. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych BAEL. 59

60 Ludność wiejska Tabela Stopa bezrobocia a według danych urzędów pracy (UP) i badań aktywności ekonomicznej ludności (BAEL) oraz miejsca zamieszkania i związków z gospodarstwem rolnym na wsi w latach Rok i miesiąc badania Dane UP b Ogółem Rok i kwartał badania Ogółem Dane BAEL c Miasta razem Wieś rolnicza d ludność bezrolna , IV 16,0 16,9 16,7 8,8 23, , IV 18,5 19,6 17,2 10,9 26, , IV 19,7 21,3 17,2 10,6 27, , IV 19,3 20,9 16,6 9,6 27, , IV 18,0 19,1 16,2 9,2 26, , IV 16,7 17,4 15,7 8,5 24, , IV 12,2 12,7 11,5 6,5 17, , IV 8,5 8,8 8,0 4,8 11, , IV 6,7 6,9 6,4 3,7 9, , IV 8,5 8,6 8,2 4,4 11, , III 8,1 8,1 8,0 4,3 11, , III 9,1 9,5 8,5 4,8 12, , III 9,3 9,5 9,1 5,1 12,9 a Liczba bezrobotnych w procentach ludności aktywnej zawodowo (suma pracujących i bezrobotnych); b stan w końcu miesiąca; c stan średnio w kwartale; d ludność związana z gospodarstwem rolnym. Źródło: Bezrobocie rejestrowane (I IV kwartał lat i I III kwartał 2011), GUS, Warszawa , Aktywność ekonomiczna ludności Polski (IV kwartał lat i III kwartał 2011), GUS, Warszawa

61 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela Stopa bezrobocia a według wieku, płci, miejsca zamieszkania i związków z gospodarstwem rolnym na wsi w latach b Rok Ogółem W tym w wieku Ogółem Kobiety Mężczyźni Kobiety/mężczyźni = = ,1 22,0 9,7 6,0 5,9 6,2 7,6 8,6 112, ,1 23,7 11,5 7,3 6,3 7,2 8,6 9,7 112, ,3 25,6 12,3 7,5 6,3 7,2 8,3 10,6 128,1 Miasta ,1 22,5 9,7 5,3 6,5 6,7 8,0 8,2 102, ,5 25,8 11,6 7,0 6,7 8,0 9,2 9,8 106, ,5 27,6 12,0 7,5 6,4 7,9 8,7 10,4 120, ,0 21,6 9,8 7,4 4,9 5,2 7,0 9,3 133, ,5 21,5 11,3 8,0 5,5 5,7 7,8 9,6 123, ,1 23,5 12,9 7,5 6,1 5,9 7,8 11,0 141,9 Wieś Ludność związana z gospodarstwem rolnym ,3 17,1 8,0 2,8 1,5 1,1 3,5 5,2 148, ,8 17,1 9,2 4,5 1,9 1,5 4,5 5,1 114, ,1 19,6 9,7 4,5 1,8 1,6 4,2 6,3 151,3 Ludność bezrolna ,6 25,3 11,4 11,0 8,0 9,5 10,3 13,6 132, ,1 25,7 13,1 10,7 8,6 10,4 10,8 13,9 128, ,9 27,5 15,5 9,5 9,7 10,6 11,0 15,5 140,4 a Liczba bezrobotnych w procentach ludności aktywnej zawodowo (suma pracujących i bezrobotnych) danej kategorii; b stan w III kwartale. Źródło: Obliczenia własne na podstawie danych BAEL. 61

62 Ludność wiejska Tabela Stopa bezrobocia a według poziomu wykształcenia, miejsca zamieszkania i związków Rok Ogółem Wyższe Średnie c razem c zawodowe c ogólne Ogółem Zasadnicze zawodowe Gimnazjalne, podstawowe d ,1 4,8 8,2 7,4 10,4 9,0 13, ,1 5,2 9,7 8,7 13,0 10,1 15, ,3 5,5 9,7 8,5 13,4 10,4 16,7 Miasta ,1 4,5 7,9 7,2 9,7 10,8 19, ,5 4,9 10,0 8,7 13,6 12,3 25, ,5 4,8 9,7 8,5 13,1 12,8 25,5 Wieś ,0 5,7 8,7 7,8 12,0 7,4 9, ,5 6,5 9,3 8,6 11,6 8,0 10, ,1 7,9 9,8 8,5 14,1 8,2 11,7 Ludność związana z gospodarstwem rolnym ,3 7,7 6,2 4,9 10,8 2,8 2, ,8 7,3 6,5 6,3 7,3 3,4 3, ,1 9,2 6,6 5,7 10,2 3,8 3,1 Ludność bezrolna ,6 4,7 11,1 10,6 13,0 12,2 20, ,1 6,0 11,7 10,8 14,6 13,1 20, ,9 7,2 12,6 11,2 16,8 12,9 24,1 b Stan w III kwartale; c łącznie z policealnym; d łącznie z niepełnym podstawowym i bez wykształcenia szkolnego. Źródło: obliczenia własne na podstawie danych BAEL. 62

63 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela Stopa bezrobocia a według miejsca zamieszkania, związków z gospodarstwem rolnym na wsi i regionów w latach b Regiony c Miasta razem Wieś w tym ludność bezrolna Ogółem 8,1 9,5 9,5 8,0 8,5 9,1 11,6 12,1 12,9 Centralny 6,1 7,7 8,2 6,5 6,7 8,0 10,0 8,9 11,4 Południowy 7,7 9,7 9,9 7,1 8,4 8,3 8,7 10,2 10,4 Wschoodni 10,4 11,8 11,9 7,9 8,5 9,3 15,7 16,3 18,4 Północno-Zach. 7,7 9,3 9,4 8,3 9,4 9,1 11,0 12,6 11,4 Połudn.-Zach. 10,4 10,6 9,2 10,7 10,7 10,5 12,3 13,7 12,6 Północny 8,6 9,2 8,6 9,4 9,6 10,8 13,0 12,7 14,2 a Liczba bezrobotnych w procentach ludności aktywnej zawodowo (suma pracujących i bezrobotnych); b stan w III kwartale; c województwa w regionach: Centralny: łódzkie, mazowieckie; Południowy: małopolskie, śląskie; Wschodni: lubelskie, podkarpackie, podlaskie, świętokrzyskie; Północno-Zachodni: lubuskie, wielkopolskie, zachodniopomorskie; Południowo-Zachodni; dolnośląskie, opolskie; Północny: kujawsko-pomorskie, pomorskie, warmińsko-mazurskie. Źródło: Aktywność ekonomiczna ludności Polski. III kwartał , GUS, Warszawa

64 Ludność wiejska Tabela Stopa bezrobocia a w krajach Unii Europejskiej w latach oraz według wieku i płci w 2011 r. b Kraj w wieku ogółem ogółem ogółem mężczyźni kobiety UE 27 9,1 9,4 9,5 21,2 8,7 6,6 9,3 9,7 w tym UE 15 9,2 9,4 9,6 20,5 8,9 6,5 9,4 9,7 Austria 5,2 4,5 3,7 7,7 3,3 2,4 3,6 3,9 Belgia 8,3 8,7 7,8 23,0 6,7 5,2 7,6 8,0 Bułgaria 6,7 9,6 10,3 23,3 9,4 8,7 11,2 9,3 Cypr 5,6 5,9 7,8 22,3 7,5 4,0 7,7 8,1 Czechy 7,4 7,1 6,6 18,4 5,6 5,7 5,6 7,9 Dania 6,2 7,4 7,6 15,3 6,4 5,5 7,4 7,8 Estonia 15,0 15,7 11,2 22,2 10,1 8,9 10,8 11,6 Finlandia 7,6 7,4 6,9 14,3 6,0 5,5 7,3 6,4 Francja 9,0 9,2 9,1 20,7 8,2 6,5 8,5 9,7 Grecja 9,4 12,6 17,9 45,0 18,0 10,2 15,2 21,6 Hiszpania 18,0 19,9 21,7 45,8 20,5 15,7 21,2 22,2 Holandia 3,4 4,3 4,2 7,4 3,5 3,7 4,2 4,2 Irlandia 12,8 14,0 14,9 29,5 14,3 10,2 17,9 11,4 Litwa 14,0 18,0 15,1 31,7 13,7 12,9 17,0 13,1 Luksemburg 4,4 3,9 4,4 15,8 4,1 b.d. 3,6 5,4 Łotwa 18,6 18,2 14,6 28,2 12,8 13,4 16,4 12,8 Malta 6,9 6,9 6,2 12,3 5,6 b.d. 6,0 6,7 Niemcy 8,0 6,8 5,8 9,1 5,3 5,6 6,0 5,7 Polska 8,2 9,2 9,5 25,4 8,0 7,0 8,4 10,7 miasta 8,2 9,6 9,6 27,6 8,2 7,7 8,8 10,5 wieś 8,1 8,7 9,3 23,2 7,9 5,7 7,9 11,1 Portugalia 10,4 11,5 13,0 30,0 11,6 11,0 12,8 13,4 Rumunia 7,2 7,2 7,5 24,1 6,3 4,1 8,0 6,9 Słowacja 12,6 14,2 13,2 33,6 11,9 9,7 13,1 13,3 Słowenia 6,3 7,2 8,0 13,8 7,6 6,6 8,1 7,9 Szwecja 8,2 7,9 6,9 18,3 5,4 4,3 7,1 6,8 Węgry 10,4 10,9 10,8 26,8 9,9 8,7 10,7 10,9 W. Brytania 8,1 8,0 8,6 22,9 6,5 4,8 9,3 7,8 Włochy 7,4 7,7 7,8 26,5 7,4 3,6 6,8 9,1 a Liczba bezrobotnych w procentach ludności aktywnej zawodowo (suma pracujących i bezrobotnych) danej kategorii (dane w kolumnach ogółem oraz w podziale według płci obejmują osoby w wieku lata); b stan w III kwartale. b.d. brak danych. Źródło: dane Eurostatu ( dla Polski w podziale na miasta i wieś dane BAEL. 64

65 Polska wieś Raport o stanie wsi Walenty Poczta * Rozdział 2. Przemiany w rolnictwie ze szczególnym uwzględnieniem przemian strukturalnych W Polsce, w miarę postępującego rozwoju gospodarczego, maleje udział rolnictwa w zasobach produkcyjnych oraz wytwarzaniu dóbr i dochodów w ujęciu ogólnospołecznym. Następuje w tym zakresie potwierdzenie drogi rozwojowej i doświadczeń krajów najwyżej rozwiniętych. Nie oznacza to jednak, że maleją rozmiary produkcji w wymiarze bezwzględnym ani że maleje ogólnospołeczna funkcja rolnictwa jako dostarczyciela żywności bądź producenta surowców do jej wytwarzania. Problem ten, znany jako zagwarantowanie bezpieczeństwa żywnościowego, w ostatnich kilku latach przybiera na znaczeniu. Najważniejszymi przyczynami wzrostu zainteresowania problemem bezpieczeństwa żywnościowego, także w krajach wysoko rozwiniętych, gdzie problemy wyżywieniowe zostały rozwiązane, jest dynamiczny wzrost liczby ludności w skali globalnej, wzrost liczby osób głodujących i niedożywionych, wzrost cen żywności, a także niepokoje społeczne wywołane spadkiem ekonomicznej dostępności żywności. Jednocześnie od kilku dziesięcioleci w krajach wysoko rozwiniętych zauważono możliwość i konieczność uczestniczenia rolnictwa w działaniach wykraczających poza produkcję żywności i surowców do jej wytwarzania, a mianowicie w działaniach na rzecz ochrony środowiska, kształtowania krajobrazu, zachowania bioróżnorodności, zachowania kultury i tradycji. Uznano zatem, że rolnictwo oprócz dostarczania dóbr o charakterze rynkowym jest także dostarczycielem dóbr publicznych, za które rynek nie wynagradza ich wytwórców. Zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego i dostarczanie dóbr publicznych niezwiązanych bezpośrednio z produkcją żywności należą do podstawowych przesłanek uzasadniających wspieranie rolnictwa ze środków publicznych. Wziąwszy pod uwagę funkcje pełnione przez współczesne rolnictwo, oczywiste jest, że aby mogło ono im sprostać, powinno się dynamicznie rozwijać. Jeśli zaś przyjąć, że na rozwój składają się wzrost i przemiany strukturalne, to społeczne oczekiwania dotyczyć będą zarówno bieżącego wytwarzania * Prof. dr hab. Walenty Poczta, Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu. 65

66 Przemiany w rolnictwie... żywności i surowców rolnych w ilościach zapewniających pokrycie popytu wewnętrznego i zewnętrznego po cenach akceptowanych przez kolejne etapy przetwórstwa i obrotu żywnością na czele z konsumentami znajdującymi się na końcu tego łańcucha, przy jednoczesnym dostarczaniu społeczeństwu dóbr publicznych poza wymianą rynkową, jak i tego, że sektor ten obejmą przemiany strukturalne stanowiące warunek zaspokojenia potrzeb społecznych, jakie będą formułowane wobec niego w przyszłości. Zatem analizując przemiany w rolnictwie, szczególną uwagę poświęcono przeobrażeniom strukturalnym. Okres, w którym analizowano zachodzące przemiany, najczęściej wyznaczały Powszechne Spisy Rolne z 2002 i roku, co także pozwala na uchwycenie wpływu Wspólnej Polityki Rolnej UE na sytuację produkcyjno-ekonomiczną rolnictwa i zachodzące przemiany strukturalne Rolnictwo w gospodarce narodowej W analizowanym okresie następuje systematyczne, aczkolwiek umiarkowane zmniejszanie się roli, jaką rolnictwo odgrywa w gospodarce narodowej (tabela 2.1): udział rolnictwa w tworzeniu produktu globalnego w dwóch ostatnich analizowanych latach spadł poniżej 4%, a w tworzeniu produktu krajowego brutto zbliża się do około 3%, udział rolnictwa w posiadaniu produkcyjnego majątku trwałego spadł z ponad 8% w 2002 roku do poniżej 6% w roku 2010, daleko mniejszy pozostaje udział rolnictwa w odtwarzaniu i powiększaniu tego majątku (nakłady inwestycyjne), kształtuje się bowiem poniżej 2%, co nieuchronnie powodować będzie zmniejszanie się roli rolnictwa jako posiadacza majątku trwałego w gospodarce narodowej, sektor rolny w Polsce jest nadal miejscem pracy dla prawie 15% ogółu pracujących, łączna analiza zasobów pracy oraz zasobów majątku trwałego i udziału rolnictwa w tworzeniu produktu globalnego i produktu krajowego brutto dowodzi niewielkiej poprawy produktywności majątku trwałego w rolnictwie względem gospodarki narodowej jako całości (produktywność mierzona produktem globalnym wzrosła z poziomu 60 do 64%, a PKB z 49 do 56% średniego poziomu w gospodarce), natomiast nie uległa poprawie lub nawet nieco pogorszyła się wydajność pracy w rolnictwie 66 1 W trakcie przygotowywania opracowania nie wszystkie wyniki PSR 2010 były już opublikowane, co utrudniło niektóre porównania. Podobna rzecz dotyczyła publikacji Eurostatu w zakresie sytuacji strukturalnej rolnictwa, gdzie dostępne były tylko niektóre informacje dotyczące 2010 roku, a dane z kilku krajów UE nie były jeszcze opublikowane.

67 Polska wieś Raport o stanie wsi względem całej gospodarki narodowej i nadal pozostaje około czterokrotnie niższa, wnioski odnośnie do sektora jako całości w 2010 roku pozostają zatem podobne jak w roku 2002 i dowodzą nadal występującej wadliwości strukturalnej rolnictwa i konieczności dostosowań w relacjach między czynnikami produkcji, a przede wszystkim są dowodem konieczności ograniczania zasobów pracy oraz unowocześniania majątku trwałego w warunkach zmniejszania jego zasobów. Tabela 2.1. Rolnictwo w gospodarce narodowej udział (%) Lata Produkcja Nakłady PKB globalna a a inwestycyjne Środki trwałe brutto b Pracujący ac ,9 4,0 2,1 8,2 15, ,7 3,9 2,0 8,2 15, ,0 4,5 2,2 7,9 15, ,5 4,0 1,8 7,6 15, ,2 3,7 1,9 7,1 15, ,0 4,3 1,9 6,8 14, ,0 3,7 1,8 6,4 14, ,9 3,6 1,7 6,2 14, ,8 3,3 1,7 5,9 14,6 a Rolnictwo z leśnictwem, łowiectwem i rybactwem. b Uprawy rolne, chów i hodowla zwierząt, łowiectwo, bez budynków mieszkalnych. c Według sekcji, przeciętnie w roku w przeliczeniu na pełnozatrudnionych. Źródło: Pracujący w Gospodarce Narodowej (właściwe roczniki) GUS Warszawa, Środki Trwałe w Gospodarce Narodowej (właściwe roczniki), GUS, Warszawa, Rocznik Statystyczny RP, GUS, Warszawa 2011; obliczenia własne Potencjał produkcyjny Zasoby czynników produkcji Zasoby pracy Informacje, które przyniósł PSR 2010, wskazują na brak istotnych zmian w zasobach pracy w rolnictwie, co skutkuje tym, że to przede wszystkim liczba pracujących w rolnictwie nadal współokreśla niekorzystne relacje między zasobami pracy a zasobami ziemi i kapitału oraz powoduje niską wydajność pracy w rolnictwie w przekroju sektorowym. W analizowanych latach: w rolnictwie polskim nie obserwuje się istotnych zmian liczby pracujących w rolnictwie, która przeciętnie w roku w przeliczeniu na pełnozatrudnionych wynosi prawie 2 mln osób, a w 2010 roku nawet wzrosła (najprawdo- 67

68 Przemiany w rolnictwie... podobniej na skutek zmian w metodzie ustalania liczby pracujących w rolnictwie indywidualnym 2 ). zmiana metody ustalania liczby pracujących w rolnictwie indywidualnym od 2010 roku powoduje, że po kilku latach spadków wzrósł nieco w tym roku udział pracujących w rolnictwie wśród ogółu zatrudnionych oraz wzrosła liczba pracujących na 100 ha UR, jednak uwzględnienie faktu zmian metodycznych i merytoryczna analiza danych raczej skłaniają ku wnioskom mówiącym o stabilizacji liczby pracujących w rolnictwie. Tabela 2.2. Pracujący w rolnictwie (przeciętnie w roku w przeliczeniu na pełnozatrudnionych) Lata tys. osób a udział (%) na 100 ha UR a Dane dla lat zostały oszacowane przez GUS na podstawie NSPLiM i PSR 2002, a w 2010 roku na podstawie PSR Dane nie są w pełni porównywalne, bowiem w latach do osób pracujących w rolnictwie indywidualnym nie zaliczono w gospodarstwach powyżej 1 ha osób produkujących wyłącznie na własne potrzeby, a w gospodarstwach do 1 ha UR produkujących wyłącznie lub głównie na własne potrzeby. Natomiast w roku 2010 ujęto wszystkich pracujących w tych gospodarstwach bez względu na ich obszar. Źródło: Pracujący w Gospodarce Narodowej (właściwe roczniki), GUS, Warszawa; Rocznik Statystyczny Rolnictwa, 2011, GUS, Warszawa, Rocznik statystyczny RP, 2011, GUS, Warszawa; obliczenia własne. Zasoby ziemi 15,6 15,7 15,6 15,5 15,3 14,8 14,2 14,2 14,6 W zasobach ziemi użytkowanych przez rolnictwo w analizowanych latach zaszły znaczące zmiany, jednak dokładna ich identyfikacja, a w szczególności określenie wielkości i kierunków strumieni przepływów ziemi pomiędzy różnymi sektorami gospodarki i formami użytkowania jest utrudnione na skutek braku niektórych informacji i z powodu wprowadzenia pojęcia użytków w dobrej kulturze rolnej, które nie występowało w okresie publikowania wyników PSR Najogólniej można stwierdzić, że w latach wyraźnie zmniejszył się stan posiadania zasobów ziemi przez gospodarstwa rolne: 11,8 12,1 12,4 12,4 12,2 12,2 12,2 12,2 12, Dane dotyczące 2010 roku nie są w pełni porównywalne z danymi z lat wcześniejszych (zob. uwagi pod tabelą 2.2).

69 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela 2.3. Zmiany użytkowania gruntów Wyszczególnienie tys. ha Wyszczególnienie tys. ha Grunty w gospodarstwach rolnych Powierzchnia ogółem Powierzchnia ogółem Lasy i grunty leśne 1201 Lasy i grunty leśne 1374 Pozostałe grunty 1224 Pozostałe grunty 1350 Użytki rolne Użytki rolne Grunty orne w tym: zasiewy odłogi i ugory Sady Łąki Pastwiska Klasyfikacja użytków rolnych Użytki rolne w dobrej kulturze w tym: zasiewy grunty ugorowane Sady Łąki Pastwiska Pozostałe Źródło: Raport z wyników Powszechny Spis Rolny 2002, GUS, Warszawa 2003; PSR 2010, GUS, Warszawa 2011; obliczenia własne powierzchnia gruntów ogółem pozostająca we władaniu gospodarstw rolnych uległa zmniejszeniu z tys. ha do tys. ha, a zatem o ponad 1 mln ha UR, czyli o około 5,5%, zmniejszenie to objęło tylko użytki rolne, bowiem wzrosła powierzchnia lasów i gruntów leśnych oraz pozostałych gruntów będących w posiadaniu sektora rolnego (grunty pod zabudowaniami, place, ogrody ozdobne, parki, wody śródlądowe, bagna, torfowiska, żwirownie, nieużytki, tereny przeznaczone do rekreacji), powierzchnia użytków rolnych zmalała z tys. ha w 2002 roku do tys. ha w roku 2010, czyli o 1365 tys. ha (o 8,1%), oznacza to, że spadek powierzchni użytków rolnych nastąpił na rzecz wzrostu powierzchni lasów i gruntów leśnych oraz pozostałych gruntów w gospodarstwach rolnych, ale przede wszystkim na skutek wypływu użytków rolnych poza sektor gospodarstw rolnych, na tym tle niewielkiemu zmniejszeniu, co należy ocenić pozytywnie, uległa powierzchnia, na której odbywa się produkcja rolna 3 (suma powierzchni zasiewów, sadów, łąk i pastwisk) z tys. ha do tys. ha, czyli o 415 tys. ha UR, na co złożyło się: umiarkowany ubytek powierzchni zasiewów o niecałe 2% (prawie 200 tys. ha), znaczący wzrost powierzchni sadów o 1/3 (ponad 90 tys. ha), 3 Wprowadzenie pojęcia dobrej kultury rolnej powoduje, że nie w pełni porównywalne są pojęcia łąk, pastwisk oraz pozostałych użytków rolnych pomiędzy PSR 2010 i PSR

70 Przemiany w rolnictwie... dość niewielki przyrost powierzchni łąk o niewiele ponad 4% (ponad 100 tys. ha), bardzo duży spadek powierzchni pastwisk o około 40% (ponad 400 tys. ha), w 2002 roku odłogi oraz ugory na gruntach ornych obejmowały obszar 2302 tys. ha, natomiast w PSR 2010 uwzględniono dwie nowe kategorie: grunty ugorowane (obejmują użytki rolne w dobrej kulturze rolnej) o obszarze 365 tys. ha oraz pozostałe użytki rolne (obejmują użytki rolne nieużytkowane i nieutrzymywane w dobrej kulturze rolne) o obszarze 986 tys. ha UR, mając na uwadze ograniczenia w porównywalności niektórych pojęć, można ostrożnie wnioskować, że ubytek obszaru użytków rolnych w gospodarstwach rolnych o 1365 tys. ha dokonał się głównie przez zmniejszenie powierzchni gruntów nieużytkowanych rolniczo oraz pastwisk. Środki trwałe i nakłady inwestycyjne w rolnictwie (tabela 2.4) 70 Łączna analiza wartości trwałego majątku produkcyjnego w rolnictwie i jego struktury oraz wartości ponoszonych nakładów inwestycyjnych i ich struktury wskazuje, że odnowienie tego majątku zachodzi tylko w przypadku maszyn i urządzeń, a dekapitalizacja postępuje w odniesieniu do budynków i budowli oraz środków transportu. Wynika to z faktu, że procesy inwestycyjne prowadzi ograniczona liczba najsilniejszych ekonomicznie gospodarstw, najczęściej korzystająca ze wsparcia środkami WPR. W efekcie następuje szybkie unowocześnienie majątku produkcyjnego w gospodarstwach rozwojowych, natomiast stagnacja, a najczęściej ubytek środków trwałych netto w przeważającej liczbie gospodarstw. Proces ten jest nieuchronny, ale jest istotne, by zachodził w powiązaniu ze zmianami w liczbie i strukturze gospodarstw rolnych i by część majątku trwałego nieznajdująca zastosowania w rolnictwie, jeśli jej stan techniczny i użytkowy to uzasadnia, znalazła nowe zastosowania. Wskazane zależności powodują, że w rolnictwie: rośnie wartość środków trwałych brutto (w 2010 roku wyniosła 124,3 mld zł), natomiast spada wartość majątku trwałego netto (w 2010 roku wyniosła 27,4 mld zł), ale, co warto podkreślić, na skutek wzrostu poziomu inwestycji po akcesji Polski do UE spadek ten jest niewielki, wzrasta zużycie majątku trwałego w rolnictwie, które w 2010 roku osiągnęło poziom 76,7%, ustabilizował się, po wzroście wywołanym wsparciem środkami WPR, poziom nakładów inwestycyjnych i w ostatnich dwóch analizowanych latach

71 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela 2.4. Środki trwałe i nakłady inwestycyjne a Lata w tym: budynki i budowle maszyny i urządzenia środki transportu Środki trwałe brutto (bieżące ceny ewidencyjne) (mld zł) 109,1 110,5 112,4 114,7 117,4 119,7 122,6 124,3 71,3 19,7 14,9 Stopień zużycia (%) 61,3 69,0 71,1 73,6 74,3 74,9 77,3 76,7 72,3 81,2 93,9 Środki trwałe netto (bieżące ceny ewidencyjne) (mld zł) 34,3 32,3 30,5 28,5 28,4 28,3 27,8 27,4 21,0 3,1 0,9 Nakłady inwestycyjne (ceny bieżące) (mld zł) 2,1 2,2 2,4 3,0 3,6 4,0 3,7 3,7 1,3 1,4 0,5 a Uprawy rolne, chów i hodowla zwierząt, łowiectwo. Źródło: Rocznik Statystyczny RP, GUS, Warszawa 2011; Środki Trwałe w Gospodarce Narodowej (właściwe roczniki), GUS, Warszawa; obliczenia własne. wyniósł 3,7 mld zł, co oznacza, że przy takim poziomie inwestycji odnowienie trwałego majątku produkcyjnego w rolnictwie byłoby możliwe po 33 latach, z czego w przypadku: budynków i budowli po 55 latach, maszyn i urządzeń po 14 latach, środków transportu po 30 latach, biorąc pod uwagę fakt, że procesy inwestycyjne dotyczą ograniczonej liczby gospodarstw rolnych, oraz mając na względzie zmniejszanie się ich ogólnej liczby, wymienione powyżej okresy odnowienia trwałego majątku produkcyjnego nie powinny stanowić przeszkody w przemianach strukturalnych rolnictwa, zwłaszcza przy trafnym adresowaniu wspierania modernizacji rolnictwa środkami WPR Przemiany strukturalne 4 Przemiany strukturalne w rolnictwie zostały zaprezentowane w trzech ujęciach jako: przemiany w relacjach między zasobami/nakładami czynników produkcji, przemiany w strukturze obszarowej gospodarstw, przemiany w skali produkcji rolniczej. 4 Wykorzystano obliczenia i fragmenty opracowania przygotowanego przez autora dla IERiGZ-PIB. 71

72 Przemiany w rolnictwie... Analiza przemian strukturalnych w polskim rolnictwie w tych trzech przekrojach oraz analiza porównawcza sytuacji strukturalnej rolnictwa polskiego względem sytuacji rolnictwa w innych krajach UE pozwala na wnioskowanie zarówno o jego pozycji jak i dynamizmie przemian Przemiany w relacjach między zasobami/nakładami czynników produkcji W latach w ujęciu sektorowym można obserwować stosunkowo umiarkowane zmiany w zakresie wykorzystywanych zasobów czynników produkcji i ich nakładów 5, co skutkowało także stosunkowo niewielkimi zmianami relacji między czynnikami/nakładami produkcji: na poprawę relacji między zasobami ziemi (powierzchnią użytków rolnych) a nakładami pracy (wyrażonymi przez AWU 6 ) wpływał z jednej strony (negatywnie) ubytek obszaru UR, a drugiej strony (pozytywnie) spadek liczby pracujących w rolnictwie, skutkiem czego w latach można było obserwować stagnację tej relacji; zauważalna zmiana zaszła dopiero w 2010 roku za sprawą znacznego spadku nakładów pracy w rolnictwie polskim ustalonych przez Eurostat 7, podobnie kształtowała się sytuacja w zakresie relacji między sumą nakładów zużycia pośredniego i amortyzacji a nakładami pracy, mianowicie do 2009 roku można obserwować stagnację tej relacji i dopiero w 2010 roku z powodu wspomnianego wcześniej zmniejszenia nakładów pracy relacja ta uległa wyraźnej poprawie, brak istotnych zmian w nakładach kapitałowych i zasobach ziemi powodował stagnację tej relacji w omawianym okresie. Dla oceny dobroci relacji między czynnikami produkcji w rolnictwie polskim istotne znaczenie ma ich porównanie z podobnymi relacjami w krajach należących do Jednolitego Rynku Europejskiego (JRE), w szczególności z rolnictwem krajów mających ze względu na uwarunkowania klimatyczne podobną strukturę produkcji rolniczej, a więc z rolnictwem z krajów środkowej, zachodniej i północnej Europy, a nie z rolnictwem z krajów z południa UE. Przeprowadzone porównania pozwoliły na następujące ustalenia: rolnictwo polskie w 2010 roku dysponowało 8,5% zasobów ziemi oraz angażowało 18% nakładów pracy i 5,1% nakładów kapitałowych w rolnictwie UE-27 (tabela 2.6), a dysproporcje te powodują, że: 72 5 Por. pkt Zob. uwagi do tabeli Zob. uwagi do ibidem.

73 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela 2.5. Powierzchnia UR, pełnozatrudnieni i nakłady kapitałowe w rolnictwie polskim i relacje między nimi w latach Lata Powierzchnia UR ogółem a (tys. ha) Nakłady pracy (tys. AWU) b Nakłady kapitałowe (zużycie pośrednie i amortyzacja) (mln zł, ceny stałe 2005 r.) , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , , c , , ,4 Relacje między czynnikami produkcji ,46 18,6 2, ,09 18,3 2, ,15 18,9 2, ,94 18,1 2, ,96 18,3 2, ,04 18,4 2, ,88 18,0 2, ,05 19,3 2, c 8,32 23,2 2,8 a Do 2006 roku do użytków rolnych zaliczano: grunty orne (w tym odłogi i ugory), sady, łąki i pastwiska, natomiast od roku 2007 do użytków rolnych zalicza się: grunty orne, sady łąki i pastwiska w dobrej kulturze rolnej utrzymywane zgodnie z normami określonymi w Rozporządzeniu Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia w sprawie minimalnych norm (Dz.U. Nr 46, poz, 306), które wypełnia podstawowe wymagania określone w art. 5 rozporządzenia Rady WE Nr 1782/2003 oraz użytki rolne pozostałe. Dane od 2007 roku nie są w pełni porównywalne z danymi za lata wcześniejsze. b 1 AWU (ang. Annual Work Unit roczna jednostka pracy) - GUS przyjmuje 2120 godzin pracy w roku (265 dni x 8 godz.). c Dane dotyczące nakładów pracy i nakładów kapitałowych pochodzą z RER (Eurostat) i nie są ostateczne. Źródło: Rolnictwo w 2007 r., GUS, Warszawa 2008; Rolnictwo w 2008 r., GUS, Warszawa 2009; PSR 2002; Systematyka i charakterystyka gospodarstw rolnych, GUS, Warszawa 2003; Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2005 r., GUS, Warszawa 2006; Charakterystyka gospodarstw rolnych w 2007 r., GUS, Warszawa 2008; Rachunki Ekonomiczne Rolnictwa, Eurostat 2011; Raport z wyników Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa 2011; obliczenia własne. powierzchnia UR na 1 AWU wynosząca w rolnictwie polskim 7,7 ha stanowi mniej niż połowę odpowiedniej wielkości w UE-27 (16,4 ha), a jedna jednostka AWU dysponuje mniejszymi zasobami ziemi niż w rolnictwie polskim tylko w rolnictwie maltańskim, cypryjskim, słoweńskim, greckim i rumuńskim (tabela 2.7, rysunek 2.1), jedna jednostka nakładów pracy w rolnictwie polskim wykorzystywała w 2010 roku nakłady kapitałowe (sumę zużycia pośredniego 73

74 Przemiany w rolnictwie... i amortyzacji) o wartości 7,3 tys. euro, co stanowiło tylko niecałe 30% średniego poziomu w UE-27, a niższymi nakładami kapitału dysponowali tylko pracujący w rolnictwie rumuńskim i bułgarskim (rysunek 2.2), intensywność produkcji w rolnictwie polskim mierzona nakładami kapitałowymi na 1 ha UR wynosiła w 2010 roku 941 euro, co odpowiadało około 60% wysokości tych nakładów średnio w UE-27 (rysunek 2.3). UE-27 UE-15 UE-12 LU UK SE DK FR DE CZ ES EE IE FI BE SK LV AT LT NL IT HU PT BG PL EL RO SI CY MT Rysunek 2.1. Powierzchnia użytków rolnych na 1 AWU w 2010 roku Źródło: Eurostat FSS, Relacje obrazujące wyposażenie czynnika aktywnego w procesie wytwarzania, jakim jest praca, w pozostałe dwa czynniki produkcji, tj. ziemię i kapitał, dowodzą słabej sytuacji konkurencyjnej rolnictwa polskiego w zakresie potencjału konkurencyjnego oraz przesądzają o niskiej wydajności pracy w ujęciu sektorowym, a stosunkowo niska intensywność produkcji rolniczej (relacja nakłady kapitału zasoby ziemi) wyznacza względnie niską produktywność ziemi Stosunkowo niski poziom intensywności wytwarzania, pod warunkiem zaspokojenia popytu wewnętrznego i dodatniego salda handlu zagranicznego produktami rolnymi i spożywczymi, nie musi oznaczać gorszej sytuacji strukturalnej i konkurencyjnej, jednakże pod warunkiem, że jest to wybór strategii gospodarującego, a niski poziom intensywności nie jest spowodowany złą sytuacją ekonomiczną i/lub niedostatecznymi kwalifikacjami gospodarujących.

75 Polska wieś Raport o stanie wsi UE-27 UE-15 UE-12 LU DK NL BE DE FR SE UK FI AT CZ IE ES IT SK CY PT EE MT HU SI LT EL LV PL BG RO Rysunek 2.2. Wartość nakładów kapitałowych (zużycia pośredniego i amortyzacji) na 1 AWU w 2010 roku Źródło: Eurostat FSS, Rysunek 2.3. Wartość nakładów kapitałowych (zużycia pośredniego i amortyzacji) na 1 ha UR w 2010 roku Źródło: Eurostat FSS,

76 Przemiany w rolnictwie... Tabela 2.6. Powierzchnia użytków rolnych, nakłady pracy i nakłady kapitałowe w rolnictwie UE w 2010 r. Kraje Nakłady pracy Obszar UR Koszty zużycia pośredniego i amortyzacji tys. AWU a % tys. ha b % mln euro % UE ,4 100, ,3 100, ,07 100,0 UE ,3 48, ,8 72, ,50 84,4 UE ,1 52, ,5 27, ,57 15,6 Belgia 57,4 0, ,0 0, ,62 2,2 Bułgaria 394,1 3, ,0 2, ,60 0,9 Czechy 104,6 1, ,5 2, ,43 1,3 Dania 55,8 0, ,4 1, ,59 3,2 Niemcy 499,0 4, ,0 9, ,29 14,2 Estonia 29,1 0,3 938,8 0,6 484,08 0,2 Irlandia a 146,5 1, ,2 2, ,15 1,8 Grecja a 570,6 5, ,2 2, ,69 2,2 Hiszpania 720,9 7, ,8 14, ,58 8,2 Francja 691,8 6, ,0 15, ,60 18,8 Włochy 1163,5 11, ,3 7, ,73 12,4 Cypr 21,1 0,2 118,4 0,1 390,04 0,1 Łotwa 88,5 0, ,4 1,1 761,95 0,3 Litwa 143,8 1, ,6 1, ,17 0,6 Luksemburg 1,6 0,0 131,1 0,1 289,63 0,1 Węgry 414,8 4, ,9 2, ,45 2,0 Malta 4,8 0,0 11,5 0,0 72,35 0,0 Holandia 141,0 1, ,0 1, ,43 7,0 Austria 152,7 1, ,1 1, ,32 2,0 Polska 1866,4 18, ,1 8, ,42 5,1 Portugalia 335,8 3, ,1 2, ,32 2,1 Rumunia 2163,8 20, ,2 7, ,89 4,0 Słowenia 81,9 0,8 476,6 0,3 931,26 0,3 Słowacja a 82,2 0, ,6 1, ,93 0,7 Finlandia 86,9 0, ,2 1, ,50 1,4 Szwecja 63,2 0, ,3 1, ,21 1,7 W. Brytania 289,6 2, ,0 9, ,83 6,9 a Dane dot. liczby AWU w Danii, Estonii, Irlandii, Grecji, Włoszech, Austrii, Słowenii, Słowacji, Finlandii, Szwecji i Wielkiej Brytanii pochodzą z 2009 roku. b Uwzględnione zostały tylko użytki na których jest prowadzona rolnicza produkcja roślinna. Źródło: Eurostat FSS, 2011; obliczenia własne. 76

77 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela 2.7. Relacje między zasobami i nakładami czynników produkcji rolnictwie UE w 2010 r. Kraje Powierzchnia UR a na 1 AWU b (ha) Wartość nakładów kapitałowych (zużycie pośrednie i amortyzacja) na 1 AWU b (tys. euro) Wartość nakładów kapitałowych (zużycie pośrednie i amortyzacja) na 1 ha UR a (euro) UE-27 16,4 25, UE-15 24,6 45, UE-12 8,8 7,8 882 Belgia 23,7 103, Bułgaria 9,2 6,4 697 Czechy 33,3 34, Dania 47,5 152, Niemcy 33,5 76, Estonia 32,3 16,6 516 Irlandia 28,3 33, Grecja 7,1 10, Hiszpania 32,9 30,6 927 Francja 39,2 72, Włochy 11,1 28, Cypr 5,6 18, Łotwa 20,2 8,6 427 Litwa 19,1 11,1 580 Luksemburg 81,9 181, Węgry 11,1 13, Malta 2,4 15, Holandia 13,3 132, Austria 19,6 35, Polska 7,7 7,3 941 Portugalia 10,9 16, Rumunia 6,1 5,0 812 Słowenia 5,8 11, Słowacja 23,6 21,4 908 Finlandia 26,4 43, Szwecja 48,8 71, W. Brytania 55,0 64, a Uwzględnione zostały tylko użytki na których jest prowadzona rolnicza produkcja roślinna. b Dane dotyczące liczby AWU w Danii, Estonii, Irlandii, Grecji, Włoszech, Austrii, Słowenii, Słowacji, Finlandii, Szwecji i Wielkiej Brytanii pochodzą z 2009 roku. Źródło: Eurostat FSS, 2011; obliczenia własne. 77

78 Przemiany w rolnictwie Przemiany w strukturze obszarowej gospodarstw Dla oceny przemian strukturalnych szczególne istotna jest poprawność relacji zasobów na poziomie mikroekonomicznym (w rolnictwie na poziomie gospodarstw rolnych), stanowi bowiem podstawowy przejaw konkurencyjności potencjalnej. W analizowanym okresie pomiędzy 2002 a 2010 rokiem wystąpiły zauważalne zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych (tabela 2.8, rysunek 2.4): ogólna liczba gospodarstw rolnych 9 uległa zmniejszeniu z 2933 tys. do 2278 tys., czyli o 655 tysięcy (22,3%), a ubytek ten dotyczył zarówno działek rolnych (gospodarstw do 1 ha UR), jak i gospodarstw powyżej 1 ha UR, przy czym działek rolnych ubyło 26,8%, a gospodarstw powyżej 1 ha UR 20% (w 2010 roku liczba gospodarstw ponad 1 ha UR wynosiła 1563 tys., co oznacza spadek w stosunku do 2002 roku o 393 tys.) zmiany strukturalne były istotnie zróżnicowane w poszczególnych grupach obszarowych: największemu zmniejszeniu, bo o ponad 1/3, uległa liczba gospodarstw rolnych z przedziału 1 2 ha UR, a ich dynamiczny ubytek (podobnie jak działek rolnych do 1 ha) wynikał z nieobjęcia części gruntów tych gospodarstw dopłatami bezpośrednimi lub z trudności w udokumentowaniu prowadzenia działalności rolniczej na powierzchni co najmniej 1 ha UR w gospodarstwach z grupy obszarowej 1 2 ha UR, w grupach obszarowych od 2do 15 ha UR liczba gospodarstw zmniejszyła się w przedziale 17 18%, niewiele wolniej, bo o 14,3% ubywało gospodarstw z grupy obszarowej ha, znacząco mniejszy ubytek liczby gospodarstw odnotowano w grupie ha (4,3%), przyrost liczby gospodarstw wystąpił dopiero w grupach obszarowych powyżej 30 ha UR, przy czym w gospodarstwach ha wyniósł on 12,5%, a liczba gospodarstw większych niż 50 ha UR wzrosła w omawianym okresie o ponad 40%. Można pokusić się o ostrożny wniosek, że ubytek dotyczy gospodarstw rolnych z tych grup obszarowych, w których występują trudności w uzyskaniu parytetowego poziomu dochodów i możliwości rozwojowych, natomiast przyrost gospodarstw następuje w tych grupach obszarowych, gdzie odpowiedni dochód gwarantuje należyte wypełnienie funkcji konsumpcyjnej (parytetowy poziom dochodów) i produkcyjnej (rozwój gospodarstw realizacja inwestycji netto) Tzn. obejmująca wszystkie gospodarstwa rolne - prowadzące i nieprowadzące produkcji. 10 Potwierdzają to wyniki uzyskiwane przez gospodarstwa rolne objęte badaniami FADN (Farm Accountancy Data Network Sieć Danych Rachunkowych Gospodarstw Rolnych). Analiza uzyskiwa-

79 Polska wieś Raport o stanie wsi Rys Zmiana liczby gospodarstw i powierzchni użytków rolnych według grup obszarowych w latach Źródło: Raport z wyników. PSR 2010,+ GUS, Warszawa 2011, obliczenia własne. Tabela 2.8. Zmiana struktury obszarowej gospodarstw rolnych w Polsce w latach Wyszczególnienie Ogółem poniżej 1 ha UR powyżej 1ha powyżej 1 ha w tym (ha): pow. 100 Gospodarstwa rolne różnica ( ) liczba struktura (%) liczba struktura (%) liczba (%) ,0 33,3 66,7 100,0 26,4 14,4 17,8 21,8 9,3 4,3 3,3 1,6 0,6 0, ,0 31,4 68,6 100,0 21,9 14,8 18,5 22,5 9,7 4,6 3,9 2,3 1,1 0, Źródło: Raport z wyników Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa 2011; obliczenia własne. 22,3 26,8 20,0 20,0 33,7 17,8 17,2 17,6 17,0 14,3 4,7 +12,5 +41,7 +42,9 nego przez te gospodarstwa dochodu na osobę pełnozatrudnioną oraz realizowanych inwestycji netto wskazuje, że za gospodarstwa rozwojowe gwarantujące właściwy poziom bytowania rodzinie i reprodukcję rozszerzoną majątku można uznać tylko gospodarstwa powyżej 16 ESU (European Size Unit Europejska Jednostka Wielkości, wartość 1 ESU odpowiada 1200 euro standardowej nadwyżki bezpośredniej), czyli około tys. gospodarstw rolnych. Gospodarstwa te posiadają obszar użytków rolnych przekraczający 30 ha i stanowią jedynie nieco ponad 5% gospodarstw o obszarze powyżej 1 ha UR. 79

80 Przemiany w rolnictwie... Tabela 2.9. Zmiana struktury użytkowania gruntów według struktury obszarowej gospodarstw rolnych w Polsce w latach Wyszczególnienie Ogółem poniżej 1 ha UR powyżej 1ha powyżej 1ha w tym (ha): pow. 100 tys. ha Powierzchnia użytków rolnych w gospodarstwach różnica ( ) struktura (%) 100,0 2,3 97,7 100,0 4,4 4,2 8,2 18,4 13,3 8,7 9,3 7,2 5,0 21,2 tys. ha struktura (%) 100,0 1,5 98,5 100,0 3,3 3,7 7,4 16,4 12,1 8,1 9,6 8,8 7,6 23,1 Źródło: Raport z wyników Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa 2011; obliczenia własne. tys. ha (%) ,1 40,2 7,3 7,3 30,9 17,4 16,8 17,4 16,6 13,8 4,5 +14,0 +39,4 +1,1 80 Z punktu widzenia przemian strukturalnych, a szczególnie ich wpływu na potencjał konkurencyjny większe znaczenie niż struktura gospodarstw rolnych ma struktura użytkowania ziemi przez gospodarstwa z poszczególnych grup obszarowych. Zmiany, jakie w latach zaszły w tym zakresie, są kierunkowo bardzo zbieżne ze zmianami w strukturze obszarowej gospodarstw rolnych (tabela 2.9, rysunek 2.4), a mianowicie: nastąpił bardzo znaczący ubytek użytków rolnych w posiadaniu użytkowników działek rolnych (o ponad 40%) oraz w gospodarstwach najmniejszych obszarowo (1 2 ha) o ponad 30%, kilkunastoprocentowy (13,8 17,4%) ubytek zasobów ziemi wystąpił w gospodarstwach z grup obszarowych od 2 do 20 ha UR, umiarkowanie zmniejszyła się powierzchnia będąca w gospodarstwach z grupy obszarowej ha UR, przyrost użytkowanych zasobów ziemi wystąpił dopiero w gospodarstwach większych niż 30 ha UR, przy czym największy wzrost zasobów ziemi odnotowały gospodarstwa z grupy obszarowej ha UR, bo o prawie 40%. Analiza przemian struktury obszarowej gospodarstw rolnych i struktury użytkowania ziemi według grup obszarowych wskazuje na pozytywny kierunek przemian, wzrasta bowiem znaczenie gospodarstw większych obszarowo i skupiają one coraz większy odsetek UR. W 2002 roku liczba gospodarstw o obszarze UR powyżej 30 ha wynosiła 51 tysięcy (2,6% gospodarstw powy-

81 Polska wieś Raport o stanie wsi żej 1 ha UR), a do 2010 roku wzrosła do 63 tys., ale nadal stanowią one zaledwie 4% gospodarstw powyżej 1 ha UR. W 2002 roku gospodarstwa te obejmowały 5509 tys. ha UR, co stanowiło 33,4% UR w gospodarstwach powyżej 1 ha UR, natomiast w 2010 roku 6039 tys. ha UR, co stanowiło prawie 40% zasobów ziemi w gospodarstwach większych niż 1 ha UR. Dla oceny przemian struktury obszarowej w rolnictwie polskim istotne znaczenie ma porównanie struktury obszarowej rolnictwa polskiego z rolnictwem pozostałych krajów UE (tabela 2.10): w 2010 roku liczba gospodarstw rolnych prowadzących działalność w rolnictwie polskim wynosiła 1505,7 tys., co stanowiło blisko 12,7% ogółu gospodarstw rolnych we Wspólnocie, większa liczba gospodarstw rolnych występowała tylko w rolnictwie rumuńskim i włoskim, w Polsce podobnie jak w krajach południowych i odmiennie niż w krajach północnych i zachodnich UE dominują gospodarstwa małe (do 10 ha UR), Z punktu widzenia oceny dobroci struktury obszarowej i jej wpływu na potencjał konkurencyjny istotny jest udział gospodarstw dużych w zasobach ziemi (tabela 2.11). Jeśli za gospodarstwa duże uznać mające powyżej 50 ha UR, wówczas można sformułować następujące oceny (rysunki 2.5 i 2.6): w Polsce takich gospodarstw wśród prowadzących działalność jest tylko 1,7% i jest w nich skupione niecałe 30% całości UR tych gospodarstw, a niższy udział, pomijając Maltę i Cypr, występuje tylko w rolnictwie greckim 11 i słoweńskim, Rysunek 2.5. Udział gospodarstw o obszarze powyżej 50 ha w ogólnej liczbie gospodarstw (2010) Źródło: Eurostat FSS, 2011 (dane dotyczące 2010 roku nie są ostateczne i mogą ulec zmianie). Obliczenia własne. 11 W Grecji gospodarstwa rolne powyżej 50 ha UR skupiały w 2007 roku 15,9% UR (Eurostat). 81

82 Przemiany w rolnictwie... Tabela Struktura obszarowa gospodarstw rolnych w UE (2010) Kraje Liczba gospodarstw z tego w grupach obszarowych (%) tys. % Gospodarstwa powyżej 50 ha (%) UE ,6 100,0 : : : : : : : UE ,6 43,0 : : : : : : : UE ,9 57,0 : : : : : : : Belgia 42,9 0,4 12,2 10,4 12,1 44,3 15,8 5,3 21,1 Bułgaria 371,1 3,1 83,2 8,2 2,9 3,5 0,8 1,4 2,2 Czechy 22,9 0,2 9,9 5,5 18,3 36,4 10,6 19,3 29,9 Dania 41,0 0,3 2,6 2,2 19,6 41,4 14,5 19,7 34,2 Niemcy 299,1 2,5 x 9,2 15,8 46,5 17,3 11,2 28,5 Estonia 19,7 0,2 12,2 21,3 20,8 31,5 5,6 8,6 14,2 Irlandia a 128,2 1,1 : : : : : : : Grecja a 706,4 6,0 : : : : : : : Hiszpania 989,8 8,3 29,6 23,5 14,3 22,1 5,3 5,2 10,5 Francja 514,8 4,3 14,8 12,2 9,1 26,9 19,0 18,1 37,1 Włochy 1 630,0 13,7 51,3 21,8 11,3 12,7 1,8 1,0 2,8 Cypr 38,8 0,3 75,3 14,4 5,2 4,4 0,5 0,3 0,8 Łotwa 83,0 0,7 12,2 21,3 27,5 32,8 3,3 3,0 6,3 Litwa 199,9 1,7 16,3 42,4 20,0 17,0 2,4 1,9 4,3 Luksemburg 2,2 0,0 10,0 7,2 10,0 24,0 29,0 19,9 48,9 Węgry 577,0 4,9 79,0 8,0 4,6 6,0 1,1 1,3 2,4 Malta 12,9 0,1 89,1 8,7 1,8 0,3 0,0 0,0 0,0 Holandia 72,0 0,6 13,9 15,3 13,9 41,7 12,5 2,8 15,3 Austria 154,0 1,3 : : : : : : : Polska 1 505,7 12,7 24,1 31,1 22,3 20,8 1,1 0,6 1,7 Portugalia 305,3 2,6 50,4 25,2 10,9 10,1 1,4 2,0 3,4 Rumunia 3 856,3 32,5 74,3 18,9 4,7 1,6 0,2 0,4 0,5 Słowenia 74,7 0,6 61,2 23,4 14,8 0,6 0,0 0,6 Słowacja a 69,0 0,6 : : : : : : : Finlandia 63,9 0,5 2,9 6,8 12,5 54,9 17,0 6,0 23,0 Szwecja 70,9 0,6 1,6 11,3 21,9 41,3 12,8 11,1 24,0 W. Brytania 202,4 1,7 10,1 5,8 13,3 35,1 16,3 19,4 35,7 Dane dla Irlandii, Grecji i Słowacji z 2007 roku. Źródło: Eurostat FSS, 2011 (dane dot. roku 2010 nie są ostateczne i mogą ulec zmianie). Obliczenia własne. 82

83 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela Struktura użytkowania gruntów w gospodarstwach rolnych w UE (2010) Kraje Obszar UR z tego w grupach obszarowych (%) UR w gospodarstwach tys. ha % powyżej 50 ha (%) UE ,3 100,0 : : : : : : : UE ,8 72,1 : : : : : : : UE ,5 27,9 : : : : : : : Belgia 1 358,0 0,8 0,3 1,1 2,8 36,8 34,4 24,6 59,0 Bułgaria 3 621,0 2,1 4,0 2,5 2,0 7,7 5,6 78,2 83,8 Czechy 3 483,5 2,0 0,1 0,1 0,8 5,6 4,9 88,6 93,4 Dania 2 648,4 1,6 0,0 0,1 2,2 15,5 16,1 66,1 82,2 Niemcy ,0 9,8 0,3 2,1 20,8 21,7 55,1 76,8 Estonia 938,8 0,6 0,3 1,5 3,1 13,9 8,0 73,1 81,1 Irlandia a 4 139,2 2,4 : : : : : : : Grecja a 4 076,2 2,4 : : : : : : : Hiszpania ,8 14,0 1,3 3,1 4,2 20,8 15,5 55,1 70,6 Francja ,0 15,9 0,2 0,8 1,2 13,7 26,0 58,0 84,1 Włochy ,3 7,6 5,7 8,7 10,0 33,7 15,5 26,5 42,0 Cypr 118,4 0,1 16,0 14,7 11,7 28,5 12,3 16,7 29,1 Łotwa 1 786,4 1,1 0,5 3,4 9,1 29,7 10,4 46,9 57,3 Litwa 2 742,6 1,6 1,7 9,7 10,1 25,0 12,0 41,6 53,5 Luksemburg 131,1 0,1 0,1 0,4 1,2 11,7 36,3 50,4 86,6 Węgry 4 610,9 2,7 3,0 3,1 4,0 16,1 9,7 64,2 73,8 Malta 11,5 0,0 52,1 28,7 13,4 5,7 0,0 0,0 0,0 Holandia 1 873,0 1,1 0,5 2,0 4,0 42,8 32,5 18,3 50,8 Austria 2 997,1 1,8 : : : : : : : Polska ,1 8,5 3,3 10,7 16,6 40,1 7,9 21,5 29,4 Portugalia 3 668,1 2,2 4,3 6,5 6,3 16,9 8,3 57,7 66,0 Rumunia ,2 7,8 12,9 16,8 9,1 8,4 3,9 48,9 52,8 Słowenia 476,6 0,3 22,1 25,7 40,3 11,9 11,9 Słowacja a 1 936,6 1,1 : : : : : : : Finlandia 2 292,2 1,3 0,0 0,7 2,6 39,4 32,6 24,6 57,2 Szwecja 3 085,3 1,8 0,1 1,0 3,7 22,6 21,0 51,7 72,6 W. Brytania ,0 9,4 0,1 0,3 1,2 11,4 14,8 72,2 87,1 a Dane dla Irlandii, Grecji i Słowacji z 2007 roku. Źródło: Eurostat FSS, 2011 (dane dot. roku 2010 nie są ostateczne i mogą ulec zmianie). Obliczenia własne. 83

84 Przemiany w rolnictwie... Tabela Zmiany średniego obszaru gospodarstwa rolnego w UE w latach Kraje Obszar średniego gospodarstwa rolnego (ha) Zmiana 2003 = 100 UE-27 11,5 14,1 122,6 a UE-15 20,2 23,5 116,3 b UE-12 5,3 6,9 130,2 c Belgia 25,4 31,7 124,7 Bułgaria 4,4 9,8 223,6 Czechy 79,3 152,4 192,0 Dania 54,7 64,6 118,1 Niemcy 41,2 55,8 135,6 Estonia 21,6 47,7 220,8 Irlandia 31,7 : : Grecja 4,8 : : Hiszpania 22,1 24,0 108,7 Francja 45,3 52,6 116,2 Włochy 6,7 7,9 118,4 Cypr 3,5 3,1 88,2 Łotwa 11,8 21,5 183,0 Litwa 9,2 13,7 149,9 Luksemburg 52,3 59,3 113,4 Węgry 5,6 8,0 142,0 Malta 1,0 0,9 90,7 Holandia 23,5 26,0 110,8 Austria 18,7 19,5 103,8 Polska 6,6 9,6 143,8 Portugalia 10,4 12,0 115,9 Rumunia 3,1 3,4 111,0 Słowenia 6,3 6,4 101,2 Słowacja 29,8 : : Finlandia 29,9 35,9 119,8 Szwecja 46,1 43,5 94,5 Wielka Brytania 57,4 78,6 137,0 a Dane dla Irlandii, Grecji i Słowacji z 2007 roku; b dane dla Irlandii i Grecji z 2007 roku; c dane dla Słowacji z 2007 roku. Źródło: obliczenia własne na podstawie Eurostat FSS, 2011 (dane dotyczące roku 2010 nie są ostateczne i mogą ulec zmianie); obliczenia własne. 84

85 Polska wieś Raport o stanie wsi w krajach zachodnich i północnych Wspólnoty oraz na Węgrzech, na Słowacji 12 i w Czechach, gdzie struktura asortymentowa produkcji jest podobna do występującej w rolnictwie polskim, w gospodarstwach największych (powyżej 50 ha UR) skupione jest zwykle około 75 90% całości UR, w ujęciu względnym dystans dzielący średni obszar gospodarstw rolnych w Polsce od średniego obszaru w UE maleje, bowiem w latach uległ on zwiększeniu o 43,8% przy średniej w UE wynoszącej 22,6%, także porównanie w wartościach bezwzględnych wskazuje na zmniejszanie się tego dystansu, bo obszar przeciętnego gospodarstwa rolnego w Polsce zwiększył się średnio o 3 ha UR, a w UE-27 o 2,6 ha UR, jednak w krajach, gdzie rolnictwo ze względu na asortymentową strukturę produkcji stanowi konkurencję dla rolnictwa polskiego, przeciętne wzrosty obszaru gospodarstw rolnych w ujęciu bezwzględnym były zwykle istotnie większe niż w Polsce (np. wzrost ten odpowiednio wyniósł w Republice Czeskiej 73,1 ha, w Danii 9,9 ha, w Niemczech 14,6 ha, we Francji 7,3 ha) (tabela 2.12). Rysunek 2.6. Udział użytków rolnych w gospodarstwach o obszarze powyżej 50 ha (2010) Źródło: Eurostat FSS, 2011 (dane dotyczące 2010 roku nie są ostateczne i mogą ulec zmianie). Obliczenia własne Przemiany w skali produkcji rolniczej Przemiany w strukturze obszarowej zwykle pozytywnie wpływają na procesy koncentracji i specjalizacji gospodarstw rolnych. Ponadto w przemianach struktur wytwórczych istotną rolę odgrywają oczekiwania przemysłu rolno- 12 Na Słowacji gospodarstwa rolne powyżej 50 ha UR skupiały w 2007 roku 94,3% UR (Eurostat). 85

86 Przemiany w rolnictwie... -spożywczego w zakresie zaopatrzenia w surowce rolnicze (na ogół w grę wchodzą wymogi ilościowe i jakościowe), wymagania i regulacje administracyjne (np. wynikające z dobrej praktyki rolniczej czy cross-compliance, kwotowanie wielkości produkcji), zmiany sytuacji społeczno-zawodowej ludności rolniczej (np. przejście na emeryturę, podjęcie pracy poza gospodarstwem, uruchomienie działalności pozarolniczej w gospodarstwie rolnym). Powoduje to, że na ogół zmiana w zakresie struktur wytwórczych wyprzedza zmiany w strukturze obszarowej i może być ich katalizatorem. Przemiany strukturalne w produkcji roślinnej Przemiany strukturalne w produkcji roślinnej dość ściśle wiążą się z przemianami struktury obszarowej. Pomiędzy 2002 a 2010 rokiem liczba gospodarstw dokonujących jakichkolwiek zasiewów uległa zmniejszeniu z 2007 tys. do 1449 tys., czyli o 558 tys. (28%), a przeciętny obszar zasiewów wzrósł o 1/3 z 5,4 ha do 7,2 ha (o 1,8 ha) (tabela 2.13). Istotnemu zmniejszeniu uległa liczba gospodarstw zajmujących się produkcją warzyw, ziemniaków, buraków cukrowych i zbóż, natomiast wzrosła liczba gospodarstw uprawiających rzepak i kukurydzę. Tabela Zmiany powierzchni i liczby gospodarstw według zasiewów głównych roślin uprawnych w latach 2002 i 2010 Wyszczególnienie liczba gosp. (tys.) pow. (tys. ha) średni obszar (ha) liczba gosp. (tys.) pow. (tys. ha) średni obszar (ha) Zasiewy ogółem , ,2 Zboża , ,9 Ziemniaki , ,5 Buraki cukrowe , ,0 Rzepak , ,0 Kukurydza na zielonkę , ,3 Warzywa gruntowe , ,3 Źródło: Uprawy rolne 2002, GUS, Warszawa 2003; Uprawy rolne i wybrane elementy metod produkcji roślinnej Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa 2011; obliczenia własne. 86 Szczegółowa analiza wybranych najważniejszych upraw pozwala stwierdzić, że (tabela 2.14): w latach liczba producentów zbóż uległa zmniejszeniu o 23%, a obszar zasiewów o 8%, natomiast średni obszar zasiewów w gospodarstwach produkujących zboża wzrósł z 5 ha do 5,9 ha przede wszystkim na skutek szybszego spadku liczby producentów aniżeli powierzchni zasiewów,

87 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela Zmiany skali w produkcji roślinnej w latach Skala produkcji (ha) gospodarstwa (tys.) tys. ha UR gospodarstwa (tys.) tys. ha UR Zboża Ogółem 1668,0 100,0 8293,7 100,0 1296,7 100,0 7646,4 100,0 <1 ha 525,0 31,5 235,0 2,8 323,6 25,0 173,2 2, ,5 17,7 404,0 4,9 216,5 16,7 315,3 4, ,9 25,1 1340,9 16,2 363,4 28,0 1179,7 15, ,3 16,1 1859,8 22,4 237,9 18,3 1653,7 21, ,9 6,9 1530,6 18,5 106,1 8,2 1423,7 18, ,1 1,4 549,3 6,6 23,6 1,8 564,9 7, ,9 0,7 443,8 5,4 13,5 1,0 505,0 6,6 >50 ha 10,4 0,6 1930,1 23,3 12,0 0,9 1830,7 23,9 Średnio (ha) 5,0 5,9 Rzepak Ogółem 43,0 100,0 439,0 100,0 85,7 100,0 946,1 100,0 <1 ha 5,7 13,3 1,4 0,3 8,9 10,4 6,2 0, ,2 16,7 9,5 2,2 12,1 14,1 17,9 1, ,5 38,4 48,8 11,1 31,4 36,6 98,6 10, ,0 16,3 44,7 10,2 16,8 19,6 113,6 12, ,1 7,2 39,6 9,0 8,7 10,2 116,3 12, ,9 2,1 20,7 4,7 2,7 3,2 63,9 6, ,8 1,9 29,7 6,8 2,0 2,3 76,6 8,1 >50 ha 1,7 4,0 244,6 55,7 3,1 3,6 453,1 47,9 Średnio (ha) 10,2 11,0 Buraki cukrowe Ogółem 101,3 100,0 303,0 100,0 51,3 100,0 206,4 100,0 <1 ha 21,3 21,0 8,2 2,7 13,2 25,7 5,0 2, ,3 32,9 42,2 13,9 8,8 17,2 13,0 6, ,5 36,0 100,3 33,1 20,8 40,5 61,3 29, ,2 7,1 44,1 14,6 5,7 11,1 36,2 17, ,7 1,7 20,5 6,8 1,7 3,3 21,4 10, ,4 0,4 8,3 2,7 0,5 1,0 10,9 5, ,4 0,4 13,0 4,3 0,3 0,6 1,1 0,5 >50 0,6 0,6 66,2 21,8 0,4 0,8 46,4 22,5 Średnio (ha) 3,0 4,0 Źródło: Uprawy rolne 2002, GUS, Warszawa 2003; Uprawy rolne i wybrane elementy metod produkcji roślinnej Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa 2011; obliczenia własne. 87

88 Przemiany w rolnictwie... nie wystąpiły w analizowanym okresie istotne zmiany w skali uprawy zbóż, nadal dominują zasiewy na powierzchniach 5 20 ha, a zasiewy wynoszące ponad 50 ha w gospodarstwie nie przekraczają 1/4 ogólnej powierzchni zasiewów zbóż, nastąpiło istotne zwiększenie liczby producentów rzepaku z 43 tys. w 2002 roku do prawie 86 tys. w roku 2007 przy jednoczesnym wzroście powierzchni zasiewów z 439 tys. ha do prawie 950 tys. ha, tylko nieco szybszy wzrost liczby producentów niż powierzchni zasiewów sprawił, że średnia wielkość plantacji rzepaku wzrosła niewiele (z 10,2 ha do 11 ha), natomiast mimo wzrostu liczby gospodarstw uprawiających rzepak około 50% jego zasiewów skupiły gospodarstwa uprawiające ponad 50 ha tej rośliny, procesy koncentracji w przemyśle cukrowniczym, kwotowanie produkcji i reforma wsparcia na rynku cukru spowodowały spadek liczby plantatorów buraków cukrowych z ponad 100 tys. w 2002 roku do nieco ponad 50 tys. w roku 2010, a średni obszar uprawy wzrósł z 3 do 4 ha, w uprawie buraków cukrowych dominują plantacje o obszarze 2 20 ha, aczkolwiek duży udział, bo przekraczający 20%, mają plantacje powyżej 50 ha. Przemiany strukturalne w produkcji zwierzęcej 88 Pomiędzy analizowanymi latami wystąpiły dość znaczne, aczkolwiek zróżnicowane procesy przemian strukturalnych w zależności od gatunku i rodzaju chowu (tabela 2.15 i tabela 2.16): silnie zmniejszyła się liczba gospodarstw prowadzących chów bydła: z 935 tys. do 525 tys., tj. o 410 tys., czyli o 44%, co przy niewielkim wzroście pogłowia skutkowało wzrostem wielkości przeciętnego stada bydła z 5,9 do 11 sztuk, w 2002 roku ponad połowa pogłowia bydła umiejscowiona była w stadach od 3 do 19 sztuk, natomiast w roku 2010 ponad 60% pogłowia bydła było już skupione w stadach liczących powyżej 20 sztuk, podobnie dynamicznie zmieniała się struktura chowu krów, bo przy pogłowiu w 2010 roku tylko nieco mniejszym niż w 2002 gospodarstw ubyło ponad 40%, a średnia wielkość stada wzrosła z 3,3 sztuki do 5,9 sztuki, bardzo znaczące procesy zaszły w koncentracji chowu krów: w 2002 roku w stadach liczących 10 i więcej sztuk było skupione 36,2% pogłowia, zaś w 2010 już 67,6%, zaś w stadach 20 i więcej sztuk odpowiednio 16,2 i 42,8%, gospodarstw prowadzących chów trzody chlewnej ubyło aż o 48%,

89 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela Zmiany skali w produkcji bydła, krów i trzody chlewne w latach Skala chowu (szt.) gospodarstwa (tys.) pogłowie (tys. szt.) gospodarstwa (tys.) pogłowie (tys. szt.) Bydło Ogółem 935,2 100,0 5532,7 100,0 525,3 100,0 5760,6 100,0 1 szt. 260,9 27,9 260,0 4,7 104,6 19,9 104,7 1,8 2 szt. 191,7 20,5 381,8 6,9 83,5 15,9 167,0 2, ,8 18,8 603,1 10,9 88,1 16,8 301,7 5, ,8 17,3 1051,2 19,0 95,6 18,2 632,2 11, ,4 10,2 1272,5 23,0 73,0 13,9 999,3 17, ,0 4,8 1249,1 22,6 63,6 12,1 1921,8 33, ,6 0,5 334,1 6,0 13,8 2,6 895,8 15, ,5 0,1 156,9 2,8 2,3 0,4 294,2 5,1 500 i więcej 0,2 0,0 222,7 4,0 8,4 1,6 444,0 7,7 Średnio (szt.) 5,9 11,0 Krowy Ogółem 875,4 100,0 2873,2 100,0 453,9 100,0 2657,4 100,0 1 szt. 401,8 45,9 402,2 14,0 193,9 42,7 193,9 7,3 2 szt. 191,7 21,9 382,1 13,3 78,6 17,3 157,2 5, ,3 15,0 445,3 15,5 52,5 11,6 177,6 6, ,7 10,7 603,4 21,0 49,9 11,0 333,7 12, ,6 5,1 574,6 20,0 48,2 10,6 658,7 24, ,1 1,1 257,8 9,0 27,4 6,0 766,7 28, ,0 0,1 95,6 3,3 2,6 0,6 165,5 6, ,2 0,0 62,8 2,2 0,5 0,1 68,2 2,6 500 i więcej 0,1 0,0 48,7 1,7 0,3 0,1 135,7 5,1 Średnio (szt.) 3,3 5,9 Trzoda chlewna ogółem 760,8 100, ,9 100,0 397,7 100, ,1 100,0 1 2 szt. 182,8 24,0 290,4 1,6 91,5 23,0 142,1 0, ,4 28,8 1147,1 6,2 102,1 25,7 550,2 3, ,9 36,8 5950,1 31,9 147,7 37,1 3239,6 21, ,0 6,3 3224,9 17,3 31,0 7,8 2120,5 13, ,9 2,7 2758,4 14,8 15,3 3,8 2041,3 13, ,5 1,0 2107,4 11,3 7,4 1,9 2171,9 14, ,3 0,2 857,8 4, więcej 0,7 0,1 2292,4 12,3 2,7 0,7 5012,5 32,8 Średnio (szt.) 24,5 38,4 Źródło: Zwierzęta gospodarskie 2002, GUS, Warszawa 2003; Zwierzęta gospodarskie i wybrane elementy metod produkcji zwierzęcej Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa 2011; obliczenia własne. 89

90 Przemiany w rolnictwie... Tabela Zmiany w skali chowu drobiu w latach Skala chowu (szt.) gospodarstwa (tys.) pogłowie (tys. szt.) gospodarstwa (tys.) pogłowie (tys. szt.) Kury nioski Ogółem 997,4 100, ,2 100,0 671,4 100, ,7 100, ,0 99, ,6 29,7 662,3 98, ,7 23, ,1 0,5 751,8 1,5 7,4 1,1 1098,7 2, ,4 0,0 242,3 0,5 0,3 0,0 189,2 0, ,3 0,0 362,5 0,7 0,2 0,0 282,6 0, ,2 0,0 398,7 0,8 0,1 0,0 295,7 0, ,3 0,0 980,9 1,9 0,2 0,0 550,8 1, ,5 0,0 3163,1 6,1 0,3 0,0 1823,8 3, ,6 0, ,5 32,2 0,7 0, ,4 58, i więcej 0,1 0, ,6 36,0 Średnio (szt.) Brojlery kurze Ogółem 191,2 100, ,5 100,0 94,1 100, ,7 100, ,8 97,1 4632,5 4,0 91,0 96,7 2129,9 2, ,6 1,4 315,4 0,3 0,6 0,6 106,7 0, ,0 0,0 27,6 0,0 0,1 0,1 108,2 0, ,0 0,0 63,2 0, ,0 0,0 87,9 0,1 0,1 0,1 454,7 0, ,1 0,1 448,9 0, ,2 0,1 1671,8 1,4 0,5 0, ,4 10, ,8 0, ,5 33, ,3 0, ,5 18,3 1,7 1, ,9 59, i więcej 0,3 0, ,8 42,3 0,1 0, ,2 27,0 Średnio (szt.) Źródło: Zwierzęta gospodarskie 2002, GUS, Warszawa 2003; Zwierzęta gospodarskie i wybrane elementy metod produkcji zwierzęcej Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa 2011; obliczenia własne. 90 mimo tak dużego ubytku tych gospodarstw procesy koncentracji chowu trzody są wolniejsze i nadal ponad połowa pogłowia jest skupiona w stadach liczących mniej niż 200 sztuk, natomiast na podkreślenie zasługuje wzrost udziału stad powyżej 500 sztuk w całości pogłowia z 16,9% do 32,8%, produkcja drobiarska już w 2002 roku cechowała się wysokim stopniem koncentracji, a w okresie do roku 2010 proces ten ulegał pogłębieniu: w stadach liczących ponad 10 tys. sztuk niosek w 2002 roku było skupione 58,9% ich pogłowia, a w 2010 roku 68,2%, z czego 36% w stadach liczących więcej niż 100 tys. sztuk kur niosek,

91 Polska wieś Raport o stanie wsi bardzo wysoki stopień koncentracji cechuje chów brojlerów kurzych, gdzie zarówno w 2002, jak i w 2010 roku ponad 90% pogłowia obejmowały stada liczące ponad 10 tys. sztuk, jednak można obserwować pewne procesy dekoncentracji produkcji, bowiem udział pogłowia brojlerów w stadach liczących ponad 100 tys. sztuk był w 2010 roku mniejszy niż w Produkcja, dochody i produktywność rolnictwa Zmiany poziomu produkcji, nakładów i dochodów sektora rolnego Ocenę sytuacji produkcyjno-ekonomicznej rolnictwa z uwzględnieniem wpływu WPR na produkcję i dochody sektora rolnego przeprowadzono na podstawie analizy odpowiednich wyników w okresie przedakcesyjnym (lata ) i po akcesji ( ). Produkcja rolna w ujęciu realnym w okresie po akcesji (średniorocznie) była większa o 17,5% niż w okresie przed akcesją (tabela 2.17). Na ten wzrost wpłynęło jednak kilka czynników, a mianowicie: wolumen produkcji rolnej uległ zwiększeniu o 16,1% (tabela 2.19), ceny produktów rolnych realnie wzrosły o 1,2%, czyli 16,1% x 1,012 = = 17,5%, należy mieć też na uwadze, że na wzrost produkcji wpłynął wzrost dotacji do produktów 13 ; po uwzględnieniu tego faktu realny średnioroczny wzrost wartości produkcji rolnej po akcesji można szacować na 10,9% (tabela 2.17), a realny wzrost wolumenu produkcji (czyli bez uwzględnienia realnego wzrostu cen produktów rolnych) na około 9,5%. W takim samym ujęciu realny wzrost wartości zużycia pośredniego wyniósł 14,4% (tabela 2.18), przy czym na wzrost ten złożył się: wzrost jego wolumenu, który w okresie poakcesyjnym był średniorocznie większy tylko o 3,9% (tabela 2.19), oraz realny wzrost cen zużycia pośredniego, który wyniósł aż 10%, czyli 13,9% x 1,1 = 14,4%. Z porównania wzrostu wielkości produkcji i wzrostu zużycia pośredniego płyną istotne wnioski: szybciej rósł wolumen produkcji (o 9,5% bez uwzględnienia dotacji do produktu) niż ponoszone nakłady (o 3,9%), co świadczy o poprawie technicznej produktywności wytwarzania w rolnictwie w okresie poakcesyjnym, 13 W okresie poakcesyjnym podstawową pozycję stanowią płatności uzupełniające. 91

92 Przemiany w rolnictwie Tabela Produkcja rolnictwa (wartości realne, ceny stałe 2005 roku) = = (średnio) Wyszczególnienie (średnio) 55,9 56,7 59,9 55,3 55,3 56,6 66,3 60,6 61,9 71,5 70,5 67,1 67,7 66,5 Wartość produkcji (md zł) 117,5 92,3 93,7 98,9 91,3 91,3 93,5 109,5 100,0 102,3 118,1 116,5 110,7 111,9 109,9 Indeks realnej wartości produkcji : 56,4 59,5 54,7 54,8 56,3 62,5 56,8 57,5 68,0 66,7 62,4 63,4 62,5 Wartość produkcji bez dotacji do produktów a (mld zł) 110,9 : 99,3 104,7 96,3 96,4 99,2 110,0 100,0 101,3 119,7 117,5 109,8 111,6 110,0 Indeks realnej wartości produkcji bez dotacji do produktów a W okresie po akcesji Polski do UE podstawową część dotacji do produktów stanowią płatności uzupełniające. Źródło: Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa, Eurostat i obliczenia własne. Tabela Zużycie pośrednie (wartości realne, ceny stałe 2005 roku) (średnio) = (średnio) Wyszczególnienie 34,4 35,5 36,1 34,7 35,8 35, 3 38,9 36, 0 37,1 42,3 44,9 41,5 42,0 40,4 Zużycie pośrednie (mld zł) 114,4 95,4 98,5 100,3 96,4 99,3 98,0 108,0 100,0 102,9 117,4 124,5 115,1 116,5 112,1 Indeks realnej wartości zużycia pośredniego Źródło: Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa, Eurostat i obliczenia własne.

93 Polska wieś Raport o stanie wsi w okresie poakcesyjnym wyższe niż przed akcesją były realne ceny nakładów (o 10%) niż ceny produktów rolnych (o 1,2%), co wskazuje, że pogorszeniu uległy warunki cenowe wymiany dla rolnictwa. Objęcie polskiego rolnictwa mechanizmami WPR doprowadziło do umiarkowanego wzrostu produkcji i zdecydowanego wzrostu dochodów sektora (rysunek 2.7). W okresie przedakcesyjnym (lata ) średnioroczny poziom dochodów kształtował się na poziomie 10,2 mld zł (w cenach z 2005 roku), natomiast w okresie poakcesyjnym (lata ) wzrósł do poziomu 21,9 mld zł średniorocznie (tabela 2.20). A zatem w stosunku do lat sprzed akcesji dochody realne rolnictwa były wyższe o 114,4%, mimo wzrostu wartości produkcji rolnej w tym samym okresie w wymiarze realnym tylko o 17,5%. Przyczyną dynamicznego wzrostu dochodów rolników były udzielone dotacje z tytułu uczestnictwa rolników we WPR, przy braku istotnego wzrostu obciążeń dla rolnictwa. Rysunek 2.7. Wartość produkcji i dochodów sektora rolnego oraz udzielonych dotacji (ceny stałe 2005 roku) Źródło: Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa, Eurostat i obliczenia własne. Na skutek tak dynamicznego wzrostu dotacji wzrosła również ich dochodotwórcza rola w sektorze rolnym w Polsce. W okresie przed akcesją stanowiły one niecałe 9% dochodów rolników, tymczasem w okresie poakcesyjnym udział ten ukształtował się na poziomie 50,2%, a w ostatnich dwóch analizowanych latach (2009 i 2010) przekroczył 60%. Podwojenie dochodów realnych rolników w okresie poakcesyjnym na skutek wdrożenia mechanizmów WPR poprawiło ich sytuację ekonomiczną zarówno w zakresie możliwości ponoszenia nakładów bieżących, jak też przeprowadzania procesów modernizacyjnych, które będą decydowały o przyszłej sytuacji strukturalnej i produkcyjno-ekonomicznej polskiego sektora rolnego. 93

94 Przemiany w rolnictwie Tabela Zmiany indeksów wolumenu produkcji i zużycia pośredniego oraz cen realnych produkcji rolnej i zużycia pośredniego (poziom roku 2005 = 100) (średnio) = 100 Wyszczególnienie (średnio) 88,6 85,1 89,4 89,7 88,5 88,3 100,7 100,0 98,9 104,0 105,3 110,3 97,8 102,4 116,1 Indeks produkcji (wolumen) 102,1 98,0 98,7 99,4 98,1 99,3 102,7 100,0 102,2 103,5 103,7 105,1 104,6 103,1 103,9 Indeks zużycia pośredniego (wolumen) 104,2 110,1 110,7 101,8 103,2 106,0 108,7 100,0 103,4 113,5 110,5 100,4 114,4 107,3 101,2 Indeks cen realnych produkcji rolnej 93,4 100,5 101,6 97,0 101,3 98,8 105,1 100,0 100,6 113,5 120,0 109,5 111,5 108,6 110,0 Indeks cen realnych zużycia pośredniego Źródło: Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa, Eurostat i obliczenia własne. Tabela Dochody i udział wsparcia rolnictwa środkami publicznym (wartości realne, ceny stałe 2005 roku) (średnio) = (średnio) Wyszczególnienie 55,9 56,7 59,9 55,3 55,3 56,6 66,3 60,6 61,9 71,5 70,5 67,1 67,7 66,5 117,5 Wartość produkcji (mld zł) Dochód (mld zł) 9,9 10,3 12,4 9,6 8,8 10,2 20,7 18,3 20,4 25,4 19,8 24,1 24,3 21,9 214,4 : 0,3 0,4 0,6 0,6 0,4 3,8 3,8 4,4 3,5 3,8 4,7 4,3 4,0 891,8 Dotacje do produktów (mld zł) 0,6 0,7 0,5 0,4 0,3 0,5 4,4 4,7 6,2 7,6 5,9 9,8 10,4 7,0 1346,4 Pozostałe dotacje (mld zł) 0,6 1,0 0,9 1,0 0,9 0,9 8,2 8,5 10,6 11,1 9,7 14,5 14,7 11, ,3 Dotacje razem (mld zł) 1,1 1,7 1,6 1,8 1,6 1,6 12,4 14,0 17,1 15,5 13,8 21,7 21,7 16,6 x Udział dotacji w wartości prod. (%) 6,5 9,5 7,6 10,3 9,8 8,7 39,6 46,3 52,1 43,6 48,9 60,2 60,4 50,2 x Udział dotacji w dochodzie (%) Źródło: Rachunki Ekonomiczne dla Rolnictwa, Eurostat i obliczenia własne.

95 Polska wieś Raport o stanie wsi Produktywność sektora rolnego w Polsce na tle pozostałych krajów UE UE-27 UE-15 UE-12 LU NL DK BE FR DE UK SE ES FI AT IE CZ IT CY MT SK PT EE EL HU SI LT PL LV BG RO Rysunek 2.8. Produktywność nakładów pracy (produkcja na 1 AWU) w 2010 roku Źródło: Eurostat FSS, 2011; obliczenia własne. Udział rolnictwa polskiego w wolumenie produkcji tworzonym w rolnictwie UE-27 w 2010 roku wyniósł 5,6% (tabela 2.21). Konfrontacja tego udziału z udziałem w nakładach pracy (wyrażonych w AWU) wynoszącym 18,0% i z udziałem w zasobach ziemi wynoszącym 8,5% wskazuje na wyraźnie niższą produktywność tych czynników w polskim rolnictwie. Natomiast udział w nakładach kapitałowych, który w rolnictwie polskim wynosi 5,1%, wskazuje na nieco lepszą produktywność tego czynnika od przeciętnego rezultatu w UE-27. Analiza produktywności cząstkowych rolnictwa polskiego na tle rolnictwa pozostałych krajów UE pozwala stwierdzić, że: produktywność ziemi w rolnictwie polskim w 2010 roku, głównie za sprawą niższego poziomu intensywności wytwarzania (niski poziom nakładów kapitałowych) i niższego poziomu intensywności zorganizowania produkcji rolnej (duży udział zbóż w strukturze zasiewów i stosunkowo niskie obsady zwierząt gospodarskich), wyraźnie, bo o 34% ustępuje produktywności w UE-27 i jest o 43% niższa od uzyskiwanej w krajach UE-15; niższą produktywnością ziemi cechuje się rolnictwo krajów nadbałtyckich, Bułgarii, Rumunii, Czech i Słowacji (rysunek 2.8) 14, produktywność pracy w rolnictwie polskim w 2010 roku mierzona wytworzoną produkcją stanowi około 30% poziomu przeciętnego w UE Niski poziom produktywności ziemi, któremu towarzyszy wysoka efektywność nakładów kapitałowych, a także przynajmniej zadowalający (średni w stosunku do głównych partnerów handlowych, czyli w przypadku rolnictwa polskiego średni na JRE) poziom produktywności pracy, nie musi być oceniany niekorzystnie. 95

96 Przemiany w rolnictwie... Tabela Produkcja rolnicza i produktywność zaangażowanych czynników i nakładów w rolnictwie UE (2010 r.) Kraje Produkcja rolnicza (mln EURO) udział (%) nakładów pracy (tys. EURO/1AWU) a Produktywność zasobów ziemi (euro/1 ha UR) sumy zużycia pośredniego i amortyzacji (EURO/1 EURO nakładów) UE ,0 33, ,29 UE ,3 58, ,29 UE ,7 10, ,30 Belgia ,2 134, ,30 Bułgaria ,0 8, ,38 Czechy ,1 37, ,09 Dania ,6 163, ,07 Niemcy ,0 90, ,18 Estonia 591 0,2 20, ,22 Irlandia ,6 38, ,16 Grecja ,8 17, ,64 Hiszpania ,0 52, ,72 Francja ,7 93, ,29 Włochy ,4 36, ,29 Cypr 663 0,2 31, ,70 Łotwa 854 0,2 9, ,12 Litwa ,5 13, ,18 Luksemburg 281 0,1 175, ,97 Węgry ,9 15, ,19 Malta 117 0,0 24, ,62 Holandia ,1 173, ,31 Austria ,8 39, ,13 Polska ,6 10, ,43 Portugalia ,0 20, ,23 Rumunia ,1 6, ,31 Słowenia ,3 13, ,17 Słowacja ,5 21, ,02 Finlandia ,1 42, ,97 Szwecja ,4 74, ,05 W. Brytania ,5 76, ,20 a Dane dotyczące liczby AWU w Danii, Estonii, Irlandii, Grecji, Włoszech, Austrii, Słowenii, Słowacji, Finlandii, Szwecji i Wielkiej Brytanii pochodzą z 2009 roku. Źródło: Eurostat FSS, 2011; obliczenia własne. 96

97 Polska wieś Raport o stanie wsi i tylko 17,6% wydajności pracy w rolnictwie UE-15, czyli innymi słowy jest odpowiednio trzy i sześć razy niższa; niższą wydajnością pracy niż polskie cechuje się tylko rolnictwo rumuńskie, bułgarskie i łotewskie, na nieco wyższym od przeciętnego poziomu w całej UE kształtuje się w rolnictwie polskim produktywność nakładów kapitałowych mierzona wolumenem produkcji, a wskaźnik ten można oceniać tylko umiarkowanie pozytywnie, bo przy wyraźnie niższym w rolnictwie polskim poziomie nakładów na 1 ha UR niż w całej UE zgodnie z zasadą malejącej krańcowej efektywności nakładów ich produktywność w rolnictwie polskim powinna być wyraźnie wyższa od średniej unijnej. UE-27 UE-15 UE-12 NL MT BE CY DK IT DE EL FR SI LU AT PT FI ES SE UK HU IE PL CZ RO BG SK LT EE LV Rysunek 2.9. Produktywność zasobów ziemi (produkcja na 1 ha UR) w 2010 roku Źródło: Eurostat FSS, 2011; obliczenia własne. UE-27 UE-15 UE-12 ES CY EL MT PL BG NL RO BE FR IT PT EE UK HU DE LT SI IE AT LV CZ DK SE SK LU FI Rysunek Produktywność sumy zużycia pośredniego i amortyzacji (produkcja na 1 euro nakładów) w 2010 roku Źródło: Eurostat FSS, 2011, obliczenia własne. 97

98 Przemiany w rolnictwie... Reasumując, można uznać, że w polskim rolnictwie poziom produktywności czynników produkcji, szczególnie tych, których zasób lub nakład wyraża się w jednostkach naturalnych (ha UR lub AWU), czyli wtedy gdy nie ma korzystnego oddziaływania niższego poziomu cen w Polsce, dowodzi, że produktywność nie stanowi silnej strony sektora rolnego w Polsce i wymaga kompensowania niższym poziomem opłaty zaangażowanych czynników produkcji. Podsumowanie 98 W Polsce, podobnie jak to się działo w krajach wyżej rozwiniętych, maleje udział rolnictwa w zasobach produkcyjnych oraz wytwarzaniu dóbr i dochodów w ujęciu ogólnospołecznym. Nie oznacza to jednak, że maleje też społeczna ważność tego sektora, bowiem zapewnienie bezpieczeństwa żywnościowego i dostarczanie dóbr publicznych niezwiązanych bezpośrednio z produkcją żywności jest powszechnie przyjmowane przez polityki ekonomiczne krajów rozwiniętych i stanowi jedną z podstawowych przesłanek uzasadniających wspieranie rolnictwa ze środków publicznych. Zagwarantowanie przez rolnictwo bezpieczeństwa żywnościowego w przyszłości oraz dostarczania dóbr publicznych wymaga rozwoju rolnictwa, który nie będzie możliwy bez jego przemian strukturalnych. Analizując przemiany w rolnictwie, szczególną uwagę poświęcono zatem przeobrażeniom strukturalnym w okresie wyznaczonym przez Powszechne Spisy Rolne z 2002 i 2010 roku, co także pozwoliło na uchwycenie wpływu Wspólnej Polityki Rolnej UE na ich przebieg oraz na sytuację produkcyjno-ekonomiczną rolnictwa. Analiza sytuacji strukturalnej sektora rolnego jako całości dowodzi występującej nadal wadliwości strukturalnej rolnictwa i konieczności dostosowań w relacjach między czynnikami produkcji, a przede wszystkim konieczności zmniejszenia zasobów pracy oraz unowocześniania majątku trwałego w warunkach zmniejszania jego zasobów. Jest to także jeden z podstawowych warunków utrzymania dobrej pozycji konkurencyjnej rolnictwa na Jednolitym Rynku Europejskim. Nastąpił natomiast wyraźny postęp w zakresie przemian w strukturze obszarowej i strukturze wytwórczej rolnictwa. Znacznie ubyło małych i średnich gospodarstw rolnych oraz użytkowanych przez nie zasobów ziemi, nastąpił za to duży przyrost liczby gospodarstw i użytkowanych gruntów w grupach obszarowych powyżej 30 ha UR. Można pokusić się o ostrożny wniosek, że ubywa gospodarstw rolnych z tych grup obszarowych, w których występują trudności w uzyskaniu parytetowego poziomu dochodów i możliwo-

99 Polska wieś Raport o stanie wsi ści rozwojowych, a przybywa gospodarstw w tych grupach obszarowych, gdzie odpowiedni dochód pozwala należycie pełnić funkcję konsumpcyjną i produkcyjną. Znaczące zmiany zaszły także w strukturze wytwórczej rolnictwa. Istotnym zmianom uległa liczba gospodarstw zajmujących się zarówno produkcją roślinną, jak i zwierzęcą. W produkcji roślinnej ubyło gospodarstw zajmujących się produkcją warzyw, ziemniaków, buraków cukrowych i zbóż, a przybyło gospodarstw uprawiających rzepak i kukurydzę. W produkcji zwierzęcej pomiędzy analizowanymi latami wystąpiły dość istotne, aczkolwiek zróżnicowane procesy przemian strukturalnych w zależności od gatunku i rodzaju chowu, ale dominującym kierunkiem tych zmian jest wzrost skali wytwarzania. Można przypuszczać, że zmiany struktur wytwórczych w rolnictwie, na które istotny wpływ wywierają sygnały płynące spoza rolnictwa, będą należały do zasadniczych katalizatorów całości przemian agrarnych. Objęcie polskiego rolnictwa mechanizmami WPR doprowadziło do umiarkowanego wzrostu produkcji i zdecydowanego wzrostu dochodów sektora. Przyczyną dynamicznego wzrostu dochodów rolników były udzielone dotacje z tytułu uczestnictwa rolników we WPR, bowiem w całym okresie poakcesyjnym tworzyły one ponad 50%, a w ostatnich dwóch analizowanych latach (2009 i 2010) ponad 60% dochodów. Podwojenie dochodów realnych rolników w okresie poakcesyjnym na skutek wdrożenia mechanizmów WPR poprawiło ich sytuację ekonomiczną zarówno w zakresie możliwości ponoszenia nakładów bieżących, jak i przeprowadzania procesów modernizacyjnych, które będą decydowały o przyszłej sytuacji strukturalnej i produkcyjno-ekonomicznej polskiego sektora rolnego. 99

100

101 Barbara Fedyszak-Radziejowska * Rozdział 3. Społeczności wiejskie: ewolucyjne zmiany, zrównoważony rozwój Kolejny raport o stanie społeczności wiejskich po ośmiu latach od akcesji do Unii Europejskiej skłania do pierwszych podsumowań drogi, jaką polska wieś i rolnictwo przeszły w ostatnich latach. Wielu badaczy i analityków, nie tylko ekonomistów, ocenia zachodzące zmiany z wąskiej perspektywy sektora rolnego, tak jakby wieś była zaledwie miejscem zamieszkania jego pracowników. Efektywność rolnictwa staje się głównym kryterium analizy, co sprawia, że rolnicy i ich gospodarstwa traktowane są jak jedna wielka firma złożona z tysięcy działów i sekcji, której produkcją i pracownikami zarządza UE oraz Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi w Warszawie. Wieś, jako szczególne miejsce w przestrzeni społecznej, z kulturową tradycją wspólnoty osadzonej w regionalnej i chłopskiej tożsamości, nazywana bywa dzisiaj przez część badaczy obszarami wiejskimi, a kluczem do zdefiniowania jej specyfiki stają się regulacje administracyjne. W ramach nowego paradygmatu naukowego nie tylko wieś, lecz także rodzina 1 i wspólnota narodowa postrzegane bywają jako będące w zaniku, choć ani sondaże, ani badania empiryczne nie potwierdzają w sposób wiarygodny prawdziwości takiego punktu widzenia rzeczywistości społecznej. Polacy nadal 2 wybierają narodową tożsamość jako najważniejszy rodzaj autoidentyfikacji, a rodzinę stawiają na pierwszym miejscu hierarchii najważniejszych wartości. Także wieś, jako preferowane miejsce zamieszkania, wybierana jest przez Polaków częściej niż osiem lat temu. Zgodnie więc ze stanem naszej wiedzy o polskim społeczeństwie wieś nadal istnieje, jakkolwiek podlega wyraźnym i ważnym przekształceniom. Zmienia się jej struktura społeczno-zawodowa, wyraźnie zawęża krąg mieszkańców związanych wyłącznie lub głównie z prowadzeniem gospodarstwa rolnego, a wcześniejsze, historyczne dystanse i bariery oddzielające ją od miejskich społeczności ulegają redukcji. Nadal jednak wieś i miasto tworzą dwie odmienne wspólnoty o inaczej definiowanej tradycji i tożsamości i o odmiennym * Dr Barbara Fedyszak-Radziejowska, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN. 1 Por. P. Sztompka, Socjologia, Znak, Kraków 2002 i B. Szacka, Wprowadzenie do socjologii, Oficyna Naukowa, Warszawa K. Koseła, Społeczne identyfikacje Polaków [w:] Wartości Polaków a dziedzictwo Jana Pawła II, red. T. Żukowski, CMJPII, Warszawa

102 Społeczności wiejskie... położeniu w przestrzeni społecznej na kontinuum centrum peryferia. Wszystkie te złożone uwarunkowania sprawiają, że nadal na wielu skalach porównawczych społeczności wiejskie wykazują odrębność, także tę o ekonomicznym charakterze, która sprawia, że zamieszkanie na wsi pojawia się wśród czynników 3 stanowiących potencjalne ryzyko wykluczenia społecznego. Od 2010 roku, w którym ukazał się poprzedni Raport o stanie wsi 4, nie zrealizowano nowych badań socjologicznych na równie dużej i reprezentatywnej próbie wiejskiej i rolniczej jak badania CBOS w 2007 roku. Jednak wyniki PSR z 2010 roku, sondaż TNS OBOP oraz Diagnoza Społeczna z 2011 roku poszerzają naszą wiedzę o nowe elementy i pozwalają ocenić trwałość zaobserwowanych wcześniej trendów. Zmiany zachodzące na polskiej wsi mają charakter ewolucyjny, wolny od gwałtownych wstrząsów i kryzysów. Stabilizacji podlegają funkcjonalne cechy społeczności wiejskich, czyli jej wielozawodowość oraz wielofunkcyjność rolnictwa. Nadal wieś i rolnictwo pełnią rolę swoistych amortyzatorów kryzysu w gospodarce krajowej. Towarzyszy temu proces polaryzacji gospodarstw rolnych, prowadzący do utrwalenia zjawiska zwanego dualnym rolnictwem. Wzrasta atrakcyjność wsi nie tylko wśród dotychczasowych jej mieszkańców, lecz także wśród mieszkańców miast szukających innego niż wielkomiejski stylu życia. To sprawia, że tradycyjne wyznaczniki tożsamości wiejskiej wspólnoty redefiniuje się i wzbogaca o nowe elementy. Interesującym zjawiskiem jest także zmieniająca się rola czynnika wiejskości w różnicowaniu postaw, poglądów i aspiracji mieszkańców wsi. Położenie w przestrzeni społecznej na osi centrum peryferia przestaje tak wyraziście jak jeszcze 10 lat temu kształtować dwa odrębne światy miejski i wiejski. Nadal jednak w pewnych kwestiach różnice między miastem a wsią są wyraźne. Temu, co dzisiaj upodabnia społeczności wiejskie do miejskich, i temu, co je różnicuje, poświęcony będzie w dużej mierze prezentowany raport o autonomicznym i zarazem swoiście zrównoważonym rozwoju społeczno-gospodarczym polskiej wsi Wieś i rolnictwo nie tylko w liczbach Wieś każdy widzi to, co chce zobaczyć? Wieś była i wciąż jest jednostką administracyjną definiowaną według przyjętych w III RP regulacji. Czy jest także wspólnotą, czyli społecznością Diagnoza społeczna Warunki i jakość życia Polaków, red. J. Czapiński, T. Panek, Warszawa 2011, s Polska wieś Raport o stanie wsi, red. J. Wilkin, I. Nurzyńska, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2010.

103 Polska wieś Raport o stanie wsi o własnej tożsamości w czasach, gdy jej dawna, najważniejsza funkcja produkcja żywności przestała być źródłem utrzymania zdecydowanej większości jej mieszkańców? GUS podaje, że 31 grudnia 2010 roku 5 ludność Polski liczyła 38,2 mln mieszkańców, w tym 23,264 stanowili mieszkańcy miast a 14,935 mieszkańcy wsi. Dla porównania, mieszkańców miast 10 lat temu, czyli w 2002 roku, było więcej niż dzisiaj, bo 23,610 mln, podobnie jak w 2009 roku, gdy także byli o ok. 14 tys. liczniejszą niż dzisiaj zbiorowością 23,278 mln. Zarówno ludność Polski, jak i liczba mieszkańców miast jest ustabilizowana, z lekką tendencja malejącą. Mieszkańcy wsi to zbiorowość równie stabilna, jednak wykazująca lekką tendencję rosnącą; w 2002 roku na wsi mieszkało 14,620 mln osób, w 2009 roku 14, 889 mln, a w ,935 mln mieszkańców. Ta zmiana dokonuje się niezależnie od zmian w strukturze administracyjnej kraju (rozszerzanie obszaru miast, nabywanie praw miejskich przez większe wsie itd.) oraz w reakcji na kryzys gospodarczy i rosnące w ostatnich latach bezrobocie. Kolejnym, istotnym powodem tej tendencji są zmiany stylu życia zamożnych mieszkańców wielkich miast. Procesy migracyjne ze wsi do miasta dominowały mniej więcej do 1980 roku, zmieniając strukturę demograficzną Polski z wiejskiej na miejską. Po 1980 roku uległy zahamowaniu i stabilizacji na poziomie ok. 62,0 61,0% ludności miejskiej w strukturze ludności Polski. Ostatnie lata sygnalizują pojawienie się nowej, nie masowej, ale widocznej w statystykach migracji z miast do podmiejskich wsi. W 2010 roku z miast na pobyt stały na wieś przeniosło się tys. Polaków. W odwrotnym kierunku ze wsi do miasta w tym samym roku migrowało 93,8 tys. osób. Migracje wewnętrzne z miasta do miasta były dwukrotnie częstsze (126,5 tys.) niż ze wsi na wieś (62,2 tys.), co jest naturalne, bo mieszkańcy miast to ok. 61% Polaków. Te wewnętrzne migracje nie zmieniły jednak struktury ludnościowej polskiego społeczeństwa w podziale na mieszkańców miast i wsi. Natomiast migracje wieś miasto mają coraz bardziej zauważalny wpływ na procesy depopulacji rejonów położonych na dalekich peryferiach. To z takich, położonych peryferyjnie wsi mieszkańcy migrują za pracą, także poza Polskę, gdy ich wieś przestaje pełnić funkcję bezpiecznego schronienia przed bezrobociem. Jednak nie zmienia to znaczenia ważnej przyczyny migracji miasto wieś po integracji Polski z UE w 2004 roku czyli rosnącej atrakcyjności wsi jako miejsca zamieszkania nie tylko dla jej mieszkańców. Szczególnie wsi podmiejskiej, położonej w pobliżu wielkich metropolii, do której zaczęli przenosić się spragnieni domu, działki i innego stylu życia zamożni mieszkańcy 5 Stan i struktura ludności oraz ruch naturalny w przekroju terytorialnym w 2010 roku. Stan w dniu 31.12, GUS, Warszawa Rocznik Demograficzny, 2011, s

104 Społeczności wiejskie... miast. Podobnie bardziej atrakcyjna, lecz z innego powodu, jest dzisiaj wieś dla biedniejszych Polaków, którzy w kryzysie i w obliczu rosnącego bezrobocia wolą pozostać na wsi, wybierając może równie dotkliwą jak w mieście, ale mniej degradującą biedę wiejską. Posiadanie kilku hektarów użytków rolnych i własnego domu daje poczucie bezpieczeństwa, pozwala na kontynuację zawodowej aktywności w gospodarstwie, otwierając zarazem perspektywę zmiany sytuacji poprzez poszukiwanie dodatkowych źródeł dochodu. Perspektywa migracji do miasta za pracą jest dzisiaj, w sytuacji kryzysu gospodarczego, mniej racjonalnym rozwiązaniem. Nic dziwnego, że w procesie adaptacji do świata zewnętrznego mieszkańcy wsi wykorzystują najpierw wszystkie te zasoby, które mają do dyspozycji we własnej wsi i w rolnictwie. Tym bardziej że unijna polityka rolna oraz polityka wspierania rozwoju wsi stwarza im taką szansę. Toczy się dzisiaj w środowisku socjologów dyskusja wokół kwestii, na ile takie zmienne niezależne, jak wiejskość miejskość mają nadal jakąś znaczącą wartość wyjaśniającą. Stawia się pytanie, czy dowolność, z jaką socjologowie definiują kategorię wiejskości, nie prowadzi do sytuacji, w której ma ona większą zdolność gmatwania, niż wyjaśniania 7 mechanizmów i zachowań społecznych, i czy stosowanie kategorii wieś w analizach socjologicznych ma jeszcze jakiś sens. Tymczasem trudno zaprzeczyć, że dzisiaj, tj. w 2012 roku, wieś nadal istnieje, i to niezależnie od poglądów socjologów, ich teoretycznych rozważań i sposobów, w jaki ją definiują. W.I. Thomas pisał; Jeżeli człowiek określa sytuacje jako realne, są one realne w swych konsekwencjach 8, a F. Znaniecki, proponując uprawianie socjologii z zastosowaniem współczynnika humanistycznego, zauważał, że przedmiot teoretycznej refleksji badacza jest zarazem przedmiotem danym komuś w jego doświadczeniu. Nie ma wątpliwości, że wieś jest kategorią daną licznym jej mieszkańcom jako doświadczenie wystarczająco powszechne, by można było przyjąć, że diagnozowanie kondycji tego wiejskiego doświadczenia jest przez socjologów uprawnione. Wieś zajmuje trwałe miejsce w przestrzeni społecznej nie tylko z powodu czysto formalnych regulacji administracyjnych, lecz także z powodu wciąż świadomie przeżywanej i doświadczanej przez jej mieszkańców tradycji, tożsamości i wspólnoty. Jej specyfika definiowana jest przez tworzoną tu kulturę, zwaną ludową, która także dzisiaj stanowi czasami (często?) żywy składnik lokalnej tożsamości i (lub) markę wykorzystywaną w usługach turystycznych. Jest miejscem zamieszkiwanym przez lokalne wspólnoty, które z racji swojej relatywnie niewielkiej liczebności oraz dziedziczonego przez pokole- 104 s Cyt. za M. Halamska, Wiejskość jako kategoria socjologiczna, Wieś i Rolnictwo, 2011, nr 1, s Cyt. za J. Szacki, Historia myśli socjologicznej, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2002,

105 Polska wieś Raport o stanie wsi nia określonego miejsca zasiedlenia w przestrzeni tej wspólnoty tworzą charakterystyczny, rzadko spotykany poza wsią typ więzi i sąsiedztwa. Szczególną cechą wsi jest także jej trwałe położenie na kontinuum centrum peryferie, zawsze bliżej peryferii niż centrum rozumianego jako miejsce koncentracji władzy, edukacji, przemysłu, innowacyjności oraz prestiżu. Krańce kontinuum centrum peryferie można rozpatrywać jako dwa subpola 9 pozostające we wzajemnej zależności. Ich odrębność będzie zależała od względnej autonomii, jaką uzyskają: Jeśli peryferia są całkowicie niesamodzielne strukturalnie wobec centrów, układ centralno-peryferyjny rozpatrywać można jako jedno względnie spójne pole. Jeśli jednak peryferia cieszą się określoną autonomią, ich świat może być rozważany właśnie jako subpole o własnej strukturze 10. W każdym z tych pól, pisze Zarycki, ulokowani są działający na nich aktorzy oraz posiadane przez nich zasoby kapitałowe, co wyznacza reguły toczącego się na subpolach życia społecznego i gospodarczego. Niewątpliwie rolnictwo zawsze wiązało się z pewną autonomią ze względu na status właściciela ziemi, specyfikę tkwiącą w produkcji surowców rolnych nie tylko na rynek, lecz także na samoozaopatrzenie oraz tożsamość ról rodzinnych i zawodowych członków rodziny rolnika. Także wieś, ściśle związana z zależnością od centrów, zachowywała w jakimś zakresie swoją kulturową, polityczną, a także gospodarczą autonomię. Na peryferiach w lepszej niż w centrach kondycji trwają regionalna, tradycyjna kultura i tożsamość lokalnej wspólnoty. Współczesne funkcje wsi to tworzenie infrastruktury kulturowej, społecznej i ekonomicznej umożliwiającej korzystanie z jej zasobów mieszkańcom kraju (w tym miast). We współczesnej cywilizacji w skład tych zasobów wchodzą, traktowane jako bardzo ważne, także walory środowiska przyrodniczego utrzymywane w możliwie niezmienionym i niezdegradowanym stanie. Tak więc niezależnie od subiektywizmu badaczy i ich skłonności do tworzenia życzeniowych czy subiektywnych stereotypów można, stosując kryteria formalne i współczynnik humanistyczny, przyjąć, że wieś to rodzaj wspólnoty zakorzenionej w pamiętanej i przeżywanej przez swoich członków przeszłości, w tym także rolniczej tradycji oraz w atrakcyjnej przyrodniczo teraźniejszości położonej bliżej peryferii niż centrum (z wszystkimi tego społecznymi i gospodarczymi konsekwencjami), charakteryzującej się szczególnym rodzajem więzi społecznych oraz norm współpracy i współdziałania. Wszystkie te elementy w różnych proporcjach i natężeniu w zależności od regionu kształtują tożsamość mieszkańców wsi oraz swoiste cechy ich społeczności. 9 T. Zarycki, Peryferie. Nowe ujęcia zależności centro-peryferyjnych, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa Ibidem, s

106 Społeczności wiejskie... Rozwój społeczno-gospodarczy całego kraju sprzyja procesom unifikacji i upodobnienia. Jednakże ta unifikacja jako konsekwencja procesu globalizacji modyfikowana jest widocznym dowartościowaniem i rewitalizacją lokalności. Trwałość wsi, wraz z jej zmieniającą się ewolucyjnie specyfiką, stanowi część tego procesu. Jak wszystkie inne wspólnoty: miejskie, wielkomiejskie i małomiasteczkowe, także wieś szuka swojej tożsamości i znajduje ją w mniej lub bardziej świadomie przeżywanej, wiejskiej i rolniczej tożsamości. Interesującym argumentem na rzecz tej tezy są wyniki zrealizowanych na wiosnę 2011 roku badań TNS OBOP na ogólnopolskiej próbie mieszkańców wsi (N = 1500), w tym na próbie rolników (N = 867) i nierolników (633) zróżnicowanych według kryterium uczestnictwa i nieuczestnictwa w systemie KRUS 11. Dla 92% badanych rolników deklarowanym źródłem dochodów było gospodarstwo rolne, dla nierolników czyli pozostałych mieszkańców wsi praca najemna na pełnym etacie (59%) oraz emerytury i renty (41%). Mieszkańców wsi pytano między innymi o najważniejszą ich zdaniem rolę obszarów wiejskich w Polsce oraz o ich skłonność do przeprowadzki do miasta. Tabela 3.1. Społeczności wiejskie o roli obszarów wiejskich w Polsce (w %) Czy Pana/i zdaniem najważniejszą rolą obszarów wiejskich w Polsce jest (pierwsze wskazanie z trzech proponowanych) Rola obszarów wiejskich Rolnicy Nierolnicy Produkcja żywności 86,0 86,0 71,0 75,0 Ochrona środowiska 6,0 7,0 9,0 12,0 Funkcja usługowa w stosunku do obszarów miejskich 2,0 4,0 5,0 6,0 Funkcja zachowania dziedzictwa kulturowego 1,0 1,0 3,0 3,0 Pełnienie funkcji turystycznej 1,0 2,0 4,0 5,0 Dane: TNS OBOP Uzupełnijmy wyniki sondażu zamieszczone w tabeli 3.1 o wskazania, które mieszkańcy wsi wybrali w 2011 roku jako drugie. Wśród respondentów niebędących rolnikami wskazywano na drugim miejscu najczęściej ochronę środowiska (36%), funkcję usługową wobec miasta (15%), funkcję turystyczną (14%) oraz ochronę dziedzictwa kulturowego (13%). Wśród respondentów rolników w drugim wyborze wybierano podobnie: ochronę środowiska (40%), funkcję usługową wobec miasta (18%), funkcję turystyczną (16%) oraz ochronę dziedzictwa kulturowego (15%). Wieś jest więc dla jej mieszkańców, zarówno rolników, jak i pracowników najemnych oraz emerytów i rencistów, miejscem mającym nadal za zadanie Polska wieś i rolnictwo. Wiosna 2011, TNS OBOP, autorzy sondażu; A. Zadrożna, A. Jajor, M. Baran, na zlecenie Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi, ARiMR, ANR oraz KRUS.

107 Polska wieś Raport o stanie wsi przede wszystkim produkcję żywności oraz bardzo wyraźne wskazanie na drugim miejscu ochronę środowiska. Pozostałe funkcje usługowe wobec miasta (miejsce zamieszkania, wypoczynku, itd.) czy turystów (usługi turystyczne) oraz zachowanie dziedzictwa kulturowego wsi także znajdują ich mniejszą akceptację. Taka jest wieś w wyobrażeniach swoich mieszkańców AD 2011 roku. Czy jest akceptowana jako miejsce do życia? Na pytanie o pragnienie przeprowadzki do miasta (tabela 3.2) respondenci odpowiadali zdecydowanie i raczej nie i to z coraz większym, wraz z upływem czasu, przekonaniem. Tabela 3.2. Skłonność do przeprowadzki do miasta (w %) Mieszkańcy wsi Jeśli miał(a)by Pan/i takie możliwości, to czy przeprowadził(a)by się Pan/i do miasta? Zdecydowanie tak i raczej tak Rok 2011 Rok 2010 Zdecydowanie nie i raczej nie Zdecydowanie tak i raczej tak Zarówno w 2010, jak i w 2011 roku wybór odpowiedzi zdecydowanie nie przeważał nad wyborem raczej nie. Zdecydowaną wolę pozostania na wsi wyraziło w 2011 roku 55% rolników (52% w 2010) oraz 48% nierolników (46% w 2010). Maleje więc pragnienie przeprowadzki ze wsi do miasta zarówno wśród rolników, jak i wśród nierolników, chociaż w 2010 roku było ono i pozostaje nieco większe (o 5 pkt. proc.) także w 2011 roku wśród mieszkańców wsi niezwiązanych z rolnictwem. Teza o rosnącej atrakcyjności wsi znalazła potwierdzenie w kolejnym sondażu. Zdecydowanie nie i raczej nie Mieszkańcy wsi ogółem 15,0 81,0 17,0 77,0 Nierolnicy 17,0 79,0 20,0 73,0 Rolnicy 12,0 84,0 15,0 79,0 Dane: TNS OBOP Rolnicy więcej niż sektor rolny Wyniki badań socjologicznych CBOS z 2007 roku 12 zrealizowanych na wyjątkowo dużej i reprezentatywnej próbie rolników i mieszkańców wsi pozwoliły sformułować hipotezę o malejącym udziale w strukturze zawodowej wsi (do poziomu ok. 37%) gospodarstw domowych utrzymujących się głównie lub wyłącznie z rolnictwa. Ze wspomnianych badań wiemy też, że wśród właścicieli gospodarstw rolnych znajduje się wiele grup społeczno-zawodowych, dla których posiadanie ziemi uprawnej jest najbardziej dostępnym 12 Życie po zmianie. Warunki życia i satysfakcje Polaków, red. K. Zagórski, CBOS, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa

108 Społeczności wiejskie... sposobem pozyskiwania dodatkowych dochodów. Co trzeci przedsiębiorca, nauczyciel, przedstawiciel kadr kierowniczych i specjalistów dorabia w rolnictwie do pensji. Wydaje się, że ta sytuacja nie uległa zasadniczej zmianie w 2012 roku, gdy kryzys i rosnące bezrobocie nie sprzyjały radykalnym decyzjom porzucenia rolnictwa i wsi przez właścicieli małych gospodarstw rolnych. Na pytanie o kształt struktury gospodarstw rolnych w Polsce odpowiadają po części wyniki Powszechnego Spisu Rolnego z 2010 roku 13. Na ogólną liczbę indywidualnych gospodarstw rolnych prowadzących działalność rolniczą 1,480 mln o powierzchni powyżej 1 ha zdecydowaną większość 792 tys. stanowią gospodarstwa małe, do 5 ha, a 346 tys. gospodarstwa od 5 do 10 ha. W pełni wiarygodne porównania z wynikami spisu rolnego z 2002 roku nie są możliwe ze względu na zmianę sposobu realizacji Powszechnego Spisu Rolnego w 2010 roku, ale można przyjąć, że liczba gospodarstw w tej grupie spadła (od 2002 roku) szacunkowo o ok. 400 tys. Dodajmy, że zgodnie z informacjami podanymi przez Agencję Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa w kampanii 2010 roku złożono 1,371 mln wniosków o przyznanie płatności bezpośrednich (JPO), co oznacza, że liczba gospodarstw ubiegających się o tę podstawową płatność spadła od 2005 roku o ok. 100 tys. Liczba gospodarstw rolnych jest więc najprawdopodobniej o ok.100 tys. mniejsza niż 1,480 mln podawane przez GUS. W 2010 roku liczba większych gospodarstw rolnych, o powierzchni od 10 do 30 ha, wynosiła 284 tys. (spadek od 2002 roku o ok. 40 tys.), a największych, o powierzchni większej niż 30 ha ok. 59 tys. Ta ostatnia grupa gospodarstw zwiększyła się od 2002 roku o ok. 8 tys. Reasumując, zgodnie z wynikami Spisu Rolnego 2010 i danymi ARiMR z tego samego roku możemy przyjąć, że procesy zmieniające strukturę agrarną polskiego rolnictwa po wejściu do UE przebiegają wolno, ale stale i systematycznie. Ubywa gospodarstw najmniejszych, o powierzchni do 5 ha oraz od 5 do 10 ha, a przybywa największych, o powierzchni ponad 30 ha. Ten drugi proces zachodzi znacznie wolniej. Najwyraźniej między sektorem rolnym, kryzysem gospodarczym, stopą bezrobocia a umiejętnością adaptacji mieszkańców wsi do zawirowań polskiej gospodarki zachodzi funkcjonalny związek. Zmiany mają charakter ewolucyjny i autonomiczny, bo prywatna własność ziemi dostarcza mieszkańcom wsi konkurencyjnych i bardziej racjonalnych sposobów radzenia sobie z brakiem pracy, niskimi dochodami i biedą niż miasto z jego barierami i ofertami. Wieś i rolnictwo to przede wszystkim ludzie i ich wspólnoty ze Raport z wyników Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa 2011.

109 Polska wieś Raport o stanie wsi swoją racjonalnością i doświadczeniami wielu pokoleń. Nie są oni wyłącznie pracownikami sektora rolnego, których politycy i eksperci mogliby zwalniać i przemieszczać zgodnie z własnymi koncepcjami i ekonomicznym rachunkiem efektywności. Małe gospodarstwa, zwane też niskotowarowymi, pełnią trzy funkcje: zapewniają rodzinie środki utrzymania, zabezpieczając ją przed ubóstwem, współtworzą różnorodność produkcji rolnej oraz pozytywnie kształtują środowisko naturalne. W państwach mniej zamożnych drobne gospodarstwa rolne pełnią rolę absorbera nadwyżek siły roboczej, a więc zmniejszają stopę bezrobocia i zasięg biedy. Wraz z rozwojem gospodarczym kraju i wzrostem zamożności społeczeństwa liczba drobnych gospodarstw rolnych zazwyczaj spada. Ale nie oznacza to, że gospodarstwa te znikają, co więcej, w wielu krajach traktuje się je jako wartość ze względu na korzyści o charakterze środowiskowym, kulturowym i społecznym. Dla części ekonomistów gospodarstwa niskotowarowe są elementem niepożądanym, bo nie potrafią sprostać konkurencji rynkowej, dla innych są elementem pozytywnym, bo dostarczają ekologiczną żywność, lokalne produkty czy usługi agroturystyczne. Nie rozstrzygając tej kwestii, przyjmijmy, że drobne gospodarstwa rolne są częścią realnie istniejącego rolnictwa nie tylko w Polsce, lecz także w wielu krajach UE. Zgodnie z danymi FSS Eurostatu w 2007 roku 14 w krajach UE-27 funkcjonowało 11,1 mln małych gospodarstw rolnych, których wielkość ekonomiczna nie przekraczała 8 ESU. Większość 6,4 mln gospodarstw to gospodarstwa do 1 ESU, co oznacza, że produkują żywność na swoje potrzeby. Pozostałe 4,7 mln gospodarstw należy do grupy gospodarstw niskotowarowych. Trudno nie zgodzić się z ekonomistą, gdy pisze on, że zarówno struktura gospodarstw, jak i struktura zatrudnienia w polskim rolnictwie są niekorzystne i nieefektywne ( ), wiążąc zbyt wiele osób o niskiej produktywności i nieefektywnie wykorzystując zbyt wiele ziemi 15. Jednak postulat pilnego rozwiązania problemu małych niskotowarowych, głównie socjalnych gospodarstw przez specjalistów (naukowców) i polityków nie wydaje się w obecnej sytuacji realny. Interesującym źródłem wiedzy o strukturze agrarnej, dochodach i poglądach rolników są omawiane wcześniej wyniki ogólnopolskiego sondażu zrealizowanego przez TNS OBOP 16 na przełomie maja i czerwca 2011 roku na próbie badawczej rolników ubezpieczonych w KRUS, których źródłem dochodów było (92%) gospodarstwo rolne. 14 Dane za: S. Davidowa, M. Gorton, L. Fredriksson, Niskotowarowa gospodarka rolna w Europie: definicje i najważniejsze zagadnienia, Sibiu 2010, s J. Wilkin, Wielofunkcyjność wsi i rolnictwa a rozwój zrównoważony, Wieś i Rolnictwo, 2011, nr 4, s Polska wieś i rolnictwo. Wiosna 2011, op. cit. 109

110 Społeczności wiejskie... Struktura agrarna gospodarstw prowadzonych przez osoby korzystające i osoby niekorzystające z instrumentów WPR różni się w bardzo widoczny sposób. O płatności bezpośrednie nie ubiega się większość właścicieli gospodarstw najmniejszych, które liczni ekonomiści chcieliby przesunąć do grupy socjalnych i wyłączyć z instrumentarium WPR. Tymczasem ich tam w dużej mierze już nie ma. Interesujące, że to właściciele gospodarstw największych (tabela 3.3) korzystają często z PROW, czyli bardziej selektywnych instrumentów WPR. Tabela 3.3. Instrumenty WPR a struktura agrarna gospodarstw rolnych (w %) Rolnicy Powierzchnia gospodarstwa rolnego Do 4,9 ha Od 5 do 9,9 ha Od 10 do 30 ha Powyżej 30 ha Korzystający z PROW 13,0 24,0 46,0 17,0 Z płatnościami bezpośrednimi 27,0 23,0 40,0 10,0 Niekorzystający z PROW 48,0 20,0 28,0 4,0 Bez płatności bezpośrednich 75,0 11,0 10,0 3,0 Dane: TNS OBOP Wydaje się, że różnice w strukturze gospodarstw włączonych (decyzją rolnika) do instrumentów WPR i wyłączonych z nich sygnalizują racjonalność rolniczych zachowań. Z instrumentów polityki rolnej UE korzystają głównie gospodarstwa większe, co sprzyja modernizacji polskiego rolnictwa oraz poprawie jego efektywności. Podobnie istnieje związek między rynkowym charakterem gospodarstwa a korzystaniem z instrumentów pomocy unijnej (tabela 3.4). Rolnicy wytwarzający żywność głównie na samozaopatrzenie są w znacznie mniejszym stopniu beneficjentami WPR niż gospodarstwa towarowe. Co nie oznacza, że produkcja na własne potrzeby jest wśród beneficjentów PROW zupełnie nieobecna. Tabela 3.4. Instrumenty WPR a przeznaczenie produkcji rolnej (w %) Rolnicy Przeznaczenie produkcji rolnej z gospodarstwa na własne potrzeby na sprzedaż Korzystający z PROW 26,0 74,0 Z płatnościami bezpośrednimi 33,0 67,0 Niekorzystający z PROW 46,0 54,0 Bez płatności bezpośrednich 63,0 37,0 Dane:TNS OBOP Na pytanie, czy z prowadzenia działalności rolniczej rolnicy są w stanie utrzymać rodzinę, tak odpowiada większość (60%) korzystających z PROW i połowa (49%) pobierających płatności bezpośrednie. Na to samo pytanie od-

111 Polska wieś Raport o stanie wsi powiedź nie wybiera zdecydowana większość (74%) rolników bez płatności bezpośrednich oraz większość (63%) niekorzystających z PROW. Sondaż TNS OBOP zrealizowano na szczególnie dobranej próbie badawczej, w której kluczową zmienną różnicującą był udział w systemie KRUS. Niemniej jednak wyniki tego sondażu pozwalają poznać rolę instrumentów WPR w procesie zmian zachodzących w polskim rolnictwie i w poglądach mieszkańców wsi na temat jego przyszłości. Różnice poglądów rolników i nierolników na przyszłość polskiego rolnictwa (tabela 3.5) pokazują swoistą wygraną realnego doświadczenia tych pierwszych nad kierowanymi do nich z zewnątrz postulatami i zaleceniami. Tabela 3.5. Mieszkańcy wsi o przyszłości polskiego rolnictwa (w %) Mieszkańcy wsi Jakie powinno być polskie rolnictwo? Powinno opierać się raczej na dużych gospodarstwach rolnych trudno odpowiedzieć małych i średnich gospodarstwach rolnych Rolnicy 27,0 26,0 47,0 Nierolnicy 36,0 26,0 38,0 Dane TNS OBOP Opinie mieszkańców wsi są dość jednoznacznie, duże gospodarstwa rolne przegrywają z rzeczywistością obecną w ich codziennych doświadczeniach, jakkolwiek ponad jedna czwarta rolników i ponad jedna trzecia pozostałych mieszkańców wsi ma świadomość, że polskie rolnictwo potrzebuje dużych, towarowych producentów rolnych. Jednak prawie połowa rolników akceptuje dzisiejszą kondycję polskiego rolnictwa, podobnie zresztą jak 38% pozostałych mieszkańców wsi. Ważne wydaje się też, że znaczna część mieszkańców wsi nie deklaruje w tej kwestii wyraźnego stanowiska. Poglądy mieszkańców wsi na polskie rolnictwo są jeszcze bardziej wyraziste, gdy respondenci stają przed koniecznością wyboru między gospodarstwami rodzinnymi a przedsiębiorstwami prowadzącymi działalność rolniczą (tabela 3.6). W takiej konfrontacji zdecydowanie wygrywają gospodarstwa rodzinne, i to zarówno w opinii rolników, jak i pozostałych mieszkańców wsi. Towarowe przedsiębiorstwa rolne popiera zdecydowana mniejszość. Tabela 3.6. Mieszkańcy wsi o przyszłości polskiego rolnictwa (w %) Mieszkańcy wsi Jakie powinno być polskie rolnictwo? Powinno opierać się raczej na gospodarstwach rodzinnych trudno odpowiedzieć przedsiębiorstwach rolnych Rolnicy 62,0 26,0 11,0 Nierolnicy 54,0 30,0 16,0 Dane TNS OBOP

112 Społeczności wiejskie... Takie poglądy mieszkańców wsi interpretowane są najczęściej jako przejaw tradycjonalizmu i bierności. Jednak pytani o wizję przyszłości polskiego rolnictwa wybierają konsekwentnie raczej rolnictwo ekologiczne i produkcję naturalną niż intensywną, wspomaganą przez GMO (tabela 3.7). Tabela 3.7. Mieszkańcy wsi o przyszłości polskiego rolnictwa (w %) Mieszkańcy wsi Jakie powinno być polskie rolnictwo? Powinno być nastawione raczej na produkcję naturalną, ekologiczną trudno odpowiedzieć intensywną produkcję wspomaganą środkami ochrony roślin, nawozami, GMO itd. Rolnicy 57,0 29,0 13,0 Nierolnicy 69,0 21,0 10,0 Dane: TNS OBOP Interesujące jest niewielkie zróżnicowanie tej opinii, dość jednorodnej w swojej wizji rolnictwa. Zdecydowana większość mieszkańców wsi, także rolników, optuje za rolnictwem dobrym jakościowo, produkcją naturalną, ekologiczną. Żywność produkowaną metodami intensywnymi, z zastosowaniem chemii i dodanej w sondażu GMO akceptuje zdecydowana mniejszość mieszkańców wsi. Znaczna część wstrzymuje się od wyrażenia opinii są w tej grupie częściej rolnicy niż nierolnicy. Co ciekawe, zdrowa żywność to postulat częściej (69%) zgłaszany przez nierolników a więc głównie konsumentów niż przez samych rolników (57%), jakkolwiek obie grupy są w większości zwolennikami takiej żywności. Można więc sformułować hipotezę o dominujących w społecznościach wiejskich postawach akceptujących trwały i zrównoważony rozwój z dwóch ważnych dla nich powodów. Pierwszym jest kondycja polskiego rolnictwa i niechęć rolników do rewolucyjnych i dysfunkcjonalnych wobec dzisiejszego stanu polskiej gospodarki pomysłów radykalnych reform. Drugim powodem wydaje się wybór takiej wizji polskiego rolnictwa, w którym wartości zrównoważonego rozwoju, a więc zdrowa żywność, niezdegradowane środowisko przyrodnicze i walory krajobrazu są świadomie akceptowane i traktowane poważnie jako kryterium dokonywanych wyborów. Na zadane wprost pytanie: Czy jest Pan/i zwolennikiem uprawy roślin genetycznie modyfikowanych? mieszkańcy wsi odpowiadają zdecydowanie przecząco (tabela 3.8). Interesująca jest zmiana opinii między rokiem 2001 a 2011, czyli w okresie, gdy toczyła się w mediach dyskusja nad projektami ustaw regulującymi kwestię nasiennictwa, a także, po części, otworzenia Polski na uprawy GMO. Opinie mieszkańców wsi, zarówno rolników, jak i nierolników, zmieniły się w tym okresie w kierunku wzrastającego sprzeciwu wobec GMO. Wyraźnie spadł też odsetek osób niemających zdania w tej kwestii. Sprzeciw wobec

113 Polska wieś Raport o stanie wsi GMO wyrażało w 2011 roku 79% mieszkańców wsi, zarówno rolników (80%), jak i nierolników (79%). Co więcej, sprzeciw ten wzrósł we wszystkich grupach od 2010 roku o ponad 10 pkt. proc. Tabela 3.8. Mieszkańcy wsi o roślinach genetycznie modyfikowanych (w %) Mieszkańcy wsi w latach 2010 i 2011 Czy jest Pan/i zwolennikiem uprawy roślin genetycznie modyfikowanych? Zdecydowanie tak i raczej tak Zdecydowanie nie, powinna być zakazana Raczej nie Trudno powiedzieć Mieszkańcy wsi ,0 51,0 28,0 10,0 Mieszkańcy wsi ,0 39,0 30,0 14,0 Rolnicy ,0 49,0 31,0 7,0 Rolnicy ,0 38,0 31,0 12,0 Nierolnicy ,0 53,0 26,0 11,0 Nierolnicy ,0 40,0 29,0 18,0 Dane: TNS OBOP. Jeśli przypomnieć poglądy badanych mieszkańców wsi na temat roli obszarów wiejskich, w których dominującą pozycję zajmuje produkcja żywności i ochrona środowiska, można uznać, że hipoteza o skłanianiu się mieszkańców polskiej wsi ku akceptacji stabilnego, ewolucyjnego i zarazem zrównoważonego rozwoju polskiej wsi została w znacznym stopniu potwierdzona. Mieszkańcy wsi i rolnicy między zamożnością a niedostatkiem Ważnym elementem diagnozy sytuacji na polskiej wsi po wejściu Polski do UE jest ocena sytuacji materialnej jej mieszkańców. Integracja z UE przyniosła dużą zmianę głównie w sytuacji rolników, bowiem Wspólna Polityka Rolna UE wprowadziła przeznaczone dla nich instrumenty i programy finansowego wsparcia oraz dodatkowe środki przeznaczone na rozwój obszarów wiejskich. Tej zmianie towarzyszą komentarze kwestionujące funkcjonalność i efektywność unijnej polityki oraz podważające racjonalność kierowania na obszary wiejskie środków finansowych w tak dużym wymiarze. Przedmiotem zainteresowania ekspertów i publicystów są płatności bezpośrednie, powodujące zdaniem dziennikarzy ogromny wzrost rolniczych dochodów. Wokół tej kwestii buduje się skrajnie odmienne stereotypy, od wizji upadających gospodarstw rolnych wieszczących koniec polskiego rolnictwa po wizję gwałtownie rosnących dochodów rolniczych, które należy opodatkować i skierować do budżetu państwa. Opublikowana w 2012 roku kolejna edycja Diagnozy Społecznej pod red. prof. J. Czapińskiego i J. Panka pozwala na wiarygodną weryfikację części tych stereotypów. Dochody gospodarstw domowych, dochody osobiste, dobrostan, poziom cywilizacyjny i wiele wskaźników opracowanych w ramach 113

114 Społeczności wiejskie... Diagnozy pozwala nie tylko porównać ze sobą poszczególne grupy zawodowe i społeczno-demograficzne, ale także sprawdzić dynamikę zmian w porównaniu z 2009 rokiem. Badanie zrealizowane w marcu 2011 roku objęło gospodarstw domowych z ich członkami oraz oddzielnie członków tych gospodarstw. Typologia gospodarstw domowych oraz analizowane kategorie społeczne umożliwiają porównanie zarówno sytuacji miast i wsi, jak i rolników produkujących na samozaopatrzenie oraz produkujących na rynek z sytuacją innych grup zawodowych. Zdaniem autorów Diagnozy kondycja polskiego społeczeństwa jest coraz lepsza, większość wskaźników dobrobytu materialnego uległa poprawie, spadło nasilenie stresu życiowego i wzrosło ogólne zadowolenie obywateli. Średni dochód netto w marcu 2011 roku wyniósł w badanych gospodarstwach domowych 1295 zł na osobę. I jakkolwiek z ostatnich latach wzrósł o 4 proc., to tempo wzrostu dochodów w porównaniu z okresem spadło pięciokrotnie. Towarzyszył temu spadek aspiracji gospodarstw domowych o około 7 proc. 17. Analiza czynników stanowiących potencjalne ryzyko wykluczenia społecznego wyłoniła cztery kategorie wykluczeń. Są wśród nich fizyczne (wiek i niepełnosprawność), strukturalne (kapitał kulturowy i mieszkanie na wsi), normatywne (patologie) oraz materialne (bieda i bezrobocie). Wieś nadal jest, zdaniem autorów Diagnozy Społecznej, jedną z niezależnych kategorii stanowiących potencjalne ryzyko wykluczenia. Tabela 3.9. Dochody netto gospodarstw domowych w marcu 2011 roku Grupy społeczno-ekonomiczne i miejsce zamieszkania Dochody netto w zł Na gospodarstwo domowe Na osobę Rolnicy 3104,0 827,0 Pracownicy 3861,0 1355,0 Pracujący na własny rachunek 4972,0 1750,0 Utrzymujący się ze źródeł niezarobkowych 1386,0 765,0 Emeryci 2275,0 1328,0 Mieszkańcy miast tys. 3068,0 a 1300,0 Wieś 2818,0 969,0 a Wybrałam miasta średniej wielkości, by uniknąć skrajności. Dane za: Diagnoza społeczna 2011, op. cit. 114 Porównanie dochodów uzyskiwanych w gospodarstwach domowych oraz w przeliczeniu na jedną osobę (tabela 3.9) w poszczególnych grupach zawodowych i demograficznych pokazuje, że mieszkańcy miast zarabiają więcej 17 Diagnoza społeczna 2011, op. cit., s. 17 i 33.

115 Polska wieś Raport o stanie wsi niż mieszkańcy wsi, jakkolwiek dochody gospodarstw domowych są zbliżone. Jednak poziom dochodów rolników i mieszkańców wsi w przeliczeniu na osobę jest wyraźnie niższy i sytuuje ich bliżej osób utrzymujących się z niezarobkowych źródeł niż pracowników, przedsiębiorców, mieszkańców miast, a nawet emerytów. Opinia o gwałtownym wzroście zamożności rolników jest bardziej stereotypem niż wiarygodną diagnozą. Ilustracją trwałości zróżnicowań ekonomicznych miasto wieś jest prezentowany w Diagnozie zestaw syntetycznych miar jakości życia pozwalający porównać poziom cywilizacyjny, dobrobyt materialny, kapitał społeczny, dobrostan psychiczny, fizyczny i społeczny różnych grup społeczno-demograficznych i zawodowych. Syntetyczne miary jakości życia stworzono zarówno z obiektywnych, jak i z subiektywnych wskaźników mierzących np. poczucie szczęścia, nadużywanie alkoholu, wizyty u psychiatry, poczucie osamotnienia, a także poziom wykształcenia, posiadanie laptopa, komputera, pralki automatycznej, domu letniskowego itd. Z ośmiu syntetycznych miar jakości życia Polaków zaprezentowanych w Diagnozie wybrałam pięć: dobrobyt materialny, poziom cywilizacyjny, dobrostan społeczny, patologie i kapitał społeczny (tabela 3.10, tabela 3.12). Tabela Dobrobyt materialny, dobrostan społeczny i patologie wybranych grup społeczno- -demograficznych Wybrane grupy społecznodemograficzne i zawodowe Syntetyczne wskaźniki jakości życia, średnia Dobrobyt materialny Dobrostan społeczny Patologie* Władze i wyższa kadra kierownicza 1,47 0,30 0,15 Średnia kadra kierownicza 0,98 0,18 0,07 Średni personel biurowy 0,42 0,03 0,17 Elektrycy i monterzy elektroniczni 0,17 0,07 0,10 Miasto tys. 0,03 0,03 0,02 Wieś 0,24 0,03 0,07 Rolnicy produkcji roślinnej i zwierzęcej 0,24 0,09 0,13 Emeryci 0,30 0,04 0,19 Rolnicy na własne potrzeby 0,46 0,02 0,04 Bezrobotni 0,48 0,19 0,22 Dane za: Diagnoza społeczna 2011, op. cit. *Im niższa wartość, tym więcej patologii. Na wskaźnik dobrobytu materialnego składa się dochód, posiadane dobra od pralki automatycznej po dom letniskowy. Dobrostan społeczny zawiera takie wskaźniki, jak brak poczucia osamotnienia, poczucie, że jest się kochanym i szanowanym, oraz liczbę przyjaciół. Patologię mierzy nadużywanie alkoholu, branie narkotyków, papierosy, wizyty u psychiatry, bycie sprawcą 115

116 Społeczności wiejskie... lub ofiarą łamania prawa. Średnie wskaźników jakości życia dla każdej grupy społeczno-demograficznej i zawodowej pokazują jej położenie w stosunku do średniej z całej próby badawczej. Wskaźniki jakości życia prezentowane w tabeli 3.10 pokazują, że nie ma dziś w Polsce jednego, uniwersalnego wymiaru dobrostanu. Ci, którym wiedzie się nie najlepiej materialnie, jak bezrobotni, rolnicy, emeryci i mieszkańcy wsi, są w mniejszym stopniu narażeni na patologie niż mieszkańcy miast czy wyższa i średnia kadra kierownicza. Dobrostan społeczny, czyli posiadania wsparcia społecznego jest częściej udziałem mieszkańców wsi niż miast. Także rolnicy produkujący na rynek cieszą się dobrostanem społecznym na poziomie średniego personelu biurowego i elektryków, czyli są tym grupom bliżsi niż w materialnym wymiarze jakości życia. Wskaźnik dobrobytu materialnego potwierdza po raz kolejny niską pozycję w hierarchii zamożności zarówno mieszkańców wsi i rolników, jak też emerytów i bezrobotnych. Na Na zakończenie rozważań nad zamożnością i niedostatkiem mieszkańców wsi i rolników na tle innych grup społeczno-zawodowych odwołam się do ogólnego wskaźnika jakości życia prezentowanego w Diagnozie Społecznej Z pełnej listy 39 zawodów wybrałam te, które w rankingu jakości życia zajęły 18 wysokie, średnie i najniższe pozycje. Na pierwszym miejscu znajdują się, nieuwzględnieni w tabeli 3.11, nauczyciele szkół wyższych, potem informatycy, lekarze i na pozycji czwartej przedstawiciele władz oraz wyższej kadry kierowniczej. Na samym dole tego rankingu z pozycją 39 są pomoce domowe i sprzątaczki, wyprzedzane tylko o jedno miejsce przez rolników (poz. 38) produkujących na własne potrzeby. Rolnicy produkujący na rynek zajmują nieco wyższą 33 pozycję, wyprzedzając robotników budowlanych, robotników wykonujących proste prace, monterów i pracowników wyrabiających odzież. Tabela Ogólny wskaźnik jakości życia w wybranych grupach zawodowych Ranking 2011* Ogólny wskaźnik jakości życia w wybranych grupach zawodowych Władze i wyższa kadra kierownicza 0,94 0, Średnia kadra kierownicza 0,66 0, Średni personel biurowy 0,46 0, Elektrycy i monterzy elektroniczni 0,16 0, Rolnicy produkcji roślinnej i zwierzęcej 0,06 0, Rolnicy na własne potrzeby 0,41 0, Pomoce domowe i sprzątaczki 0,43 0,38 * Pozycja na pełnej liście z 2011 roku. Dane za: Diagnoza społeczna 2011, op. cit Ibidem, s. 359.

117 Polska wieś Raport o stanie wsi Różnice między jakością życia w 2009 i 2011 roku potwierdzają ogólny wniosek autorów Diagnozy Społecznej sytuacja materialna Polaków poprawiła się w ostatnich latach, jakkolwiek nie dotyczy to wszystkich grup społeczno-zawodowych. Obie grupy rolników, tj. towarowych i produkujących na samozaopatrzenie, poprawiły od 2009 roku nieco swój ogólny wskaźnik jakości życia, co nie znaczy, że przesunęły się w rankingu grup społeczno-zawodowych na wyższe pozycje Kapitał społeczny trudny proces rewitalizacji W raporcie Polska Wieś 2010 pisałam o kondycji kapitału społecznego na polskiej wsi dość optymistycznie, zauważając, że po integracji Polski z UE poziom zaufania społecznego, normy współpracy oraz co było nowością aktywność w organizacjach społecznych miały tendencję rosnącą. Rolnicy z roku na rok wykazywali się coraz wyższym poziomem kapitału społecznego, tak jakby ten sposób działania na rzecz poprawy własnego losu był ich sposobem kompensowania braków w kapitale ludzkim i kulturowym. Pisałam wówczas; W 2010 r. aktywność wszystkich Polaków w organizacjach obywatelskich wzrosła o 8 punktów procentowych ( ). Ten wzrost dotyczy zarówno mieszkańców wsi (o 7 punktów procentowych), jak i rolników aż o 19 (!) punktów procentowych. Rolnicy, zaraz po przedstawicielach kadry kierowniczej i specjalistów, są grupą społeczno-zawodową najbardziej aktywną w organizacjach, wyprzedzając zarówno pracowników administracyjno-biurowych, jak i przedsiębiorców. ( ) Dystans sprzed kilku lat dzielący wieś od miasta uległ znacznemu zmniejszeniu. A jak wygląda kapitał społeczny polskiej wsi i polskich rolników w 2012 roku? Badacze, zarówno socjologowie, jak i ekonomiści, są przekonani, że to kapitał społeczny jest zasobem, którego posiadanie i używanie pozwala nadrabiać dystanse społeczne marginalizowanych grup społecznych oraz społeczności położonych na peryferiach. To kapitał społeczny uważa się dzisiaj dość powszechnie za ważny czynnik sprzyjający rozwojowi społeczno-gospodarczemu także w tych społeczeństwach, w których niedostatek kapitału ekonomicznego czy niższy poziom kapitału ludzkiego stanowią istotną barierę. Rozważania nad kondycją społeczeństwa obywatelskiego oraz kapitału społecznego rozpocznę od Diagnozy Społecznej 2011, w ramach której zaprezentowane zostały dwa, sygnalizowane wcześniej, wskaźniki syntetyczne jakości życia: poziom cywilizacyjny i kapitał społeczny. Pierwszy wskaźnik jest w istocie wskaźnikiem poziomu kapitału ludzkiego, na który składają się: poziom wykształcenia, urządzenia komunikacyjne jak laptop, komputer stacjonarny, telefon komórkowy, internet, znajomość języków obcych, prawo 117

118 Społeczności wiejskie... jazdy. Wskaźnik kapitału społecznego skonstruowano z odpowiedzi mierzących aktywność na rzecz środowiska lokalnego, udział w wyborach, pozytywny stosunek do demokracji, przynależność do organizacji, pełnienie w niej funkcji społecznych oraz przekonanie, że innym ludziom można ufać. Tabela Poziom cywilizacyjny i kapitał społeczny w wybranych grupach społeczno-demograficznych i zawodowych Wybrane grupy społecznodemograficzne i zawodowe Syntetyczne wskaźniki jakości życia, średnia: Poziom cywilizacyjny Ranking poziomu cywilizacyjnego Kapitał społeczny Władze i wyższa kadra kierownicza 1,17 2 0,76 Średnia kadra kierownicza 0, ,48 Średni personel biurowy 0, ,18 Elektrycy i monterzy elektroniczni 0, ,13 Miasto tys. 0, ,07 Wieś 0, ,01 Rolnicy produkcji roślinnej i zwierzęcej 0, ,25 Emeryci 0, ,00 Rolnicy na własne potrzeby 0, ,02 Bezrobotni 0, ,24 Dane za: Diagnoza społeczna 2011, op. cit. 118 Dane o poziomie cywilizacyjnym (tabela 3.12) poszczególnych grup społeczno-zawodowych nie zaskakują; najlepiej wyposażone są w kapitał ludzki osoby najlepiej wykształcone, pełniące funkcje kierownicze i mieszkańcy miast. Poziom cywilizacyjny mieszkańców wsi i rolników jest znacznie niższy, szczególnie rolników produkujących na samozaopatrzenie. Najniższy poziom cywilizacyjny, mierzony użytkowaniem nowoczesnych urządzeń komunikacyjnych, odnotowujemy wśród emerytów. Znacznie lepiej radzą sobie bezrobotni, wyprzedzając zarówno rolników, jak i mieszkańców wsi. Kapitał ludzki, jak piszą autorzy Diagnozy 2012, maleje wraz ze zmniejszaniem się wielkości miejsca zamieszkania: zatem najlepiej wyposażeni w kapitał ludzki byli mieszkańcy największych miast, zaś najsłabiej mieszkańcy wsi, choć relatywnie to oni wykazywali najwyraźniejszą poprawę poziomu kapitału 19. I dalej: relatywna poprawa poziomu kapitału ludzkiego dotyczy przede wszystkim grupy bezrobotnych i innych biernych zawodowo, a następnie choć znacznie słabsza rolników. Natomiast zaufanie, normy współdziałania i formy aktywności składające się na kapitał społeczny są obecne wśród rolników (głównie produkujących na rynek), i to w większym stopniu niż wśród mieszkańców średnich miast 19 Ibidem, s. 104.

119 Polska wieś Raport o stanie wsi czy w postawach personelu biurowego. Także elektrycy, monterzy i bezrobotni są grupą niekorzystającą z kapitału społecznego w takim stopniu jak rolnicy oraz mieszkańcy wsi. Naturalnie zarówno wyższa, jak i średnia kadra kierownicza to najbardziej aktywne społecznie i najlepiej zorganizowane grupy społeczno-zawodowe. Dodajmy, że charakteryzując świat wartości polskiego społeczeństwa, autorzy Diagnozy piszą: Wśród grup społeczno-zawodowych pieniądze najbardziej cenione są przez przedsiębiorców i pracowników sektora prywatnego oraz osoby bezrobotne, praca ( ) przez pracowników najemnych oraz bezrobotnych, uczciwość przez rolników i emerytów 20. Mieszkańcy wsi częściej od mieszkańców miast wiążą szczęście z Bogiem, a mieszkańców największych miast wyróżnia docenianie wolności, przyjaciół i pogody ducha. Jeśli więc poszukiwać w wiejskich wspólnotach wartości tradycyjnie kojarzonych z wsią, to Diagnoza Społeczna 2011 dostarcza nam przesłanek, by wierzyć, że je tam znajdziemy. Kolejnym źródłem wiedzy o kapitale społecznym polskiego społeczeństwa są wyniki systematycznie realizowanych przez CBOS sondaży poświęconych aktywności społecznej Polaków. Raport o stanie wsi z 2010 roku zawierał tezę o widocznych symptomach zmiany tradycyjnego, wiejskiego kapitału spajającego swoich w kapitał bardziej otwarty, łączący różne środowiska i grupy społeczne. Pokazał także wyraźną dla polskiej wsi nowość wzrost aktywności w organizacjach obywatelskich zarówno wszystkich jej mieszkańców, jak i rolników. Tabela Zaangażowanie w pracę społeczną Polaków w 2010 i 2012 roku (w %) Cechy społecznodemograficzne Respondenci pracujący dobrowolnie i nieodpłatnie Na rzecz swojego środowiska lub osób potrzebujących w poprzednim roku W organizacjach obywatelskich Na rzecz swojego środowiska, kościoła, osiedla, wsi, miasta lub potrzebujących Ogółem: Wieś Miasto 500 tys. i więcej Kadra kierownicza, inteligencja Pracownicy admin.-biurowi Pracujący na własny rachunek Rolnicy Dane CBOS: komunikat BS/16/2010, BS/23/ Ibidem, s

120 Społeczności wiejskie Najnowsze sondaże CBOS zdają się potwierdzać odnotowaną w Diagnozie Społecznej 2011 niezłą relatywnie kondycję kapitału społecznego w wiejskich i rolniczych środowiskach oraz kierunek zachodzących w nich zmian. Sondaż CBOS z 2012 roku pokazuje zmianę (tabela 3.13) w aktywności społecznej różnych grup społeczno-zawodowych przy utrzymywaniu się tendencji wzrostowej gotowości Polaków do działania na rzecz innych także w organizacjach obywatelskich. Ta sama tendencja (wzrostu poziomu kapitału społecznego) widoczna jest na polskiej wsi, co sprawia, że dotychczasowa przewaga wielkiego miasta nad wsią uległa wyraźnej redukcji. Dodajmy, że w miastach odnotowujemy pewien niewielki spadek aktywności obywatelskiej. Dystans miasto wieś wyrażał się w większej skłonności mieszkańców miast do działalności w formalnych organizacjach społecznych. Dzisiaj wieś i miasto dzieli w tym obszarze tylko 8 pkt. proc. (w 2010 roku 11 pp). Odpowiedzi na pytanie o konkretną aktywność na rzecz własnego środowiska w ubiegłym roku ujawniły, że jest ona wyraźnie częściej spotykana na wsi niż w mieście. Na poziomie deklaracji ogólnej dotyczącej zaangażowania w działanie na rzecz innych oba środowiska różni tylko jeden punkt procentowy. Także porównanie elity, czyli przedsiębiorców i kadry kierowniczej, która była i jest najlepiej zorganizowaną i najbardziej aktywną grupą społeczną, z rolnikami pokazuje zmianę. Praktycznie we wszystkich wymiarach kapitału społecznego przedstawiciele kadry kierowniczej i przedsiębiorcy (z wyjątkiem pracy w ubiegłym roku ) są coraz bardziej aktywni. Natomiast rolnicy w 2012 roku zmniejszyli nieco swoją dotychczasową aktywność w działalności na rzecz innych. I jakkolwiek zmiana nie jest wielka, to jednak widoczna. Jednak ta zmiana nie dotyczy osłabienia społecznej normy współpracy i współdziałania by nieść pomoc potrzebującym i rozwiązywać problemy własnego środowiska. Akceptacja polskiego społeczeństwa dla tej normy wzrosła od 2011 roku o 11 pp. Ten wzrost dotyczy także mieszkańców wsi (o 11 pp) i rolników (o 19 pp) (tabela 3.14). Jedyną znaczącą grupą, w której stało są inaczej, byli mieszkańcy wielkich miast, co sprawiło, ze przewaga wielkiego miasta nad wsią nieco stopniała. Kolejne pytanie dotyczy weryfikacji tezy o jakościowej zmianie wiejskiego kapitału społecznego; na ile ten kapitał traci swój tradycyjny, oparty na rodzinno-sąsiedzkich zasobach charakter i otwiera się na inne środowiska oraz podlega procesowi instytucjonalizacji w stabilne struktury organizacyjne. W tabeli 3.13 znajdujemy przesłanki do udzielenia pozytywnej odpowiedzi na drugie pytanie, czyli potwierdzenie zwiększającej się aktywności mieszkańców wsi i rolników w organizacjach sformalizowanych.

121 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela Przekonanie o słuszności normy współdziałania z innymi r. (w %) 2010 Cechy społecznodemograficzne prezentowanych zbiorowości Która z opinii dotyczących życia społecznego jest bliższa Pana(i) poglądom? Ludzie tacy jak ja:...działając wspólnie z innymi, mogą pomóc potrzebującym lub rozwiązać niektóre problemy środowiska, osiedla, wsi lub miasta...nawet działając wspólnie z innymi, nie są w stanie pomóc potrzebującym ani rozwiązać problemów swojego środowiska Wieś Miasta 501 tys. mieszk Rolnicy Przedsiębiorcy Kadra kier. specjalistów z wykształceniem wyższym Wieś Miasta do 20 tys. mieszk Miasta 501 tys. i więcej Kadra kier. specjalistów z wykształceniem wyższym 86 8 Rolnicy Przedsiębiorcy 88 9 Dane: CBOS, BS/10/2010, BS/19/2012. Odpowiedź na pierwsze pytanie o jakościowe zmiany w kapitale społecznym wsi jest bardziej złożona. Pewnych istotnych przesłanek dostarczają wyniki (tabela 3.15) sondażu CBOS, w którym jedno z pytań zmierzało do ustalenia, kto konkretnie jest środowiskiem, na rzecz którego dobrowolnie i nieodpłatnie działają osoby z otoczenia respondenta. Tabela Środowiska, na rzecz których działamy społecznie (w %) Cechy społeczno- -demograficzne Deklarujący, że w ich otoczeniu są osoby, o których wiadomo, że dobrowolnie i nieodpłatnie pracują na rzecz swego środowiska znajomych rodziny parafii sąsiadów pracy Ogółem Wieś Miasta do 20 tys tys. i więcej mieszkańców Kadra kierownicza, specjaliści Pracownicy adm.-biurowi Rolnicy Pracujący na własny rachunek Dane: CBOS BS/23/2012 (nie sumuje się do 100%, wybierano więcej niż jedną grupę). 121

122 Społeczności wiejskie... Okazuje się, że Polacy działają społecznie przede wszystkim na rzecz znajomych, rodziny i parafii. Sąsiedzi są ważniejsi i bliżsi niż środowisko pracy. Interesujące wydają się także różnice pomiędzy grupami społeczno- -demograficznymi, które chętniej i częściej działają nieodpłatnie i dobrowolnie na rzecz innych środowisk. Zatem mieszkańcy wsi i rolnicy pomagają częściej niż inni rodzinie, parafii i sąsiadom, czyli wspólnocie zbudowanej na bezpośrednich i bliskich relacjach oraz wspólnocie wiary. Łatwo uznać, że potwierdza to trwałość i stabilność tradycyjnego, skierowanego do wewnątrz własnego środowiska kapitału społecznego mieszkańców wsi oraz w większym stopniu rolników. Jednak trudno nie zauważyć, że środowisko pracy jest dla większości mieszkańców wsi bądź tożsame ze środowiskiem sąsiadów, jak w przypadku rolników, bądź środowiskiem oddalonym przestrzennie i społecznie jeśli pracuje się poza swoim wiejskim miejscem zamieszkania. Wielkie miasta są odmienne, ich mieszkańcy częściej pomagają znajomym niż sąsiadom. Podobnie kadra kierownicza i pracownicy administracyjno-biurowi, którzy częściej niż inne grupy działają nie tylko na rzecz znajomych, lecz także na rzecz środowiska pracy. Przedsiębiorcy łączą pracę społeczną dla znajomych z działalnością dla parafii i w tym są podobni do rolników. Kończąc rozważania nad kapitałem społecznym mieszkańców wsi, warto dodać, że sondaże CBOS realizowane w 2011 i 2012 roku nie mogły całkiem abstrahować od kontekstu, którym dla działalności na rzecz innych jest dzisiaj światowy kryzys gospodarczy. Trudno o mocne i wystarczająco wiarygodne przesłanki tezy o wpływie poczucia zagrożenia kryzysem gospodarczym na zwiększoną gotowość Polaków do współpracy z innymi. Niemniej jednak warto dostrzec pewne prawdopodobieństwo takiej zbieżności postaw. W sondażu CBOS 21 poświęconym społecznemu postrzeganiu światowego kryzysu gospodarczego pytano o to, na ile respondent obawia się, że kryzys dotknie także jego rodzinę. W 2012 roku odpowiedzi tak udzieliła zdecydowana większość, bo 81% Polaków, nieco więcej (85%) przedsiębiorców, mniej (77%) przedstawicieli kadry kierowniczej oraz 79% rolników. Jednak najciekawszy sondaż CBOS dotykający tej kwestii pt. Dobroczynność Polaków w czasach światowego kryzysu 22 przynosi wyniki skłaniające do wiązania naszej dobroczynności z kryzysem gospodarczym. Rafał Boguszewski pisze; Wyniki ostatnich dwu pomiarów wskazują na najwyższy od początku monitorowania tej kwestii odsetek osób deklarujących finansowe wspieranie akcji charytatywnych (od roku 2010 wzrost o 13 punktów). I dalej: Ogólny wskaźnik dobroczynności ( ) liczony dla ogółu dorosłych Polaków ( ) jest istotnie wyższy niż w latach CBOS BS/2/ CBOS BS/15/2012.

123 Polska wieś Raport o stanie wsi Dodajmy, że poświęcanie innym swojej pracy i swojego czasu cechuje przede wszystkim zamożnych i najlepiej wykształconych Polaków, czyli kadrę kierowniczą, specjalistów wyższego szczebla oraz przedsiębiorców, a także osoby praktykujące religijnie kilka razy w tygodniu. To zapewne tłumaczy relatywnie wysoki jak na niski poziom wykształcenia i niewielkie dochody poziom dobroczynności rolników i mieszkańców wsi. Podsumowanie 1. Struktura agrarna polskiego rolnictwa oraz kierunek migracji raczej z miasta na wieś niż odwrotnie a także poglądy mieszkańców wsi na temat roli obszarów wiejskich, w których dominującą pozycję zajmuje produkcja żywności i ochrona środowiska, pozwalają postawić tezę o skłanianiu się mieszkańców polskiej wsi ku wizji jej stabilnego, ewolucyjnego, a zarazem zrównoważonego rozwoju. Bez rewolucyjnych zmian i wymuszanych polityką państwa migracji za chlebem. 2. Mieszkańcy miast zarabiają więcej niż mieszkańcy wsi, jakkolwiek dochody ich gospodarstw domowych są do siebie zbliżone. Poziom dochodów w przeliczeniu na osobę jest w grupie rolników i mieszkańców wsi wyraźnie niższy i sytuuje ich bliżej osób utrzymujących się z niezarobkowych źródeł niż w grupie pracowników, przedsiębiorców, mieszkańców miast, a nawet emerytów. Opinia o gwałtownym wzroście zamożności rolników jest bardziej stereotypem niż wiarygodną diagnozą. Ci, którym wiedzie się nie najlepiej materialnie, jak bezrobotnym, rolnikom, emerytom i mieszkańcom wsi, patologie zagrażają w mniejszym stopniu niż mieszkańcom miast czy wyższej i średniej kadrze kierowniczej. Dobrostan społeczny, czyli posiadanie wsparcia społecznego jest częściej udziałem mieszkańców wsi niż miast. Także rolnicy produkujący na rynek cieszą się dobrostanem społecznym na poziomie średniego personelu biurowego i elektryków, czyli są tym grupom bliżsi niż w materialnym wymiarze jakości życia. Wskaźniki dobrobytu materialnego potwierdzają niską pozycję zajmowaną w hierarchii zamożności przez mieszkańców wsi i rolników. 3. Kapitał społeczny polskiej wsi jest mocną stroną jej mieszkańców, szczególnie rolników. Nawet jeśli nowe badania CBOS pokazują, że wciąż jest on bardziej rodzinno-sąsiedzko-parafialny niż kapitał społeczny zamożnych mieszkańców wielkich miast działających na rzecz znajomych i środowisk pracy, to jego poziom jest relatywnie wysoki i, co ważne, obecny w działalności obywatelskiej w stowarzyszeniach i organizacjach społecznych. Mocną stroną kapitału społecznego wsi jest wysoka akceptacja norm współpracy i współdziałania związana z religijnością i przejawiająca się także w aktywności na rzecz parafii. 123

124

125 Artur Bołtromiuk * Rozdział 4. Rozwój gospodarczy wsi a stan środowiska naturalnego współzależności, konflikty i oddziaływania polityki W celach polityki rozwoju obszarów wiejskich i wielu instrumentach wspólnotowej polityki rolnej coraz lepiej znajduje odzwierciedlenie koncepcja zrównoważonego rozwoju (sustainable development), która wprowadza do ekonomii rozwoju kwestię skutecznego harmonizowania trzech sfer: gospodarczej, społecznej i środowiskowej (równie w tej koncepcji ważnej i traktowanej jako istotny element społecznego dobrobytu) oraz założenie dbałości o interesy przyszłych pokoleń (kategoria sprawiedliwości międzygeneracyjnej), dzięki czemu niweluje pewne niedostatki wcześniejszych teorii rozwoju, wprawdzie bardziej eleganckich formalnie, ale nierzadko dość odległych od realnych procesów rozwojowych. Tymczasem szerokie włączenie do analiz ekonomicznych czynnika środowiska i dłuższa perspektywa czasowa oceny przyrodniczych i społecznych skutków gospodarowania pozwalają precyzyjniej zdiagnozować specyfikę obszarów wiejskich, z których znaczna część podlega ochronie prawnej, a także określić kierunki/scenariusze ich rozwoju adekwatne do potrzeb i człowieka, i przyrody. Zrównoważony rozwój polega bowiem na dokonywaniu zmian prorozwojowych w systemie ekonomicznym i społecznym przy jednoczesnym ograniczaniu bądź eliminacji niekorzystnych zmian w systemie przyrodniczym. Systemy te zmieniają się z różną prędkością, ich wektory są zwykle różnokierunkowe, ale schemat działania jest jeden: rozwój gospodarczy musi wspierać postęp społeczny i respektować konieczność ochrony środowiska. Należy podkreślić, że współcześnie sustainable development stanowi przynajmniej jako hasło niemal nieodłączny element polityk, strategii i planów opracowywanych na szczeblach międzynarodowych, krajowych, regionalnych i lokalnych. Pojęcie to urosło już do rangi słowa-klucza uwzględnianego w konstytucjach i ustawach. Mimo to kwestie ochrony środowiska są wciąż trudne do pogodzenia z realizacją wizji szybkiego rozwoju gospodarczego, wdrażanie zasad zrównoważonego rozwoju wciąż budzi wątpliwości i kontrowersje, a w społecznej rzeczywistości przejawy stosowania tego podejścia pozostają nadal słabo zauważalne. * Dr Artur Bołtromiuk, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN. 125

126 Rozwój gospodarczy wsi... Wielowymiarowe współzależności między gospodarką rolną a środowiskiem przyrodniczym są coraz wyraźniej dostrzegane i w dużym zakresie uwzględnianie w celach i instrumentach Wspólnej Polityki Rolnej (WPR) transfery środków publicznych do rolnictwa w coraz większym stopniu nabierają charakteru zapłaty za świadczenia rolnika na rzecz przyrody i krajobrazu, które stanowią dobra publiczne w myśl zasady public money for public goods. Wychodzi się tu z założenia, że skuteczna ochrona środowiska nie polega jedynie na zapisie prawnym i jego egzekwowaniu, ale także na sprawnym mechanizmie finansowania usług prośrodowiskowych realizowanych przez prywatne podmioty gospodarcze. Efekty środowiskowe WPR są jeszcze w Polsce mało widoczne i przez to trudne w interpretacji, niemniej warto możliwie wcześnie podejmować próby ich identyfikacji. Okazuje się, że oddziaływanie programów unijnego wsparcia na zasoby i walory lokalnego środowiska przyrodniczego ma charakter z jednej strony pozytywny w postaci np. zainicjowania świadomych działań rolników na rzecz środowiska, co najczęściej sprowadza się do wyraźnego ograniczenia odłogowania użytków rolnych i zmniejszenia ryzyka zanieczyszczeń wód, z drugiej zaś strony negatywny chodzi tu o przyspieszenie tempa wzrostu intensywności produkcji rolnej gospodarstw towarowych wywierającej większą presję na przyrodę. Jednakże pozytywny efekt środowiskowy unijnych instrumentów a zwłaszcza programu rolnośrodowiskowego i programu wsparcia obszarów o niekorzystnych warunkach gospodarowania (ONW), a więc programów zachęcających beneficjentów do wykorzystywania rolniczego terenów mało opłacalnych ekonomicznie, ale cennych przyrodniczo co najmniej równoważy niekorzystne rezultaty działań przyspieszających zmiany strukturalne w rolnictwie (renty strukturalne, wsparcie młodych rolników, melioracje, scalenia gruntów), które potencjalnie zagrażają różnorodności biologicznej obszarów wiejskich 1. W wielu gospodarstwach, a szczególnie w dużych, towarowych, wzrost dochodów będący rezultatem transferu środków publicznych, wzrostu cen płodów rolnych i wzrostu kwalifikacji zawodowych rolników na skutek finansowanych szkoleń i doradztwa implikuje wzrost intensywności gospodarowania. Należy tu podkreślić, że również przy braku unijnych impulsów rozwojowych intensyfikacja polskiego rolnictwa towarowego miałaby miejsce, tylko przebiegłaby w wolniejszym tempie oraz co bardzo istotne z punktu widzenia ochrony przyrody bez konieczności przestrzegania wymogów środowiskowych, jakie nakładają prawo i fundusze unijne, w szczególności zasada cross-compliance. Ważne jest jednak, aby przyspieszony rozwój polskiej wsi i rolnictwa dzięki dostępowi do funduszy W przypadku innych zasobów środowiskowych (wody, gleby, powietrza) o stopniu zagrożenia równowagi ekologicznej decyduje bardziej poziom wiedzy agrotechnicznej niż poziom intensywności produkcji.

127 Polska wieś Raport o stanie wsi strukturalnych i instrumentów cenowo-rynkowych WPR był rzeczywiście (na poziomie konkretnych działań i alokacji środków budżetowych), a nie tylko formalnie (na poziomie deklaracji, zapisów w aktach prawnych i dokumentach strategicznych) zgodny z koncepcją sustainable development Rolnicze gospodarowanie zasobami środowiska i jego implikacje Rolnictwo od zawsze w istotny sposób wpływało na jakość zasobów i walorów środowiska przyrodniczego i nadal kształtuje ich charakter. Związki te mają charakter dwustronny: jakość zasobów środowiskowych determinuje wielkość i kierunki produkcji rolniczej, a gospodarka rolna zmienia zastane ekosystemy, kształtuje krajobraz, wpływa na jakość poszczególnych składników przyrody. Pierwotne ekosystemy, takie jak w naszej szerokości geograficznej lasy i bagna, po objęciu ich użytkowaniem rolniczym wprawdzie radykalnie zmieniły biologiczne oblicze, lecz relatywnie szybko ustaliła się tam nowa równowaga środowiskowa, która dzięki tradycyjnym formom gospodarowania utrzymała się w Polsce do połowy XX wieku. Trudno ocenić, czy inny skład gatunkowy roślin i zwierząt zamieszkujących nowe, ukształtowane przez rolnictwo siedliska w pełni zastąpił wcześniejsze bogactwo przyrodnicze. Niemniej obecnie uznaje się, że ekstensywnie użytkowane agroekosystemy, których nie pozostało już zbyt wiele w skali UE, są bardzo cenne z punktu widzenia ich różnorodności biologicznej i ze wszech miar warte zachowania. Naruszenie równowagi i obniżenie jakości zasobów środowiskowych przyniosła powojenna intensyfikacja gospodarki rolnej poprzez realizowane w dużej skali melioracje oraz wprowadzenie do produkcji chemii rolnej i środków plonotwórczych. Tendencje te osłabły w okresie transformacji gospodarczej, ale pojawiło się nowe zagrożenie zaniechanie produkcji rolniczej, która na terenach marginalnych w warunkach ekstensywnego gospodarowania stała się nieopłacalna. Istotnym czynnikiem wielokierunkowo oddziałującym na relacje rolnictwo środowisko stała się po 1 maja 2004 wspólnotowa polityka rolna. Z jednej strony, uruchomienie programu rolnośrodowiskowego oraz wprowadzenie, a później stopniowe rozszerzanie wymogów cross-compliance, stworzyło ekonomiczne bodźce do ekologizacji rolniczego użytkowania gruntów i ich ochrony. Z kolei dopłaty bezpośrednie i w ramach ONW skłoniły do ponownego rolniczego zagospodarowania odłogów i ugorów oraz osłabiły tendencje do porzucania pracy na roli, utrwalając jednocześnie rozdrobnioną strukturę agrarną. Z drugiej strony, dzięki dostępowi do unijnych funduszy rolnych i poprawie relacji cenowych poważnie osłabły ekonomiczne bariery intensyfikacji, co w przypadku zwłaszcza większych gospodarstw skutkowało reintensyfikacją produkcji. 127

128 Rozwój gospodarczy wsi Współcześnie środowisko przyrodnicze obszarów wiejskich podlega bardzo zróżnicowanej presji powodowanej, z jednej strony, intensyfikacją produkcji rolnej, z drugiej zaś zaniechaniem użytkowania gruntów rolnych, co w obydwu przypadkach prowadzi do utraty biologicznego zróżnicowania i walorów krajobrazowych. Najczęściej i najwyraźniej widoczne są negatywne interakcje, wynikające z nieuwzględniania powiązań stosowanych intensywnych technologii produkcji rolnej z mechanizmami funkcjonowania ekosystemów. Przejawiają się one m.in. w upraszczaniu płodozmianów, zwiększaniu powierzchni monokultur, eliminacji drobnych biotopów (zakrzaczeń śródpolnych, oczek wodnych), a także (choć w coraz mniejszym stopniu) nadmiernym, nieuzasadnionym technologicznie zużyciem nawozów mineralnych i organicznych oraz środków ochrony roślin bądź błędami w ich stosowaniu. Zagrożeniem bogactwa przyrodniczego obszarów wiejskich ze strony rolnictwa jest także paradoksalnie marginalizacja i opuszczanie użytków rolnych. Rezygnacja z uprawy ziemi nie powoduje bowiem automatycznego, samoistnego odtworzenia pierwotnych układów przyrodniczych. Wcześniejsza długotrwała ingerencja człowieka w ekosystemy trwale zmieniła bowiem ich charakter i kontynuacja ekstensywnej gospodarki rolnej staje się niezbędnym środkiem do zachowania poszczególnych elementów środowiska. Instrumentem WPR, który w największym stopniu może zmniejszyć zagrożenia związane z intensyfikacją produkcji rolnej a w założeniu przyczynić się do ochrony środowiska, poprawy bezpieczeństwa żywności oraz zdrowotności i dobrostanu zwierząt jawi się zasada zgodności środowiskowej (cross-compliance), wprowadzana stopniowo w UE wraz z ewoluowaniem wspólnotowej polityki, a od 2007 roku w pełni egzekwowana w krajach starej piętnastki. W Polsce i pozostałych nowych krajach członkowskich wszystkie przepisy mają być zgodne z tą zasadą od 2013 roku, co również powinno znacznie osłabić negatywne efekty zewnętrzne rolnictwa w tej części kontynentu. Zgodność środowiskowa oznacza uzależnienie wysokości uzyskiwanych płatności bezpośrednich oraz płatności Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata (PROW ) od spełnienia przez rolników wielu wymagań i norm dotyczących utrzymania gruntów wchodzących w skład gospodarstwa w dobrej kulturze rolnej zgodnej z ochroną środowiska (Good Agricultural and Environmental Conditions GAEC) oraz podstawowych wymogów z zakresu gospodarowania (Statutory Management Requirements SMR). Normy w zakresie GAEC już od 2004 roku obowiązywały krajowych producentów rolnych ubiegających się o dopłaty bezpośrednie. Szerszy zakres zobowiązań wiązał się z korzystaniem z płatności ONW, realizacją programu rolnośrodowiskowego czy dofinansowaniem z unijnych środków inwestycji w gospodarstwach rolnych. Wówczas rolnik musiał dodatkowo stosować się do zasad zwykłej dobrej praktyki rolniczej na obszarze

129 Polska wieś Raport o stanie wsi całego gospodarstwa niezależnie od tego, jaką część jego powierzchni objęto dodatkowym wsparciem. Od 1 stycznia 2009 roku w ramach SMR w obszarze środowisko wprowadzone zostały nowe wymagania chroniące dziką faunę i florę, a zwłaszcza dzikie ptactwo i cenne siedliska przyrodnicze, wody gruntowe przed zanieczyszczeniem niektórymi substancjami niebezpiecznymi, w tym azotanami pochodzenia rolniczego, oraz gleby, w szczególności przy stosowaniu osadów ściekowych w rolnictwie. Docelowo otrzymanie płatności bezpośrednich zgodnie z zasadą cross-compliance będzie uwarunkowane przestrzeganiem przez rolników wszystkich obowiązujących norm prawnych, w tym zwłaszcza dotyczących ochrony środowiska, zdrowia publicznego, dobrostanu zwierząt oraz sposobów użytkowania gruntów niepogarszających ich jakości, zawartych w 15 dyrektywach i 4 rozporządzeniach UE. Nieprzestrzeganie standardów środowiskowych grozi zmniejszeniem, a nawet zawieszeniem transferu unijnych środków dopłaty będą redukowane proporcjonalnie do charakteru (zaniedbanie lub celowe działanie), powtarzalności (incydentalne lub częste) i skali (zasięg, dotkliwość i trwałość zagrożenia środowiska, zdrowia ludzi, zwierząt) tzw. niezgodności. Sankcje wobec rolników niespełniających wymogów będą wiązać się z obniżeniem o 1 5% płatności bezpośrednich w danym roku. Jeśli stwierdzone w ramach kontroli niezgodności z przepisami nie zostaną usunięte, w kolejnych latach redukcja może wzrosnąć do 15 20% całkowitej kwoty wsparcia, a w przypadku wieloletnich, celowych uchybień wynieść nawet 100%. W warunkach obowiązywania zasady cross-compliance płatności ONW, nie mówiąc już o rolnośrodowiskowych, nadal będą odgrywać ważną rolę w ochronie przyrody obszarów wiejskich, gdyż konsekwencje nieprzestrzegania standardów są tu znacznie dotkliwsze niż w odniesieniu do płatności bezpośrednich nie będzie wypłacona cała należna kwota dotacji. Zasada ta ma zatem charakter sankcji finansowej za uchylanie się od obowiązku przestrzegania wymogów środowiskowych, a jej realizacja, ze względu na zasięg oddziaływania, powinna przynieść relatywnie największe, spośród wszystkich instrumentów WPR, korzyści przyrodzie obszarów wiejskich dzięki upowszechnieniu dobrych praktyk rolniczych oraz podniesieniu świadomości ekologicznej producentów. W latach skontrolowano pod względem przestrzegania zasady cross-compliance łącznie ponad 5,6 mln ha UR zlokalizowanych w 400 tys. gospodarstw. Niezgodności stwierdzono na 1,9% kontrolowanych powierzchni u 10,4% beneficjentów płatności bezpośrednich (tabela 4.1). Jednakże dopiero od 2009 r. zastosowane zostały sankcje finansowe wobec rolników nieprzestrzegających wymogów środowiskowych w 2009 r. dotknęły one 1419 gospodarstw na łączną kwotę 4559,9 tys. zł, zaś w 2010 r gospodarstw na kwotę 1696,1 tys. zł. 129

130 Rozwój gospodarczy wsi... Tabela 4.1. Wyniki kontroli realizacja zasady cross-compliance w latach w latach Wyszczególnienie Liczba beneficjentów płatności bezpośrednich skontrolowanych pod kątem przestrzegania zasady cross- -compliance (c-c) % skontrolowanych beneficjentów (w odniesieniu do liczby pobierających w danym roku dopłaty bezpośrednie) Powierzchnia kontrolowana Liczba beneficjentów, u których stwierdzono nieprawidłowości w realizacji c-c Powierzchnia UR, na których stwierdzono nieprawidłowości w realizacji c-c Źródło: ARiMR Oddziaływanie rolnictwa na środowisko ma również charakter pozytywny. Dotyczy przede wszystkim rolnictwa ekstensywnego wspieranego polityką rolną UE (program rolnośrodowiskowy) i respektującego biologiczne współzależności, które w niewielkim stopniu ingeruje w procesy przyrodnicze i sprzyja zachowaniu równowagi środowiskowej oraz tradycyjnego krajobrazu rolniczego. Pozornie zacofane z punktu widzenia industrialnego paradygmatu rozwoju gospodarki rolnej, współcześnie staje się odpowiedzią na większość problemów związanych z dyktatem intensyfikacji. Jednak jeszcze do niedawna (ze względów społeczno-ekonomicznych) taki sposób gospodarowania był nieopłacalny. Tę sytuację zmieniło dopiero objęcie polskiego rolnictwa instrumentarium WPR, a w jego ramach możliwość uzyskania dopłat z programu rolnośrodowiskowego do niskonakładowej, proekologicznej gospodarki rolnej. Ten rodzaj wsparcia, w myśl koncepcji internalizacji zewnętrznych korzyści, pozwala zrekompensować prywatne koszty wytworzenia dóbr publicznych, np. koszty utrzymania rolniczego gospodarowania na terenach marginalnych, koszty rezygnacji z intensyfikacji produkcji. Należy pamiętać, że takie dobra na ogół przegrywają konkurencję z dobrami prywatnymi, gdy brak rynkowego popytu na nie, a państwo nie interweniuje. Efekty realizacji programu rolnośrodowiskowego można rozpatrywać w trzech płaszczyznach: przyrodniczej, ekonomicznej i społecznej, co wyraźnie podkreśla jego

131 Polska wieś Raport o stanie wsi zrównoważony charakter. Korzyści przyrodnicze wynikają z dostosowania metod i warunków produkcji rolnej do wysokich wymogów ochrony siedlisk i gatunków. Rolnik prowadzący działalność na gruntach o dużych walorach przyrodniczych, gospodarując na nich w sposób przyjazny dla środowiska, przyczynia się do ochrony różnorodności biologicznej. Korzyści ekonomiczne w skali mikro, to przede wszystkim dodatkowe źródło dochodów dla rolników świadczących usługi na rzecz przyrody, zaś w skali makro atrakcyjniejsze środowisko zwiększające możliwości jego pozarolniczego wykorzystania (np. na potrzeby turystyki wiejskiej). Korzyści społeczne wiążą się zarówno z większą legitymizacją finansowego wsparcia rolnictwa, podniesieniem świadomości ekologicznej producentów rolnych, jak i z podtrzymaniem żywotności często peryferyjnie położonych obszarów wiejskich o wysokich walorach przyrodniczych. Program rolnośrodowiskowy to dobra alternatywa gospodarowania rolniczego na obszarach sieci Natura 2000, na których utrzymanie (lub przywrócenie) ekstensywnego rolnictwa jest często konieczne do zachowania lub odtworzenia chronionych siedlisk fauny i flory. Jest to o tyle istotne, że użytkowane rolniczo tereny zlokalizowane w tej ekologicznej sieci zajmują około 2,3 mln ha (tabela 4.2), stanowiąc około 38% powierzchni Natury 2000 i 14% ogółu użytków rolnych kraju. Tabela 4.2. Struktura użytkowania gruntów na obszarach sieci Natura 2000 według typów i form pokrycia terenu klasyfikacji CORINE Land Cover (2010) Typy pokrycia terenu Tereny antropogeniczne Tereny rolne Lasy i ekosystemy seminaturalne Formy pokrycia terenu Powierzchnia ha % Zabudowa miejska ,64 Tereny przemysłowe, handlowe i komunikacyjne ,05 Kopalnie, wyrobiska i budowy ,07 Miejskie tereny zielone i wypoczynkowe ,05 Grunty orne ,77 Uprawy trwałe ,05 Łąki i pastwiska ,32 Obszary upraw mieszanych ,16 Lasy ,35 Zespoły roślinności drzewiastej i krzewiastej ,11 Tereny otwarte, pozbawione roślinności lub z rzadkim pokryciem roślinnym ,19 Obszary podmokłe Śródlądowe obszary podmokłe ,26 Obszary wodne Wody śródlądowe ,62 Wody morskie ,36 Razem ,0 Źródło: GDOŚ. 131

132 Rozwój gospodarczy wsi... Rozpatrując wykorzystywane dotychczas w kraju instrumentarium WPR z punktu widzenia możliwości implementowania koncepcji zrównoważonego rozwoju w odniesieniu do obszarów wiejskich, warto określić charakter poszczególnych działań wspierających rozwój wsi i rolnictwa, które zostały zawarte w Planie Rozwoju Obszarów Wiejskich (PROW) na lata i oraz w Sektorowym Programie Operacyjnym Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich (SPOR) realizowanym w poprzednim okresie programowania funduszy strukturalnych UE. Należy podkreślić, że wielofunkcyjny charakter obu PROW i SPOR to ich immanentna cecha zarówno na poziomie celów, jak i poszczególnych zadań. Jednostkowe działanie może być bowiem równolegle ukierunkowane na produkcję dóbr prywatnych oraz na dostarczanie dóbr publicznych, w związku z czym funkcje gospodarcze, społeczne i środowiskowe danego instrumentu wsparcia nie wykluczają się, a częstokroć ulegają wzmocnieniu. Jako przykład mogą posłużyć: dostosowanie gospodarstw rolnych do standardów UE, rozwój i ulepszanie infrastruktury technicznej związanej z rolnictwem, a także niektóre warianty (pakiety) programu rolnośrodowiskowego rolnictwo ekologiczne i rolnictwo zrównoważone. Są to instrumenty integralnie związane z produkcją, ale osłabiając presję na środowisko i modyfikując system gospodarowania, realizują zarazem cele ochrony wód, gleb, różnorodności biologicznej oraz kształtowania lokalnego krajobrazu. W odniesieniu do 27 działań realizowanych w ramach trzech programów wsparcia 10 można jednoznacznie przypisać sferze ekonomicznej, 4 sferze społecznej, a 3 sferze środowiskowej. W przypadku 7 działań trudno arbitralnie zakwalifikować je do jednej sfery, zaś 3 mają charakter wielokierunkowy, zawierający wszystkie trzy składowe sustainable development (tabela 4.3). Przyjmując założenie, że rozdysponowanie środków finansowych na realizację poszczególnych grup działań o charakterze ekonomicznym, społecznym i środowiskowym odzwierciedla przyjętą w ramach unijnych wytycznych i ograniczeń polityczną hierarchię tych trzech sfer, można pokusić się o identyfikację krajowych priorytetów zrównoważonego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich 2. Zastrzeżenia, z punktu widzenia realizacji celów środowiskowych, może budzić dystrybucja środków finansowych programów PROW i SPOR (rysunek 4.2). Struktura budżetu omawianych funduszy, wcześniejsze doświadczenia programu SAPARD i naukowy dyskurs o rozwoju obszarów wiejskich wskazują, że cele środowiskowe WPR są w Polsce postrzegane jako mniej istotne w relacji do celów gospodarczych Przy szacowaniu struktury budżetu unijnego wsparcia działań zakwalifikowanych do dwóch sfer przyjęto zasadę, że oddziaływaniu zidentyfikowanemu jako podstawowe (na pierwszym miejscu) przyporządkowano 2/3 wydatkowanej kwoty działania, zaś dodatkowemu (drugie miejsce) 1/3. W przypadku działań o charakterze wielokierunkowym wydatki na nie podzielono równomiernie między trzy sfery.

133 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela 4.3. Charakter działań PROW , SPOR i PROW Charakter działania Procent budżetu Wydatki publiczne (mln euro) Działanie PROW (budżet: 17,42 mld euro) Wydatki publiczne (mln euro) Działanie PROW , SPOR (budżet: 5,38 mld euro) ONW 957,8 ONW 2 448,7 14,94 społeczny; środowiskowy Renty strukturalne 534,9 Renty strukturalne 2 549,6 13,53 społeczny Program rolnośrodowiskowy 218,9 Program rolnośrodowiskowy 2 314,9 11,12 środowiskowy Inwestycje w gospodarstwach 603,9 Modernizacja gospodarstw rolnych 1 849,1 10,76 ekonomiczny Rozwój infrastruktury technicznej 40,7 Podstawowe usługi dla wsi 1 541,3 6,94 ekonomiczny; środowiskowy Poprawa przetwórstwa i marketingu 464,3 Zwiększanie wartości dodanej 932,0 6,13 ekonomiczny - - Tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw 1 023,6 4,49 ekonomiczny Gospodarstwa niskotowarowe 329,1 Gospodarstwa niskotowarowe * 590,0 4,03 ekonomiczny; społeczny LEADER + 18,8 LEADER 787,5 3,54 społeczny Gospodarka zasobami wodnymi 132,0 Poprawa i rozwój infrastruktury związanej ekonomiczny z rolnictwem i leśnictwem 637,5 3,47 Scalanie gruntów 21,3 ekonomiczny Odnowa wsi 112,5 Odnowa wsi 589,6 3,08 społeczny Uzupełnienie płatności bezpośrednich 682, ,99 społeczny Dostosowanie do standardów UE 637, ,79 ekonomiczny; środowiskowy Zalesianie gruntów rolnych 84,7 Zalesianie gruntów rolnych 513,5 2,62 środowiskowy Młody rolnik 173,3 Młody rolnik 420,0 2,60 ekonomiczny Różnicowanie działalności gosp. 107,1 Różnicowanie działalności gospodarczej 345,6 1,99 ekonomiczny; społeczny Usługi doradcze, szkolenia 73,7 Usługi doradcze, szkolenia 258,0 1,46 wielokierunkowy Pomoc techniczna 45,5 Pomoc techniczna 266,6 1,37 wielokierunkowy Grupy producentów rolnych 6,4 Grupy producentów rolnych, informacja 170,0 0,77 ekonomiczny Projekty SAPARD 119, ,53 wielokierunkowy Odtwarzanie zniszczonych lasów 12,5 Odtwarzanie zniszczonych lasów 100,0 0,49 środowiskowy - - Systemy jakości żywności 80,0 0,46 ekonomiczny; środowiskowy Źródło: opracowanie własne na podstawie danych ARiMR. 133

134 Rozwój gospodarczy wsi... i społecznych. Stąd też zainteresowanie rozwiązywaniem problemów ochrony środowiska obszarów wiejskich widoczne jest bardziej na poziomie deklaracji niż decyzji o przeznaczeniu odpowiednich do wagi zagadnienia środków finansowych. Można wręcz odnieść wrażenie, że realizacja działań nakierowanych bezpośrednio na sferę środowiskową WPR została wymuszona przez UE, co w dużej mierze jest prawdą. PROW i SPOR PROW prow PROW-y i SPOR charakter ekonomiczny (produkcyjny) ( ) charakter społeczny (socjalny) charakter środowiskowy (ochronny) Rysunek 4.1. Struktura wydatków publicznych WPR na rozwój (zrównoważony) polskiego rolnictwa i wsi w latach Źródło: opracowanie własne. 134 Sytuacja uległa znacznej poprawie w bieżącym okresie programowania, gdy w drugim filarze WPR pojawiła się, jako jedna z czterech obligatoryjnych, oś środowiskowa, wobec czego udział środków zarezerwowanych na wsparcie ochrony środowiska obszarów wiejskich wzrósł z 17,4 do 25,6%. Należy przy tym dodać, iż budżet obecnego PROW jest ponadtrzykrotnie większy od środków wydatkowanych w ramach wcześniej realizowanych programów. Wśród czterech najbardziej kosztownych działań PROW , na które przeznaczono łącznie 52,6% budżetu, dwa pośrednio (płatności ONW) i bezpośrednio (program rolnośrodowiskowy) wiążą się z realizacją celów środowiskowych. W całym analizowanym okresie udział płatności transferowych bezpośrednio związanych ze wspieraniem działań chroniących wiejskie środowisko przyrodnicze (program rolnośrodowiskowy, zalesienia, odtwarzanie lasów) wynosi 14,2% budżetu działań WPR, zaś związanych pośrednio (ONW, dostosowanie do standardów unijnych, rozwój infrastruktury technicznej, systemy jakości żywności) 25,0%. Zdecydowana większość publicznego wsparcia rolnictwa (biorąc pod uwagę również płatności bezpośrednie) została jednak przeznaczona na działania stymulujące rozwój gospodarczy. Taka hierarchia celów ma jednak swoje uzasadnienie, gdyż należy możliwie szybko zmniejszyć dystans rozwojowy dzielący polskie rolnictwo od rolnictwa wyżej rozwiniętych krajów UE. Tym bardziej że spodziewana liberalizacja zasad handlu artykułami

135 Polska wieś Raport o stanie wsi rolno-spożywczymi w ramach WTO może poważnie ograniczyć zakres i instrumentarium bezpośredniego wsparcia unijnego rolnictwa, a także jego ochronę przed konkurencją z krajów trzecich. Ewentualne zmniejszenie możliwości udzielania publicznej pomocy dla rolnictwa prawdopodobnie w najmniejszym stopniu będzie dotyczyć projektów związanych z ochroną rolniczego i wiejskiego środowiska (jak dotąd nie budzą one zastrzeżeń na forum WTO, chociaż może się to zmienić), w przyszłości zatem obszary wiejskie będą otrzymywać wsparcie przede wszystkim z tego tytułu. Wykorzystywanie obecnie w pierwszej kolejności innych, jeszcze dopuszczalnych, możliwości finansowania gospodarki rolnej jest więc w dużej mierze racjonalne. Biorąc pod uwagę wielkość środków finansowych przeznaczonych na poszczególne działania obu PROW i SPOR, należy stwierdzić, że znaczący wpływ na środowiskową sferę zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich w skali całego kraju mogło mieć zaledwie kilka z nich. Korzystne potencjalne oddziaływanie na środowisko należy przypisać przede wszystkim: wspieraniu działalności rolniczej na obszarach ONW oraz wspieraniu przedsięwzięć rolnośrodowiskowych, a także, mimo znacznie mniejszej skali finansowania dostosowaniu gospodarstw do standardów UE i zalesianiu gruntów rolnych. Z uwagi na wysoki, ponad 10%, udział w budżecie WPR (tabela 4.3) warto także zwrócić uwagę na środowiskowe skutki dwóch innych działań: rent strukturalnych oraz modernizacji gospodarstw rolnych (w poprzednim okresie: inwestycji w gospodarstwach). W przypadku pozostałych działań ich zasięg zarówno pozytywnego, jak i negatywnego oddziaływania na środowisko będzie miał jedynie lokalne znaczenie, mało widoczne na poziomie kraju ze względu na ograniczoną liczbę projektów/gospodarstw, które otrzymały wsparcie. Uwaga ta dotyczy w zasadzie wszystkich instrumentów, których udział w całkowitym budżecie obu programów nie przekroczył 5%. Za najważniejsze efekty wspierania rozwoju wsi i rolnictwa z funduszy unijnych oddziałujące bezpośrednio i pośrednio na środowisko przyrodnicze obszarów wiejskich należy uznać: zainicjowanie świadomych działań i procesów sprzyjających zachowaniu walorów przyrodniczych i krajobrazowych przestrzeni rolniczej 3, ograniczenie tendencji do wycofywania się z ekstensywnej, ważnej z punktu widzenia ochrony przyrody, produkcji rolniczej na terenach marginalnych, przyspieszenie, nieuniknionych jednakże, zmian poziomu intensywności oraz dynamiki wzrostu towarowości większych obszarowo gospodarstw. Należy zdawać sobie sprawę, że działania PROW i SPOR w pierwszym okresie programowania nie były i nadal nie umieją rozwiązać 3 Należy tu jednak wskazać na nietrwałość tych działań z uwagi na ekonomiczne, a nie świadomościowe motywacje (kryteria wyboru) rolników oraz wyłączne oddziaływanie państwa, a nie rynku na podejmowane decyzje gospodarcze. 135

136 Rozwój gospodarczy wsi... wszystkich problemów środowiskowych obszarów wiejskich, gdyż odnosiły się głównie do poziomu gospodarstw rolnych oraz, w niewielkim stopniu, do najmniejszych jednostek administracyjnych gmin (chociaż w PROW gminom zaoferowano dużo większe środki, z których można finansować rozwój podstawowych usług dla gospodarki i ludności wiejskiej). Znaczna część problemów niedostatku infrastruktury technicznej, w tym gospodarka odpadami i wodno-ściekowa, musi być rozwiązywana przy wykorzystaniu innych środków, pochodzących z funduszy strukturalnych czy funduszu spójności. Otwartą kwestią pozostaje trwałość efektów podejmowanych działań prośrodowiskowych nie tyle może ze względu na osłabnięcie bodźców ekonomicznych, co także ma istotne znaczenie, ile z uwagi na postępujący proces depopulacji niektórych regionów Działalność pozarolnicza na chronionych obszarach wiejskich 136 Ponad 1/5 obszarów wiejskich w Polsce jest objęta siecią Natura 2000, której powierzchnia wynosi już 6,2 mln ha. Na obszarach sieci lub w ich bezpośrednim sąsiedztwie funkcjonuje wiele podmiotów, wykorzystując tereny naturowe do innych celów niż ochrona przyrody, a mianowicie do prowadzenia działalności gospodarczej w wielu dziedzinach, np. w rolnictwie, leśnictwie, turystyce, ale także produkcji przemysłowej na małą skalę oraz świadczeniu różnorodnych usług. Zarządzanie takimi obszarami stanowi zatem trudne wyzwanie, gdyż wymaga pogodzenia działań ochronnych z istniejącym formami zagospodarowania terenu. Rozbieżność interesów publicznych i prywatnych może prowadzić i prowadzi do napięć i konfliktów na tle korzystania z lokalnych zasobów. Zachowanie równowagi między potrzebami ochrony środowiska a rozwojem gospodarczym jest możliwe, lecz wymaga dialogu i wzajemnego zrozumienia. Komisja Europejska zakładała, że ostateczny kształt sieci Natura 2000 będzie znany do 2010 roku. Jednakże wyznaczanie i zatwierdzanie jej terenów okazało się procesem trudnym i przez to długotrwałym. Nie powinno dziwić zatem, że do połowy 2010 roku zaledwie w sześciu krajach UE w Belgii, Czechach, Danii, Holandii, na Malcie i w Niemczech liczbę i powierzchnię obszarów Natura 2000 oceniono jako w dużej mierze kompletną. Wprawdzie unijne dyrektywy ptasia i siedliskowa nie określają ani ilości, ani wielkości terenów chronionych, jakie mają być wyznaczone w danym kraju, niemniej stanowią, że sieć ekologiczna powinna być na tyle duża, aby gwarantować zachowanie odpowiedniej reprezentacji miejscowych cennych siedlisk i gatunków. Wyznaczanie obszarów sieci Natura 2000 w Polsce odbywało

137 Polska wieś Raport o stanie wsi się stopniowo: do końca 2004 roku wytyczono 184 obszary siedliskowe i 72 obszary ptasie zajmujące łącznie 3,8 mln ha, w latach roku przybyły 232 kolejne elementy sieci, której zasięg zwiększył się do 4,1 mln ha, zaś w latach dalsze 476 obszarów i 2,7 mln ha. Należy podkreślić, że ta ewolucja była w dużej mierze wymuszona, z jednej strony naciskami organizacji pozarządowych (periodyczne tzw. shadow lists), a z drugiej przez KE. W 2011 roku w Polsce funkcjonowały 144 obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO) zajmujące niemal 56 tys. km 2, w tym ponad 49 tys. km 2 powierzchni lądowej (15,7% terytorium kraju), oraz 823 specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO) na 38 tys. km 2 (około 34,5 km 2 lądu 11,0%). W sumie sieć Natura 2000 objęła 19,7% powierzchni lądowej Polski. Wyznaczenie obszarów ekologicznej sieci jest tylko pierwszym krokiem do skutecznej ochrony różnorodności siedlisk i gatunków. Potrzebne jest także właściwe zarządzanie i finansowanie działań na rzecz osiągnięcia i utrzymania pożądanego stanu chronionej tam przyrody, a konkretnie: lepsza integracja z innymi obszarami unijnej polityki (ochrona różnorodności biologicznej staje się zadaniem międzysektorowym), sprecyzowane cele i szczegółowe plany zarządzania obszarami sieci Natura 2000 oraz wystarczające i dobrze ukierunkowane środki finansowe. Wprawdzie na poziomie UE podjęto już pewne kroki w tej dziedzinie, wydatkując w obecnej perspektywie finansowej ponad 22 mld EUR na rolno- i leśnośrodowiskowe programy, a kolejne 590 mln EUR przeznaczając na inne wydatki związane bezpośrednio z siecią Natura , ale nie jest jasne, w jakim stopniu środki te aktywnie przyczyniają się do odwrócenia tendencji spadku liczebności gatunków i degradacji siedlisk obszarów rolnych i leśnych. Przeważa opinia, że są one zbyt małe i rozproszone, aby działania były skuteczne, korzystne zarówno dla rolników, jak i dzikiej przyrody, i że są ogólnie nieadekwatne do kosztów ponoszonych przez lokalne wiejskie społeczności w związku z ich funkcjonowaniem na terenach sieci. Niewielką skuteczność podejmowanych działań potwierdza chociażby raport Europejskiej Agencji Środowiska 5, w którym zawarte są m.in. wyniki przeprowadzonej na podstawie danych z lat analizy stanu gatunków i siedlisk Natura Okazało się bowiem, że tylko 17% z nich znajdowało się w tzw. właściwym stanie ochrony. Jednym z ważniejszych wniosków było wskazanie ogólnie gorszego stanu siedlisk użytkowanych rolniczo, wśród których tylko 7% charakteryzowało się dobrym stanem, a 52% złym, podczas gdy w siedliskach niezwiązanych z rolnictwem relacja ta kształtowała się: 21 do 30%. Na niektórych obszarach sieci sytuacja 4 EU Biodiversity Action Plan: 2010 Assessment, Office for Official Publications of the EC, Luxemburg The European Environment State and Outlook 2010: Synthesis, European Environment Agency, Office for Official Publications of the EC, Luxemburg

138 Rozwój gospodarczy wsi... ta była związana z prowadzeniem bardziej intensywnej działalności rolniczej, podczas gdy na innych przyczyną pogorszenia stanu ochrony było zaprzestanie tej działalności. Stąd wniosek, że nie zawsze a priori wiadomo, jakie działania podejmować, aby zachować różnorodność biologiczną niekiedy należy chronić procesy samoistnie zachodzące w środowisku (ochrona bierna), często zaś aktualny stan przyrody (ochrona czynna). W tym pierwszym, ściśle konserwatorskim podejściu do ochrony przyrody, wszelka aktywność gospodarcza człowieka jest w zasadzie wykluczona. W tym drugim, obowiązującym na obszarach sieci Natura 2000, gospodarowanie jest dopuszczalne (przy założeniu priorytetu ochrony przyrody), a nawet wskazane kontynuowanie działalności rolniczej, leśnej, rybackiej stanowi gwarancję zachowania bioróżnorodności. Można wskazać kilka wspólnych dla krajów UE problemów/wyzwań zarządzania siecią Natura : zaniedbanie sfery komunikacji społecznej, trudności z poprawnym formułowaniem celów ochrony, niedostatek środków, potencjału, wiedzy i umiejętności zarządzania oraz brak ciągłości finansowania. Po pierwsze, mimo że większość państw poprawiła proces komunikacji i informowania o sieci Natura 2000, a także otworzyła się bardziej na społeczeństwa lokalne, to w dalszym ciągu interesariusze (właściciele, użytkownicy), a nawet władze często nie są świadomi kluczowego przesłania Natury 2000, że ochrona przyrody powinna być ściśle powiązana z rozwojem społeczno-gospodarczym. Zainteresowane podmioty często jeszcze postrzegają Naturę 2000 jako klasyczny projekt ochronny wykluczający ludzką aktywność społeczno-gospodarczą. Kolejny nierozwiązany problem to obecna w wielu krajach niechęć wobec Natury 2000 ze względu na niewielki lub żaden proces komunikacji i udział strony społecznej podczas wyznaczania obszarów sieci, zasób informacji o sieci (przyszłych ograniczeń i obowiązków, procedur, roli właścicieli/użytkowników gruntów), udział społeczności lokalnych w procesie zarządzania. Mieszkańcy obszarów sieci muszą bowiem widzieć sens ochrony i należy im to uświadomić poprzez włącznie ich do wspólnie wypracowanych planów zarządzania i kierunków działań ochronnych, a nie narzucanie ich z zewnątrz. Po drugie, nadal zbyt mały jest zasób informacji/danych o stanie siedlisk Natura 2000, niezbędny do prawidłowego sformułowania celów ochrony, z czego wynikały m.in. dość powszechne problemy z wyznaczaniem granic obszarów sieci. Obecnie w warunkach niedostatku informacji o przedmiocie ochrony, a co za tym idzie niemożliwości sformułowania ścisłych wymogów/ zaleceń w planach zarządzania, cele ochrony są często niejasno opisane. Sprawia to, że działania ochronne i ich efekty trudno zweryfikować. Niejasne są też obowiązki właścicieli i użytkowników gruntów objętych siecią, co w efek R.W. Kruk, G. De Blust, R.C. Van Apeldoorn, I.M. Bouwma, A.R.J. Sier, Natura Information and communication on the designation and management of Natura 2000 sites. Main Report 2: Organizing the management in 27 EU Member States, Alterra, INBO, CEH, 2010.

139 Polska wieś Raport o stanie wsi cie obniża skuteczność ochrony. Ponadto część podmiotów gospodarujących na terenach sieci nie zawsze zgadza się z celami ochrony siedlisk, częściowo z uwagi na błędne dane brane pod uwagę przy ich formułowaniu. Stąd postulat ustalenia na poziomie kraju członkowskiego podstawowych wymogów ochronnych tak, aby można było jednoznacznie sformułować cele ochrony w planach zarządzania lub innych dokumentach prawnych i uniknąć dzięki temu niejasności przy definiowaniu działań, podziale obowiązków i odpowiedzialności oraz wszelkich sytuacji mogących powodować konflikty. Po trzecie, poważny problem dużej części krajów UE, nawet tych zaawansowanych w opracowywaniu planów zarządzania, stanowi traktowanie Natury 2000 jako krótkoterminowego, modnego projektu, bez zapewnienia długofalowego finansowania (podstawowych struktur/źródeł finansowych). Brak ciągłości finansowania skutkuje przeplatającymi się cyklicznie okresami aktywnego zarządzania i bierności/inercji, co prowadzi do obniżenia zaufania interesariuszy oraz grozi utratą zgromadzonego wcześniej doświadczenia, wiedzy i zaangażowania ludzi. Tymczasem osiągnięcie lub utrzymanie właściwego stanu ochrony gatunków i siedlisk wymaga obok współpracy zainteresowanych stron także wykwalifikowanej kadry, zapewnienia pewnego minimum środków na utrzymanie podstawowej infrastruktury ochrony przyrody. Bez tego skuteczne wdrożenie i zarządzanie siecią Natura 2000 (ciągłość zarządzania i kontroli) staje się niemożliwe. Kraje UE próbują radzić sobie z brakiem systemowego finansowania na kilka sposobów, np. angażując do przygotowania i realizacji planów zarządzania organizacje pozarządowe, administracje parków narodowych, służby leśne oraz inne zainteresowane strony; łącząc ochronę przyrody z programowaniem rozwoju społeczno-gospodarczego; wykorzystując dostępne fundusze unijne i inne zewnętrzne źródła finansowania. Dodatkowe przeszkody w realizacji celów sieci Natura 2000 widać w krajach Europy Środkowo-Wschodniej. Należy tu wymienić brak zaufania do intencji i działań państwa już sama nazwa Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 postrzegana jest przez miejscową ludność jako swego rodzaju europejskie zawłaszczenie jej ziemi, co wywołuje sprzeciw. Inną słabością mogącą utrudniać skuteczne zarządzanie siecią jest często niższe w hierarchii narodowych strategicznych celów rozwoju usytuowanie polityki ochrony różnorodności biologicznej i związanych z jej realizacją struktur administracyjnych, w porównaniu z innymi dziedzinami polityki. Nawet nowo utworzone instytucje mogą być ofiarą niewielkiej wagi, jaką ministerstwa środowiska niektórych krajów przywiązują do ochrony przyrody w ramach sieci. Nierzadko nadal jest także stosowane w krajach naszego regionu tradycyjne podejście do zarządzania top-down, przy braku współpracy z organizacjami pozarządowymi (NGO) i ogólnie słabszy rozwój trzeciego sektora, wynikający z faktu, że społeczności lokalne są mniej skłonne do organizowania się w NGO. 139

140 Rozwój gospodarczy wsi Unijne podejście do Natury 2000 zasadniczo różni się od dotychczasowych tradycji prawnych stosowanych w Polsce w przypadku innych form ochrony przyrody. Specyfika reżimu prawnego Natury 2000 polega na ogólnym zakazie podejmowania działań mogących znacząco negatywnie oddziaływać na cele ochrony obszarów sieci, a nie na detalicznych wykazach działań zabronionych. W dyrektywach UE dotyczących Natury 2000 takich konkretnych zakazów nie ma. Mało tego, UE nie narzuca ani nawet nie podpowiada rozwiązań organizacyjnych i sposobów zarządzania Naturą 2000, chociaż chce egzekwować rezultaty w postaci niepogarszania stanu zlokalizowanych tam cennych siedlisk i gatunków. To zresztą także istotne novum niespotykane wcześniej w tradycji krajowej ochrony rozliczanie z efektu, a nie z podejmowania działań. Pozostawiwszy wolność wyboru, Komisja Europejska (KE) liczyła zapewne, że kraje członkowskie podejmą racjonalne decyzje przy zarządzaniu Naturą 2000, biorąc pod uwagę zarówno kryteria przyrodnicze, jak i społeczno-ekonomiczne. Niesprecyzowanie wielu kwestii na poziomie UE pozostawiło krajom członkowskim dużą swobodę w interpretacji dyrektyw oraz szerokie pole dla własnych inicjatyw. Polska zdecydowała się na niewątpliwie szeroki zakres działań (chyba zbyt ambitnie i mało racjonalnie), po pierwsze wdrażając sieć Natura 2000 jako nową, niezależną od dotychczas istniejących, formę przestrzenną ochrony przyrody, po drugie powołując nowe struktury administracyjne do zarządzania siecią: Generalną i Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska, po trzecie zapowiadając stworzenie w niedalekiej przyszłości dla każdego obszaru Natura 2000 planu zadań ochronnych (PZO) lub, o ile zajdzie taka potrzeba, plany ochrony (PO) dla części najcenniejszych elementów sieci. Jak dotychczas trudno ocenić efektywność przyjętych rozwiązań organizacyjnych. Należy podkreślić, że żadne z tych trzech przyjętych rozwiązań nie jest obligatoryjne w UE. Są bowiem kraje, gdzie sieć Natura 2000 po prostu nałożono na istniejący system obszarów chronionych, zarządzanie powierzono funkcjonującym instytucjom administratorom obszarów chronionych, organizacjom pozarządowym lub władzom lokalnym, a sporządzanie planów zarządzania, na ogół niewiążących prawnie, przewiduje się tylko wtedy, gdy jest to absolutnie konieczne do zachowania danego siedliska czy gatunku. Jak dotąd w naszym kraju dominuje pogląd, że ochrona przyrody ogólnie przeszkadza w rozwoju. Stosunek samorządów i społeczności lokalnych do Natury 2000 został ukształtowany przez fragmentaryczną informację (a często nawet dezinformację) i nienegocjacyjny, arbitralny sposób wytyczania jej granic (wyłącznie na podstawach naukowych przyrodniczych, bez uwzględnienia czynników społeczno-gospodarczych), co nie sprzyjało propagowaniu wśród lokalnych społeczności idei powołania sieci. Zabrakło z jednej strony kompromisu i współpracy między władzami samorządowymi a podmiotami zaangażowany-

141 Polska wieś Raport o stanie wsi mi w wytyczanie granic sieci, z drugiej zaś szerokiej akcji informacyjnej, czym jest sieć Natura 2000 i jak można z nią na co dzień funkcjonować. Jest to zresztą symptomatyczne, bo zdaniem KE w większości krajów członkowskich procesy informowania opinii publicznej o istocie i znaczeniu Natury 2000 oraz polityka uwrażliwiania ludzi na kwestie środowiskowe okazują się niewystarczające do złagodzenia dość powszechnej niechęci i oporu mieszkańców obszarów chronionych. Równie ważnym czynnikiem kształtującym negatywne postrzeganie tej formy ochrony przyrody pozostają zbyt skromne środki przeznaczone zarówno na tworzenie i utrzymanie sieci, jak i na rekompensaty dla tych, którzy ponoszą dodatkowe koszty i tracą potencjalne korzyści z tytułu nowych ograniczeń nie można zapomnieć, że przyroda jest dobrem publicznym, którego ochrona kosztuje i dlatego potrzebny jest adekwatny system jej finansowania. Wprawdzie na integracji Polska korzysta jako kraj i społeczeństwo, to istnieją jednak w skali lokalnej podmioty i grupy społeczne, które ponoszą z tytułu ustanowienia ekologicznej sieci dodatkowe prywatne koszty bądź tracą potencjalne korzyści. Koszty te można rozpatrywać w kategorii efektów zewnętrznych. Przy tym zewnętrzne korzyści odnosi społeczeństwo unijne jako całość. Z punktu widzenia obecnego paradygmatu rozwoju akcentującego niemal wyłącznie czynnik ekonomiczny (ekonomiczno-społeczny) obecność obszarów Natury 2000 w gminie wiąże się z przewagą problemów i barier nad stymulantami. W warunkach wolnego rynku, przy wprowadzonych restrykcjach gospodarowania zasobami przyrodniczymi, tereny objęte siecią Natura 2000 niewątpliwie tracą na tradycyjnie pojmowanej konkurencyjności. Ograniczeniu podlega większość realizowanych dotąd kierunków rozwoju o wysokim potencjale ekonomicznym, na przykład intensywne rolnictwo, przemysł, transport, budownictwo. Znacznie mniej jest dziedzin działalności gospodarczej już obecnych na obszarach sieci, dla których stanowi ona czynnik symulujący, takich jak turystyka wiejska, rolnictwo ekologiczne czy inne usługi na rzecz przyrody, np. w ramach programu rolnośrodowiskowego. Z większości wypowiedzi przedstawicieli samorządów (choć nie wszystkich) wynika, że obszary Natura 2000 stwarzają niemal wyłącznie bariery rozwojowe 7. Twierdzą oni, że inwestorzy zaczynają omijać gminy naturowe, a restrykcje idą zbyt daleko, zagrażając nawet rozwojowi turystyki na takich terenach. Władze i społeczności gmin objętych siecią, które z tą stosunkowo nową formą ochrony przyrody uczą się dopiero żyć, patrzą na nią z nieskrywaną dezaprobatą jako na wytwór unijnej biurokracji skutecznie tłumiący aktywność ekonomiczną i przedsiębiorczość ludności wiejskiej. Głosy sprzeciwu wobec Natury 2000 słyszalne są nawet tam, gdzie cenne i rzadkie walory środowiska 7 A. Bołtromiuk, Przegląd oficjalnych stanowisk samorządów wobec sieci Natura 2000 [w:] Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 jako nowy element otoczenia polskiej wsi i rolnictwa, red. A. Bołtromiuk, IRWiR PAN, Warszawa

142 Rozwój gospodarczy wsi... stały się marką, atutem i bodźcem dynamicznego rozwoju turystyki stanowiącej istotne źródło alternatywnych lub komplementarnych wobec rolnictwa dochodów. Wśród barier rozwojowych wskazuje się najczęściej: 1) wydłużenie czasu realizacji inwestycji i ich dodatkowe koszty związane z procedurą oceny oddziaływania na środowisko; 2) niepewność uzyskania pozwolenia na budowę; 3) brak wytycznych precyzujących dopuszczalny rodzaj i skalę działalności gospodarczej; 4) utrudnienia w prowadzeniu i rozwijaniu produkcji rolniczej; 5) ogólna dezinformacja i niepewność co do obowiązujących przepisów i konkretnych ograniczeń. Najważniejsze źródła powyższych problemów to: niesprecyzowane, w dużej mierze prewencyjne ograniczenia wynikające z braku pełnej informacji przyrodniczej o chronionych obszarach; brak uspołecznienia procesu decyzyjnego przy wyznaczaniu obszarów sieci, wywołujący nieufność społeczności lokalnych; niezrozumienie przez mieszkańców obszarów wiejskich charakteru i zasad ochrony siedlisk i gatunków w ramach sieci Natura 2000, będące wynikiem braku informacji i słabej komunikacji; słabe przygotowanie instytucjonalne i finansowe samego procesu wdrażania nowego elementu przestrzennej ochrony przyrody. Na pytanie o wpływ na rozwój gminy zlokalizowanych tam obszarów sieci Natura % spośród badanych 231 wójtów/burmistrzów 8 odpowiedziało, że jest on zdecydowanie niekorzystny lub raczej niekorzystny, a 20% było przeciwnego zdania, w tym zaledwie 2% stwierdziło, że zdecydowanie korzystny. Żadnego wpływu nie zauważyło 8% respondentów, a pozostali nie mieli na ten temat sprecyzowanej opinii (rysunek 4.2). Nie stwierdzono przy tym korelacji między oceną oddziaływania sieci Natura 2000 na sferę gospodarczo-społeczną a udziałem terenów sieci w powierzchni gminy, rokiem ich ustanowienia czy akcją informacyjną podczas wytyczania granic sieci. Ponad połowa badanych (51%) postrzega tworzone obecnie plany zadań ochronnych jako ograniczenie inwestycji, 37% jako kolejny uciążliwy obowiązek do wykonania, 26% jako źródło konfliktów, 13% jako obciążenie gminnego budżetu. Za niewielkie utrudnienie lokalnego rozwoju plany te uznało 17% wójtów/burmistrzów, a 3% widziało tam jedynie pozytywne strony, jak np. szansę na zachowanie walorów przyrodniczych (można było wskazać maksymalnie dwie odpowiedzi). W odpowiedzi na pytanie o potencjalne bariery procesu konsultacji planów wynikające z zachowań lub cech mieszkańców gmin naturowych ich włodarze wskazali na: Badanie przeprowadzono w lutym 2011 roku przy współpracy Europejskiego Funduszu Rozwoju Wsi Polskiej (EFRWP), rozsyłając drogą elektroniczną kwestionariusz do 1731 wójtów/burmistrzów gmin wiejskich i miejsko-wiejskich z bazy danych EFROW (80% wszystkich gmin wiejskich i miejsko-wiejskich w Polsce). Otrzymano zwrot na poziomie 23%, tj. 400 kwestionariuszy. Spośród nich do analizy zakwalifikowano 231, w których respondenci odpowiedzieli twierdząco na pytanie o obecność ESE N2000 na terenie gminy.

143 Polska wieś Raport o stanie wsi brak wiedzy mieszkańców o przedmiocie konsultacji 38%, niewiarę w skuteczność wyrażonej przez nich opinii 37%, brak zainteresowania tematem ochrony lokalnego środowiska 36%, ogólną skłonność do negowania i kłótliwości 32% oraz w mniejszym stopniu: brak własnej opinii mieszkańców (14%) i brak zaufania do procedury konsultacji społecznych (14%). zdecydowanie korzystny raczej korzystny raczej niekorzystny zdecydowanie niekorzystny żaden nie wiem, trudno powiedzieć Rysunek 4.2. Wpływ obszarów Natura 2000 zlokalizowanych na terenie gminy na jej rozwój w opinii wójtów i burmistrzów Źródło: opracowanie własne. Szczególnie trudne wyzwanie w warunkach Natury 2000 stanowi aktywizacja rozwoju przedsiębiorczości pozarolniczej na obszarach wiejskich, gdyż firmy wiejskie pracują w specyficznym otoczeniu, odmiennym od miejskich uwarunkowań i wyrażającym się mniejszym popytem lokalnym, przestrzennym oddaleniem od rynków zbytu i źródeł surowca, słabiej rozwiniętą infrastrukturą, ograniczonym rynkiem pracy, utrudnionym dostępem do usług finansowych i szkoleniowych 9. Te specyficzne warunki funkcjonowania firmy powodują, że wiejska przedsiębiorczość charakteryzuje się innymi priorytetami, barierami, potrzebami rozwojowymi, które na dodatek nie są należycie rozpoznane 10, co jest często przyczyną, że te same bodźce rozwojowe kierowane na wieś i do miasta nie w pełni zdają egzamin na obszarach wiejskich, zwłaszcza położonych peryferyjnie w stosunku do metropolii. Przedsiębiorczość, aby móc rozwijać się na wsi, potrzebuje zatem nieco odmiennych metod działania. Chodzi tu zarówno o pomoc natury finansowej, jak też o efektywny system instytucjonalnego wsparcia. Niezbędne jest specjalistyczne doradztwo w kwestii możliwości podejmowania innowacyjnych działań gospodarczych, a oferta szkoleniowa powinna zawierać m.in. zadania 9 M. Kłodziński, Rozwój pozarolniczej przedsiębiorczości wiejskiej, [w:] Uwarunkowania zrównoważonego rozwoju gmin objętych siecią Natura 2000, red. A. Bołtromiuk, IRWiR PAN, Warszawa Większość prac badawczych związanych z rozwojem sektora małych i średnich przedsiębiorstw dotyczy całej Polski, bez podziału na wieś i miasto. 143

144 Rozwój gospodarczy wsi... z zakresu podejmowania działalności komercyjnej na rzecz różnorodności biologicznej terenów chronionych. Rodząca się branża prośrodowiskowych przedsiębiorstw wymaga bowiem efektywnego transferu wiedzy z wielu przyrodniczych dziedzin 11. Ważnym partnerem w tworzeniu dedykowanego systemu doradztwa przyrodniczo-biznesowego mogą i powinny być wyższe uczelnie, organizacje pozarządowe, instytucje ochrony przyrody. Należy podkreślić, że pełne osiągnięcie zakładanych celów ochrony środowiska bez współpracy z prywatnymi podmiotami gospodarczymi jest niemożliwe, tym bardziej że często prowadzą one działalność na bazie lokalnych zasobów i walorów przyrody. Wynika stąd potrzeba tworzenia partnerstwa między prywatnym sektorem biznesu a publicznym sektorem ochrony przyrody. Na terenach sieci Natura 2000 wsparcia wymagają nie tylko przedsięwzięcia biznesowe podejmowane na rzecz przyrody. Rekompensat oczekują na przykład właściciele firm budowlanych, transportowych, w związku ze zmniejszeniem powierzchni stref mieszkaniowych i komunikacyjnych na rzecz wyłączonych z użytkowania obszarów ochrony, co zawęża ich fizyczną przestrzeń funkcjonowania, czy też przedstawiciele branży przetwórstwa drewna, bezpośrednio uzależnionej od dostępu do leśnych zasobów 12. Ponieważ informacje o możliwościach, źródłach i sposobach rekompensowania utraconych korzyści i poniesionych kosztów dostosowania przedsiębiorstw do wymogów gospodarowania na obszarach Natura 2000 są rozproszone w wielu dokumentach i aktach prawnych krajowych i unijnych, zasadny wydaje się postulat przygotowania dla właścicieli firm podręcznika kompendium zawierającego szczegółowe omówienie instrumentów wsparcia, kryteriów kwalifikacji i procedur ubiegania się o pomoc finansową. Jednocześnie należałoby opracować weryfikowaną periodycznie listę rodzajów działalności gospodarczej na obszarach Natura 2000: preferowanych ich rozwój powinien być systemowo wspierany ze środków publicznych; dopuszczalnych wcześniej istniejących na danym terenie, z ograniczeniem ich skali; wykluczonych zakazanych dla nowych inwestycji, a w przypadku już istniejących stopniowo wyprowadzanych poza granice sieci Natura Specyfikacja pożądanych i niedozwolonych form gospodarowania w granicach sieci mogłaby się też znaleźć w planach zadań ochronnych. Kryteria kwalifikacji muszą być ustalone w sposób przejrzysty dla potencjalnych in A. Liro, Z. Tederko, Potencjalne kierunki rozwoju przedsiębiorczości na obszarach cennych przyrodniczo [w:] Natura 2000 jako czynnik zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich regionu Zielonych Płuc Polski, red. A. Bołtromiuk, M. Kłodziński, IRWiR PAN, Warszawa A. Czarnecki, Perspektywy rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich objętych siecią Natura 2000 w opinii lokalnych przedsiębiorców [w:] red. A. Bołtromiuk, Uwarunkowania zrównoważonego, op. cit.

145 Polska wieś Raport o stanie wsi westorów, którzy już na etapie wstępnego planowania przedsięwzięcia i jego lokalizacji (np. przed zakupem nieruchomości) powinni mieć możliwość uzyskania pełnej i wiążącej informacji w tym zakresie. Potrzebne jest także wyczerpujące i jasne uzasadnienie, dlaczego dana działalność/aktywność ludzka jest ograniczona bądź niedozwolona społeczności muszą to zrozumieć. Bardzo użyteczne byłoby stworzenie katalogu konkretnych przykładów przedsiębiorstw (business case studies), z ich szczegółową analizą, które odniosły sukces, wykorzystując specyfikę lokalizacji na obszarach sieci Natura Taka popularyzacja możliwych do implementacji pozytywnych doświadczeń i modelowych rozwiązań, również z innych krajów, pozwoliłaby przenieść hipotetyczne w dużej mierze korzyści wskazywane przez decydentów i badaczy do sfery realnej. Należy bowiem pamiętać, analizując wpływ sieci na działalność gospodarczą, o odmiennym charakterze ograniczeń (kosztów) rzeczywistych, odczuwanych przez przedsiębiorcę/inwestora tu i teraz i korzyści potencjalnych, często istniejących jedynie w teorii lub doświadczeniach innych krajów, bądź mających się ujawnić w bliżej nieokreślonej przyszłości. W celu złagodzenia konfliktów i problemów na tle ostrzejszych wymogów i ograniczeń środowiskowych pożądane byłoby znacznie szersze niż dotychczas zastosowanie preferencyjnych ocen wniosków o środki unijne i wyższego dofinansowania z funduszy UE prywatnych i samorządowych przedsięwzięć gospodarczych realizowanych na obszarach Natura Wprawdzie obok wcześniej wspomnianych preferencji dla rolników gminy objęte Naturą 2000 traktowane są na korzystniejszych warunkach (dodatkowe punkty przy kwalifikacji wniosków) w dostępie do środków Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko na ochronę przyrody, monitoring środowiska, racjonalizację gospodarki odpadami czy też wdrażanie BAT (Best Available Techniques) i ochronę powietrza w przedsiębiorstwach, jest to zbyt mało do wyrównania szans rozwojowych. Trzeba wypracować mechanizmy także na poziomie innych działań i programów operacyjnych, które będą zabezpieczać obszary sieci przed marginalizacją poprzez właściwą ocenę przedkładanych projektów na etapie ich wyboru do realizacji. Można by tu rozważyć wprowadzenie takich instrumentów, jak gwarancja określonej puli środków (wydzielone alokacje) dla projektów realizowanych na rzecz rozwoju naturowych obszarów wiejskich; odrębne konkursy dla tej kategorii obszarów; prośrodowiskowe kryteria dostępu oraz wyboru projektów, na przykład wskaźniki nasycenia danym rodzajem infrastruktury czy udział sieci Natura 2000 w powierzchni gminy; wydzielone działania zadedykowane terenom ekologicznej sieci; niższy próg wymaganego wkładu własnych środków finansowych i mniejsze minimalne wartości projektów zlokalizowanych w gminach o dużej powierzchni sieci Natura Obszary Natura 2000, postrzegane jako walor lub dobro rzadkie, mogą w wielu gminach stać się kluczem do nowych możliwości rozwojowych. Aby 145

146 Rozwój gospodarczy wsi... wszakże tak się stało, niezbędna jest inicjatywa oddolna konsekwentna realizacja dopracowanej w każdym szczególe strategii zrównoważonego rozwoju danego obszaru, z jednej strony opartej na wykorzystaniu lokalnych zasobów dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, a z drugiej zorientowanej na ochronę tegoż dziedzictwa. Niezwykle przydatne jest stworzenie i wypromowanie lokalnej/regionalnej marki oraz opracowanie kompleksowej oferty produktów opartych na atrakcyjności przyrodniczej i kulturowej, co będzie prawdopodobnie wymagało także instytucjonalnego i finansowego wsparcia publicznego. Jednym z niejako naturalnych beneficjentów wdrożenia Natury 2000, rozpoznawalnej jako gwarancja wysokiej jakości środowiska dzięki odpowiedniej promocji i skutecznej ochronie, jawi się branża turystyczna, lecz ograniczenie się do niej nie jest dobrym rozwiązaniem. Często spotykaną ofertą rozwojową jest też produkcja ekologicznej żywności. Jednakże krótki sezon turystyczny, niedostatecznie rozwinięta baza turystyczna oraz słaby popyt na produkty ekologiczne powodują, że te dwa czynniki rozwojowe nie wystarczają do zapewnienia mieszkańcom obszarów ekologicznej sieci źródła pewnego i satysfakcjonującego dochodu. Aby zapewnić nowe miejsca pracy, niezbędny jest rozwój szerszego sektora małej przedsiębiorczości. Tymczasem utrudnienia i dodatkowe procedury inwestycyjne mogą spowolnić proces rozwoju, choćby przez osłabienie zainteresowania potencjalnych inwestorów terenami z Naturą 2000, gdyż ich uwaga koncentrować się będzie na obszarach wolnych od tego środowiskowego stygmatu. Z badań IRWiR PAN wynika, że przedsiębiorcy działający w gminach naturowych mają nikłą wiedzę o nowych ograniczeniach, gdyż nie zostali, tak jak rolnicy, objęci programem wsparcia i odpowiednio poinformowani 13. Blisko połowa z nich uważa, że wpływ Natury 2000 na nowe przedsięwzięcia gospodarcze będzie negatywny. Ogólnie należy stwierdzić, że przedsiębiorcom brakuje elementarnej wiedzy o zasadach funkcjonowania firm na obszarach cennych przyrodniczo. Podsumowanie 146 Wspólnotową politykę rolną i rozwoju obszarów wiejskich kształtują trzy główne trendy/czynniki: koniunkturalizm (gra interesów państw członkowskich), moda i elementy inercyjne. Zainteresowanie ochroną środowiska przyrodniczego to raczej efekt mody, która w bogatym zachodnioeuropejskim społeczeństwie zainicjowała na początku lat dziewięćdziesiątych XX w. prośrodowiskowe zmiany WPR, wzmocnione na przełomie wieków strachem przed tzw. chorobą szalonych krów (Bovine Spongiform Encephalopathy BSE) i ptasią grypą (groźnym szczepem wirusa H5N1). Obecnie wpraw- 13 Ibidem.

147 Polska wieś Raport o stanie wsi dzie moda ta mija, a obawy o jakość produktów żywnościowych są znacznie mniejsze, ustępując problemowi globalnego niedoboru żywności i wzrostu jej cen na rynku światowym, ale kwestie dbałości o przyrodę, ochrony agroekosystemów zdążyły się już zinstytucjonalizować. Niestety, w Polsce zagadnienia środowiskowe nie stały się jeszcze trwałym elementem w priorytetach krajowej polityki wsparcia rolnictwa i rozwoju obszarów wiejskich. Funkcje środowiskowe obszarów wiejskich w postindustrialnej rzeczywistości unijnego społeczeństwa dobrobytu są coraz częściej i wyraźniej określane w kategorii cennych dóbr publicznych, czego wyraz stanowią różnorodne działania ochronne, w tym inicjatywa objęcia ochroną powierzchniową znacznej części naszego kontynentu w postaci Europejskiej Sieci Ekologicznej Natura W Polsce zajmuje ona już niemal 20% powierzchni całego kraju, zaś w UE pokrywa ponad 1/6 terytorium lądowego, stanowiąc nieodłączną część obszarów wiejskich. Wprowadzane i egzekwowane na tych terenach regulacje prawne dotyczące różnorodnych aspektów życia i działalności gospodarczej człowieka zmuszają do poszukiwania nowych kierunków rozwoju lub modyfikacji dotychczasowych, co implikuje konieczność stworzenia odmiennych strategii rozwoju oraz zmiany dotychczasowych narzędzi planistycznych, tak aby uwzględniły one konieczność ochrony różnorodności biologicznej. Tylko podejście holistyczne i zintegrowane, kojarzące interesy wszystkich stron triady: człowiek gospodarka środowisko, oparte na współdziałaniu społeczności lokalnych, władz samorządowych i krajowych pozwoli na jednoczesne tworzenie warunków godziwego życia na obszarach wiejskich sieci Natura 2000 oraz na dostarczanie dóbr publicznych wielkiej wagi (nadal niestety w Polsce niedocenianych). Wówczas obszary te będą w istocie przykładem rzeczywistej i praktycznej realizacji idei ochrony różnorodności biologicznej wspólnej dla wszystkich krajów UE oraz wyrazem społecznej potrzeby zachowania gatunków i siedlisk zagrożonych wyginięciem. Potrzebę dialogu i kompromisu uzasadnia obawa, że prawo nie będzie szanowane, jeśli nie wytworzy się wspólnota celów/interesów realizowanych przez samorządy i podmioty lokalne oraz instytucje i innych interesariuszy ochrony środowiska. Niezależnie od różnych poglądów, stanowisk i wyobrażeń należy liczyć się z faktem, że z jednej strony, ustanowione już obszary ekologicznej sieci pozostaną chronione unijnym i krajowym prawem, gdyż jest to niezwykle cenne i rzadkie dobro ogólnoeuropejskie, z drugiej zaś, obserwowany będzie stały wzrost presji na ich gospodarcze wykorzystanie, gdyż gospodarujący człowiek, którego potrzeby rosną, jest i pozostanie elementem przyrody. Jest to niekiedy element uciążliwy, ale jego całkowite wyeliminowanie paradoksalnie może zniszczyć walory i zasoby terenów, które należy chronić. Ponieważ Natura 2000 jako nieodłączna część obszarów wiejskich będzie trwałym uwarunkowaniem ich rozwoju, należy podjąć wszelkie 147

148 Rozwój gospodarczy wsi... niezbędne działania dostosowawcze, aby zharmonizować funkcje ochronne, społeczne i gospodarcze. Wśród postulatów i zadań do realizacji, które powinny pomóc skutecznie wdrożyć idee zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich sieci Natura 2000, służąc osiągnięciu niezbędnego kompromisu między potrzebami gospodarczymi lokalnej społeczności a wymogami ochrony przyrody, należy wymienić takie, jak: zmiana podejścia do problemów (ale i szans), jakie niesie ze sobą funkcjonowanie sieci Natura 2000, w strategiach i programach rozwoju obszarów wiejskich, kreowanych na różnych szczeblach czynnik środowiskowy powinno się traktować nie jako formalny element takich dokumentów, lecz jako kluczowy punkt wyjścia do budowania konkretnych rozwiązań wspierających rozwój gmin naturowych ; wypracowanie mechanizmów zabezpieczających obszary sieci przed marginalizacją; usprawnienie procesu komunikacji społecznej dotyczącej sieci Natura 2000 i upodmiotowienie społecznych (gminnych) partnerów tego dialogu; wdrożenie monitoringu procesów rozwojowych gmin objętych Naturą 2000 stała obserwacja i analiza zmian społeczno-gospodarczych na wybranych terenach sieci; uproszczenie istniejących procedur dostępu do funduszy dla rolników gospodarujących na terenach Natury 2000, co zwiększyłoby wykorzystanie środków przewidzianych na ten cel w PROW i w kolejnym okresie programowania. Obecnie kończy się już okres wyznaczania terenów Natura 2000, a jednocześnie zaczyna czas efektywnego zarządzania siecią państwa członkowskie są właśnie na etapie konstruowania i wdrażania adekwatnych instrumentów i mechanizmów w tym zakresie. Stanęły one przed zadaniem wypracowania podstawowych wymagań (warunków brzegowych) zarządzania terenami Natura 2000, takich jak m.in. ogólna koncepcja zarządzania siecią; podział obowiązków, kompetencji i odpowiedzialności wśród władz i innych interesariuszy; jasne i weryfikowalne cele ochrony; procedury konsultacji społecznych; zasady, na jakich należy tam łączyć ochronę przyrody z rozwojem społecznogospodarczym. Należy mieć nadzieję, że podejmowane na szczeblu UE wysiłki w celu podniesienia poziomu wiedzy, usprawnienia przepływu informacji i wymiany doświadczeń na temat dobrych praktyk zarządzania i ochrony przyniosą wkrótce rozwiązanie problemu jasnej, efektywnej i realistycznej realizacji procesu zarządzania tą stosunkowo nową i potrzebną w skali Europy instytucją ochronną siecią Natura

149 Monika Stanny * Rozdział 5. Społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie obszarów wiejskich Obszary wiejskie w Polsce są silnie zróżnicowane pod względem ekonomicznym i społecznym, strukturalnym i funkcjonalnym. Sposób zagospodarowania i użytkowania przestrzeni jest różny zarówno w układzie terytorialnym, jak i regionalnym czy w relacji: centra miejskie ich wiejskie zaplecze i peryferia. Mamy więc do czynienia ze zróżnicowaniem inter- oraz intraregionalnym. Stan zagospodarowania obszarów wiejskich ma istotne znaczenie dla warunków życia mieszkańców i dla możliwości ich ekonomicznego wykorzystania, a co za tym idzie również dla kierunków i tempa rozwoju. Niniejsza części raportu dotyczy problemu zróżnicowania przestrzennego rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich w Polsce 1. Postanowiono więc najpierw określić syntetyczny wskaźnik jego oceny, potem przeprowadzić typologię gmin pod względem kombinacji cech identyfikujących poziom rozwoju społeczno-gospodarczego. Rozstrzygnięcia na wstępie wymaga kwestia agregacji jednostek administracyjnych. W przypadku obszarów wiejskich wskazana jest analiza przestrzenna na najniższym poziomie agregacji, bowiem wówczas najbardziej oddana zostaje istota wiejskości. Jest to poziom, przy którym unika się generalizacji i utraty możliwości uwzględniania cech na poziomie lokalnym. Dlatego zakresem przestrzennym badania objęto obszary wiejskie w Polsce, które według nomenklatury NTS 5 stanowią zbiór 2172 gmin. Wieloaspektowość przedmiotu badania wymusiła konieczność wykorzystania zróżnicowanych źródeł danych, przy czym podstawą były dane statystyki masowej, tj. Banku Danych Lokalnych GUS z lat * Dr Monika Stanny, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN. 1 W opracowaniu wykorzystano materiał statystyczny z grantu badawczego N pt. Determinanty zróżnicowania poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich w Polsce. Problem realizacji polityki spójności w skali regionalnej a spójność czy polaryzacja wewnątrzregionalnych układów lokalnych. Regionalne centra rozwoju a kształtowanie się obszarów peryferyjnych w koncepcji rozwoju regionalnego polityki spójności, realizowanego w latach i finansowanego przez MNiSW. 2 Przyjęty poziom agregacji jednostek przestrzennych ograniczył możliwość wykorzystania dostępnych w czasie przygotowania tekstu danych NSP 2011 i PSR Dlatego zasadnicze informacje statystyczne uwzględnione do charakterystyki rynku pracy i funkcji gospodarczych na poziomie lokalnym pochodzą z poprzednich spisów. 149

150 Społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie Rozwój obszarów wiejskich jako kategoria analityczna rozwoju społeczno-gospodarczego 150 Rozwój obszarów wiejskich to permanentne dążenie do poprawy poziomu życia ludności mieszkającej na wsi, które nierozerwalnie łączy się z koniecznością przezwyciężania problemów niezrównoważenia wiejskiego rynku pracy. Cel ten można osiągnąć, wybierając drogę rozwoju opartą na a) migracjach, przenosząc ludności do dużych miast; b) rozwoju wielofunkcyjnym, przenosząc miejsca pracy na wieś (a ściślej, tworząc je na wsi lub w pobliskich miasteczkach, przy uwzględnieniu roli migracji wahadłowych). Rozwój wielofunkcyjny obszarów wiejskich można traktować jako koncepcję przeciwstawną migracjom do miast wiejskich nadwyżek pracy. Migracje takie w skali masowej, uzasadnione w okresie szybkiej industrializacji (np. w latach 70.) obecnie stałyby się dysfunkcyjne. Prowadzą one bowiem do spadku zaludnienia obszarów wiejskich i do deformacji lokalnych struktur demograficznych. W efekcie na obszarach wypłukanych demograficznie pojawiają się problemy społeczno-gospodarcze obserwowane obecnie na tzw. ścianie wschodniej. Rozwój wielofunkcyjny nie prowadzi do takich zjawisk, wymaga jednak działań, które stworzą mu sprzyjające warunki. Przy założeniu niejednorodności układów lokalnych obejmuje on nie tylko dywersyfikację gospodarki wiejskiej (czyli współistnienie wielu funkcji gospodarczych), ale i gospodarczą aktywizację społeczności zamieszkującej wieś. Dotyczy to pobudzania lokalnej przedsiębiorczości i pozyskiwania inwestorów zewnętrznych z poszanowaniem zasobów środowiska naturalnego i kulturowego wsi. Zatem wielofunkcyjność, przedsiębiorczość oraz endogeniczność to podstawowe wyznaczniki, które nałożone na charakterystykę środowiska przyrodniczego, pozwalają określić kierunki rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich. Ogólnie biorąc, rozwój obszarów wiejskich jako kategoria rozwoju społeczno-gospodarczego w sensie analitycznym opisuje pewien proces z uwzględnieniem wielu kryteriów łącznie. Obejmuje zmiany przestrzenne i czasowe w potencjale gospodarczym i społecznym oraz tworzenie ekwiwalentnych warunków zarobkowania na wsi i na lokalnych rynkach pracy. Chodzi o warunki odpowiednie do współczesnego postępu cywilizacyjnego z uwzględnieniem zalet danego obszaru, ale przede wszystkim zgodne z oczekiwaniami i możliwościami mieszkańców wsi. Celem rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich jest powstanie takich struktur gospodarczych i społecznych w środowisku lokalnym, które dają godziwe dochody mieszkańcom

151 Polska wieś Raport o stanie wsi i nie doprowadzą do niekorzystnych zjawisk (jak na przykład depopulacja, marginalizacja społeczna, pogarszanie się środowiska naturalnego). Oczywiście celu tego nie da się zrealizować za pomocą jednego uniwersalnego scenariusza, gdyż ścieżki rozwoju struktur lokalnych są bardzo różne. Rozwój społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich jest, szczególnie w Polsce, uwarunkowany spuścizną materialną oraz ukształtowanymi układami społecznymi o głębokich, historycznych korzeniach. W związku z tym, że jest on wypadkową wielu następujących po sobie zdarzeń gospodarczych i społecznych, w znacznym stopniu ma charakter procesu kumulującego ich pozytywne i negatywne efekty. Ważną rolę odgrywają również uwarunkowania środowiska przyrodniczego, korzyści lokalizacyjne, zagospodarowanie przestrzenne, a także uwarunkowania instytucjonalne czy polityczne. Różnorodna siła tych determinantów oddziałuje na kierunek zmian obserwowanych na wsi. Te zaś warunkują poziom rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich i określają jego zróżnicowanie w przestrzeni. Na podstawie oceny tego rozwoju można grupować jednostki przestrzenne nie tylko ze względu na jego poziom, ale i ze względu na charakterystyczne cechy strukturalne, typy rozwoju społecznego i gospodarczego czy dynamikę przemian Wskaźniki efektów społeczno-gospodarczych rozwoju obszarów wiejskich Charakterystyką zróżnicowania przestrzennego gmin w Polsce postanowiono objąć dziedziny operacjonalizujące poziom rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich. W tym celu najpierw określono sfery problemów w szczególny sposób identyfikujące efekty tego rozwoju, potem je zdezagregowano i wypełniono zestawami dostępnych statystycznie mierników empirycznych 3. Aby miary w poprawny sposób informowały nas o stopniu zróżnicowania poziomu rozwoju między badanymi gminami, muszą być odpowiednio uzasadnione merytorycznie i jednocześnie spełniać właściwości diagnostyczne oraz identyfikujące. Przyjęto założenie, że w polskich warunkach poziom rozwoju społeczno- -gospodarczego powinien uwzględniać 1. charakterystykę struktury demograficznej [oznaczonej skrótem: Sd], 2. charakterystykę społeczności lokalnej [Ss], 3. charakterystykę rynku pracy [Rp], 4. zakres dezagraryzacji 3 Analizę poszczególnych obszarów rozwoju społeczno-gospodarczego oparto na hierarchicznej metodzie sum unitaryzacji klasycznej. Następnie dokonano grupowania gmin na trzy równoliczne klasy, po 724 jednostki w klasie (szerzej o procedurze statystycznej w: M. Stanny, Typologia wiejskich obszarów peryferyjnych pod względem anatomii struktury społeczno-gospodarczej, Wieś i Rolnictwo, 2011, nr 2 [151], s. 63). 151

152 Społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie... lokalnej gospodarki [D], 5. charakterystykę sektora rolniczego [Sr] oraz. 6. charakterystykę sektora pozarolniczego [Spr]. Każdy z powyższych agregatów jest zbiorem cech charakteryzujących strukturę przestrzeni społeczno-gospodarczej. Oczywiście dobór składowych pojęcia nie ma charakteru. uniwersalnego. Przy budowie wskaźników demograficznych służących charakterystyce zróżnicowań przestrzennych składowej Sd uwzględniono najbardziej typowe cechy piramidy wieku, stosując miary możliwie proste do interpretacji. Pod uwagę wzięto starość populacji w sensie demograficznym, dynamikę demograficzną ukazującą kierunek zmian struktury według wieku i skalę feminizacji w grupie wieku 20 34, która w ujęciu przestrzennym prócz deformacji płci ujawnia też efekty mobilności przestrzennej ludności. Rozkład przestrzenny syntetycznej oceny Sd wskazuje na silny wpływ czynników historycznych (rysunek 5.1). Wyraźnie zarysowuje się podział na relatywnie korzystną i niekorzystną strukturę demograficzną wyznaczony przez granice byłych rozbiorów Polski 4. Obecnie wschodnie regiony Polski, pozostające dawniej pod wpływem polityki zaboru rosyjskiego, odznaczają się najniższym poziomem PKB per capita. Intensywna emigracja ze wsi zdeterminowała tam kierunek procesów demograficznych. Obecnie obszar ten cechuje starość demograficzna, defeminizacja w wieku prokreacyjnym, niska dynamika demograficzna, a w efekcie depopulacja. Zjawiska te są charakterystyczne dla obszarów problemowych 5, na których poza niekorzystnymi zmianami o charakterze demograficznym obserwuje się stagnację, a często regres infrastruktury społecznej czy niekorzystne przekształcenia sieci osadniczej (czasem nawet zanikanie całych wsi). Masowość tych zdarzeń jest typowa dla tzw. ściany wschodniej i obserwowana systematycznie od lat 70. Relatywnie największe nasilenie tych procesów obserwujemy:. 1) wzdłuż pogranicza wschodniego (Podlasie, Polesie i Wyżyna Lubelska) oraz 2) w Polsce centralnej na tzw. peryferiach wojewódzkich, tj. obszarach subregionalnych położonych wzdłuż granic woj. mazowieckiego, łódzkiego, lubelskiego i świętokrzyskiego. Korzystniejszy potencjał demograficzny ogólnie skupia się w zachodniej i północnej części kraju. Po pierwsze, zaliczamy tu tereny zasiedlane w wyniku migracji osiedleńczych po II wojnie światowej jak zachodniopomorskie, lubuskie, czy warmińsko-mazurskie, po drugie, obszary o głębokich trady Więcej w: A. Rosner, Zróżnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich a pożądane kierunki ich rozwoju [w:] Obszary wiejskie. Wielofunkcyjność, migracje, nowe wizje rozwoju, red. W. Kamińska, K. Heffner, Studia KPZK PAN, t. CXXXIII, Warszawa 2011, s ; A. Rosner, M. Stanny, Zróżnicowanie poziomu rozwoju gospodarczego obszarów wiejskich w Polsce [w:] Zróżnicowanie przestrzenne poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich a zróżnicowanie dynamiki przemian, red. naukowa A. Rosner, IRWiR PAN, Warszawa Więcej o tym w Wiejskie obszary kumulacji barier rozwojowych, red. A. Rosner, IRWiR PAN, Warszawa 2002.

153 Polska wieś Raport o stanie wsi cjach wiejskich, silnym poczuciu tożsamości regionalnej i kulturowej, z tradycyjnym modelem rodziny wiejskiej, społecznie homogeniczne, jak Wielkopolska, Kaszuby oraz leżące na południu kraju Podkarpacie. Jednak na ogólny podział regionalny nakłada się inna tendencja, związana bezpośrednio z procesami migracyjnymi. Młodsza w sensie demograficznym jest ludność zamieszkująca w sąsiedztwie dużych miast, starsza na obszarach wiejskich leżących w oddaleniu od nich. Rysunek 5.1. Charakterystyka demograficzna (ocena wskaźnika syntetycznego Sd) Źródło: opracowanie własne. Kolejnym kryterium uzupełniającym aspekt społeczny jest charakterystyka społeczności lokalnej. Zdecydowanie jest to najtrudniejsza do empirycznego pomiaru składowa rozwoju, o trudno wymiernym charakterze. Wachlarz cech wchodzących w skład agregatu Ss jest bardzo szeroki, zaś możliwości operacjonalizacji są bardzo wąskie ze względu na małą dostępność danych zbieranych według tej samej metodologii dla całego kraju. Ostatecznie założono, że korzystna sytuacja jest wówczas, gdy elementy kapitału ludzkiego 153

154 Społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie... i kapitału społecznego osiągają relatywnie wysoki poziom. W ocenie jakości kapitału ludzkiego uwzględniono strukturę wykształcenia. Kwantyfikacja drugiego zasobu jest bardziej złożona. Postanowiono najpierw zmierzyć aktywność obywatelską i ogólnie pojętą zdolność mieszkańców do współdziałania w interesie społecznym. Następnie uznano, że destymulantą rozwoju jest bierne uczestnictwo lokalnej społeczności w życiu publicznym, często wskutek niskiego poziomu nie tylko wykształcenia, ale i zamożności. Jako miarę marginesu biedy w lokalnej strukturze przyjęto więc udział klientów pomocy społecznej. Wskaźnik ten ujawnia, jaka część społeczności gminy nie potrafi, przy istniejących strukturach społecznych i gospodarczych, obejść się bez systemu wsparcia socjalnego. Przy czym zasady uprawniające do korzystania ze świadczeń nie są zrelatywizowane do zamożności danego środowiska lokalnego, ale określane w jednolitych dla samorządów. przepisach. Destymulanta ta silnie zaważyła na rozkładzie przestrzennym syntetycznej miary oceny w zakresie ogólnej charakterystyki lokalnej tkanki społecznej. Na najniższym poziomie uplasowały się gminy, które do końca lat 80. odznaczały się najwyższym stopniem uspołecznienia gospodarki rolnej. Likwidacja w latach 90. Państwowych Gospodarstw Rolnych spowodowała gwałtowny wzrost bezrobocia, które do chwili obecnej utrzymuje się na relatywnie wysokim poziomie. Konsekwencją trudnej sytuacji na rynku pracy jest właśnie m.in. wysoki udział klientów pomocy społecznej i słabe angażowanie się społeczności lokalnej w sprawy publiczne. Region ten, określany mianem obszaru popegeerowskiego, znajduje się na północy kraju (obejmując głównie województwa zachodniopomorskie i warmińsko-mazurskie). Polska Centralna i Południowa odróżnia się wyższą oceną sumarycznego wskaźnika Ss, zob. rysunek 5.2. Gminy podmiejskie dużych miast (Warszawy, Łodzi, Poznania, Wrocławia) skupiają kapitał ludzki o ponadprzeciętnych wartościach wskaźników, a bliskość wielkomiejskiego rynku pracy oddziałuje szczególnie korzystnie na parametry struktury społeczno-zawodowej mieszkańców. Ogólnie biorąc, zanotowany w latach 90. w południowo-wschodniej Polsce awans edukacyjny młodzieży wiejskiej 6 oraz wyższa aktywność społeczna ludności wpływają również na korzystniejszą ogólną ocenę społeczności lokalnej w regionie Małopolski, Śląska i Podkarpacia. Warto jednak zwrócić uwagę, że w zasięgu obszaru korzystnej oceny występują enklawy niskich wartości. Wymienić należy: 1) region Śląska Opolskiego będący obszarem czasowego odpływu migracyjnego do Niemiec, który wpływa zarówno na społeczną, jak i na demograficzną strukturę wsi oraz Szerzej w J. Domalewski, Edukacja a procesy rozwoju obszarów wiejskich [w:] Przestrzenne, społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie obszarów wiejskich w Polsce, red. M. Stanny, M. Drygas, IRWiR PAN, Warszawa 2010.

155 Polska wieś Raport o stanie wsi 2) obszar dawnego Centralnego Okręgu Przemysłowego (COP obejmuje pogranicze woj. świętokrzyskiego, od mazowieckiego do podkarpackiego), gdzie restrukturyzacja monofunkcyjnych struktur gospodarczych miast wygenerowała wysokie koszty społeczne (związane głównie z sytuacją dochodową ludności na wsi). Rysunek 5.2. Charakterystyka społeczności lokalnej (ocena wskaźnika syntetyczne go Ss) Źródło: opracowanie własne. W istniejących warunkach wysokich nadwyżek siły roboczej na wsi szcze gólne miejsce zajmuje charakterystyka rynku pracy [Rp]. Kryterium to opisuje skalę nadwyżek podaży pracy poprzez analizę natężenia bezrobocia rejestrowanego i nadmiernego zatrudnienia rolniczego (interpretowanego Centralny Okręg Przemysłowy to inwestycja, której celem było przede wszystkim zwiększenie ekonomicznego potencjału kraju oraz rozbudowa przemysłu ciężkiego i zbrojeniowego II Rzeczpospolitej,. a w efekcie zmniejszenie bezrobocia i likwidacja przeludnienia agrarnego na wsi. Objęła swoim zasięgiem ok. 15 proc. powierzchni kraju i ok. 18 proc. mieszkańców ówczesnej przedwojennej Polski. 155

156 Społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie... pośrednio jako miara bezrobocia ukrytego w rolnictwie). Jako element równoważący wprowadzono wskaźnik zatrudnienia przedstawiający pośrednio popyt na pracę. Atrakcyjność gospodarki lokalnej, czy mówiąc ściślej, rynku pracy potwierdzają wskaźniki mobilności przestrzennej populacji, gdyż ludzie migrują z chęci poprawy bytu, a głównym motywem migracji są aspekty ekonomiczne. Ponadto migranci opuszczają miejsca nieatrakcyjne, w których bodźce wypychające są relatywnie silne, a kierują się do miejsc absorpcji, których oferta gospodarcza i społeczna jest szersza. Dlatego w składową Rp włączono miarę efektywności migracyjnej, co w połączeniu ze wskaźnikami bezrobocia i zatrudnienia w syntetyczny sposób opisuje sytuację na lokalnym rynku pracy. Niskie wartości wskaźnika syntetycznego odnotowano w rejonach występowania dawnych PGR-ów, gdzie silniej wzrósł średni obszar gospodarstw (ziemie zachodnie i północne), oraz w rejonach skrajnie rozdrobnionego rolnictwa rodzinnego, a co za tym idzie, występowania dużego udziału gospodarstw nietowarowych (południowo-wschodnia część Podkarpacia oraz rejon wspomnianego wyżej byłego COP). Wysokie wartości wskaźnik przyjmuje na obszarach rolnictwa rodzinnego słabo przekształconego strukturalnie przez procesy lat 90. (tzw. ściana wschodnia) oraz w szerokich strefach podmiejskich największych aglomeracji kraju 8 (rysunek 5.3). Uogólnić to można stwierdzeniem, że analogicznie regiony podlaski, warszawski, poznański i łódzki wskazują najkorzystniejszy stopień zrównoważenia rynku pracy. Mamy zatem sytuację taką, że zupełnie przeciwny charakter struktury społeczno-gospodarczej regionów generuje analogiczny wysoki poziom w kompleksowej ocenie sytuacji rynku pracy. Zatem podobny rezultat syntetycznych miar może się wiązać z bardzo różnymi sytuacjami: z rozwiniętym rynkiem pracy (gminy wielofunkcyjne, podmiejskie), ale również z relatywnie bardzo niską podażą pracy. Ta znów wynika z charakteru struktury demograficznej (gminy stare demograficznie) i/lub z charakteru tradycyjnego rolnictwa rodzinnego (wysokie zatrudnienie w indywidualnych gospodarstwach rolnych), które wchłania rodzinne nadwyżki siły roboczej przy braku pozarolniczych miejsc pracy 9. Pożądanym kierunkiem rozwoju obszarów wiejskich jest zmniejszanie zatrudnienia w rolnictwie przy jednoczesnym powiększaniu go poza nim. Proces dywersyfikacji wiejskiego rynku pracy jest w różnym stopniu zaawansowany w różnych regionach, dlatego problem nadmiernego zatrudnienia rolniczego jest ciągle ważki. Przed wskazaniem cech identyfikujących strukturę gospodarczą gminy trzeba wprowadzić kryterium omawiające proporcje gospodarcze ukształtowanej struktury sektorowej. Wskaźnik poziomu dezagraryzacji Cechą szczególną stref podmiejskich aglomeracji jest ich imigracyjnych charakter. 9 M. Stanny, Spatial diversification of the balance on the labour market in rural areas in Poland, Bulletin of Geography, Socio-Economic Series, 2010, nr 14, s

157 Polska wieś Raport o stanie wsi lokalnej gospodarki ma za zadanie ocenić poszczególne układy lokalne pod względem stopnia odchodzenia od tradycyjnej dominacji rolnictwa na wsi na rzecz innych funkcji gospodarczych10. Zaawansowanie procesu rozwoju pozarolniczych funkcji gospodarczych zmierzono, określając proporcje podmiotów gospodarczych pozarolniczych w ogólnej liczbie podmiotów gospodarczych oraz dywersyfikację źródeł utrzymania zarówno indywidualnych gospodarstw rolnych, jak i ogółem gospodarstw domowych. Rysunek 5.3. Charakterystyka zrównoważenia rynku pracy (ocena wskaźnika syntetycznego Rp) Źródło: opracowanie własne. Stopień dezagraryzacji [Sd] przestrzeni wiejskiej wykazuje cechy rozkładu spolaryzowanego. Przede wszystkim wyraźny jest wpływ czynników historycznych (rozbiory Polski, powojenne zmiany granic), a w konsekwencji wynikających z nich zapóźnień rozwojowych. Na terenach wiejskich 10 A. Rosner, Przestrzenne zróżnicowanie poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich a dynamika przemian [w:] Przestrzenne, społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie, op.cit., s

158 Społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie... wschodniej Polski (obszar byłego zaboru rosyjskiego) stopień monofunkcyjności gospodarki jest wyższy od poziomu zanotowanego na zachodzie i północy kraju (byłego zaboru pruskiego) oraz (choć w mniejszym stopniu) na południu. (w rejonie historycznej Galicji). W województwach: lubelskim, podlaskim, świętokrzyskim i łódzkim, skupia się niemal cały zbiór gmin o najmniej zaawansowanym procesie dywersyfikacji zatrudnienia i źródeł utrzymania na wsi. Nawet obecne stolice tych województw nie wykształciły wokół pierścienia gmin najwyższego stopnia dezagraryzacji. Podobne cechy wykazuje województwo mazowieckie z wyjątkiem silnie zurbanizowanej ekonomicznie podmiejskiej strefy Warszawy (zob. rysunek 5.4). Zależność centrum peryferia to drugi aspekt polaryzacji przestrzennego rozkładu wskaźnika. Potwierdza ona wielofunkcyjny charakter gospodarki w rejonach oddziaływania wielkich miast, w szczególności Warszawy, Poznania, Szczecina, Gdańska, Wrocławia, aglomeracji Katowic (mniej już np. Łodzi). 158 Rysunek 5.4. Stopień dezagraryzacji struktury gospodarki lokalnej (ocena wskaźnika syntetycznego D) Źródło: opracowanie własne.

159 Polska wieś Raport o stanie wsi Charakterystyka stopnia dezagraryzacji struktury gospodarczej opiera się na proporcjach między skalą sektora rolniczego i sektorów pozarolniczych (traktowanych jako jeden agregat). Nie uwzględnia wewnętrznej analizy tych sektorów. Określenie wewnętrznych relacji w każdym z nich, jest przedmiotem dwóch kolejnych kryteriów definiujących dychotomicznie funkcje gospodarcze obszarów wiejskich wyróżnionych jako charakterystyka sektora rolniczego i sektora pozarolniczego. Stopień rozwoju funkcji rolniczej [Sr] określono w kategoriach ekonomicznych, pomijając zupełnie kwestie agrotechniczne i warunków przyrodniczych. Miarę syntetyczną oparto na wskaźnikach opisujących: towarowość, wsparcie finansowe w ramach PROW i koncentrację ziemi w rolnictwie indywidualnym. Ponadto założono, że im wyższe kompetencje rolnicze kadry kierującej oraz udział zatrudnienia najemnego, tym sytuacja w rolnictwie bardziej korzystna. Rysunek 5.5. Charakterystyka sektora rolniczego (ocena wskaźnika syntetycznego Sr) Źródło: opracowanie własne. 159

160 Społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie... Ocena rozwoju pozarolniczych funkcji gospodarki [Spr] była trudniejsza do operacjonalizacji z uwagi na brak w statystyce odpowiednich danych, np. dotyczących struktury zatrudnienia. Charakterystyki sektora pozarolniczego dokonano na podstawie wskaźnika przedsiębiorczości (pośrednio wielofunkcyjności), udziału gospodarstw domowych utrzymujących się z pracy na rachunek własny poza rolnictwem, udziału zatrudnionych w usługach publicznych11 oraz udziału podmiotów świadczących usługi publiczne (w tym również prywatne); pozwoliło to wskazać, gdzie lokalny pozarolniczy rynek pracy jest np. ubogi i możemy mówić o braku rozwoju wielofunkcyjnego. Rysunek 5.6. Charakterystyka sektora pozarolniczego (ocena wskaźnika syntetycznego Spr) Źródło: opracowanie własne. Analiza statystyczna charakterystyki Sr względem przyjętych zmiennych empirycznych wskazuje wyniki przedstawione na rysunku 5.5. Największy, Jako destymulanty informującej o udziale zatrudnienia w instytucjach pełniących podstawowe funkcje publiczne w ogóle zatrudnienia pozarolniczego.

161 Polska wieś Raport o stanie wsi zwarty obszar wysokiej oceny tego sektora obejmuje Nizinę Wielkopolską. Do tego obszaru przylegają od północy powiat pilski oraz Pojezierze Krajeńskie, również odznaczające się najwyższymi parametrami. Od wschodu natomiast pomostem łączącym wysoki poziom rolnictwa Wielkopolski z Kujawami jest Pojezierze Inowrocławskie. Warto zauważyć, że obszarem niskiego poziomu rozwoju funkcji rolniczej w województwie wielkopolskim jest powiat koniński, pełniący głównie funkcje industrialne. Koniński kompleks przemysłowy jest obok Górnego Śląska, Bełchatowa oraz okolic Turoszowa obszarem, w którym środowisko przyrodnicze podlega szczególnie dużej antropopresji. Mimo że w charakterystyce sektora rolniczego nie przyjęto żadnego wskaźnika związanego bezpośrednio z produkcją rolniczą (roślinną lub zwierzęcą), to dyspersja stopnia rozwoju funkcji rolniczej jest skorelowana z kompleksowym wskaźnikiem jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej 12. Potwierdza to istotna koncentracja gmin o wysokim stopniu rozwoju funkcji rolniczej na Żuławach, Nizinie Szczecińskiej czy Nizinie Śląskiej. Są to rejony zasadniczo rolnictwa towarowego. Trzeba też wyróżnić Równinę Sępopolską (warmińsko-mazurskie) i gminy położone centralnie w woj. zachodniopomorskim jako przykład wielkoobszarowego rolnictwa na tzw. obszarach popegeerowskich z relatywnie korzystnym wskaźnikiem Sr. Najniższy stopień rozwoju funkcji rolniczej występuje w Polsce południowo-wschodniej (z wyjątkiem części Wyżyny Lubelskiej z Roztoczem), zatem tam gdzie występuje duże rozdrobnienie agrarne, typowe jest zjawisko dwuzawodowości i wynikająca z niego tradycja migracji wahadłowych. Wyróżnić należy trzy skupiska gmin o najniższych parametrach oceny tego sektora: Beskid Wysoki wraz z obszarem ciągnącym się na północ do Krakowa, następnie Wyżyna Kielecka i Góry Świętokrzyskie oraz zespół gmin występujących w rozwidleniu rzeki Wisły i Sanu (powiat tarnobrzeski, Nisko i Stalowa Wola). Podmiejska strefa Warszawy, wyróżniająca się zdywersyfikowanym rynkiem pracy pozarolniczej, notuje najniższy poziom oceny rozwoju funkcji rolniczej i jednocześnie najwyższą ocenę rozwoju funkcji pozarolniczych. Przy czym w obu komponentach gminy po lewej stronie Wisły. (w kierunku zachodnim) uzyskują korzystniejsze noty niż gminy po prawej (od strony wschodniej). Ogólnie wysoki poziom rozwoju funkcji pozarolniczych dotyczy gmin skupionych wokół największych aglomeracji miejskich w Polsce (np. strefa poznańska, wspomniana już warszawska, dalej szczecińska, 12 Instytut Upraw, Nawożenia i Gleboznawstwa w Puławach (IUNG) opracowuje dane, oceniając cztery elementy środowiska (glebę, klimat, rzeźbę terenu i warunki wodne) wpływające w najistotniejszy sposób na przyrodnicze warunki produkcji rolniczej. Ocenę wszystkich czterech wskaźników wyrażono wskaźnikiem kompleksowym jakości rolniczej przestrzeni produkcyjnej (jrpp), stanowiącym sumę wartości ocen poszczególnych czynników, i potraktowano jako zmienną objaśniającą. 161

162 Społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie... gdańska, wrocławska, krakowska wraz z Górnym Śląskiem). Wymienić należy również gminy, gdzie przedsiębiorczość opiera się głównie na usługach związanych z ruchem turystycznym (np. strefa nadmorska Pomorza Zachodniego). Stwierdzono, że w zachodniej części kraju strefy koncentracji silnej dywersyfikacji funkcji gospodarczych występują w układzie archipelagów, niesymetrycznie rozłożonych stref (obejmując np. pogranicze woj. wielkopolskiego, zachodniopomorskiego i lubuskiego); w części centralnej wysoki poziom obejmuje wyłącznie gminy podmiejskie głównych ośrodków regionalnych,. a w części wschodniej dominuje monofunkcyjna struktura gospodarcza. Zatem najniższy poziom wykazują gminy wiejskie leżące zasadniczo na pograniczu wschodnim i południowo-wschodnim kraju. Zgodnie z oczekiwaniami poziom dezagraryzacji struktur społeczno-gospodarczych i charakterystyka sektora pozarolniczego są przestrzennie silnie powiązane. W rzeczywistości powiązania te w znacznym stopniu są również wynikiem różnych ścieżek przekształcania się wsi monofunkcyjnej w wielofunkcyjną. Dostępne dane statystyczne nie pozwalały jednak na głębszą analizę tej problematyki Poziom rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich obraz syntetyczny Podstawowym narzędziem monitoringu współczesnych przemian na obszarach wiejskich, które w sposób wymierny i relatywny opisuje ich zróżnicowanie przestrzenne, jest kwantyfikacja poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego. (i jego składowych). Możliwości pomiaru i oceny są szerokie, ale wymagają bardzo precyzyjnego przełożenia terminów teoretycznych na język wskaźników empirycznych, czyli odpowiedniej identyfikacji statystycznej zmiennych wchodzących w skład pojęcia poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego. Dobór mierników jest w każdej sytuacji wypadkową dostępności danych i arbitralnych decyzji badacza dotyczących włączenia ich lub pominięcia w eksploracji. Wynik analizy zależy zatem od tego, jakie wskaźniki i w jaki sposób się wykorzystuje. Od tego rodzaju subiektywizmu nie ma ucieczki, można tylko mocniej lub słabiej uzasadniać podejmowane rozstrzygnięcia. Przyjęto, że do oceny poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich wykorzystane zostaną omówione wyżej składowe, które złożyły się na empiryczną identyfikację tego wielokryterialnego pojęcia. Zastosowanie odpowiedniej procedury statystycznej opartej na metodzie porządkowania liniowego 13 pozwoliło na określenie rozkładu prze W pracy zastosowano metodę sum standaryzowanych. Więcej o metodach porządkowania liniowego w: A. Młodak, Analiza taksonomiczna w statystyce regionalnej, Difin, Warszawa 2006.

163 Polska wieś Raport o stanie wsi strzennego stopnia rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich w Polsce. Syntetyczny rozkład otrzymanej miary (przedstawiony na rysunku 5.7) pokazuje, że obszary wiejskie zachodniej części kraju są lepiej rozwinięte niż obszary wiejskie części wschodniej. Dominującym zwartym rejonem wysokiego poziomu rozwoju jest Wielkopolska z przylegającą do niej środkową częścią woj. lubuskiego. Zakres ten sięga aż powiatów bydgoskiego i toruńskiego, obejmując przyległe powiaty: żniński, inowrocławski, nakielski (obszar pomiędzy rzeką Wisłą a rzeką Notecią). Również na południu Wielkopolski od granicy z woj. dolnośląskim grupa gmin wysokiego poziomu rozwoju rozciąga się przez Nizinę Śląską po Dolinę Nysy Kłodzkiej i Równiny Opolskiej. W woj. śląskim w skład tego zbioru weszły gminy powiatów pszczyńskiego i cieszyńskiego, a w Małopolsce najsilniej rozwinięte są okolice Krakowa: powiat wielicki, wadowicki i oświęcimski oraz powiat tatrzański. Na Pomorzu wysoki poziom rozwoju społeczno-gospodarczego osiągnęły gminy regionu Kaszub i znaczna część gmin w pasie nadmorskim między Koszalinem a Szczecinem. Ponadto wyróżnić można kilka obszarów o wyspowym charakterze, jak w woj. warmińsko-mazurskim powiaty: mrągowski, olsztyński i iławski, na Podkarpaciu Bieszczady (są to obszary o relatywnie dużym potencjale turystycznym) czy w centralnej części kraju aglomeracja łódzka. Z kolei we wschodniej Polsce (w woj. podlaskim, lubelskim, podkarpackim i świętokrzyskim) dominuje niekorzystna ocena poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego, na co wpływ ma monofunkcyjny charakter obszarów wiejskich. Do najwyższego poziomu rozwoju zakwalifikowano jedynie pierwsze pierścienie podmiejskich gmin stolic regionalnych (i to nie zawsze o domkniętym obrysie). Największą w tej części kraju enklawę korzystnej struktury społeczno-. -gospodarczej obszarów wiejskich tworzy aglomeracja warszawska. Jej zasięg oddziaływania obejmuje nawet piąty krąg gmin okołomiejskich (wyraźnie rozbudowany od strony zachodniej). Odznacza się ona najwyższym potencjałem rozwojowym i stanowi rdzeń regionu (Mazowsza); pozostałe obszary zależą od centrum i stanowią peryferie. Obszary te są ściśle powiązane ze sobą, tworząc hierarchiczny system przestrzenny, możliwy do opisania poprzez continnum. Ocena poziomu rozwoju słabnie wraz z oddalaniem się od obszaru rdzeniowego przez osie rozwoju (Warszawa Łódź, Warszawa Białystok Olsztyn czy Lublin) do obszarów granicznych (peryferii województwa), aż na końcu do stref depresyjnych (np. obszar wschodniego Podlasia czy Polesia). Nie wszystkie jednak obszary peryferyjne (tzn. dwie ostatnie wymienione kategorie) skazane są na degradację gospodarczą. W woj. mazowieckim mamy przykład zlewni pozytywnych parametrów rozwoju 163

164 Społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie... społeczno-gospodarczego ze strefy pogranicza wojewódzkiego w kierunku ośrodka centralnego, co w efekcie tworzy klasyczny układ rdzeń peryferia (wpisujący się w teorię opisaną przez Johana Friedmana14). Rysunek 5.7. Miara syntetyczna poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego Źródło: opracowanie własne. Rozkład przestrzenny jednostek o niskim poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego wyznaczają w zasadzie granice administracyjne pomiędzy województwami. W miejscu, gdzie granicę wojewódzką przecina szlak komunikacyjny (stanowiący oś rozwoju), wartość wskaźnika syntetycznego kwalifikuje jednostkę administracyjną do klasy wyższej. Jednoznacznie wskazuje to na korzyści miejsca wynikające z zagospodarowania infrastrukturalnego. (z funkcji tranzytowej gminy), które pobudzają lokalny rozwój wielofunkcyj Więcej w pracach: K. von Stackelberg, U. Hahne, Teorie rozwoju regionalnego [w:] Rozwój ekonomiczny regionów. Rynek pracy. Procesy migracyjne, red. S. Golinowska, Raport IPiSS, z. 16, Warszawa 1998, s ; T.G. Grosse, Przegląd koncepcji teoretycznych rozwoju regionalnego, Studia Regionalne i Lokalne, 2002, nr 1, s

165 Polska wieś Raport o stanie wsi ny. Przykłady takich ciągów komunikacyjnych (oprócz wyżej wymienionych, rozchodzących się gwiaździście z Warszawy w kierunku innych stolic regionalnych) to: Kraków Tarnów Rzeszów, Olsztyn Elbląg, Kielce Katowice (zob. rysunek 5.7). W zachodniej części kraju klasa niskiego poziomu rozwoju pojawia się punktowo. Jeżeli symbolicznie przeprowadzić południkowe cięcie na mapie wzdłuż linii Gdańsk Katowice, to po zachodniej stronie wystąpi zaledwie 8% ogółu jednostek tej klasy. Największy ich zbiór znajdzie się w środkowej części Pomorza Zachodniego, obejmując tzw. gminy popegeerowskie. Lukę między wysokim a niskim poziomem rozwoju wypełnia klasa średniego poziomu stanowiąca strefę przejściową. W zachodniej Polsce jej największe zbiory znajdują się w pasie subregionalnym województw lubuskiego, dolnośląskiego i pomorskiego, a następnie wielkopolskiego i kujawsko-pomorskiego oraz na Opolszczyźnie. Natomiast we wschodniej Polsce gminy środkowej klasy tworzą wąską strefą buforową między gminami podmiejskimi ośrodków regionalnych a obszarami zakwalifikowanymi do strefy. peryferyjnej Typologia gmin pod względem struktury społeczno-gospodarczej Rozłożony nierównomiernie rozwój społeczno-gospodarczy obszarów wiejskich tworzy pewne układy czy przestrzenne koncentracje działalności społeczno-gospodarczej. Mechanizmów wyjaśniających dyspersję przestrzenną można poszukiwać np. w teoriach rozwoju regionalnego: biegunów wzrostu i dyfuzji hierarchicznej, teoriach centrum peryferia 15, jak również w koncepcjach rozwoju endogenicznego 16, wskazujących na rolę w kreowaniu procesów rozwojowych warunków tkwiących w przestrzeni lokalnej. Jednak w raporcie, mimo istotności tego zagadnienia, nie podjęto go szerzej. Kontynuując bowiem wątek empiryczny, po rozpoznaniu rozkładu przestrzennego klas poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich pojawia się pytanie o wewnętrzne zróżnicowanie obszarów wiejskich z punktu widzenia kombinacji cech syntetycznych opisujących poziom rozwoju społeczno-gospodarczego (inaczej relacji składowych tego rozwoju w poszczególnych częściach przestrzeni o różnym poziomie jego oceny). 15 S. Korenik, Region ekonomiczny w nowych realiach społeczno-gospodarczych, CeDeWu, Warszawa 2011; J. Chądzyński, A. Nowakowska, Z. Przygodzki, Region i jego rozwój w warunkach globalizacji, CeDeWu, Warszawa A. Gałązka, Czynniki rozwoju w wybranych teoriach rozwoju regionalnego [w:] Gospodarka regionalna i lokalna. Czynniki i bariery, red. Z. Strzelecki, SGH, Warszawa

166 Społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie... Możliwość rzeczywistej identyfikacji wewnętrznej struktury rozwoju obszarów wiejskich warunkuje podejście funkcjonalno-terytorialne. Powiązania funkcjonalne działalności w przestrzeni pozwalają wydzielić określone zespoły gmin (typy) o wspólnych cechach (podobnych strukturach). Otrzymane typy są wielokryterialne, więc wskazana jest ocena intensywności (siły i słabości) poszczególnych składowych rozwoju. Proponowane podejście, oparte na zbadaniu anatomii (budowy) struktury działalności gospodarczej i społeczeństwa lokalnego, pozwala na pełniejsze poznanie słabych i mocnych stron danego obszaru, identyfikację istotnych przewag konkurencyjnych w układzie terytorialnym. Proponowana metoda delimitacji obszarów komponuje się z nowym podejściem terytorialnym 17 w polityce rozwoju regionalnego. Nowatorstwo polega na tym, że traktuje się tu dany obszar przez pryzmat jego funkcji (cech), a nie jako twór administracyjny. Opierając politykę spójności na idei terytorialnej (obszarowej), należy uznać, że jest to polityka dopasowana do specyficznych potrzeb regionu, a jej główne zasady to: efektywność rozumiana jako przeciwdziałanie niepełnemu wykorzystaniu potencjałów rozwojowych oraz równość rozumiana jako przeciwdziałanie wykluczeniu społecznemu. Jest to jednocześnie polityka skierowana do wszystkich obszarów, ukierunkowana na wspieranie ich endogenicznego potencjału. Zbudowane i omówione wyżej wskaźniki syntetyczne dla 6 składowych poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego stanowią podstawę grupowania gmin w celu utworzenia jednorodnych typów względem podobieństwa morfologicznego ich struktury. Założono, że zidentyfikowane zostaną cechy rozwojowe w układzie terytorialnym, które powinny być podstawą kształtowania zarówno polityki spójności, polityki regionalnej, jak i lokalnych strategii rozwoju, zasadniczo opartych na czynnikach wewnętrznych. Wykorzystując taksonomiczną metodę optymalizacji danego grupowania 18, otrzymano 5 typów gmin ze względu na podobieństwa i różnice składowych poziomu rozwoju, których rozkład przestrzenny prezentuje rysunek 5.8. Dodatkowo w postaci tabelarycznej przedstawiono charakterystykę uzyskanych typów, W polityce regionalnej UE podejście terytorialne jest wpisane w politykę spójności. Szerzej m.in.: Agenda Terytorialna Unii Europejskiej: w kierunku bardziej konkurencyjnej i zrównoważonej Europy zróżnicowanych regionów, Lipsk, maj 2007; Zielona księga w sprawie spójności terytorialnej. Przekształcenie różnorodności terytorialnej w siłę, Komunikat Komisji do Rady Parlamentu Europejskiego, Komitetu Regionów i Komitetu Ekonomiczno-Społecznego, COM(2008), Bruksela, październik 2008; Raport Barki. Program dla zreformowanej polityki spójności. Podejście terytorialne w osiąganiu celów i oczekiwań Unii Europejskiej, Fabrizio Barca, Bruksela, kwiecień Ze względu na ograniczenia redakcyjne oraz skomplikowaną procedurę statystyczną wyjaśniamy tylko skrótowo ideę tkwiącą u podstaw tej metody. Jest to metoda iteracyjna, której eksploracja polega na grupowaniu gmin w klasy tak, by za każdą iteracją zwiększyć wartość funkcji docelowej, tj. zminimalizować zmienność w typach, a zmaksymalizować między typami. Autorem algorytmu jest E. Diday (Une nouvelle méthode en classification automatique et reconnaissance des formes la méthode des nuées dynamiques, Revue de statistique appliquée, 1971, t. 19, nr 2, s ).

167 Polska wieś Raport o stanie wsi uwzględniając obraz anatomii ich struktury. Dla łatwiejszej interpretacji struktury każdej klasy zamieniono parametry statystyczne na określenia relacyjne o hierarchicznym porządku ocen: bardzo niski, niski, średni, wysoki, bardzo wysoki. Wyznaczone typy są zróżnicowane między sobą, lecz relatywnie spójne wewnętrznie, a ich koncentracja w przestrzeni wskazuje na silny wpływ uwarunkowań natury historycznej. Długotrwały podział kraju w okresie zaborów między trzy mocarstwa o różnym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego 19 oraz zmiana granic państwowych po II wojnie światowej i związane z nią masowe migracje wydają się głównymi determinantami uzyskanej klasyfikacji. Ukształtowane struktury gospodarcze i pewne cechy społeczności lokalnej podlegają jednak silnej inercji. Próby ich modyfikacji poprzez zróżnicowany stopień uprzemysłowienia i urbanizacji w II połowie XX wieku zwiększyły zasadniczo wagę sąsiedztwa rynków miejskich w ogólnym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego. Obecnie zaś instrumenty polityki regionalnej UE oparte na spójności terytorialnej wydają się nieefektywne w przełamywaniu utrwalanych historycznie struktur społeczno-gospodarczych. Pierwszy typ gmin (1) koncentruje się niemal wyłącznie na obszarze pięciu województw centralnej i wschodniej Polski (woj. mazowieckiego, łódzkiego, świętokrzyskiego, lubelskiego i podlaskiego), z wyłączeniem stref podmiejskich największych miast w regionie, obejmując niemal 30% wszystkich gmin wiejskich w kraju. Zaznaczona na mapie (rysunek 5.8) poglądowa granica zaborów wskazuje, że zasięg gmin typu 1 pokrywa się z obszarem dawnego zaboru rosyjskiego. Wynikają z tego pewne konsekwencje; przede wszystkim zanotowano tu najniższy poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, mający źródło w skrajnie monofunkcyjnej gospodarce. Mimo że ocena sektora rolnego jest względnie wysoka (w znacznej mierze są to gospodarstwa towarowe kierowane przez osoby z relatywnie dobrym wykształceniem), to niedobór innych funkcji gospodarczych sprzyja decyzjom migracyjnym do miast regionalnych (szczególnie Warszawy, 19 Zróżnicowana polityka gospodarcza i społeczna prowadzona na ziemiach polskich w okresie zaborów przez Rosję, Austrię czy Prusy powodowała, że inaczej kształtowała się struktura gospodarcza wsi, struktura agrarna, wyposażenie infrastrukturalne, struktura wykształcenia ludności, wzorce migracyjne czy zaludnienie obszarów wiejskich. Najwyższym postępem na wsi i rozwojem rolnictwa cechowały się ziemie Królestwa Prus (gdzie uwłaszczenie nastąpiło już w latach ). Zdecydowanie najmniej korzystne zmiany zaszły na obszarze ówczesnego zaboru rosyjskiego (uwłaszczenie chłopów nastąpiło dopiero w latach ). Z kolei ziemie dawnego zaboru austriackiego (tzw. Galicja) to tereny silnego przeludnienia agrarnego, któremu towarzyszyło duże rozdrobnienie gospodarstw. Ukształtował się tam typ gospodarstw chłopsko-robotniczych, a więc takich, z których odbywały się codzienne dojazdy do pracy. Ta spuścizna historyczna stwarza nadal wiele problemów społeczno-gospodarczych i stanowi krytyczny czynnik w ocenie zachodzących przemian strukturalnych na obszarach wiejskich. Więcej w: Przemiany struktury przestrzennej rolnictwa Polski w latach , red. J. Kostrowicki, Prace Geograficzne, 127, IGiPZ PAN, Warszawa 1978; J. Kostrowicka, Z. Landau, J. Tomaszewski, Historia gospodarcza Polski XIX XX w., Książka i Wiedza, Warszawa

168 Społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie... Lublina, Białegostoku, Krakowa). Wysoka selektywność migracji (szczególnie intensywna w latach 70.) doprowadziła do istotnego zwichnięcia struktury demograficznej. Statystyka dla gmin typu 1 wskazuje, że co czwarta osoba osiągnęła już wiek poprodukcyjny, wyraźna jest defeminizacja w wieku lata, a wraz z ujemnym saldem migracji występuje ujemny przyrost naturalny. Proces depopulacji, obserwowany głównie na pograniczu wschodnim, jest zjawiskiem trwałym. Relatywnie wysoka liczba ludności w wieku poprodukcyjnym oraz znaczne (proporcjonalnie do pozostałych sektorów) zatrudnienie agrarne przekłada się na pozornie dobrą ocenę sytuacji na rynku pracy. Niski odsetek ludności w wieku produkcyjnym sprawia, że ogólny poziom zatrudnienia uzyskuje ponadprzeciętne wartości, a wysoki udział pracujących wyłącznie lub głównie w rolnictwie indywidualnym niweluje skalę bezrobocia jawnego. Niski odsetek pracujących poza rolnictwem oraz małe zapotrzebowanie na pracę najemną w rolnictwie jednoznacznie definiują nam monofunkcyjność gospodarczą tego regionu opartą na rolnictwie rodzinnym. Relatywnie najniższy stopień dezagraryzacji struktury gospodarki lokalnej wysoko dodatnio skorelowany z oceną sektora pozarolniczego świadczy o braku pozarolniczych miejsc pracy. Nie wnikając w ocenę produkcyjno-rynkowych możliwości rolnictwa, należy zwrócić uwagę na publiczne i pozarynkowe funkcje tego sektora. Szczególnie w tej części kraju, gdzie rolnictwo jest sektorem dominującym w strukturze gospodarczej, należy w kontekście wielofunkcyjności rolnictwa wspierać upublicznienie działalności rolnictwa i dóbr przez nie wytwarzanych 20 (np. przez finansowanie usług rolnictwa na rzecz środowiska czy ochronę kultury wiejskiej). Drugi typ gmin (2) określono mianem obszarów popegeerowskich ze. względu na koncentrację w nich do 1990 roku uspołecznionej gospodarki rolnej. Proces restrukturyzacji rolnictwa państwowego spowodował, że obecna struktura sektora rolniczego ma cechy rolnictwa wielkoobszarowego, opartego na najemnej sile roboczej. Choć udział gospodarstw towarowych wśród indywidualnych nie jest w tym rejonie zbyt wysoki, to ogólna ocena tego sektora wypada dobrze. Poniżej przeciętnej kształtuje się ocena rozwoju przedsiębiorczości pozarolniczej Za J. Wilkinem (Wielofunkcyjność rolnictwa, red. J. Wilkin, IRWiR PAN, Warszawa 2010, s. 13) wielofunkcyjność rolnictwa to zjawisko polegające na tym, że poza podstawową funkcją rolnictwa, jaką jest wytwarzanie produktów (surowców) żywnościowych i innych surowców organicznych służących produkcji przemysłowej, wytwarza ono dobra i usługi, a także realizuje inne funkcje mające znaczenie dla bliższego i dalszego otoczenia gospodarstwa rolnego ; więcej: tamże..

169 Polska wieś Raport o stanie wsi Legenda: Ocena poziomu rozwoju kategorii w typie, w relacji do całej kategorii Kategoria Typ Sd Ss Rp D Sr Spr 1 bardzo niski 2 średni średni bardzo niski średni bardzo niski bardzo niski 3 średni wysoki średni średni Udział gmin (suma = 100%) wysoki niski 29 niski wysoki niski 21 bardzo niski średni 22 4 wysoki średni wysoki wysoki wysoki wysoki 20 5 wysoki bardzo wysoki bardzo wysoki bardzo wysoki niski bardzo wysoki 8 Objaśnienia: kolorem bladozielonym oznaczono orientacyjny przebieg granicy rozbiorowej Rysunek 5.8. Typologia gmin według struktury poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego Źródło: opracowanie własne. 169

170 Społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie... Najsłabszym ogniwem w strukturze społeczno-gospodarczej wyznaczonego typu jest bierność społeczna mieszkańców w życiu publicznym, wyuczona postawa roszczeniowa z dość powszechną w środowisku popegeerowskim reprodukcją kultury ubóstwa 21, które korelują się z niedostatecznym poziomem kompetencji (mierzonych odsetkiem ludności z wykształceniem ponadpodstawowym). Tak niski kapitał społeczności lokalnych, będący nie tylko schedą po gospodarce uspołecznionej, ale również efektem mozaiki społecznej powstałej w wyniku migracji powojennych, może nie wystarczyć do stymulowania trwałego rozwoju małych obszarów. Imigracyjny charakter ziem zachodnich i północnych Polski to nie tylko brak ciągłości historycznej tradycyjnych form aktywności społecznej, ale również młodsza demograficznie populacja. Jednak na obszarach popegeerowskich duża podaż siły roboczej (słabo wykwalifikowanej i często o wyuczonej, biernej postawie wobec pracy) przy niskim popycie na pracę powoduje najwyższe w kraju niezrównoważenie rynku pracy. Zdecydowanie jest to strefa wymagająca bezpośredniej interwencji polityki spójności. Przeciwny charakter struktury gospodarczej prezentuje trzeci typ (3) gmin obejmujący 22% jednostek skupiających blisko 28% ludności wiejskiej. Jest to obszar względnie dużej gęstości sieci osadniczej, wysokiej koncentracji ludności i jednocześnie przeludnienia agrarnego (cechy ukształtowane jeszcze w dawnym zaborze austriackim). Obejmuje gminy leżące głównie na Podkarpaciu (woj. podkarpackie i małopolskie) oraz w regionie dawnego Centralnego Okręgu Przemysłowego. W pierwszym przypadku jest to obszar rozdrobnionego, chłopsko-robotniczego rolnictwa (dawnej Galicji), gdzie typowe było i jest łączenie dochodów z gospodarstwa z dochodami z pracy najemnej poza nim (tzw. dwuzawodowcy ). Z kolei region COP charakteryzował się występowaniem miast monofunkcyjnych (opartych na jednej gałęzi przemysłu) oraz wsi o funkcji wyłącznie rolniczej, z gospodarstwami typu samozaopatrzeniowego. Pod względem struktury gospodarczej obszar ten był bardzo ubogi, dlatego restrukturyzacja jedynej w mieście branży powodowała wzrost zjawiska bezrobocia 22. Również gminy typu 3 tworzą w centralnej i wschodniej Polsce swoistą strefę buforową pomiędzy gminami typu 1 (tradycyjnie rolniczymi) a miastami otoczonymi gminami typu 5 (zurbanizowanymi ekonomicznie) lub bezṗośrednio z miasteczkami niższej rangi (np. powiatowymi). Dywersyfika Za E. Psyk-Piotrowska, Społeczne konsekwencje przekształceń własnościowych w rolnictwie państwowym, Wydawnictwo Uniwersytetu Łódzkiego, Łódź 2004, s. 279; A. Karwacki, Błędne koło. Reprodukcja kultury podklasy społecznej, Uniwersytet Mikołaja Kopernika, Toruń 2006, s. 135 i nast. 22 Analogiczną sytuację znajdujemy również na obszarach dawnych Państwowych Gospodarstw Rolnych w północno-zachodniej Polsce z tą tylko różnicą, że bezrobotni w regionie COP rekrutowali się z sektora przemysłowego, a na tzw. obszarach popegeerowskich z rolnictwa uspołecznionego. Skutki tych procesów ciążą na regionach po dziś dzień.

171 Polska wieś Raport o stanie wsi cja źródeł utrzymania ludności wiejskiej w tym typie zależy w sposób szczególny od chłonności miejskiego rynku pracy. Głównym bowiem czynnikiem utrzymującym poziom dezagraryzacji struktury gospodarczej na przeciętnym poziomie są migracje wahadłowe. Dlatego należy rekomendować tu stały wzrost urbanizacji ekonomicznej 23 wsi przy jednoczesnym uznaniu migracji wahadłowych (dojazdów do pobliskich rynków pracy). Niniejsza typologia wykazała relatywnie wysoką ocenę społeczności lokalnej typu 3, na co złożyła się ponadprzeciętna aktywność obywatelska i społeczna 24. Ponadto obszar ten odznacza się niskim udziałem klientów pomocy społecznej w porównaniu np. z obszarami popegeerowskimi. Ogólnie biorąc, kwestie opisujące charakter społeczności lokalnych trudno uchwycić na poziomie statystycznym, gdyż obejmują również nieformalne i jednocześnie niemierzalne sieci wzajemnej współpracy i pomocy sąsiedzkiej, które często są większym katalizatorem aktywności zbiorowej na wsi niż formy zinstytucjonalizowane. Szczególny rodzaj wspólnoty i gotowości do współdziałania można spotkać tam, gdzie dominuje tradycyjny styl życia na wsi. Analiza, mimo niehierachicznego charakteru, wskazuje, że gminy zgrupowane w piątym typie (5) odznaczają się najkorzystniejszymi parametrami wskaźników oceny. Stanowią zaledwie 8% ogółu gmin wiejskich w Polsce, a zamieszkuje je 13% całej populacji wiejskiej. Są to zasadniczo gminy sąsiadujące z miastami o regionalnym (wojewódzkim) znaczeniu. Największe ośrodki metropolitarne (jak Warszawa, Poznań, Wrocław, Trójmiasto, Kraków i Szczecin) otacza domknięty krąg gmin tego typu. Oprócz otulonej niemal potrójnym ich pierścieniem Warszawy gminy typu 1 rzadziej występują we wschodniej części kraju, co wynika z mniej zdywersyfikowanych tam funkcji gospodarczych miast. A zupełny ich brak zanotowano w woj. opolskim i świętokrzyskim. Korzystne proporcje struktury społeczno-gospodarczej wykazują również jednostki czerpiące korzyści rozwojowe z walorów przyrodniczych czy renty położenia, jak np. gminy nadmorskie w pasie nadbrzeżnym woj. zachodniopomorskiego (Mielno, Ustronie Morskie, Kołobrzeg, Rewal, Dziwnów, Międzyzdroje). Również gminy o zrestrukturyzowanej gospodarce lokalnej (jak np. Nowy Tomyśl, Wolsztyn, Wieruszów) osiągnęły najkorzystniejsze proporcje struktury społeczno-gospodarczej, chociaż są to nieliczne przypadki. 23 Urbanizacja ekonomiczna to wzrost udziału ludności zatrudnionej poza rolnictwem, początkowo w przemyśle, a potem w usługach. 24 Badania Tomasza Żukowskiego wskazują, że zróżnicowanie przestrzenne kapitału społecznego w Polsce jest też konsekwencją zaszłości historycznych poszczególnych obszarów. Więcej w: T. Żukowski, Wybory samorządowe 2002 i referendum akcesyjne 2003 perspektywa subregionów, PKW, Warszawa 2002; R. Kamiński, Rola kapitału społecznego i instytucjonalnego w procesie rozwoju obszarów wiejskich [w:] Przestrzenne, społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie, op. cit., s ; J. Herbst, Wieś obywatelska [w:] Polska wieś Raport o stanie wsi, red. J. Wilkin, I. Nurzyńska, Fundacja na Rzecz Polskiego Rolnictwa, Warszawa 2008, s

172 Społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie... Gminy te są zurbanizowane ekonomicznie, bo oprócz relatywnie niskiej oceny sektora rolnego (statystycznie zbliżonej do średniej dla kategorii), która w tym typie nie jest zaskoczeniem (ze względu na kryteria, jakie przyjęto do jego oceny), wszystkie inne komponenty uzyskały bardzo wysoki status. Wyraźny jest wpływ dużych miast o zróżnicowanej strukturze funkcjonalnej na kondycję gospodarczą przyległych obszarów wiejskich. Sytuacja demograficzna, choć uzyskała notę tylko wysoką, jest statystycznie najkorzystniejsza wśród wyróżnionych typów. Ponadprzeciętny poziom składowych rozwoju osiągnęły również gminy czwartego typu (4), których opis wskazuje na wielofunkcyjny ich charakter. Wysoka ocena stopnia dezagraryzacji lokalnej gospodarki przy wysokiej ocenie zarówno funkcji nierolniczych, jak i rolniczych wskazuje na przewagi konkurencyjne tych gmin wobec pozostałych obszarów wiejskich w kraju. Jednocześnie skłania do podsumowania, że są to obszary o korzystnych proporcjach gospodarczych z relatywnie zbilansowanym rynkiem pracy. Tu rozwój nowoczesnego rolnictwa wielkoobszarowego jest segmentem wielofunkcyjnego rozwoju wsi. Typ ten dominuje w zachodniej części Polski na obszarze dawnego zaboru pruskiego, gdzie struktura gospodarcza wsi wykazywała już wówczas tendencję do rozwoju funkcji pozarolniczych 25. Jest to rejon o utrwalonych wzorcach nie tylko gospodarczych, ale i społecznych (co potwierdza wysoka ocena struktur demograficznych). Obszary wiejskie typu 4 obejmują całą Wielkopolskę, która stanowi jego centrum. Gminy tego typu rozciągają się w południkowym pasie od Pomorza Gdańskiego (Kaszub) przez zachodnią część woj. kujawsko-pomorskiego i wspomnianą Wielkopolskę wraz z Ziemią Lubuską w kierunku na Dolny Śląsk do Śląska Opolskiego. Zwarte grupy gmin występują też w południowej części Mazur i północno-zachodniej części Pomorza Zachodniego. Ogólnie obejmują 1/5 gmin wiejskich w kraju, jak i skupiają taką samą część ludności wiejskiej. Z typu 4 i typu 5 rekrutują się gminy o najwyższym poziomie rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich w Polsce (por. rysunki 5.7 i 5.8). Podsumowanie Taksonomia wielokryterialna poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego na obszarach wiejskich w Polsce wykazała, że jego rozkład zależy zasad A. Rosner, Zróżnicowanie zaludnienia obszarów wiejskich w Polsce. Obszary zmniejszające zaludnienie i koncentrujące ludność [w:] Dychotomiczny rozwój obszarów wiejskich? Czynniki progresji, czynniki peryferyzacji, red. W. Kamińska i K. Heffner, Studia KPZK PAN, t. CXXXVIII, Warszawa 2011, s.127.

173 Polska wieś Raport o stanie wsi niczo od czynników lokalizacyjnych, tj. od obecności silnego wielofunkcyjnego ośrodka gospodarczego. Prócz typowych czynników endogenicznych rozwoju, które w przypadku obszarów wiejskich stanowią istotny bodziec ich zmian, duży wpływ na ten układ hierarchiczny gmin w Polsce wywarły czynniki egzogeniczne. Wśród nich w pierwszej kolejności wymienić należy zróżnicowane losy poszczególnych części kraju w okresie zaborów. Fakt ten wpłynął na ukształtowanie się trzech typów obszarów wiejskich o różnych strukturach społecznych i gospodarczych, różnicując ogólny rozkład oceny poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego w Polsce. W ich wyniku utrwalił się podział Polski na część zachodnią o wyższym relatywnie poziomie rozwoju i wschodnią o pewnych cechach zapóźnień rozwojowych (co potwierdziła zarówno analiza hierarchiczna (rysunek 5.7), jak i niehierarchiczna (rysunek 5.8). Także polityka gospodarcza ustroju socjalistycznego oparta m.in. na monofunkcyjnym rozwoju jednostek stała się moderatorem struktur znacznych i zwartych rejonów w kraju (np. COP, obszary popegeerowskie). Tendencjom tym trudno przeciwdziałać, mają one względnie trwały charakter. Przeprowadzona analiza strukturalna wykazała, że na obszarach wiejskich występują: - dwa typy gmin wielofunkcyjnych: typ 5 wielofunkcyjność wynikająca z urbanizacji ekonomicznej; typ 4 wielofunkcyjność z dominacją nowoczesnego rolnictwa głównie rodzinnego; - dwa typy gmin monofunkcyjnych: typ 1 monofunkcyjność skrajna, oparta na rolnictwie rodzinnym; typ 2 monofunkcyjność popegeerowska, oparta na najemnym rolnictwie wielkoobszarowym; - oraz jeden typ gmin: typ 3 rozdrobnione rolnictwo i mieszane źródła utrzymania, raczej bez wyraźnej specjalizacji gospodarczej. Skoro rozwój obszarów wiejskich to permanentne dążenie do poprawy poziomu życia ludności mieszkającej na wsi ze wskazaniem na wielofunkcyjny rozwój i ekonomiczną dywersyfikację (jak napisano na wstępie), to w ramach rekapitulacji podsumujmy niejednorodną w przestrzeni ocenę stopnia dezagraryzacji gospodarki lokalnej. Otóż na jej przeciwnych biegunach usytuowały się dwa typy: typ 5 i typ 1. W strefie ekonomicznie zurbanizowanej (typ 5) proporcje sektorów rolniczego (ocena niska) i pozarolniczego (bardzo wysoka) wskazują na wielofunkcyjny rozwój lokalny uzależniony od sąsiedztwem wielkomiejskiego rynku pracy. Natomiast na obszarach wiejskich typu 1 i typu 2 mamy wysoki rozwój funkcji rolniczej, któremu nie towarzyszą oczekiwane zmiany w poziomie dezagraryzacji gospodarki lokalnej, stąd jej (bardzo) niska ocena. 173

174 Społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie... Niemal ekstremalne oceny obu sektorów gospodarczych w odmiennych konfiguracjach jednoznacznie oceniają monofunkcyjność rolniczą (typ 1 i 2) oraz wielofunkcyjność pozarolniczą (typ 5 i 4) obszarów wiejskich w Polsce. Przy czym typ 1 jest skrajnie monofunkcyjny w zakresie rolnictwa indywidualnego (tzw. obszar tradycyjnie chłopski), a typ 2 w zakresie rolnictwa wielkoobszarowego (obszar popegeerowski). Tyle że w typie 2 przewagę konkurencyjną wobec innych obszarów wiejskich stanowi wyspecjalizowane i komercyjne rolnictwo oparte w znacznym stopniu na pracy najemnej. Ponadto typ 1 i 2 różnią się pod względem charakterystyki społeczności lokalnej. Typologia potwierdziła wielofunkcyjny charakter gospodarki w rejonach oddziaływania aglomeracji. Jednocześnie wskazała różnice między rozwojem wielofunkcyjnym wokół centrów przemysłowo-usługowych (typ 5) a gminami wielofunkcyjnym z nowoczesnym rolnictwem (typ 4), gdzie w obu przypadkach otrzymujemy wysoki poziom dezagraryzacji gospodarki lokalnej, ale przy różnym poziomie rozwoju funkcji rolniczej. Tym samym w konkluzji należy stwierdzić, że osiągnięcie tego samego celu rozwoju obszarów wiejskich odbywa się na polskiej wsi według różnych scenariuszy. 174

175 Iwona Nurzyńska Rozdział 6. Syntetyczny obraz krajowej i unijnej polityki wobec obszarów wiejskich Od wejścia Polski do Unii Europejskiej (UE) mija osiem lat, które poprzedził bardzo trudny proces restrukturyzacji polskiej gospodarki. Objął on realizację radykalnych reform gospodarczych i przemian politycznych 1. Wyzwaniem procesu integracji ze strukturami UE okazała się realna harmonizacja prawa polskiego z prawodawstwem unijnym rozumianym nie tylko jako odpowiednie działania ustawodawcze, ale także jako zmiana działalności organów państwa, przede wszystkim w wymiarze administracyjnym. Dostosowania do wymagań rynku wewnętrznego UE potwierdziły silne zbiurokratyzowanie tego procesu. Przyjęcie legislacji Wspólnej Polityki Rolnej (WPR), będącej wyłączną domeną decyzyjną organów unijnych, było skomplikowane ze względu na rozbudowaną legislację unijną (zarówno pierwotną, jak i wtórną) w zakresie organizacji rynków rolnych, systemu wsparcia bezpośredniego dochodów rolniczych i instrumentów służących rozwojowi obszarów wiejskich oraz ze względu na konieczną nadbudowę prawa krajowego. Dla rolników i mieszkańców obszarów wiejskich okres poprzedzający członkostwo był szczególnie trudny z powodu powszechnie panującego w niewiejskiej części społeczeństwa przekonania, że rolnictwo stanowi barierę dla szybkiego wejścia Polski do UE. Traktat akcesyjny podpisany w Atenach w 2003 roku niejednokrotnie krytykowali przedstawiciele środowisk rolniczych, co wynikało m.in. z faktu, że warunki akcesji odbiegały od postulatów strony polskiej w stanowisku negocjacyjnym w obszarze Rolnictwo. Z drugiej strony, były one znacznie lepsze w stosunku do propozycji unijnych z 2002 roku, które m.in. nie przewidywały objęcia polskich rolników dopłatami bezpośrednimi 2. Uwzględniając ówczesny i spodziewany poziom 1 Na szczycie Rady Europejskiej w Kopenhadze w dniach czerwca 1993 roku podjęto decyzję polityczną o przyjęciu do UE krajów Europy Środkowo-Wschodniej i ustalono warunki członkostwa (tzw. kryteria kopenhaskie), które obejmowały: budowę instytucji gwarantujących demokrację, rządy prawa, prawa człowieka, poszanowanie mniejszości narodowych, funkcjonowanie gospodarki rynkowej, budowę potencjału mogącego sprostać konkurencji UE, przyjęcie dorobku prawnego UE acquis communautaire i zdolność do wypełniania obowiązków wynikających z członkostwa. 2 Argumenty używane przez UE wynikały z faktu, że w Agendzie 2000 z 1999 roku, która nakreślała ramy budżetowe na lata , EU nie alokowała środków finansowych na dopłaty bezpośrednie dla rolników z krajów EŚW. 175

176 Syntetyczny obraz... produkcji rolnej w Polsce, wielu analityków wyrażało wtedy przekonanie, że wyniki negocjacji, szczególnie wielkości kwot i limitów produkcyjnych ani poziom dopłat bezpośrednich nie będą ograniczały realizowanej produkcji rolnej w Polsce 3. Niezależnie od oceny wyników procesu negocjacyjnego integracja z UE zmieniła kształt krajowej polityki wobec obszarów wiejskich w Polsce, wprowadzając fundamentalną zmianę otoczenia instytucjonalnego oraz wymuszając dostosowania regulacji prawnych i systemu instytucji wspierających rozwój wsi i rolnictwa. Konieczność modernizacji i restrukturyzacji polskiego rolnictwa i wsi, jaką przyniosła ze sobą integracja europejska, znalazła odbicie w procesach programowania polityki wobec obszarów wiejskich, w zakresie dopuszczalnej pomocy publicznej w sektorze rolnym, w stosowanych instrumentach finansowych czy w organizacji udzielania pomocy. Dzięki objęciu polskiego rolnictwa WPR i wprowadzeniu nowego zestawu instrumentów polityki rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich Polska uzyskała dostęp do znaczących nowych źródeł finansowania zasilanych z budżetu wspólnotowego. Po raz pierwszy w historii do polskiego rolnictwa i na wieś popłynął strumień tak dużych funduszy na restrukturyzację, modernizację i rozwój. Obszary wiejskie stały się także przedmiotem zainteresowania krajowej oraz unijnej polityki regionalnej i dzięki temu mieszkańcy wsi oraz wiejskie samorządy uzyskali dostęp do środków na rozwój infrastruktury społecznej i technicznej, rozwój kapitału ludzkiego oraz tworzenie pozarolniczych miejsc pracy. Uzyskanie środków w ramach unijnych źródeł finansowania musiały jednak poprzedzić znaczące przygotowania w sferze instytucjonalnej, prawnej i organizacyjnej. Jednym z ważniejszych etapów tych przygotowań było odpowiednie zaprojektowanie pomocy na podstawie przyjętej strategii rozwoju obszarów wiejskich umożliwiające korzystanie z pomocy unijnej. Cele takiej polityki musiały odpowiadać potrzebom polskiej gospodarki wiejskiej, rolników i mieszkańców wsi, a jednocześnie być zbieżne z założeniami strategicznymi Wspólnoty Europejskiej. W niniejszym rozdziale została podjęta próba syntetycznej oceny realizacji nowej polityki rozwoju obszarów wiejskich zarówno w sferze realnej, regulacyjnej i postaw mieszkańców wsi, jak i jej efektów, bezpośrednich oraz pośrednich W. Poczta, Ekonomiczne skutki warunków integracji Polski z UE dla sektora rolnego, Urząd Komitetu Integracji Europejskiej, Warszawa Raporty_i_Analizy/Analiza_rolnictwo.pdf

177 Polska wieś Raport o stanie wsi 6.1. Polityka wobec obszarów wiejskich w dokumentach strategicznych Jedną z zasadniczych słabości kształtowania polityki wobec obszarów wiejskich w Polsce przez długie lata był brak dokumentów strategicznych odpowiedniej jakości, które w sposób spójny prezentowałyby wieloletnie założenia i cele takiej polityki. Jeszcze większą słabością tego procesu był brak programów i planów operacyjnych, które w sposób klarowny wiązałyby osiąganie zakładanych celów w czasie z instrumentami polityki i źródłami finansowania, a przede wszystkim określałyby, w jaki sposób kontrolować i oceniać skuteczność i efektywność dochodzenia do celów strategicznych i operacyjnych. W okresie poprzedzającym członkostwo Polski w UE powstało wiele strategii próbujących diagnozować stan i nakreślać perspektywy oraz kierunki rozwoju obszarów wiejskich. Na ogół były to obszerne dokumenty z bardzo silnie rozbudowanymi celami i rozproszonymi działaniami. Wejście do UE rozpoczęło zmianę jakościową w tym zakresie. Pierwszym dokumentem strategicznym po 1990 roku, jaki Polska przygotowała wspólnie z ekspertami międzynarodowymi, była Strategia dla rolnictwa i obszarów wiejskich. Był to dokument, który zapoczątkował przemiany systemowe w polskim rolnictwie i który zakładał usprawnienie agrobiznesu poprzez prywatyzację i demonopolizację bazy surowcowej (dekompozycja państwowych gospodarstw rolnych), przemysłu przetwórstwa rolnego, transportu i przechowalnictwa, zaniechanie subsydiowania gospodarstw rolnych i przetwórstwa oraz ograniczenie roli rządu do tworzenia dobrych warunków instytucjonalnych dla transformacji sektora żywnościowego. Nie sposób nie zauważyć, że przyjęte w latach 90. w Polsce rozwiązania pozostawały w sprzeczności z polityką wzrostu wydatków na wsparcie rolnictwa w najbogatszych krajach unijnych, w tym subsydiowania eksportu i interwencji rynkowej oraz dotowania dochodów rolników (rysunek 6.1). Tymczasem w Polsce, zgodnie z duchem liberalizmu rynkowego, za cele strategiczne uznano wówczas szybką prywatyzację, powstanie małych jednostek produkcyjnych, a także zwiększenie zatrudnienia i mobilności siły roboczej na terenach wiejskich, wzrost inicjatywy i kreowanie alternatywnych źródeł zatrudnienia. Kolejny dokument o charakterze strategicznym powstał w 1994 roku i został zatytułowany Założenia polityki społeczno-gospodarczej dla wsi, rolnictwa i gospodarki żywnościowej, a cztery lata później pojawiła się Średniookresowa strategia rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. Jednak najważniejszym dokumentem w okresie stowarzyszenia z UE, opracowanym w 1999 roku, była 177

178 Syntetyczny obraz... Spójna polityka strukturalna rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa, która nakreślała program przygotowań polskiego rolnictwa i wsi do członkostwa w UE. Dokument zakładał realizację trzech strategicznych celów: (i) kształtowanie warunków pracy i życia ludności wiejskiej, odpowiadających standardom cywilizacyjnym i pozwalających mieszkańcom wsi realizować ich cele ekonomiczne, edukacyjne, kulturowe i społeczne (poprzez rozwój infrastruktury technicznej i społecznej oraz tworzenie warunków rozwoju pozarolniczych działalności); (ii) przebudowę struktur sektora rolnego (poprawa struktury obszarowej, modernizacja gospodarstw, wzmocnienie roli rolników na rynku rolnym, wdrażanie postępu biologicznego); (iii) kształtowanie warunków rozwoju zrównoważonego na obszarach wiejskich, ochronę zasobów środowiska naturalnego wraz z wiejskim dziedzictwem kulturowym, w tym upowszechnianie rolnictwa ekologicznego i innych prośrodowiskowych metod produkcji rolnej, zagospodarowanie gruntów marginalnych (np. przez zalesienia). mld euro % PKB Subsydia eksportowe Instrumenty rynkowe Rozwój obszarów wiejskich Płatności bezpośrednie niepowiązane z produkcją Płatności bezpośrednie powiązane z produkcją Rysunek 6.1. Struktura wydatków na WPR w UE w latach w mld euro oraz jako procent unijnego PKB Źródło: Komisja Europejska. Autorzy dokumentu Spójna polityka przygotowywali go z myślą o wykorzystaniu środków przedakcesyjnych programu SAPARD. Jego powstanie było wymogiem, jaki przed polskim rządem postawiła Komisja Europejska (KE), a jednocześnie swoistą nowością w kreowaniu polityki wobec obsza- 178 Spójna polityka strukturalna rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa, dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 13 lipca 1999 roku, Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej, 1999.

179 Polska wieś Raport o stanie wsi rów wiejskich polegającą na wiązaniu dokumentów strategicznych z konkretnym programem operacyjnym i zaproponowaniem zestawu działań wraz z alokacją funduszy na ich realizację. SAPARD był zbiorem mechanizmów pomocy wybranych z katalogu możliwego wsparcia SAPARD zdefiniowanego z góry przez KE. Był to pierwszy program przygotowany i realizowany zgodnie z zasadami unijnymi, począwszy od programowania pomocy przez partnerstwo wyrażające się konsultacjami z partnerami społecznymi, koncentrację środków na wybranych działaniach oraz współfinansowanie realizacji zadań inwestycyjnych z budżetu krajowego i środków własnych inwestorów. Był to także pierwszy program interwencji publicznej poddany ocenie ex post, czyli ewaluacji efektów wypłaconej pomocy. Niezależnie od oceny jakości tego procesu, w tym jego skuteczności, należy podkreślić, że SAPARD (oraz inne programy pomocy przedakcesyjnej Phare i ISPA) stworzyły nowe ramy prawno-finansowe funkcjonowania programów wsparcia publicznego w Polsce. Przygotowania do realizacji programu SAPARD oznaczały zasadnicze zmiany instytucjonalne. Po pierwsze, na podstawie regulacji unijnych powstały przepisy krajowe, które określiły szczegółowe rozwiązania w zakresie zarządzania i kontroli, roli poszczególnych instytucji, zasad wdrażania instrumentów, w tym kryteriów przyznawania pomocy oraz realizacji płatności. Po drugie, dostosowanie prawa krajowego objęło kwestie wieloletniego programowania (realizacja programu przypadła na lata ), wieloletniego budżetowania (choć SAPARD był wdrażany w ramach tzw. Rocznych Umów Finansowych: 2000, 2001, 2002 i 2003) 5, zmiany zasad udzielania pomocy publicznej, w tym zamówień publicznych, ochrony środowiska, zasad monitorowania, kontroli oraz oceny wykorzystania środków unijnych (ewaluacji). Polska, jak pozostałe państwa kandydujące, samodzielnie ukształtowała system zarządzania i kontroli funduszu SAPARD, uwzględniając krajową strukturę administracyjną i istniejący instytucjonalny system zarządzania krajowymi środkami publicznymi w rolnictwie. W bardzo krótkim czasie musiała przyjąć nowe regulacje prawne związane z uruchamianiem pomocy, a także przygotować odpowiednie instytucje wdrażające, w tym akredytowaną przez KE Agencję SAPARD. Środki SAPARD zostały ukierunkowane na poprawę konkurencyjności rolnictwa i przetwórstwa rolno-spożywczego na rynku krajowym i międzynarodowym przez dostosowanie do wymagań Jednolitego Rynku w zakresie wymagań fitosanitarnych, weterynaryjnych, higienicznych i jakościowych oraz stymulowanie wielofunkcyjnego rozwoju obszarów wiejskich przez rozwój 5 Niestety do dziś Polska nie wypracowała solidnych i bezpiecznych ram i podstaw prawnych wieloletniego finansowania gwarantującego bezpieczeństwo finansowe podejmowanych przedsięwzięć inwestycyjnych. 179

180 Syntetyczny obraz... infrastruktury technicznej i tworzenie warunków podejmowania pozarolniczej działalności gospodarczej na wsi. Pierwotny budżet programu SAPARD wyniósł 944 mln euro (708 mln euro z budżetu UE i 235,6 mln euro z budżetu krajowego) 6. Nie wchodząc w ocenę merytoryczną, program SAPARD był przykładem dobrze skonstruowanego programu operacyjnego, który autentycznie realizował zasadę koncentracji środków, ograniczając się do wdrażania pięciu działań (nie licząc pomocy technicznej), a realizacja dwóch z nich (Poprawa przetwórstwa i marketingu artykułów rolnych i rybnych oraz Rozwój i poprawa infrastruktury obszarów wiejskich) skonsumowała blisko 78% budżetu, choć zrealizowane projekty w tych działaniach stanowiły zaledwie 25% wszystkich inwestycji SAPARD. Ostatecznie do końca 2006 roku ponad 22,7 tys. beneficjentów pomocy wypłacono 4,4 mld złotych 7. Największą pulę środków przeznaczono na realizację gminnych inwestycji infrastrukturalnych na wsi (45%), blisko 34% środków wypłacono na sfinansowanie 1,3 tys. projektów inwestycyjnych przedsiębiorstw rolno-spożywczych, a najliczniejszą grupę projektów (blisko 13 tys.) stanowiły inwestycje gospodarstw rolnych, choć na ich realizację przeznaczono zaledwie 13,5% budżetu programu. Cenne doświadczenia i umiejętności nabyte we wdrażaniu programu SAPARD zostały wykorzystane na potrzeby realizacji polityki rolnej i strukturalnej po akcesji. Pomimo ogólnej fali krytyki procesu wdrażania funduszy UE w pierwszych latach członkostwa to właśnie sprawność instytucji zaangażowanych we wdrażanie pomocy przedakcesyjnej oceniano najwyżej. Zostając członkiem w 2004 roku, Polska nie uczestniczyła w realizacji pełnego siedmioletniego unijnego okresu programowania ( ) oraz w ograniczonym stopniu skorzystała z budżetu unijnego. Pomimo to, chcąc uzyskać dostęp do środków UE, byliśmy zobowiązani do opracowania strategii wykorzystania funduszy strukturalnych (Narodowy Plan Rozwoju , NPR ), strategii wykorzystania Funduszy Spójności oraz strategii rozwoju obszarów wiejskich na potrzeby realizacji instrumentów WPR. Był to duży wysiłek administracyjny realizowany w bardzo krótkim czasie. NPR określił najważniejsze cele i priorytety rozwoju gospodarczego Polski po przystąpieniu do UE w latach , do których zaliczono rozwój konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy i przedsiębiorczości, zdolnej do długofalowego, harmonijnego rozwoju, zapewniającej wzrost zatrudnienia i poprawę spójności społecznej, ekonomicznej i przestrzennej Ostatecznie budżet został zwiększony (o 114 mln euro) w wyniku sfinansowania złożonych w ramach SAPARD wniosków z PROW , z którego Polska korzystała już jako członek UE. 7 I. Nurzyńska, Fundusze Unii Europejskiej a system finansowania inwestycji ze środków publicznych w Polsce, IRWiR PAN, Warszawa 2011, s. 71.

181 Polska wieś Raport o stanie wsi z UE na poziomie regionalnym i krajowym. Przekształcenia w rolnictwie oraz rozwój obszarów wiejskich stanowiły jedną z osi rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. NPR stał się podstawą wieloletnich programów operacyjnych o charakterze horyzontalnym i regionalnym, w tym między innymi wyznaczył kierunki rozwoju obszarów wiejskich i stworzył podstawę dla Sektorowego Programu Operacyjnego Restrukturyzacja i modernizacja sektora żywnościowego oraz rozwój obszarów wiejskich (SPO Restrukturyzacja ). Oprócz funduszy strukturalnych na rolnictwo w ramach SPO (ponad 1 mld euro z budżetu UE) 8, Polska uzyskała dostęp do programów i środków wsparcia dochodów rolniczych (system wsparcia bezpośredniego), do instrumentów interwencji rynkowej (I filar WPR) i do mechanizmów rozwoju obszarów wiejskich. Spośród instrumentów WPR najbardziej dochodotwórczym okazał się system wparcia bezpośredniego, a wartość dofinansowania unijnego tego instrumentu wyniosła 2,5 mld euro w ramach kampanii Polska zrealizowała Plan Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata , którego budżet wyniósł 3,5 mld euro na (w tym 2,8 mld euro z UE) 9. Suma alokacji finansowych z budżetu UE skierowanych na sektor rolny i obszary wiejskie w latach była kilkakrotnie wyższa od pomocy SAPARD, ale znacznie niższa od funduszy alokowanych na lata W okresie finansowym Polska po raz pierwszy mogła uczestniczyć w pełnym wymiarze w siedmioletnim okresie programowania i finansowania z unijnego budżetu. Poprzedziła to realizacja ważnych reform wynikających z wprowadzenia nowych regulacji prawnych i nowych instrumentów finansowania unijnych programów pomocy dla rolnictwa i obszarów wiejskich. W tym czasie Polska, zgodnie z przyjętą strategią 10, realizowała model wielofunkcyjnego rozwoju wsi i wielofunkcyjnego rolnictwa, wspierając różnicowanie działalności w celu zapewnienia alternatywnych źródeł dochodów wobec rolnictwa, kształtowanie produkcji rolnej w zgodzie z wymogami środowiska i przy zachowaniu walorów krajobrazowych, poprawę infrastruktury społecznej i technicznej na obszarach wiejskich. Zgodnie z przyjętą strategią i wytycznymi unijnymi program rozwoju obszarów wiejskich realizował trzy cele: ekonomiczny, społeczny i środowiskowy (tzw. osie priorytetowe). Analiza dokumentów strategicznych sprzed akcesji, a także opracowanych z myślą o wykorzystania środków WPR po 2004 roku wskazuje na ich silny 8 Program był finansowany z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnych Sekcja Orientacji (FEOGA) i wspierał 15 różnych działań, m.in. inwestycje w gospodarstwach rolnych, także w gospodarstwach prowadzonych przez młodych rolników, dostosowania do JR zakładów przetwórstwa spożywczego, modernizację systemów melioracji, rewitalizację wsi, szkolenia i doradztwo itd. 9 Program był finansowany z Europejskiego Funduszu Orientacji i Gwarancji Rolnych Sekcja Gwarancji i wspierał realizację tzw. instrumentów towarzyszących, w tym renty strukturalne, działania rolnośrodowiskowe, zalesienia, wsparcie na terenach ONW. 10 Strategia rozwoju obszarów wiejskich i rolnictwa na lata (z elementami prognozy do 2020 roku), dokument przyjęty przez Radę Ministrów w dniu 29 czerwca 2005 roku, Warszawa

182 Syntetyczny obraz... sektorowy charakter, co jest pochodną branżowego podejścia do problemów obszarów wiejskich. Coraz częściej jednak podnosi się kwestię, że kompleksowość, złożoność i przestrzenny charakter problemów rozwoju obszarów wiejskich wymaga włączenia polityki rozwoju obszarów wiejskich, w swoim wymiarze pozarolniczym, w zakres interwencji krajowej polityki regionalnej i Europejskiej Polityki Spójności (EPS). Wymóg koordynacji tych polityk odnajdujemy w Krajowej Strategii Rozwoju Regionalnego 11 oraz w Kierunkach Rozwoju Obszarów Wiejskich. Nie można jednocześnie nie odnotować, że trafność treści celów w dokumentach strategicznych sprzed ponad 12 lat pozostaje nadal aktualna, co świadczy o ogromnych zapóźnieniach rozwoju społeczno-gospodarczego sektora rolnego i terenów wiejskich, ale może także potwierdzać niską skuteczności realizowanej polityki wobec obszarów wiejskich. Przyczyn tego stanu rzeczy należy upatrywać w braku wystarczających środków alokowanych szczególnie na działania mobilizujące zasoby obszarów wiejskich, w tym zasoby pracy. Realizowany do dziś sektorowy wymiar tej polityki utrudnia przezwyciężenia negatywnych zjawisk, jakie wystąpiły na terenach wiejskich w okresie PRL, ograniczając funkcje obszarów wiejskich do wytwarzania żywności i przechowywania siły roboczej dla nierolniczych gałęzi gospodarki zlokalizowanych poza obszarami wiejskimi Wymiar finansowo-instytucjonalny polityki rozwoju obszarów wiejskich po akcesji Wymiernym efektem wejścia Polski do UE stał się ciągły wzrost wydatków z budżetu krajowego na sektor rolny 12. Wydatki te rosły zarówno w ujęciu nominalnym, jak i realnym: w 2004 roku wyniosły 5,7 mld zł, aby w 2010 osiągnąć poziom 25 mld zł (bez wydatków na Kasę Rolniczych Ubezpieczeń Społecznych). Zmianie ulegał również udział wydatków rolnych w wydatkach budżetowych państwa ogółem (tabela 6.1). W 2004 roku udział ten wyniósł 2,89% i systematycznie wzrastał do 2008 roku, kiedy ukształtował się na poziomie 8,58%, a następnie zaplanowano jego obniżenie do poziomu 4,29% w 2010 roku. Jednak sprawozdanie z realizacji budżetu w ujęciu zadaniowym (Funkcja 21. Prowadzenie polityki rolnej oraz rybackiej) wskazuje, że w 2010 roku wydatki budżetowe na realizację tej funkcji wyniosły ponad 25 mld zł (14,6 mld zł stanowiły środki z budżetu środków europejskich), Krajowa Strategia Rozwoju Regionalnego, 12 Wydatki ujęte w działach Rolnictwo, rozwój wsi i rynki rolne oraz innych działach bezpośrednio związanych z rolnictwem

183 Polska wieś Raport o stanie wsi a udział tych wydatków w wydatkach budżetowych ogółem wyniósł 7,3% 13. W porównaniu z sytuacją sprzed akcesji, kiedy w całym okresie udział wydatków na sektor rolny wyniósł średnio 2,23%, oznacza to ponadtrzykrotny wzrost 14. Znaczny wzrost wydatków budżetowych na rolnictwo i wieś był konsekwencją objęcia Polski instrumentami WPR i polityki strukturalnej UE, a także konsekwencją jednej z podstawowych zasad korzystania z programów pomocy UE, tj. zasady współfinansowania programów operacyjnych oraz wyników negocjacji akcesyjnych w zakresie możliwości współfinansowania dopłat bezpośrednich z budżetu krajowego (tzw. Uzupełniające Dopłaty Obszarowe) 15. Tabela 6.1. Wydatki budżetowe na sektor rolny według wybranych działów budżetu w latach (w mln zł, %) 16 Wydatki z budżetu rolnego (bez KRUS)* Udział wydatków z budżetu rolnego* w wydatkach budżetowych państwa ogółem ** 2010** 5721,8 7999,5 8379, , , , , 3 2,89 3,29 3,74 6,67 8,58 6,18 7,4% * Wydatki z budżetu rolnego ( na rolnictwo, rozwój wsi i rynki rolne) obejmują części budżetu państwa bezpośrednio związane z sektorem rolnym: część 32 Rolnictwo, część 33 Rozwój wsi, część 35 Rynki rolne, część 85 Budżety województw, część 83 Rezerwy celowe (które obejmują środki przeznaczone na cele krajowe oraz środki na współfinansowanie i finansowanie programów z udziałem bezzwrotnych funduszy z UE, a także dopłat obszarowych i innych płatności w ramach Wspólnej Polityki Rolnej i Rybackiej). ** Wydatki w ujęciu funkcji budżetu zadaniowego (Funkcja 21. Prowadzenie polityki rolnej oraz rybackiej). Źródło: Opinia o Ustawie budżetowej na 2010 rok w części dotyczącej rolnictwa, rozwoju wsi i rynków rolnych oraz rybołówstwa, Kancelaria Sejmu Biuro Analiz i Dokumentacji, Dział Analiz i Opracowań Tematycznych, grudzień 2009 oraz ekspertyza z 2009 roku Przepływy finansowe pomiędzy Polską a Unią Europejską w ramach Wspólnej Polityki Rolnej na tle wyników ekonomicznych rolnictwa, przygotowana przez zespół w składzie: A. Czyżewski, A. Poczta-Wajda, A. Sapa dla Rady ds. Rolnictwa i Wsi przy Prezydencie RP; pl/_files_/budzet_zadaniowy/sprawozdawczosc/opis_2010_wykonanie.pdf. 13 Informacja o wykonaniu wydatków w układzie zadaniowym w 2010 r., dokument Rady Ministrów, maj Omawiana Funkcja 21 obejmuje działalność dysponentów w zakresie: poprawy konkurencyjności gospodarki rolno-żywnościowej, zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich oraz rynku produktów rybołówstwa. 14 Przepływy finansowe pomiędzy Polską a Unią Europejską w ramach Wspólnej Polityki Rolnej na tle wyników ekonomicznych rolnictwa, ekspertyza zespołu w składzie: Andrzej Czyżewski, Agnieszka Poczta-Wajda, Agnieszka Sapa dla Rady ds. Rolnictwa i Wsi przy Prezydencie RP. 15 System wsparcia bezpośredniego (dopłaty obszarowe) to instrument finansowany z I filara WPR, gdzie 100% wydatków pokrywa budżet UE. W wyniku negocjacji z KE Polska uzyskała prawo współfinansowania w określonym wymiarze dopłat bezpośrednich w poszczególnych latach, dochodząc do poziomu 100% finansowania dopłat bezpośrednich z budżetu UE dopiero w 2013 r. 16 Rolnictwo i gospodarka żywnościowa, MRiRW, Warszawa, 2008, za: 183

184 Syntetyczny obraz... Głównym źródłem finansowania wzrostu wydatków budżetowych na sektor rolny po akcesji stał się budżet UE w 2010 roku budżet środków europejskich stanowił 58% wydatków budżetowych na sektor rolny. Od początku członkostwa w Unii w ramach różnych instrumentów wsparcia (interwencja rynkowa, systemu wsparcia bezpośredniego, programy rozwoju obszarów wiejskich, a także polityka rybacka) Polska otrzymała z budżetu unijnego ponad 19,3 mld euro (stan na koniec listopada 2011 roku, tabela 6.2). Największy udział w tych transferach mają płatności z tytułu dopłat bezpośrednich (ponad 45%) i realizacji programów rozwoju obszarów wiejskich (43,8%). Tabela 6.2. Przepływy finansowe w ramach Wspólnej Polityki Rolnej w latach a w tys. euro Transfery Interwencje rynkowe WPR PROW Dopłaty bezpośrednie Pozostałe transfery WPR SAPARD Ogółem transfery a Dane za okres do końca listopada 2011 roku. Źródło: opracowanie własne na podstawie danych Ministerstwa Finansów publikowanych na stronie MF Analiza transferów z budżetu unijnego pokazuje, że już w 2004 roku sektor rolny otrzymał pierwsze środki z UE na wsparcie m.in. rozwoju obszarów wiejskich, co zapewne przyczyniło się do rosnącego poparcia rolników i mieszkańców wsi dla obecności Polski w strukturach unijnych. W badaniach opinii rolników i mieszkańców wsi przeprowadzonych w 2011 roku na pytanie W jakim kierunki zmierza polska wieś i czy zmiany na wsi dokonują się na lepsze, czy na gorsze? liczba pesymistów spadła z 67% w 2003 do 29% w 2011 roku, a liczba optymistów wzrosła z 7% w 2003 do 26% w 2011 roku (rysunek 6.2) 17. W tym miejscu warto przypomnieć, że jeszcze pod koniec lat Polska wieś i rolnictwo. Wiosna Raport z badania TNS OBOP na zlecenie MRiRW, ARiMR, ANR, KRUS. Badanie przeprowadzono w okresie 27 maja 7 czerwca 2011 na próbie badawczej mieszkańców wsi 1500 osób (867 rolnicy, 633 nierolnicy) techniką PAPI.

185 Polska wieś Raport o stanie wsi 90. zaledwie 23% rolników zamierzało poprzeć w referendum członkostwo Polski w UE, a dwukrotnie więcej było przeciw. W 2002 roku nadal 43% była przeciwna wejściu do Unii, a 38% zamierzało głosować za % 25% 4% 33% 33% 29% 23% 24% 16% 38% 19% 20% 22% 21% 33% 29% 20% 18% 36% 30% 20% 13% 37% 36% 28% 29% 25% 23% 6% 7%, Rysunek 6.2. W jakim kierunki zmierza polska wieś i czy zmiany na wsi dokonują się na lepsze, czy na gorsze? (w %) Źródło: Polska wieś i rolnictwo. Wiosna Raport z badania TNS OBOP na zlecenie MRiRW, ARiMR, ANR, KRUS. Badanie przeprowadzono w okresie 27 maja 7 czerwca Od początku akcesji do UE oprócz WPR Polska korzysta także z pomocy Europejskiej Polityki Spójności (EPS). Jej realizacja ma silny wymiar terytorialny, a niewiejskie programy służą podnoszeniu jakości życia na terenach wiejskich (budowa dróg, transport publiczny, oczyszczalnie ścieków, ośrodki zdrowia, budowa placówek oświatowych, instytucji kultury, rozwój kapitału ludzkiego itd.). Istotną trudność analizy stanowi wyodrębnienie wpływu na stan obszarów wiejskich wyłącznie oddziaływania instrumentów WPR. W latach dzięki polityce spójności do Polski trafiło ponad 12 mld euro z budżetu UE, a w kolejnym okresie programowania alokacje wzrosły kilkakrotnie. Powoli dobiega końca wykorzystywanie środków UE przyznanych Polsce na okres Na modernizację rolnictwa, wsi i rybołówstwa 18 Chłop, rolnik, farmer? Przystąpienie do Unii Europejskiej nadzieje i obawy polskiej wsi, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2000, oraz Mieszkańcy wsi o integracji europejskiej: opnie, wiedza, poinformowanie, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa

186 Syntetyczny obraz... UE alokowała dla naszego kraju, poza polityką spójności, 28,9 mld euro (tabela 6.3), a na działania strukturalne EPS przeznaczono 67,3 mld zł, co stanowiło 7,8% wartości wszystkich zobowiązań wobec krajów członkowskich. Tabela 6.3. Alokacja (fundusze unijne i krajowe) w latach Alokacja dla Polski (zobowiązania) Fundusze (100%) w ramach Narodowych Strategicznych Ram Odniesienia, w tym: Europejski Fundusz Rozwoju Regionalnego (51%) Europejski Fundusz Społeczny (14,5%) Fundusz Spójności (32%) Rezerwa (2,5%) mld euro 67,3 w tym: 34,1 9,7 21,5 2,0 Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich 13,2 Europejski Fundusz Rolniczy Gwarancji 15,0 Europejski Fundusz Rybacki 0,7 Budżet Wspólnoty 96,2 Współfinansowanie z Polski (bez uzupełnienia do EFRG), w tym: 18,3 ze środków publicznych 11,9 ze środków prywatnych 6,4 Łącznie środki unijne i krajowe 114,5 Źródło: I. Nurzyńska, Fundusze Unii Europejskiej a system finansowania inwestycji ze środków publicznych w Polsce, IRWiR PAN, Warszawa, 2011, s Możliwość korzystania z funduszy UE wymagała nie tylko opracowania programów pomocy, ale także zbudowania lub dostosowania istniejącego systemu instytucji funkcjonujących w nowym reżimie prawnym, odpowiedzialnych za zarządzanie, wdrażanie i kontrolę realizacji pomocy publicznej. Instytucją odpowiedzialną za wdrażanie większości instrumentów unijnej pomocy i realizację płatności w ramach polityki rolnej i rozwoju obszarów wiejskich jest Agencja Restrukturyzacji i Modernizacji Rolnictwa (ARiMR), która od 1994 roku uczestniczy we wdrażaniu programów interwencji publicznej nakierowanych na sektor rolny i obszary wiejskie oraz w zarządzaniu tymi programami. Wejście do UE poprzedził proces dostosowania tej instytucji do zasad działania zgodny z wymogami unijnymi. Wybór ARiMR na główny podmiot wdrażający i odpowiedzialny za realizację płatności z tytułu instrumentów WPR wynikał m.in. z jej doświadczenia w zarządzaniu pomocą krajową (np. dopłaty do kredytów preferencyjnych dla sektora rolnego, programy restrukturyzacji mleczarstwa czy przemysłu mięsnego) i programami pomocy międzynarodowej (m.in. pożyczka Banku Światowego ASAL). Jest to także krajowa instytucja publiczna uczestnicząca w dystrybucji funduszy unijnych, obsługująca największą liczbę beneficjentów pomocy. Zgodnie z informacjami w systemie Ewidencji Producentów (EP) ARiMR, w której zarejestrowani są wszyscy niepowtarzający się beneficjenci pomocy krajowej i unijnej, zarejestrowano podmiotów (30 listopada 2011). Od początku działal-

187 Polska wieś Raport o stanie wsi ności ARiMR wypłaciła ponad 135 mld zł (łącznie z pomocą krajową), w tym z programów współfinansowanych z UE ponad 117,76 mld zł, co obejmuje także wartość niezbędnego współfinansowania z budżetu krajowego. Jeśli pominiemy pomoc przedakcesyjną SAPARD (ponad 4,5 mld zł) i pomoc krajową, w latach średniorocznie na polską wieś i do rolnictwa trafiło za pośrednictwem ARiMR ponad 16,1 mld zł. Znaczącą część tych środków przechwyciły firmy dostarczające towary i usługi dla rolnictwa. Tabela 6.4. Skumulowane efekty finansowe wdrażania polityki wobec obszarów wiejskich przez ARiMR wypłacone środki (w tys. zł), według stanu na dzień Forma pomocy Narastająco od uruchomienia Systemy Wsparcia Bezpośredniego (JPO, UPO, cukrowe, energetyczne, oddzielna , , , , ,9 i przejściowa płatność z tytułu owoców i warzyw, wsparcie specjalne) PROW , , , , ,4 Wspólna Organizacja Rynku Owoców i Warzyw , , , , ,6 PO Zrównoważony rozwój sektora rybołówstwa , , , , , Wspólna Polityka Rybacka 1 440,0 427,5 286,4 199,0 144,5 PROW , ,1 0,0 0,0 0,0 SPO Restrukturyzacja , , ,4 0,0 0,0 SPO Rybołówstwo , , ,9 0,0 0,0 Program SAPARD** ,2 0,0 0,0 0,0 0,0 Razem programy współfinansowane , , , , ,3 ze środków unijnych Pomoc krajowa* , , , , ,5 Razem z pomocą krajową , , , , ,8 * Dane w zakresie dopłat do oprocentowania kredytów dotyczą okresu do dnia 31 października ** Uwzględniono projekty SAPARD finansowane z budżetu PROW Źródło: Informacje ARiMR. Analiza struktury płatności zrealizowanych przez ARiMR z tytułu polityki krajowej i unijnej (łącznie ze współfinansowaniem z budżetu krajowego) 187

188 Syntetyczny obraz... wskazuje, że największy udział w wydatkach miały płatności w ramach systemu wsparcia bezpośredniego (46,3%), a wydatki na działania służące rozwojowi obszarów wiejskich współfinansowych z budżetu UE stanowiły blisko 21% ogółu wydatków. Niespełna 14% to wydatki na instrumenty polityki krajowej. Najbardziej rozpowszechnioną formą pomocy są dopłaty bezpośrednie, które w swojej istocie stanowią podstawowy instrument wsparcia dochodów rolniczych. Pierwsze wypłaty należności w ramach wsparcia bezpośredniego ARiMR rozpoczęła 18 października 2004 roku, a do dnia 30 listopada 2011 roku z tytułu płatności obszarowych (Jednolita Płatność Obszarowa JPO i Uzupełniająca Płatność Obszarowa UPO) wypłacono kwotę 62,83 mld zł (tabela 6.5), czyli ponad 55% wartości wsparcia publicznego po akcesji (bez SAPARD). Tabela 6.5. Wartość zrealizowanych płatności w ramach kampanii w mln zł Wyszczególnienie Kampania 2004 Kampania 2005 Kampania 2006 Kampania 2007 Kampania 2008 Kampania 2009 Kampania 2010 Razem JPO 2 853, , , , , , , ,03 UPO inne rośliny 3 486, , , , , , , ,92 Pozostałe płatności 2,28 2,76 405, , , , , ,33 RAZEM 6 342, , , , , , , ,28 Źródło: opracowanie własne na podstawie informacji AriMR. 188 W kampanii 2010 ARiMR wypłaciła producentom rolnym prawie dwukrotnie więcej środków (12,57 mld zł) w porównaniu z pierwszą kampanią 2004 (6,3 mld zł), przy malejącej liczbie beneficjentów tej formy pomocy (w 2004 roku było ich 1,4 mln, w ,373 mln, a w ,358 mln). Od 2004 roku następował stały wzrost wydatków przeznaczonych na dopłaty bezpośrednie, choć przez pierwsze trzy lata to budżet krajowy ponosił większy ciężar finansowania tego instrumentu (potwierdza to także struktura transferów z budżetu unijnego). Z roku na rok obserwuje się także wzrost roli płatności bezpośrednich jako czynnika dochodotwórczego w rolnictwie. Jak wskazuje prof. Poczta (por. rozdział 1 raportu) przed akcesją dotacje tworzyły niecałe 9% dochodów rolników, natomiast w okresie ich udział przekroczył 60%. Działo się tak mimo wzrostu wartości produkcji rolnej w tym samym okresie w wymiarze realnym tylko o 17,5%. Objęcie Polski instrumentami WPR doprowadziło do podwojenia dochodów realnych rolników, co poprawiło ich sytuację ekonomiczną oraz zwiększyło możliwość finansowania nakładów bieżących, jak i realizacji inwestycji modernizacyjnych. Należy przy tym wskazać, że dopiero w 2010

189 Polska wieś Raport o stanie wsi roku, po dwóch latach niekorzystnego dla rolników układu cen, notowano wyższą dynamikę cen produktów rolnych sprzedawanych przez rolników (108,6%) niż towarów i usług przez nich nabywanych (101,3%). Tzw. wskaźnik nożyc cen za 2010 rok wyniósł 107,2 wobec 91,8 w 2008 roku i 96,0 w ,2 107,2 90,8 97, ,1 96,1 Rysunek 6.3. Dynamika cen produktów sprzedawanych i zakupywanych oraz wskaźnik nożyc cen w rolnictwie (rok poprzedni = 100) w latach Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. W budżecie PROW (17,2 mld euro) przeznaczono 41,7% środków na poprawę konkurencyjności sektora rolnego i leśnego (oś 1), a 32,2% na działania prośrodowiskowe w rolnictwie (oś 2), które także stanowią czynnik wzrostu dochodów rolniczych (ONW, działania rolno-środowiskowe), przy stosunkowo niskich kosztach wdrażania tych działań po stronie rolników. Niespełna 19,9% budżetu przeznaczono na działania wspierające poprawę warunków życia na terenach wiejskich (oś 3 bez LEADER-a), w tym na tworzenie pozarolniczych źródeł dochodów (rysunek 6.4). Bieżący monitoring wydatkowania środków wskazuje, że ponad 70% funduszy programu zostało zakontraktowanych w postaci zawartych umów, zaś do beneficjentów trafiło 31,4 mld zł (ponad 44% środków budżetu PROW ) 19. Zgodnie z postanowieniami Traktatu Akcesyjnego po wejściu do UE Polska musiała zrezygnować z instrumentów pomocy krajowej podobnych do występujących w PROW. Polska zachowała prawo stosowania dopłat do oprocentowania kredytów dla rolnictwa. Od początku działalności ARiMR do końca 2003 roku przekazała bankom komercyjnym ponad 9,5 mld zł (w układzie 19 W wielu popularnych działaniach, takich jak modernizacja gospodarstw rolnych czy wsparcie młodego rolnika, poziom wydatkowania wyniósł odpowiednio ponad 50% i 70%. 189

190 Syntetyczny obraz... kasowym) w formie dopłat do oprocentowania kredytów inwestycyjnych i obrotowych udzielonych przez banki na łączną sumę blisko 70 mld 20, a w 2011 roku wartość skumulowanej pomocy wyniosła 19,8 mld zł. 1,5% 4,6% 2% 5,9% 8,6% 3,4% 32,2% 41,7% Rysunek 6.4. Podział środków budżetu PROW na poszczególne priorytety osie oraz podział środków osi 3 (w %) Źródło: opracowanie własne. 190 Powstaje jednak pytanie, jak dostęp do rosnących środków finansowych wpłynął na zmianę obrazu polskiej wsi i rolnictwa. Problemem nadal nierozwiązanym jest znalezienie instrumentów skutecznie mobilizujących niewykorzystany potencjał gospodarczy (głównie zasoby pracy), a efekty realizacji instrumentów unijnych ukierunkowanych na wspieranie tworzenia pozarolniczych miejsc pracy są niezadowalające. Przełomu w tym zakresie nie przyniósł ani SPO Restrukturyzacja w latach , ani jak dotychczas PROW W SPO Restrukturyzacja budżet działania ukierunkowanego na dywersyfikację dochodów rolniczych musiał zostać zredukowany aż o ponad 60%, a na 7 tys. złożonych wniosków zaledwie 2 tys. zostało rozpatrzonych pozytywnie. W PROW niespełna 8% budżetu (ponad 5,6 mld zł funduszy publicznych, w tym 4 mld złotych z budżetu UE) przeznaczono na rozwój różnych form przedsiębiorczości i tworzenie miejsc pracy, ale poziom wypłaconych środków w piątym roku wdrażania programu pozostaje poniżej średniej wartości środków wypłaconych w całym programie (41,18% alokacji z budżetu UE w działaniu ukierunkowanym na różnicowanie dochodów rolników działanie 311, a w działaniu wspierającym tworzenie i rozwój mikroprzedsiębiorstw działanie ARiMR dokonania i zamierzenia, ARiMR, Warszawa 2004, s

191 Polska wieś Raport o stanie wsi zaledwie 9,9%) 21. W tym świetle można wnioskować, że różnego rodzaju bariery determinują z jednej strony niską aktywność i zainteresowanie ludności wiejskiej tego rodzaju wsparciem, a z drugiej niską skuteczność pozyskiwania pomocy. Na początku realizacji programu jedną z barier dostępu była konieczność współfinansowania i prefinansowania tej pomocy. Obecnie tę barierę złagodzono, wprowadzając system zaliczkowania wydatków. Jednocześnie prowadzone badania wskazują, że istnieją bariery natury instytucjonalnej hamujące tworzenie miejsc pracy na wsi, których programy pomocy unijnej nie rozwiążą (np. skomplikowane i nadmiernie zbiurokratyzowane przepisy prawa, specyficzne uwarunkowania społeczne i kulturalne), a także brak wsparcia technicznego, odpowiednich szkoleń i doradztwa dla osób chcących rozpocząć działalność gospodarczą na każdym etapie rozwijania biznesu 22. Ten ostatni element w PROW praktycznie nie występuje. Tymczasem doświadczenia wielu krajów wskazują, że dotacja na tworzenie lub rozwój pozarolniczych miejsc pracy na wsi musi być powiązana z całym programem przygotowującym beneficjentów dotacji do prowadzenia własnej działalności gospodarczej (do nabycia podstawowej wiedzy i kompetencji biznesowych). W efekcie w 2009 roku poziom przedsiębiorczości na obszarach wiejskich (mierzony liczbą podmiotów gospodarczych zarejestrowanych w REGON na 1000 mieszkańców) był dwukrotnie niższy w stosunku do miasta (63 na wsi, 121 w miastach), a spośród 3,7 mln podmiotów gospodarki narodowej w kraju wpisanych do rejestru REGON 25,0% (tj. 935,3 tys.) zarejestrowało swoją działalność gospodarczą na obszarach wiejskich 23. Pozytywny wpływ unijnej polityki rolnej na kształt krajowej polityki wobec obszarów wiejskich wyraża się w rosnącym znaczeniu kwestii środowiskowych, ochrony i zachowania zasobów naturalnych, których obszary wiejskie są cennym siedliskiem. Wzrasta świadomość ekologiczna rolników, których górnolotnie zaczęto określać strażnikami przyrody i krajobrazu. Docenia się ich rolę w zachowaniu, ochronie i pielęgnowaniu zasobów naturalnych, co z kolei wyraża się w gotowości europejskich podatników do finansowania nieprodukcyjnych funkcji, jakie pełni współczesne rolnictwo (public goods). Programy rolno-środowiskowe są bardzo ważnymi 21 Informacja syntetyczna z realizacji PROW Dane narastająco według stanu na 17 lutego Według danych MRiRW w lutym 2012 roku w PROW w działaniu dotyczącym różnicowania dochodów rolników (dz. 311) na 29 tys. złożonych wniosków ponad 6,2 tys. (21,5%) zostało odrzuconych lub wycofanych, a w działaniu poświęconym wsparciu tworzenia i funkcjonowania mikroprzedsiębiorczości (dz. 312) wiejskiej liczba odrzuconych wniosków stanowiła prawie 28,3% (na 31,2 tys. złożonych wniosków 8,8 tys. zostało odrzuconych lub wycofanych). 22 Więcej o tym w raporcie Bariery instytucjonalne rozwoju przedsiębiorczości na obszarach wiejskich, w którego opracowaniu uczestniczyła autorka, EFRWP, Warszawa Obszary wiejskie..., op. cit., s

192 Syntetyczny obraz... elementami polityki środowiskowej UE. W latach znalazło to wyraz w konieczności alokowania minimalnych środków w ramach programów rozwoju obszarów wiejskich na cele związane z poprawą stanu środowiska naturalnego. Polska przeznaczyła na ten cel 32,2% budżetu PROW (ponad 22 mld zł). Dla porównania najwyższe alokacje na oś 2 przeznaczyły takie kraje, jak Irlandia (80,2%), Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii (75,5%), Austria (72,6%), a najniższe Bułgaria (24,2%), Malta (26,3%) i Rumunia (23,7%) 24. Oś 1 (wraz z LEADER-em) Oś 2 (wraz z LEADER-em) Oś 3 (wraz z LEADER-em) Rysunek 6.5. Udział trzech głównych osi PROW w poszczególnych krajach członkowskich (w %) Źródło: Rural Development, s Program rolno-środowiskowy jest postrzegany jako najsilniej przyczyniający się do realizacji celów środowiskowych. Na jego realizację Polska przeznaczyła ponad 9 mld zł z funduszy PROW Jak wskazuje w naszym raporcie A. Bołtromiuk (rozdział 4) efekty realizacji programu rolno-środowiskowego można rozpatrywać w trzech płaszczyznach: przyrodniczej, ekonomicznej i społecznej. Korzyści przyrodnicze wynikają z dostosowania metod i warunków produkcji rolnej do wysokich wymogów ochrony siedlisk i gatunków, gdyż rolnicy prowadzący działalność na gruntach o dużych walorach przyrodniczych (np. NATURA 2000) przyczynia Rural Development in the European Union. Statistical and Economic Information. Report 2011, DG Agriculture and Rural Development, December 2011, s. 272.

193 Polska wieś Raport o stanie wsi ją się do zachowania różnorodności biologicznej tych terenów. Korzyści ekonomiczne to m.in. dodatkowe źródło dochodów dla rolników i atrakcyjniejsze środowisko zwiększające możliwości jego pozarolniczego wykorzystania (agroturystyka i turystka wiejska). O atrakcyjności ekonomicznej programu rolno-środowiskowego świadczy fakt, że pod koniec marca 2012 roku ponad 130 tys. 25 rolników (niepowtarzających się beneficjentów) zdecydowało się na skorzystanie z programu, a ponad 84% alokacji funduszy na to działanie zostało zakontraktowanych w formie podjętych wieloletnich zobowiązań, co jest jednym z najwyższych wskaźników wykorzystania środków w PROW Zainteresowanie rolników może świadczyć także o tym, że w wyniku wcześniejszych doświadczeń na etapie programowania działań zaproponowano bodźce finansowe na tyle atrakcyjne, aby zachęcić rolników do udziału w projektach rolno-środowiskowych. Nie można także pominąć roli tych programów w podnoszeniu jakości życia mieszkańców wsi (np. lepsza jakość wód gruntowych), a także w zachowaniu produkcyjnych walorów gleby. Realizacja od 2004 roku płatności rolno-środowiskowych przyczyniła się do wzrostu świadomości ekologicznej producentów rolnych, mieszkańców nierolników obszarów cennych przyrodniczo, a także polskich podatników. Większa świadomość (społeczny wymiar korzyści) wiąże się z większym zrozumieniem konieczności utrzymania wsparcia finansowego dla rolnictwa z WPR. Przedstawione w tej części opracowania relacje wydatków na programy unijne i krajowe powodują, że od lat obserwujemy niekorzystną tendencję w podejściu do realizowanej polityki wobec obszarów wiejskich. Za jeden z głównych problemów należy uznać fetyszyzowanie absorpcji funduszy unijnych i zapominanie przy tym o konieczności tworzenia własnej krajowej polityki rolnej, dla której środki z UE stanowią ważny, ale tylko jeden z wielu instrumentów realizacji celów rozwoju. Wiąże się z tym premiowanie działań gwarantujących szybkie wydawanie funduszy, bez autentycznej analizy długofalowych skutków (przykładem są tu renty strukturalne czy wsparcie gospodarstw niskotowarowych w PROW ). Polska zaczyna jednak dostrzegać niską skuteczność sektorowego podejście do funduszy unijnych wyrażającą się w dominacji instrumentacji wspierającej rolnictwo w PROW. Jak dotychczas sektorowość powoduje, że kwestie podnoszenia jakości życia na wsi stanowią istotny element programowy w wymiarze deklaratywnym, ale wymiar finansowy świadczy o jej niskim priorytecie politycznym (zaledwie 19,9% środków w PROW )

194 Syntetyczny obraz Wymiar rzeczowy polityki wobec obszarów wiejskich po akcesji do UE 26 Pomimo znacznych środków finansowych z UE, z których polskie rolnictwo i polska wieś korzystają zarówno w sposób pośredni, jak i bezpośredni, nie udało się wyrównać poziomu rozwoju społeczno-gospodarczego obszarów wiejskich ani w ujęciu miasto wieś (centrum peryferie), ani w ujęciu regionalnym. Co więcej, rośnie polaryzacja przestrzenna, tj. rosną różnice rozwojowe między obszarami bogatymi lub bogacącymi się a obszarami biednymi. Obszary bogate rozwijają się dzięki wykorzystaniu swojego potencjału i koniunktury gospodarczej, a obszary biedy (zwane również obszarami problemowymi ) z różnych przyczyn tkwią w zastoju 27. Jak wskazuje prof. Rosner, obecnie stosowane instrumenty, które miały sprzyjać konwergencji regionów, nie są w stanie powstrzymać tej polaryzacji 28. W naszym raporcie M. Stanny (rozdział 5) pisze, że gminy niskiego poziomu rozwoju, o monofunkcyjnym rolniczym charakterze dominują we wschodniej części kraju (w woj. podlaskim, lubelskim, podkarpackim i świętokrzyskim). Nie obserwujemy tu znaczącej poprawy, mimo że struktura alokacji rolnych funduszy unijnych dla województw wschodniej Polski uwzględniała cel dochodzenia tych regionów do spójności społeczno-gospodarczej i preferencje dla tych regionów były zamierzone. Analizy wykorzystania środków finansowych WPR (I i II filara) w latach wykazują, że w ujęciu względnym (w odniesieniu do produktu regionalnego brutto) najwyższe płatności uzyskały województwa: podlaskie, warmińsko-mazurskie i lubelskie 29. Kolejną obserwowaną prawidłowością jest lokalizacja gmin wiejskich o wysokim poziomie rozwoju wokół aglomeracji miejskich (Warszawy, Trójmiasta, Poznania, Wrocławia, Łodzi oraz Krakowa i konurbacji górnośląskiej), choć stopień i zasięg oddziaływania aglomeracji jest silnie zróżnicowany (np. promień oddziaływania aglomeracji warszawskiej jest znacznie krótszy niż promień oddziaływania aglomeracji poznańskiej i wrocławskiej, a wokół Warszawy znajdują się gminy o niskim lub bardzo niskim poziomie rozwoju, co wynika m. in. z niewłaściwego ich powiązania środkami komuni O ile nie zostało wskazane inaczej, ta część rozdziału została opracowana na podstawie raportu Głównego Urzędu Statystycznego Obszary wiejskie w Polsce. Studia i analizy statystyczne, GUS, Warszawa Olsztyn J. Bański, K. Czapiewski, Identyfikacja i ocena czynników sukcesu społeczno-gospodarczego na obszarach wiejskich, ekspertyza dla MRR, Warszawa, listopad A. Rosner, Zróżnicowanie przestrzenne obszarów wiejskich [w:] Rozwój obszarów wiejskich w Polsce. Diagnozy, strategie, koncepcje polityki, red. I. Nurzyńska, M. Drygas, IRWiR PAN, Warszawa, 2011, s K. Zawalińska, Regionalne zróżnicowanie absorpcji wsparcia unijnego dla polskiej wsi i jego skutki dla rozwoju społeczno-gospodarczego kraju [w:] Przestrzenne, społeczno-ekonomiczne zróżnicowanie obszarów wiejskich w Polsce, red. M. Stanny, M. Drygas, IRWiR PAN, Warszawa 2010, s

195 Polska wieś Raport o stanie wsi kacji publicznej ze stolicą 30 ). Wraz ze wzrostem zamożności wiejskich gmin wokół aglomeracji w ostatnich latach zauważalna jest długotrwała, rosnąca tendencja napływu ludności na obszary wiejskie z miast (I. Frenkel, rozdział 2 raportu). W 2009 roku saldo migracji 31 wyniosło 41,1 tys. osób i w odniesieniu do 2003 roku wzrosło o 34,9%. Świadczy to o rosnącej atrakcyjności tych wiejskich terenów podmiejskich jako miejsca zamieszkania. Na obszarach wiejskich mieszka 39% Polaków, ale tylko 1/3 gospodarstw domowych w kraju. Poprawiająca się sytuacja dochodowa mieszkańców wsi skutkuje zmniejszaniem się dystansu między miastem a wsią w poziomie dochodu rozporządzalnego gospodarstw domowych, choć w 2009 roku dochody na wsi stanowiły średnio około 71% przeciętnych dochodów rozporządzalnych uzyskiwanych na 1 osobę w mieście. Na wsi dochód stanowił 79,8% średniej krajowej (dla porównania w 2006 roku wyniósł 76,1%), a w miastach 112,6% (w ,1%). Przeciętny miesięczny dochód rozporządzalny w gospodarstwie domowym w 2009 roku wynosił 3153 zł. Najwyższy był w gospodarstwach pracujących na własny rachunek (4718 zł), w gospodarstwach pracowników na stanowiskach nierobotniczych (4468 zł) oraz w gospodarstwach rolników (3809 zł). Zdecydowanie najniższym dochodem dysponowały gospodarstwa emerytów i rencistów (2104 zł) 32. Jednocześnie można zaobserwować dużą dysproporcję w relacjach miasto wieś w dochodzie rozporządzalnym na 1 osobę w gospodarstwach domowych. Nie bez znaczenia jest tu fakt, że w porównaniu z miastami liczba osób wchodzących w skład gospodarstw domowych na wsi jest większa. Na obszarach wiejskich dochód ten wynosił 889 zł, minimalnie więcej niż w gospodarstwach rolniczych, a w miastach 1255 zł (o 41,1% więcej niż na wsi). Malejącą rolę rolnictwa (dezagraryzacja) i rosnącą rolę innych źródeł dochodu na obszarach wiejskich potwierdza stosunkowo niewielki udział dochodu uzyskiwanego z indywidualnego gospodarstwa rolnego w strukturze dochodu rozporządzalnego gospodarstw domowych na obszarach wiejskich (11,9% wobec udziału dochodu z pracy najemnej wynoszącego 46,8%). Jednocześnie głównymi składnikami dochodu rozporządzalnego ogółem w gospodarstwach domowych rolników były dochody z gospodarstwa indywidualnego w rolnictwie (68,0%) 33, a relatywnie najwięcej rodzin utrzymujących się tylko z dochodu rolniczego znajduje się w województwach z silnym towarowym rolnictwem: kujawsko-pomorskie (25%), dolnośląskie (21%), Podlasie (24%) czy Wielkopolska (20%) Raport Polska Gospodarka-Społeczeństwo-Regiony, MRR, Warszawa 2011, s Obszary wiejskie w Polsce..., op. cit., s Ibidem, s Ibidem, s J. Zegar, Ogólny zarys rolnictwa w województwach regionu Zielonych Płuc Polski [w:] NATURA 2000 jako czynnik zrównoważonego rozwoju obszarów wiejskich regionu ZPP, red. A. Bołtromiuk, M. Kłodziński, IRWiR PAN, Warszawa 2011, s

196 Syntetyczny obraz... Subiektywna ocena sytuacji materialnej w gospodarstwach domowych rolników jest zbliżona do średnich wyników w kraju (dominująca odpowiedź sytuacja przeciętna w 2009 roku stanowiła 63,4%). Sytuację jako raczej dobrą określiło 19,6%, a jako raczej złą 11,7%. Odpowiedzi bardzo dobra oraz zła pojawiały się bardzo rzadko (odpowiednio 1,3% oraz 4,0%), a struktura odpowiedzi w gospodarstwach domowych rolników była bardzo podobna jak w gospodarstwach domowych pracowników na stanowiskach robotniczych 35. Mimo to nie można lekceważyć faktu, że to właśnie mieszkańcy obszarów wiejskich są bardziej zagrożeni ubóstwem, a poniżej granic ubóstwa znajdowało się ponad dwa razy więcej ludności wiejskiej niż miejskiej. Beneficjentami pomocy społecznej było w 2008 roku 12,5% ludności mieszkającej na obszarach wiejskich (w mieście 6,2%). Choć jak wskazuje w naszym raporcie B. Fedyszak-Radziejowska (rozdział 3), bieda w wydaniu wiejskim, choć równie dotkliwa jak w mieście, mniej degraduje społecznie, a posiadanie kilku hektarów użytków rolnych i własnego domu daje poczucie bezpieczeństwa oraz pozwala (przynajmniej teoretycznie) na kontynuację zawodowej aktywności w gospodarstwie przez poszukiwanie dodatkowych źródeł dochodu. W kontekście kreowania odpowiednich warunków podejmowania działalności gospodarczej na terenach wiejskich i wyposażania mieszkańców wsi w umiejętności ułatwiające tworzenie pozarolniczych miejsc pracy warto zwrócić uwagę na stosunkowo wysoki udział (42,8%) gospodarstw domowych z dostępem do Internetu na obszarach wiejskich. Daje to nowe możliwości rozwijania różnych form zarobkowania na wsi, w tym prowadzenia firm specjalizujących się w e-handlu (e-commerce), a także zdobywania wiedzy i upowszechniania informacji wśród rolników (lepszy dostęp do informacji, możliwości aplikowania o dopłaty bezpośrednie przez internet itp.). Liczba mieszkańców wsi deklarujących, że używają internetu do wyszukiwania informacji i korzystania z serwisów on-line, jest zbliżona do odsetka rejestrowanego w mieście (86,1% wobec 87,9% mieszkańców miast). W 2006 roku z internetu korzystało 35,1% ludności wiejskiej w wieku lata, a w 2009 było to już 51,1%. Wzrost ten był większy niż w miastach i wyniósł 16,0 pkt. proc. Ważnym aspektem oceny efektów polityki wobec obszarów wiejskich jest zmiana, jaka dokonała się w dziedzinach wpływających bezpośrednio na jakość życia mieszkańców wsi, a także determinujących możliwości kreowania pozarolniczych miejsc pracy na obszarach wiejskich. Rozwój infrastruktury społecznej pozostaje w centrum zainteresowania funduszy unijnych zarówno tych o charakterze pomocy regionalnej, jak i wsparcia rozwoju Obszary wiejskie w Polsce..., op. cit., s. 149.

197 Polska wieś Raport o stanie wsi obszarów wiejskich. Dostępność do placówek oświaty, w tym przedszkoli, czy usług medycznych nie tylko decyduje o jakości życia mieszkańców wsi, ale pełni też kluczową rolę w stymulowaniu działalności gospodarczej, szczególnie wśród kobiet wiejskich i młodzieży. Rozwój infrastruktury społecznej służy także powstrzymaniu negatywnych trendów demograficznych, w tym przeciwdziałaniu negatywnym skutkom depopulacji obszarów wiejskich. Niestety, mimo podejmowania wielu cennych inicjatyw oświatowych na terenach wiejskich jednym z zasadniczych problemów pozostaje nadal niedostateczna liczba placówek wychowania przedszkolnego na wsi w roku szkolnym 2009/2010 w porównaniu z rokiem szkolnym 2003/2004 w całym kraju zarejestrowano wzrost liczby tych placówek o 7,4%, a na obszarach wiejskich wzrost ten był kilkakrotnie niższy i wyniósł w tym okresie zaledwie 1,2%. Przedszkola wiejskie stanowiły zaledwie 33,6% ich ogólnej liczby w kraju i uczęszczało do nich tylko 20,9% dzieci z przedszkoli w Polsce. Biorąc pod uwagę priorytet budowy społeczeństwa opartego na wiedzy podkreślany w strategiach unijnych i krajowych, na uwagę zasługują zmiany, jakie dokonały się w zakresie wyposażenia placówek szkolnych w sprzęt komputerowy, w tym w dostęp do Internetu. W roku szkolnym 2009/2010 takich placówek było 275,6 tys. (dwukrotnie więcej niż w roku szkolnym 2003/2004), w tym przeznaczonych do użytku ucznia i z dostępem do internetu 190,3 tys. (prawie trzykrotnie więcej). Na podkreślenie zasługuje fakt, że prawie 60% komputerów w szkołach podstawowych stanowiło wyposażenie szkół wiejskich. Tym samym na jeden komputer przypadało dwa razy mniej uczniów na wsi (7,1) niż w miastach (15,4) 36. Niewątpliwie efektem oddziaływania funduszy UE (m.in. w ramach działania Odnowa Wsi, ale także działań RPO) stała się możliwość wspierania placówek instytucji kultury, szczególnie klubów i świetlic, których 60% prowadziło działalność na terenach wiejskich. Nie da się przecenić znaczenia tych placówek dla życia społeczności wiejskich, w których realizują one różnorodne funkcje i zaspokajają wiele potrzeb społecznych. W 2009 roku w kraju działało 4,0 tys. instytucji kultury (domów i ośrodków kultury, klubów i świetlic), a w ciągu sześciu lat ich liczba na terenach wiejskich zwiększyła się o 8,2%. Najwięcej tych instytucji było zlokalizowanych na obszarach wiejskich województw małopolskiego, podkarpackiego, wielkopolskiego i zachodniopomorskiego (42,1% ogólnej ich liczby na wsi). Największy udział wśród omawianych instytucji miały świetlice (47,5%), a 90% ogólnej liczby świetlic w Polsce znajdowało się na obszarach wiejskich 37. Dostęp do funduszy UE miał także duży wpływ na wzrost nakładów na rozwój infrastruktury technicznej na terenach wiejskich. Fundusze te stanowiły 36 Ibidem 37 Ibidem. 197

198 Syntetyczny obraz istotny czynnik stymulujący inwestycje i mobilizujący ukierunkowane na nie zasoby własne (zarówno wydatki samorządowe, celowe krajowe fundusze ochrony środowiska, jak i nakłady ponoszone przez samych mieszkańców terenów wiejskich w przypadku indywidualnych wiejskich oczyszczalni ścieków). Mimo rosnących nakładów inwestycyjnych na ochronę środowiska i gospodarkę wodną na obszarach wiejskich, z których ponad połowa kierowana jest na rozbudowę kanalizacji zbiorczych, nadal istotnym problemem pozostaje słabo rozwinięta sieć kanalizacyjna. W 2009 roku 89,0% mieszkań na obszarach wiejskich miało instalacje wodociągowe (w miastach 98,6%). Z oczyszczalni ścieków korzystało ok. 27% ludności wiejskiej. Z sieci wodociągowej w 2009 roku korzystało średnio 74,7% mieszkańców wsi i 95,2% mieszkańców miast, co w stosunku do 2003 roku oznacza wzrost odpowiednio o 4,3 pkt proc. i 0,9 pkt proc. Łączna długość sieci kanalizacyjnej w 2009 roku na obszarach wiejskich wynosiła 50,5 tys. km i w porównaniu z 2003 rokiem zwiększyła się o prawie 75% (w miastach o 24,3%). Wzrost liczby mieszkańców korzystających z sieci kanalizacyjnej był znacznie większy na wsi niż w miastach w 2009 roku 3,5 mln mieszkańców wsi, co jednak stanowiło tylko 23,5% ogółu ludności obszarów wiejskich. Szacunkowo z oczyszczalni ścieków korzystało 26,9% ludności mieszkającej na obszarach wiejskich, co oznacza wzrost o ponad 10 pkt. proc. w porównaniu z 2003 rokiem. Tylko 20,3% mieszkań na wsi miało dostęp do gazu z sieci (wobec 74,0% w miastach). Biorąc pod uwagę, że o jakości życia mieszkańców obszarów wiejskich decyduje stan rozwoju infrastruktury technicznej i społecznej, a znaczącym źródłem finansowania nakładów inwestycyjnych w tym obszarze są budżety samorządów, ocena polityki rozwoju obszarów wiejskich nie może abstrahować od oceny stanu finansów samorządów. W tym zakresie od lat obserwujemy znaczącą poprawę. W 2009 roku dochody budżetów gmin wiejskich były o ponad 80% wyższe niż w 2003 (wzrost ten był nieznacznie wyższy niż w gminach ogółem). W 2009 roku przeciętne dochody gmin wiejskich przypadające na 1 mieszkańca wyniosły 2645 zł (w porównaniu z 2003 rokiem nastąpił wzrost o 80,7%). Wzrostowi dochodów towarzyszył wzrost wydatków budżetów gmin wiejskich o 89,1%, który był niższy niż średnio w kraju (odpowiednio 91,3%). Najwyższą dynamikę wydatków (porównywalną z dynamiką dochodów) odnotowano w podregionach w sąsiedztwie dużych miast warszawskim zachodnim (228,9%) i poznańskim (225,6%), najniższą w podregionie opolskim (154,1%), co potwierdza wcześniej wspomnianą tezę o polaryzacji rozwoju gmin peryferyjnych w stosunku do gmin wokół dużych aglomeracji. Na dochody własne budżetów gmin wiejskich w 2009 roku składały się przede wszystkim udziały w podatkach stanowiących dochód budżetu państwa (32,0%), w których zdecydowanie dominowały wpływy z tytułu po-

199 Polska wieś Raport o stanie wsi datku dochodowego od osób fizycznych (95,4%), oraz podatek od nieruchomości (28,1%). O zmianach dokonujących się na obszarach wiejskich świadczy także fakt, że w 2009 roku dochody z tytułu podatku rolnego stanowiły zaledwie 7,5% dochodów własnych budżetów gmin wiejskich 38. Jednak pomimo zachodzących zmian rolnictwo nadal pozostaje bardzo ważnym elementem struktury gospodarczej obszarów wiejskich. Analiza wyników spisu rolnego w 2010 roku wskazuje na dokonujące się przemiany strukturalne sektora rolnego. Liczba gospodarstw rolnych w 2010 roku ogółem wynosiła 2278 tys., w tym 1563 tys. to gospodarstwa rolne o powierzchni powyżej 1 ha użytków rolnych (UR). W porównaniu z wynikami PSR 2002 w 2010 roku liczba gospodarstw rolnych ogółem była mniejsza o 656 tys. (spadek o 22,4%). Największą dynamikę spadku w stosunku do 2002 roku odnotowano wśród gospodarstw najmniejszych, tj. do 1 ha i 1 5 ha UR, gdzie liczba gospodarstw zmalała odpowiednio o 26,8% i o 24,8%. Zmniejszyła się także liczba gospodarstw o powierzchni 5 20 ha UR (o 17%). Spadek ten może świadczyć o tym, że z produkcji rolnej rezygnują producenci rolni odczuwający problemy z uzyskaniem parytetowego poziomu dochodów, a jednocześnie nie widzą możliwości rozwoju swoich gospodarstw. Rośnie natomiast liczba gospodarstw, gdzie poziom uzyskiwanych dochodów umożliwia zaspokojenie potrzeb bieżącej konsumpcji i pozwala akumulować kapitał na rozwój oraz realizować niezbędne inwestycje w gospodarstwie 39. Liczba jednostek o powierzchni ha utrzymała się na zbliżonym poziomie (z tendencją do niewielkiego wzrostu o 0,8%), natomiast znacząco wzrosła liczba gospodarstw największych, o powierzchni 50 ha i więcej. W porównaniu z poprzednim spisem zwiększył się udział gospodarstw największych, choć nadal pozostaje on niewielki. Odsetek gospodarstw o powierzchni użytków rolnych 20 ha i więcej zwiększył się z 4,0% w 2002 roku do 5,4% w 2010, w tym gospodarstw o powierzchni 50 ha i więcej odpowiednio z 0,7% do 1,2% 40. W porównaniu z innymi krajami UE27 o stosunkowo zbliżonych warunkach naturalnych produkcji rolnej udział gospodarstw o wielkości ekonomicznej poniżej 1 ESU wyniósł w Polsce w 2007 roku 52,8%, podczas gdy w Niemczech stanowił zaledwie 5,9%, we Francji 6,9%, Czechach 34,2%, a w UK 40,5% (przy średniej UE27 68,5%, a UE15 46,4%) 41 (według danych W. Poczty prawie 70% gospodarstw rolnych w Polsce nie osiąga wielkości 2 ESU por. dane w raporcie Polska wieś 2010 ). 38 Ibidem, s Jak wskazuje wielu badaczy (Poczta, Józwiak, Zegar) do tej grupy można zaliczyć tylko gospodarstwa powyżej 16 ESU, gdzie obszar użytków rolnych przekracza 30 ha. Według danych spisu rolnego z roku 2002 liczba gospodarstw o obszarze UR powyżej 30 ha wynosiła 51 tysięcy (2,6% gospodarstw powyżej 1 ha UR), a do 2010 roku wzrosła do 63 tys., ale nadal jest to zaledwie 4% gospodarstw powyżej 1 ha UR. 40 Raport z wyników Powszechny Spis Rolny 2010, GUS, Warszawa 2011, s Rural Development, op. cit., s

200 Syntetyczny obraz Efekty polityki wobec obszarów wiejskich w ocenie mieszkańców wsi Badania przeprowadzone wiosną 2011 roku przez TNS OBOP 42 pokazały, że zdecydowana większość (90%) mieszkańców wsi jest zadowolona z zamieszkiwania na wsi, a nie w mieście, przy czym 47% stanowią osoby bardzo zadowolone. Przeciwnego zdania jest zaledwie 7% respondentów. Dla większości badanych miasto nie jest atrakcyjnym miejscem zamieszkania 81% mieszkańców wsi nie wyraziło chęci przeprowadzki do miasta, nawet gdyby mieli taką możliwość (50% zdecydowanie nie, 31% raczej nie). Odsetki te nie zmieniły się znacząco od 2010 roku. Mieszkańcy wsi najbardziej zadowoleni są z bezpieczeństwa w swojej miejscowości (72%), z dostępu do sieci wodociągowej (77%) i do internetu (60%). Najczęściej narzekają na brak dostępu do sieci gazowej (49%) i kanalizacyjnej (42%), na brak możliwości podnoszenia kwalifikacji zawodowych i poziomu wykształcenia osób dorosłych (41%), a także na brak dostępu do kultury, sztuki i innych rozrywek (40%). Mieszkańcy wsi, zarówno rolnicy, jak i nierolnicy, pytani o to, co należy poprawić na obszarach wiejskich, najczęściej wskazywali: dostęp do pozarolniczych miejsc pracy (rolnicy 42%, nierolnicy 41%), dostęp do opieki zdrowotnej (rolnicy 42%, nierolnicy 44%), dostęp do kultury i rozrywek (rolnicy 32%, nierolnicy 32%), dostęp do sieci kanalizacyjnej (rolnicy 32%, nierolnicy 27%) 43. Przedstawione wcześniej wyniki analizy statystycznej znajdują jak widać potwierdzenie w subiektywnej ocenie warunków życia i pracy, jakiej dokonali sami mieszkańcy wsi. Podsumowanie Objęcie polskiego sektora rolnego i obszarów wiejskich instrumentami polityk unijnych, szczególnie WPR, przyniosło wiele pozytywnych zmian zarówno w sferze realnej, finansowo-instytucjonalnej, jak i w świadomości mieszkańców obszarów wiejskich. W latach Polska doświadcza historycznego wzrostu funduszy na rolnictwo i rozwój obszarów wiejskich, który spowodował z jednej strony wzrost dochodowości w rolnictwie, a z drugiej poprawę warunków życia mieszkańców wsi. Dzięki instrumentom Polska wieś i rolnictwo. Wiosna Raport z badania TNS OBOP na zlecenie MRiRW, ARiMR, ANR, KRUS. Badanie przeprowadzono w okresie 27 maja 7 czerwca Są to coroczne badania zlecane przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi, ARiMR, ANR, KRUS. W 2011 roku próba badawcza objęła mieszkańców wsi i wyniosła 1500 osób (867 rolnicy, 633 nierolnicy). 43 Polska wieś i rolnictwo. Wiosna 2011, op. cit., s

201 Polska wieś Raport o stanie wsi wsparcia WPR na obszary wiejskie trafiło ponad 117 mld zł, choć znaczną część tej sumy przejęły inne sektory gospodarki w postaci wydatków na zakup dóbr i usług dokonywanych przez beneficjentów wsparcia WPR. Ponad połowę płatności na rzecz beneficjentów WPR stanowiły wypłaty zasilające bezpośrednio dochody rolników z tytułu płatności bezpośrednich, które stały się najbardziej rozpowszechnioną formą pomocy. Jest to najbardziej dochodotwórczy z instrumentów WPR, który m.in. spowodował, że dotacje w 2011 roku stanowiły około 60% dochodów rolniczych. Jednocześnie wiele badań wskazuje, że znaczną część środków pochodzących z płatności bezpośrednich przeznacza się na finansowanie bieżących wydatków produkcyjnych (nawozy, paliwa, środki ochrony roślin, spłatę kredytów) i na inwestycje w gospodarstwach. Pomimo dokonujących się przemian w zakresie struktury agrarnej w Polsce liczba gospodarstw rolnych powyżej 1 ha nadal stanowi ponad 12,7% ogółu gospodarstw rolnych we Wspólnocie, nadal też produktywność pracy w rolnictwie stanowi zaledwie 26% poziomu przeciętnego w UE27 i tylko 14,8% produktywności pracy rolnictwa UE Wadliwość struktury polskiego rolnictwa jest pochodną niewykorzystanych i zbędnych zasobów pracy w rolnictwie. Dlatego prawdziwym wyzwaniem na najbliższe lata dla polityki wobec obszarów wiejskich jest uruchomienie działań służących tworzeniu pozarolniczych miejsc pracy. Należy dążyć do zwiększania alokacji środków publicznych na ten cel, która w PROW była na stosunkowo niskimi poziomie (19,9%) wobec funduszy przeznaczanych na to w innych krajach unijnych (dla porównania w Holandii udział osi 3 wyniósł 29,6%, a w Niemczech 27,4% 45 ). Kolejnym wyzwaniem jest przeciwdziałanie dalszej polaryzacji przestrzennej pomiędzy obszarami bogatymi i biednymi. Obszary bogate rozwijają się dzięki wykorzystaniu swojego potencjału i koniunktury gospodarczej, natomiast obszary biedy (zwane również obszarami problemowymi ) z różnych przyczyn pozostają w zastoju 46. Obecnie stosowane instrumenty, które miały sprzyjać konwergencji regionów, nie są w stanie powstrzymać tej polaryzacji. Na forach unijnych trwa obecnie dyskusja nad przyszłym kształtem WPR, której towarzyszą trudne dyskusje o budżecie Wspólnoty na lata O ile znane są już propozycje KE alokacji środków finansowych przeznaczonych dla poszczególnych krajów członkowskich w ramach I filaru WPR, o tyle nieznane są koperty narodowe na programy rozwoju obszarów wiej- 44 Rural Development, op.cit, s Ibidem, s J. Bański, K. Czapiewski, Identyfikacja i ocena czynników sukcesu społeczno-gospodarczego na obszarach wiejskich, ekspertyza dla MRR, Warszawa, listopad

202 Syntetyczny obraz... skich. Na lata Unia zaplanowała budżet WPR na poziomie 423 mld euro (w I filarze 317,1 mld euro, w II filarze 101,1 mld euro) 47. Przebieg dyskusji wskazuje, że Polska może liczyć na wzrost koperty narodowej w I filarze (choć na wyrównaniu dopłat z krajami UE15 nie ma szans), która ma wynieść 21,6 mld euro (6,8% ogółem środków w I filarze dla wszystkich krajów). Oznacza to ponad 44-procentowy wzrost alokacji dla Polski w I filarze w stosunku do lat Jeśli nie nastąpi drastyczne cięcie wydatków budżetowych w UE, to najprawdopodobniej utrzymamy poziom alokacji na PROW na podobnym poziomie jak w latach W tym samym czasie, kiedy toczy się unijna debata o nowym budżecie unijnym i procesie programowania, w Polsce musi się rozpocząć dyskusja o nowej polityce rozwoju kraju i miejscu w tej polityce obszarów wiejskich. W opinii autorów raportu Kurs na innowacje. Jak wyprowadzić Polskę z rozwojowego dryftu? polityka rozwoju musi umiejętnie pogodzić domenę rynku i domenę publiczną, połączyć rynkową konkurencję i partnerskie zarządzanie publiczne oraz wdrożyć wielopoziomowe współzarządzanie realizowane za pośrednictwem nowoczesnego modelu rozwoju ( ekonomia sieci ). Jednocześnie autorzy raportu wskazują, że wielopoziomowe współzarządzanie jest trudnym mechanizmem koordynacji działań autonomicznych i współzależnych podmiotów. Jego wykorzystywanie wymaga instytucjonalnej zdolności do posługiwania się równolegle różnymi instrumentami: nie tylko przymusem czy pieniądzem (czyli środkami twardymi), ale także sensem i wzajemnym zobowiązaniem (czyli środkami miękkimi) 48. Zasadne i pilne wydaje się pytanie, czy decydenci w obszarze polityki rozwoju i polityki wobec obszarów wiejskich będą w stanie właściwie podejść do współczesnych tendencji rozwojowych i przezwyciężyć przejawy słabego prowadzenia i ewaluacji tej polityki, aby zwiększyć efekty adekwatnie do wartości funduszy alokowanych na jej realizację Regulation of the European Parliament and of the Council establishing rules for direct payments for farmers under support schemes within the framework of the common agricultural policy, COM (2011)625 final, Brussels, Kurs na innowacje. Jak wyprowadzić Polskę z rozwojowego dryftu?, raport zespołu autorów z różnych ośrodków badawczych, luty 2012, za:

203 Krystyna Szafraniec * Rozdział 7. Szanse życiowe wiejskiej młodzieży Obszary wiejskie w Polsce ulegają dynamicznym przeobrażeniom, sama wieś natomiast coraz rzadziej wywołuje skojarzenia z chłopskością, rolnictwem czy ogólnym cywilizacyjnym zacofaniem. Pozytywnie zmieniają się wizerunek wsi i jej odbiór w społeczeństwie. Przykładem dodatni dla niej od kilku lat bilans migracyjny, rosnące wśród młodych zainteresowanie wsią jako miejscem przyszłego zamieszkania czy zanikające poczucie konfliktu między wsią a miastem. Jeszcze w 2000 roku na jego obecność wskazywało 35% Polaków, w 2011 roku już tylko 21% 1. Nie oznacza to bynajmniej, że problem wsi i dystansów regionalnych w Polsce został zażegnany. Ani zmiany nie następują tak szybko, jak można by się było spodziewać, ani nie następują równomiernie w przestrzeni geograficznej i w społecznej strukturze. Nie wszystkie też mają charakter pozytywny. Niepokojące jest utrzymywanie się wysokiej liczby małych gospodarstw rolnych zamiast jak oczekiwano procesów koncentracji ziemi. Podobny sens ma sukcesja gospodarstw rolnych. Następuje ona bardzo późno (za późno jak na optymalny okres inwestycyjny w gospodarstwie i w cyklu życia rodziny 2 ). Wszystko to sprawia, że charakterystyki strukturalne wsi ulegają wyraźnym, chociaż niezbyt dynamicznym zmianom. Jednocześnie zanik barier przestrzennych i dostępność do nowoczesnych mediów wciągają wieś w ogólnospołeczny obieg informacji i globalnych kulturowych wpływów. Zmienia to zasadniczo kontekst, w którym dokonują się procesy socjalizacji i rozwoju młodego pokolenia. Czy może być ono sprzymierzeńcem zmian (na wsi i poza nią), czy raczej jest ich przeszkodą? Jakie są dziś szanse życiowe wiejskiej młodzieży? * Prof. dr hab. Krystyna Szafraniec, Instytut Rozwoju Wsi i Rolnictwa PAN. 1 Dane pochodzą z badań Polacy realizowanych od 1980 roku w IFiS PAN i koordynowanych przez W. Adamskiego. 2 L. Klank, Sukcesja gospodarstw rolnych w Polsce, IRWiR PAN, Warszawa

204 Szanse życiowe wiejskiej młodzieży 7.1. Wieś jako środowisko życia młodzieży zmiany demograficzne i społeczne oraz zmiany materialnych warunków życia Na wsi mieszka blisko tys. ludzi, co stanowi 39,1% ludności kraju. Osoby w wieku 0 17 lat stanowią 20,5% ogółu mieszkańców wsi, w wieku lat 19,6% 3. W latach procesy demograficzne na wsi zadecydowały o wzroście liczby ludności Polski (pierwszym, po dziesięcioletnim okresie spadków). Jakkolwiek procesy demograficzne na wsi powoli się odbudowują, ciągle istnieje strefa, w której zachodzą procesy depopulacyjne. Są to trzy województwa wschodnie (podlaskie, lubelskie, podkarpackie) oraz województwo świętokrzyskie (i częściowo warmińsko-mazurskie). Sukcesywnie następuje różnicowanie struktury społecznej na wsi (tabela 7.1). Z jednej strony dominują w nim osoby bierne zawodowo (ponad 60%), a wśród pracujących osoby reprezentujące niższe statusy społeczne (80%), z drugiej coraz wyraźniej obecne są grupy dla wsi niespecyficzne specjaliści, wyżsi urzędnicy, pracownicy biurowi, przedsiębiorcy (20,5%) i osoby z kwalifikacjami zawodowymi. Rolnicy stanowią niespełna 8% mieszkańców wsi i (wraz z ogrodnikami, rybakami i leśnikami) 30% wszystkich pracujących, a ich udział w strukturze społecznej wsi spada. Tabela 7.1. Struktura społeczna wsi (2009 rok) Struktura ludności wiejskiej Struktura zatrudnienia ludności wiejskiej Rolnicy 7,9 Rolnicy, ogrodnicy, rybacy, leśnicy 30,9 Prywatni przedsiębiorcy 2,3 Parlamentarzyści, wyżsi urzędnicy i kierownicy Pracownicy sektora publicznego 7,1 Specjaliści 7,0 Pracownicy sektora prywatnego 15,5 Pracownicy biurowi 4,4 Uczniowie i studenci 21,6 Technicy i średni personel 5,9 Renciści 7,2 Pracownicy usług (osobistych i sprzedawcy) Emeryci 15,3 Robotnicy i rzemieślnicy 21,7 Bezrobotni 4,6 Operatorzy i monterzy maszyn 9,3 Inni bierni zawodowo 16,5 Pracownicy przy pracach prostych 8,1 Brak danych 2,1 Siły zbrojne 0,3 Źródło: opracowanie na podstawie danych z badania Diagnoza Społeczna 2009 M. Halamska, Społeczna kondycja polskiej wsi [w:] Rozwój obszarów wiejskich w Polsce diagnozy, strategie i koncepcje polityki, red. I. Nurzyńska, M. Drygas, IRWiR PAN, Warszawa ,2 9, Na podstawie: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30 XII r., GUS, Warszawa 2011.

205 Polska wieś Raport o stanie wsi Rysunek 7.1a. Liczebność młodych rolników zmiany po 2000 roku Rysunek 7.1b. Odsetki młodych rolników wśród ogółu rolników według województw (2009) Rysunek 7.1c. Zmiany w poziomie wykształcenia młodych rolników (2009) Źródło: opracowanie własne na podstawie danych BAEL i KRUS. 205

206 Szanse życiowe wiejskiej młodzieży Wyraźnie słabnie zainteresowanie pracą na roli w młodym pokoleniu (rysunek 7.1a). Proces ten dokonuje się systematycznie, chociaż z różną intensywnością w różnych regionach kraju (rysunek 7.1b). Najczęściej gospodarstwa przejmują młodzi następcy we wschodnich i centralnych regionach kraju oraz w Wielkopolsce, a więc tam, gdzie z jednej strony nie ma większych alternatyw dla rolnictwa, a z drugiej tam, gdzie istnieje tradycja dobrego gospodarowania. Młodzi następcy są coraz lepiej wykształceni, mają fachowe przygotowanie. Przybywa wśród nich osób z wyższym wykształceniem (z 2,1% w 2003 roku do 8,9% w 2009 roku) a ubywa tych, którzy mają niższe (zasadnicze zawodowe i niżej z 70% w 2003 roku do 50% w 2009). Odzwierciedla to jakościowe zmiany w rolnictwie, ale i szerszą tendencję zmian w strukturze wykształcenia ogółu mieszkańców wsi. 20,7 23,2 6,4 6,4 24,6 7,5 25,3 38,2 38,3 33,6 33,6 wyższe średnie 21,0 20,2 35,4 33,6 zasadn. zaw. podstawowe 20,1 18,3 miasto 2006 miasto 2008 wieś 2006 wieś 2008 Rysunek 7.2. Zmiany w strukturze wykształcenia mieszkańców miast i wsi Źródło: opracowanie własne na podstawie danych GUS. 206 Zdecydowanie poprawiły się charakterystyki edukacyjne zwłaszcza w pokoleniu rodziców uczącej się młodzieży (wykształcenie wyższe ma co dziesiąty wiejski i co czwarty miejski rodzic). Zmienia to zasadniczo kontekst socjalizacyjny i warunki rozwoju wiejskich dzieci, niemniej dystans w stosunku do miasta jest ciągle jeszcze duży (rysunek 7.2). Wiejscy rodzice nie dysponują kompetencjami, które pomagałyby w kierowaniu rozwojem dzieci i podejmowaniu ważnych decyzji dotyczących edukacji. Czują, że gorzej orientują się we współczesnym świecie, niedostępna jest im wiedza o nowych stylach życia, o działaniu globalnych rynków, nowych formach pracy

207 Polska wieś Raport o stanie wsi i zatrudnienia, nowych narzędziach technologicznych (internet) i konsekwencjach wynikających stąd dla edukacji 4. Podobne tendencje (wyraźnej, ale ciągle podtrzymującej dystans, zmiany) można zaobserwować w innych sferach. Poprawiają się materialne warunki życia wiejskich rodzin. Rośnie wysokość dochodów na gospodarstwo domowe (z 1887 zł w roku 2003 do 2399 zł w roku 2007). Największa dynamika dotyczy rolników i ludzi młodych. Niemniej przeciętne dochody na wsi nadal są niższe od przeciętnej w kraju (o 20%), w mieście są o 12,5% wyższe 5. Różnice te są jeszcze większe w odniesieniu do ludzi młodych, co sprawia, że zadowolenie z własnej sytuacji materialnej, rosnące szczególnie wyraźnie od 2006 roku, w 2010 roku spadło i pozostaje w rażącym dystansie do większych ośrodków miejskich Rysunek 7.3. Subiektywne oceny sytuacji materialnej młode wiejskie gospodarstwa domowe na tle miejskich Poprawa wyposażenia wiejskich gospodarstw domowych w dobra trwałego użytku (rysunek 7.4), poprawa warunków mieszkaniowych (pod względem metrażu spełniają one wyższe normy niż w mieście 6 ) odmieniają na korzyść warunki życia wiejskiej młodzieży. Jednocześnie w ślad za 4 A. Strzemińska, M. Wiśnicka, Młodzież na wsi. Raport z badania, Pracownia Badań i Innowacji Stocznia, Warszawa 2011, s Największa dynamika dotyczy rodzin rolników zob. Sytuacja gospodarstw domowych w 2010 r. w świetle wyników badania budżetów gospodarstw domowych, Warszawa GUS, 25 maja 2011, s. 2 i n. 6 Przeciętna powierzchnia mieszkania w mieście wynosi 63,4 m 2, na wsi 93,9 m 2, w przypadku rolników 116,2 m 2 zob. ibidem, s

208 Szanse życiowe wiejskiej młodzieży społeczną polaryzacją postępuje polaryzacja materialnych warunków życia. Najbardziej korzystna sytuacja występuje w rodzinach należących do lokalnych elit (pracownicy umysłowi z wyższym wykształceniem, przedstawiciele władzy, bogaci rolnicy, zwłaszcza wiejscy rezydenci), najmniej korzystna w rodzinach robotniczych i utrzymujących się z niezarobkowych źródeł. % 90,2 85,8 64,1 50,3 47,9 55,8 67,2 69,7 54,0 33,8 17,3 12,5 Rysunek 7.4. Wyposażenie gospodarstw domowych w dobra trwałego użytkowania według miejsca zamieszkania Źródło: Sytuacja gospodarstw domowych w 2010 r., op. cit., s. 12. Te pierwsze inwestują w rozwój i edukację swoich dzieci, wysyłają je do dobrych szkół i uczelni oraz umożliwiają awans. Te drugie są bardziej bezwolne, ich dzieci realizują krótkie i uproszczone ścieżki edukacyjne, powielając role życiowe z najbliższego otoczenia lub wybierając tradycyjne (sprawdzone) wzorce kariery. Niemniej młodzież z obydwu tych kategorii ma te same normatywne płaszczyzny odniesienia. Są nimi nowoczesne media z ich przesłaniem konsumpcjonizmu, nakazującym koncentrować się na stylu życia jako wyznaczniku sukcesu we współczesnym świecie. Wobec tej wartości wszystkie inne wydają się mieć podrzędne znaczenie Jacy są i kim chcą być młodzi mieszkańcy wsi? 208 Współczesnej wiejskiej młodzieży na pewno nie można zaliczyć do życiowych minimalistów. Choć skromniejsza od miejskiej, zamierza realizować różne wzory karier i różne style życia. Jakkolwiek dążenia miejskiej mło-

209 Polska wieś Raport o stanie wsi dzieży są nadal wyraźnie śmielsze, to w zakresie wyobrażeń o udanym życiu, o tym, co w nim ważne, młodzież wiejska tylko nieznacznie odstaje. Do wysokich statusów społecznych aspiruje blisko 60% miejskiej i 40% wiejskiej młodzieży. Perspektywa bycia rolnikiem zupełnie nie leży w polu zainteresowań ludzi młodych w 1998 roku gotowość do pracy na roli deklarowało 0,1% młodzieży 7, dziesięć lat później 0,2%. Do wysokich dochodów (powyżej 3500 zł na starcie) aspiruje 30% wiejskiej (a 50% miejskiej) młodzieży. Młodzież wiejska nieznacznie częściej godzi się na rolę szeregowego pracownika. Dwukrotnie częściej akceptuje zasadę, że należy żyć skromnie (36% w stosunku do 18% w mieście). Niemniej jej wyobrażenia dotyczące udanego życia niewiele odbiegają od (wymagającej) miejskiej młodzieży koncentrują się wokół wartości afiliacyjnych, interesującej pracy, dobrej pozycji społecznej oraz barwnego i dostatniego życia (rysunek 7.5). unikanie nieodpow. towarz. spokojne, niewymag. życie Rysunek 7.5. Sprawy ważne w życiu wiejskiej i miejskiej 19-letniej młodzieży Źródło: badania własne «Porzucona generacja» ścieżki edukacyjne i wchodzenie w dorosłość, Autocharakterystyki wiejskich i miejskich nastolatków są zbliżone, ale młodzież wiejska wyraźniej pielęgnuje w sobie cechy specyficzne dla tradycji (przywiązanie do rodziny, religii, skromność, oszczędność, zaradność, spryt), jest bardziej konwencjonalna, zwyczajna, nastawiona na akceptację otoczenia (rysunek 7.6). 7 Badanie przeprowadzone na pełnej populacji 15-letniej młodzieży rozpoczynającej naukę w szkołach średnich województwa toruńskiego (N = 4651). 209

210 Szanse życiowe wiejskiej młodzieży Rysunek 7.6. Autocharakterystyki wiejskiej i miejskiej 19-letniej młodzieży Źródło: badania własne «Porzucona generacja» ścieżki edukacyjne i wchodzenie w dorosłość, Cechy te są słabiej zarysowane, aniżeli to się działo w przeszłości (zmiany dotyczą zwłaszcza kwestii obyczajowych i światopoglądowych 8 ), niemniej na osi tradycja (po)nowoczesność młodzież wiejska znajduje się ciągle bliżej tego pierwszego bieguna, co jest widoczne nie tyle na poziomie liczb, ile w sposobie myślenia. Co ciekawe, widoczne wśród starszych roczników młodzieży różnice w zakresie wzorów życia i stylu życia maleją wśród najmłodszych (rysunek 7.7a b), którzy w podobnym stopniu opowiadają się za mniej lub bardziej konwencjonalnym (mniej lub bardziej wyrafinowanym) konsumpcyjnym stylem życia. średnie i duże miasta wieś i małe miasta Rysunek 7.7a. Orientacje życiowe trzydziestolatków wieś vs. miasto Młodzież wiejska w ostatnich latach najbardziej pośród całej młodzieży oddala się od Kościoła (zob. Dwadzieścia lat religijności Polaków, CBOS, Warszawa 2010) i relatywnie częściej się rozwodzi (dane GUS).

211 Polska wieś Raport o stanie wsi średnie i duże miasta wieś i małe miasta Rysunek 7.7b. Orientacje życiowe 19-latków wieś vs. miasto Źródło: badania własne «Porzucona generacja» ścieżki edukacyjne i wchodzenie w dorosłość, Może to świadczyć o skuteczniejszym, bo bardziej ekspansywnym oddziaływaniu konsumpcjonizmu w stosunku do młodszych roczników młodzieży. Co trzecia osoba spośród nich (i w mieście, i na wsi) aspiruje przynajmniej do satysfakcjonującej pozycji społecznej i godnego poziomu życia (związanego z konwencjonalnym wyobrażeniem sukcesu z komfortem finansowym, posiadaniem własnego, urządzonego mieszkania lub domu, rodziny, z możliwością przyjemnego spędzania czasu wolnego), lecz jeszcze więcej lokuje pułap swoich dążeń wyżej w mniej konwencjonalnych wyobrażeniach o udanym życiu, związanych z planami ciekawej i dynamicznej kariery zawodowej, wysokich dochodów i stylu życia wpisującego się w wyrafinowaną konsumpcję. Znacznie rzadziej oczekiwania tego typu łączą się z potrzebą szerszego uczestniczenia w życiu społecznym i z aktywnością kulturalną, z celebrowaniem życia rodzinnego czy towarzyskiego (tzw. sentymentalni). Nie widać też większych różnic w gotowości podejmowania wyzwań dyktowanych przez nowe realia rynku pracy. Wśród nich wymóg mobilności i elastyczności należy do podstawowych. Mobilność wiejskich dziewiętnastolatków ich gotowość do podejmowania różnych zarobkowych zajęć, zmian miejsca pracy, pracodawcy, zmian miejsca zamieszkania jest w warstwie deklaratywnej porównywalna z mobilnością miejskiej młodzieży (największa w przypadku rodzaju pracy 52%, najmniejsza w przypadku zmian miejsca zamieszkania 30%) i większa niż pośród trzydziestolatków. 211

212 Szanse życiowe wiejskiej młodzieży Rysunek 7.8a. Co jest lepsze? Rysunek 7.8b. Co jest lepsze? Źródło: badania własne, 2009 rok (dziewiętnastoletnia młodzież, N = 846). 212 Może to znowu świadczyć o większych zdolnościach adaptacyjnych młodszych roczników wiejskiej młodzieży i zbliżaniu się ich charakterystyk do miejskich równolatków, lecz nie oznacza to braku różnic między nimi. Takiej tezy nie dałoby się obronić. Różnice istnieją, lecz wynikają nie tyle z faktu, że mieszka się na wsi czy w mieście, ile z tego, że dorasta się w mikroświatach wyznaczonych przez odmienny rodzinny background (pozycję społeczną rodziców, ich status materialny i styl myślenia o przyszłości dzieci). Dziś to one przejęły rolę głównego wyznacznika szans życiowych wiejskiej młodzieży. Środowisko schodzi na plan dalszy, chociaż nie traci znaczenia. Widać to zwłaszcza w różnicach jakości oferty edukacyjnej na wsi i w mieście oraz w szansach edukacyjnych wiejskiej młodzieży ciągle pomniejszanych o wysoki współczynnik niskostatusowy.

213 Polska wieś Raport o stanie wsi 7.3. Szanse edukacyjne a szanse życiowe wiejskiej młodzieży Wieś charakteryzuje niska powszechność wychowania przedszkolnego, którego znaczenie w wyrównywaniu szans edukacyjnych jest największe, bo dotyczy wczesnego okresu rozwojowego. Podczas gdy w mieście większość 3 4-latków uczęszcza do przedszkola, na wsi większość pozostaje w domu (rysunek 7.9a). Dzieci wiejskie dorastają w poczuciu swojskości, z dala od obcych (co jest korzystne), nie odbierają jednak stymulacji wzbogacającej ich o nowe kontakty, nowy rodzaj doświadczeń czy inny typ wrażliwości. Ponadto te, które korzystają z opieki przedszkolnej, w przeciwieństwie do dzieci miejskich w większości uczęszczają do oddziałów przedszkolnych przy szkołach, nie do przedszkoli (rysunek 7.9b). 77,6 88,3 99,2 80,7 62,7 56,5 34,4 22,0 Rysunek 7.9a. Odsetek dzieci uczęszczających do placówek przedszkolnych w miastach i na wsi Źródło: Oświata i wychowanie w roku szkolnym 2009/10, GUS, Warszawa, s Rysunek 7.9b. Placówki wychowania przedszkolnego w miastach i na wsi Źródło: ibidem. 213

214 Szanse życiowe wiejskiej młodzieży Istnieje duże zróżnicowanie regionalne największy odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym jest w województwach zachodnich (opolskim, śląskim i wielkopolskim), najniższy w centralnej i wschodniej Polsce, co wiąże się z rolniczym charakterem tych regionów, a w rezultacie z niską aktywnością zawodową kobiet. Ta sprawia, że nie pojawia się oferta instytucjonalnej opieki nad dziećmi ( bo kobiety i tak nie pracują ), a cała sytuacja wtórnie wiąże je z tradycyjnymi rolami, podtrzymując różnice między regionami (rysunek 7.10). Rysunek Odsetek dzieci objętych wychowaniem przedszkolnym wg województw Źródło: opracował J. Domalewski na podstawie danych GUS BDR z 2006 roku. 214 Późniejszy start w kontaktach ze środowiskiem pozarodzinnym i z edukacją jest drugim poza uboższą socjalizacją pierwotną czynnikiem potencjalnie dystansującym wiejską młodzież w stosunku do jej miejskich rówieśników. Do tego dochodzą warunki pracy wiejskiej szkoły, uboższej infrastrukturalnie (czterokrotnie mniejsza w stosunku do szkół miejskich liczba pracowni przedmiotowych, dwukrotnie mniejsza sal gimnastycznych, węższa oferta językowa) i uboższej kulturowo (wnoszone do szkoły kulturowe kapitały i jakość społecznego wsparcia sprawiają, że szkoła wiejska startuje z niższego pułapu i ma większy dystans do pokonania). Innym czynnikiem dystansującym jest instytucjonalne ubóstwo wsi, skutkujące brakiem stymulacji kulturalnej i miejsc, w których młodzież mogłaby się spotykać, spędzać

215 Polska wieś Raport o stanie wsi razem czas wolny, poznawać i rozwijać własne zainteresowania 9. W praktyce oznacza to ciągłą obecność rodzinnych i środowiskowych stygmatów w świadomości i samoocenach młodzieży, czego konsekwencją są wybory edukacyjne oparte na mniejszym ryzyku 10. Młodzież wiejska, jak ogół polskiej młodzieży aspirująca w większości do wyższego wykształcenia, wybiera głównie licea ogólnokształcące (na naukę w nich decyduje się 56% wiejskich gimnazjalistów). Są to jednak zazwyczaj szkoły o niższym poziomie nauczania i wymagań. O ile w słabym LO 11 uczniowie wiejskiego pochodzenia stanowią 23,4% ogółu uczniów, o tyle w bardzo dobrym już tylko 12,1%. Wskutek takich wyborów utrzymuje się (od ponad dekady) zjawisko dużego zainteresowania młodzieży wiejskiej studiami wyższymi (w szczytowym momencie nawet do blisko 70% wśród maturzystów). Trafia ona na wyższe uczelnie znacząco większym strumieniem, niż to się działo w przeszłości. Decydują o tym różne czynniki wzrost wartości wykształcenia w świadomości mieszkańców wsi, lepsza sytuacja dochodowa wiejskich rodzin, szersza oferta edukacyjna, większa dostępność miejsc na uczelni. W tradycyjnych ośrodkach akademickich młodzież wiejska stanowi średnio 21% ogółu studiujących, w nowych ośrodkach nawet do 35%. Mitem jest twierdzenie, że częściej wybiera ona studia w trybie niestacjonarnym (około 80% maturzystów wywodzących się ze wsi studiuje w trybie dziennym). Prawdą jest natomiast, że wybiera te uczelnie i te kierunki, które proponują mniej rygorystyczne procedury rekrutacyjne im mniejsza konkurencja na wejściu, tym większy udział wiejskiej młodzieży. Ważnym czynnikiem przesądzającym o jej preferencjach i wyborach edukacyjnych jest pewność zatrudnienia, jaką gwarantują określone studia wiejscy maturzyści częściej wybierają kierunki tradycyjne, prowadzące do konkretnego zawodu (np. nauczycielskiego), leżącego w zasięgu ich wyobraźni. Aplikują też tam, gdzie jest mniej chętnych. W efekcie są kierunki mniej i bardziej zruralizowane 12. Po latach podgrzewania aspiracji edukacyjnych daje się odczuć schłodzenie zainteresowania młodzieży wiejskiej liceami ogólnokształcącymi (coraz częściej obiektem wyboru są technika w ciągu sześciu lat zainteresowanie tymi szkołami wzrosło na wsi o 10 pp) 13, a w konsekwencji i studiami magisterskimi (o ponad 8 pp mniej w stosunku do 2003 roku). W swych decyzjach edukacyjnych młodzież wiejska jest ona bardziej ostrożna i bardziej 9 A. Strzemińska, M. Wiśnicka, Młodzież na wsi, op. cit., s , 52 i n. 10 J. Domalewski, Szkoła wiejska katalizator czy inhibitor zmian systemowych?, praca doktorska, IS UMK, Toruń W LO o niskim poziomie zdawalności matur. 12 K. Wasielewski, Drogi młodzieży wiejskiej na uniwersytet, Wydawnictwo Naukowe UMK, Toruń J. Domalewski, Wymiary i uwarunkowania zróżnicowania szkolnictwa ponadgimnazjalnego [w:] Zmiany w edukacji szkoła i jej społeczne otoczenie, red. J. Domalewski, K. Wasielewski, Wydawnictwo A. Marszałek, Toruń

216 Szanse życiowe wiejskiej młodzieży pragmatyczna. Wynika to z wiejskich kompleksów, niewiary we własne możliwości, braku pozytywnej stymulacji, ale też niewystarczającej znajomości realiów pozawiejskiego świata. Charakterystyczne dla niej są strategie kroczące stopniowego podnoszenia poprzeczki i sięgania po kolejne cele, w czym dużą ośmielającą rolę grają kariery kolegów i znajomych, doświadczane sukcesy i nowe wyzwania. To powolne, ale stanowcze podejmowanie nowych wyzwań wydaje się cechą nadrabiającą zaległości pierwotnej wiejskiej socjalizacji i czyniącą z wiejskiej młodzieży przy innych cechach, które ona przejawia (np. zdolność do odraczania gratyfikacji), poważnego konkurenta dla wyposażonej w lepsze cywilizacyjne kompetencje miejskiej młodzieży Przyszłość obszarów wiejskich z perspektywy rozstrzygnięć życiowych młodego pokolenia Jaka przyszłość czeka wieś? Czy będzie tętnić życiem, czy będzie się wyludniać? Jeszcze pod koniec minionej dekady była ona traktowana jako miejsce zapomniane i bez przyszłości. Dziś sytuacja pod tym względem znacznie się zmieniła, co w równym stopniu jest zasługą pozytywnych zmian zachodzących na wsi, jak i zwiększonego ryzyka związanego z życiem poza nią. Opinia, że na wsi nie ma perspektyw dla młodych ludzi, w znacznie większym stopniu charakteryzuje starszych mieszkańców wsi (60%) niż młodzież (45%), co w porównaniu z wcześniejszymi latami jest bardzo dużą zmianą. Chęć zamieszkania na wsi w przyszłości deklaruje 50% wiejskiej i 13% miejskiej młodzieży (!). Są to częściej młodzi ludzie pochodzący z rodzin o niższym statusie, częściej chłopcy niż dziewczęta, osoby o mniej udanych karierach edukacyjnych i mniej wymagające, ale ceniące jakość życia w zdrowym środowisku, z dala od miejskiego zgiełku, nastawione na harmonię życiową. Kto po zakończonej edukacji wraca na wieś i dlaczego? Z jednej strony są to osoby gorzej wykształcone, o mało przydatnych kwalifikacjach zawodowych, których nie stać na usamodzielnienie się w mieście. Na wsi zwykle czeka je los bezrobotnego 14, emigranta 15, członka (lub następcy) gospodarstwa rolnego. Z drugiej strony są to absolwenci szkół średnich i wyższych uczelni (również o miejskim rodowodzie), którzy znajdują zatrudnienie w administracji samorządowej, sieciach NGO czy lokalnych instytucjach kulturalno-oświatowych. Kto nie wraca na wieś? Nie wraca większość absolwentów wyższych uczelni (2/3). Siłą przyciągającą są duże aglomeracje miejskie i regiony o więk W 2007 osoby do 34. roku życia stanowiły na wsi 59,1% bezrobotnych, w ,7%; w miastach jest to odpowiednio 51,3% oraz 52%. 15 Młodzi mieszkańcy wsi stanowią najliczniejszą grupę migrujących za granicę: 43,6% w migracjach na pobyt stały i 85,6% w migracjach czasowych.

217 Polska wieś Raport o stanie wsi szej dynamice rozwojowej (rysunek 7.11). Procesy drenażu mózgów następują już w momencie podejmowania decyzji o tym, gdzie studiować najlepsi maturzyści opuszczają swoje regiony na rzecz ośrodków bardziej dynamicznych i rozwojowych. Częściej nie wracają młode kobiety. Powodem jest rynek pracy, a właściwie jego brak na obszarach wiejskich, i dążność współczesnych kobiet do niezależności, posiadania partnera o wyższym lub co najmniej porównywalnym statusie i obiecujących perspektywach życiowych. Rysunek Wskaźniki definitywnej migracji młodych według województw Źródło: obliczenia własne na podstawie: Ludność. Stan i struktura w przekroju terytorialnym. Stan w dniu 30 czerwca 2010, GUS, Warszawa Podziały regionalne skrywają zróżnicowania społeczne i statusowe. Tam, gdzie dominuje tradycyjne rolnictwo, tam również dominują rodziny o niskim statusie, tam też, niejako automatycznie, pojawia się syndrom innych niekorzystnych zjawisk: mało aktywny rynek pracy, duże wskaźniki jawnego bądź ukrytego bezrobocia, niskie dochody, słaba infrastruktura i mało ekspansywna w pokonywaniu ograniczeń środowiska szkoła. Młodzież wywodząca się z takich regionów ma do pokonania znacznie większy dystans decydują o tym nie tylko uboższe środowisko, lecz również uboższa rodzinna socjalizacja i słabsze wsparcie edukacyjne. Kumulacja tych zjawisk prowadzi do powstania obszarów problemowych, które nie są w stanie same wygenerować własnych możliwości rozwojowych. Ich przełamanie wymaga interwencji z zewnątrz nie tyle nawet na poziomie mikro 217

218 Szanse życiowe wiejskiej młodzieży (znane są krytyczne oceny działania programu Leader i Leader Plus) 16, ile zakładającej długookresowe strategie rozwoju regionów, włączone do planu centralnego 17. Jeśli jeszcze w drugiej połowie lat 90. zastanawialiśmy się, czy młodzież wiejska podoła wyzwaniom okresu transformacji czy potrafi włączyć się w nowo kształtujący się nurt przemian i czy będzie w stanie swoimi decyzjami i wyborami (edukacyjnymi, życiowymi) przełamać procesy reprodukcji struktury społecznej na wsi, to teraz takich znaków zapytania już nie ma. Ta młodzież jest inna niż jej rówieśnicy z przeszłości i reprezentuje największe z dotychczasowych mentalne zbliżenie do młodzieży miejskiej. Nie znaczy to, że znika specyfika wiejskiej młodzieży. Jest ona bardziej tradycyjna, bardziej konwencjonalna w swych wyborach i mniej rozpieszczana przez życie. Częściej też takie sytuacje akceptuje. Jednocześnie problemem tej młodzieży jest to, że jej rozbudzone aspiracje życiowe nie mogą znaleźć ujścia ani na wsi, ani poza nią wieś jest ofertą zbyt mało zróżnicowaną i zbyt ubogą, duże ośrodki miejskie są zbyt konkurencyjne i za drogie jak na samodzielny start. Wybór życia na wsi jest ciągle w większości wyborem zapasowym, stwarza gwarancje bezpieczniejszego przetrwania dla tych, którzy nie dysponują wystarczającą gotowością do konkurowania o pozycję społeczną w mieście. Sektor rolny chociaż zupełnie nieatrakcyjny dla młodzieży wykazuje zadziwiającą zdolność do trwania. Decydują o tym z jednej strony pozytywne zmiany w rolnictwie i sposobie gospodarowania, z drugiej, słabe możliwości absorpcyjne rynków pracy poza rolnictwem, które zawężają pole manewru dla wiejskiej młodzieży. Procesy wymiany pokoleniowej przyspieszą wewnętrzną polaryzację wsi, co będzie oznaczało zarówno emergencję nowoczesnego rolnictwa i wiejskiej przedsiębiorczości, jak i poszerzanie się (w niektórych zwłaszcza regionach tam, gdzie procesy modernizacji będą słabo zaawansowane) marginesów biedy, obsługiwanych przez transfery socjalne. Zmniejszenie się możliwości migracji zarobkowych do krajów UE, dotkniętych pod pewnymi względami o wiele poważniejszym załamaniem koniunktury niż Polska, może jeszcze bardziej wyostrzyć problemy społeczne na wsi. Inercja w ożywianiu rynków pracy w rolniczych regionach będzie pogłębiać istniejące różnice między centrum a peryferiami. Stąd tak ważne są strategie zarządzania dużymi inwestycjami, które zapobiegałyby utrwalaniu się i pogłębianiu różnic między regionami Tworzenie partnerstw lokalnych i ich sieci na obszarach wiejskich. Doświadczenia z funkcjonowania programu LEADER w Polsce w latach , red. K. Wasielewski, WSG, Bydgoszcz Zob. Polska Trzecia fala nowoczesności. Strategia Rozwoju Kraju, Warszawa 9 grudnia 2010, Raport przygotowany przez Zespół Doradców Strategicznych Premiera pod kierunkiem Michała Boniego.

219 Krzysztof Pankowski * Rozdział 8. Poglądy, sympatie i wybory polityczne mieszkańców wsi Uczestnictwo w życiu politycznym, udział w procedurach demokratycznych, takich jak wybory czy referenda wiąże się z koniecznością zdobywania informacji o tych podmiotach (partiach i poszczególnych politykach) i programach, między którymi wyborca będzie musiał dokonywać wyboru. Głównym źródłem informacji są media elektroniczne, a dla niektórych grup ważne pozostają tradycyjne kanały dystrybucji informacji, takie jak radio czy prasa. Trudno zważywszy na bliższy ludziom emocjonalny kontakt nie doceniać także takiego źródła wiedzy, jakim jest przekaz bezpośredni. Zainteresowanie, z jakim obserwuje się życie polityczne, niewątpliwie wpływa na kompetencje wyborcze i poczucie racjonalności wyboru, ułatwia także weryfikację sprzecznych informacji lub ocen płynących z różnych źródeł. Według własnych deklaracji mieszkańcy miast bardziej interesują się życiem politycznym niż mieszkańcy wsi (w tym szczególnie rolnicy). W tych ostatnich grupach ponad połowa respondentów deklaruje, że nie interesuje się polityką, zaś zupełnie nieliczni określają swoje zainteresowanie tą sferą życia publicznego jako duże. Wśród mieszkańców miast dwie piąte nie interesuje się tym, co dzieje się w polityce, a jedna szósta deklaruje, że uważnie śledzi wydarzenia polityczne. Tabela 8.1. Zainteresowanie polityką 1 Jak określił(a)by Pan(i) swoje zainteresowanie polityką? Miasto Wieś Rolnicy Ogół badanych Duże Średnie Nikłe lub żadne Dane: PGSW 2011/CBOS. Mniejsze zainteresowanie polityką to tylko jedna ze zmiennych opisujących różnice w wyborczej kondycji mieszkańców miast i wsi. W poniższym * Krzysztof Pankowski, Fundacja CBOS. 1 W artykule omawiam wyniki badania Polskie Generalne Studium Wyborcze 2011 zrealizowanego we współpracy Instytutu Studiów Politycznych PAN i Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) w dniach 20 października 13 listopada 2011 roku na reprezentatywnej próbie losowej dorosłych mieszkańców Polski (N = 1919). W części poświęconej omówieniu wyników wyborów dane pochodzą z Państwowej Komisji Wyborczej. 219 %

220 Poglądy, sympatie i wybory polityczne... tekście spróbujemy opisać aktualne różnice między wyborcami z miast i wsi, a także jeśli nie wynikające z nich bezpośrednio, to związane z nimi zróżnicowania dotyczące sympatii politycznych oraz decyzji wyborczych. Na początku zatrzymajmy się chwilę nad różnicami w zapatrywaniach mieszkańców miast i wsi na stanowiące przedmiot dyskursu publicznego ważne kwestie ekonomiczne, społeczne i polityczne ze szczególnym uwzględnieniem stosunku do Unii Europejskiej i obecności w niej naszego kraju Poglądy mieszkańców wsi na wybrane kwestie światopoglądowe i społeczno-polityczne 220 Mieszkańcy wsi mniej lub bardziej wyraźnie różnią się w opiniach na kluczowe kwestie światopoglądowe, polityczne i społeczne od mieszkańców miast, co znajduje przełożenie na różnice w sympatiach i wyborach politycznych. Jak kształtowały się te zróżnicowania w 2011 roku? Do ważnych kwestii, które analizowaliśmy w tym wyborczym roku, zaliczyliśmy postrzeganie takich problemów gospodarczych, jak stosunek do prywatyzacji, akceptowany model systemu podatkowego, preferencje co do metod walki z bezrobociem, stosunek do reformy KRUS, a także do pełnienia przez państwo funkcji opiekuńczych oraz kwestie światopoglądowe: dopuszczalność przerywania ciąży i ocenę roli Kościoła w państwie. Ankietowani określali swoje poglądy na każdą kwestię za pomocą siedmiopunktowych skal, których krańce (1 7) wyznaczały dwa przeciwstawne poglądy, środek zaś (4) oznaczał opinię ambiwalentną. Pytaliśmy także respondentów o preferencje dotyczące integracji europejskiej. Ponieważ z powodu wagi tego zagadnienia problematyką stosunku do Unii Europejskiej zajmiemy się odrębnie w dalszej części tekstu, zauważymy tu tylko, że praktycznie między mieszkańcami miast a mieszkańcami wsi nie widać różnic w ocenie kierunku polskiej polityki zagranicznej i współpracy z UE. Polacy od lat niezmiennie są przywiązani do wizji państwa opiekuńczego. Przekonanie, że państwo powinno zapewnić swoim obywatelom wysoki poziom świadczeń socjalnych, wyraża 81% badanych. Mieszkańcy miast nieco rzadziej podzielają ten pogląd (79%), natomiast mieszkańcy wsi (84%), a szczególnie rolnicy (87%) wyraźnie częściej oczekują zaangażowania państwa w kwestię opieki społecznej, świadczeń zdrowotnych oraz możliwości kształcenia dzieci. Utrzymuje się dość znaczna niechęć Polaków do prywatyzacji. Większość Polaków (64%) uważa, że należy prywatyzować tylko niektóre przedsiębiorstwa państwowe, a znacząca ich część powinna pozostać w rękach

221 Polska wieś Raport o stanie wsi państwa. Tylko nieliczni są zwolennikami prywatyzacji wszystkich przedsiębiorstw państwowych (14%). W tej kwestii także rysują się pewne, choć także raczej niewielkie, różnice między mieszkańcami miast i wsi. Mieszkańcy miast minimalnie rzadziej są zwolennikami pozostawienia przedsiębiorstw w rękach państwa (62%), natomiast częściej ten postulat popierają mieszkańcy wsi oraz rolnicy (po 69%). Trzeba jednak zauważyć, że nie jest to zależność jednoznaczna, bowiem jednocześnie wśród rolników jest niemal równie wielu zwolenników prywatyzacji wszystkich przedsiębiorstw państwowych (15%) co wśród mieszkańców miast (16%). Utrzymywanie się dość wysokiego poziomu bezrobocia w Polsce powoduje, że częściej postrzega się je jako problem społeczny wymagający rozwiązania nawet kosztem wzrostu wydatków z budżetu i w konsekwencji wzrostu inflacji (62%), rzadziej natomiast uznaje się politykę pieniężną i dyscyplinę budżetową za wartości na tyle znaczące dla całej gospodarki, by poświęcać je dla walki z bezrobociem (25%). W tym zakresie różnice opinii są nieduże mieszkańcy miast tylko nieco rzadziej optują za walką z bezrobociem kosztem wzrostu inflacji (58%), niż mieszkańcy wsi (60%) i rolnicy (63%), natomiast częściej opowiadają się za dbałością o stabilność pieniądza i zrównoważoną politykę budżetową (21%), niż mieszkańcy wsi (16%) oraz rolnicy (11%). Większość Polaków (62%) opowiada się za progresywnym systemem podatkowym, jednak nieco więcej niż w ubiegłych latach jest zwolenników wprowadzenia podatku liniowego (25%). Wśród mieszkańców miast zwolenników podatku liniowego (27%) znajdujemy relatywnie więcej niż wśród mieszkańców wsi (22%), a zwłaszcza wśród rolników (13%), jednak ogólnie wszystkie grupy, choć z różną siłą, popierają progresywny sposób konstruowania podatków (60% mieszkańców miast, 64% mieszkańców wsi i 67% rolników). Kwestia stosunku do obecnie obowiązującego systemu emerytur rolniczych KRUS jest sprawą, która najwyraźniej dzieli mieszkańców miast od osób mieszkających na wsi i utrzymujących się z rolnictwa. Wśród ogółu Polaków ponad połowa (59%) jest zdania, że system KRUS dojrzał do zmiany i powinno się podnieść składkę płaconą przez rolników stosownie do osiąganych przez nich dochodów. Za pozostawieniem obecnie funkcjonującego systemu emerytur rolniczych optuje jedna piąta ankietowanych (21%). Wśród mieszkańców miast prawie dwie trzecie optują za zwiększeniem składki emerytalnej i dostosowaniem jej do wysokości osiąganych dochodów (65%). Wśród mieszkańców wsi ten postulat popiera niespełna połowa (49%), zaś wśród rolników tylko nieco ponad dwie piąte (41%). Rolnicy częściej opowiadają się za pozostawieniem obecnego kształtu systemu KRUS (45%). Mieszkańcy wsi w ogólności skłaniają się jednak do zmian, 221

222 Poglądy, sympatie i wybory polityczne... bowiem tylko mniejsza część 39% jest za tym, by pozostawić system KRUS w obecnym kształcie. Niezmienne i jednoznaczne pozostają społeczne opinie na temat roli Kościoła w państwie. Zdecydowana większość Polaków (77%) uważa, że Kościół powinien być oddzielony od państwa i nie powinien zajmować się polityką. W tym zakresie różnice opinii w analizowanych grupach są minimalne i niejednoznaczne postulat oddzielenia państwa od Kościoła i nieangażowania się Kościoła w politykę popiera 79% mieszkańców miast, 74% mieszkańców wsi i 75% rolników. Jednocześnie o tym, że Kościół powinien mieć duży wpływ na sprawy państwa i jego politykę jest przekonanych po 12% mieszkańców miast i wsi, a tylko 9% rolników. Ponad dwie piąte ankietowanych (47%) skłania się do stanowiska, że kobieta jeśli tak zdecyduje powinna mieć prawo do aborcji, natomiast 29% przychyla się do opinii, że kobieta niezależnie od swojej sytuacji społecznej czy zdrowotnej w ogóle nie powinna mieć prawa do aborcji. Za przyznaniem kobietom prawa do aborcji opowiadają się mieszkańcy miast (52%), natomiast opinie mieszkańców wsi są tu podzielone podobny odsetek opowiada się za przyjęciem takiego rozwiązania (38%), co jest temu przeciwny (35%). Podobnie podzielone opinie w tej kwestii mają rolnicy. Tabela 8.2. Kwestie społeczno-polityczne Pary przeciwstawnych stwierdzeń (skala 1 7) Miasto Wieś Rolnicy Ogół Nasza polityka zagraniczna powinna polegać na jak najściślejszej współpracy z UE i podporządkowaniu się regułom w niej obowiązującym (1+2+3) Odpowiedź ambiwalentna (4) Nasza polityka zagraniczna powinna przede wszystkim bronić naszej politycznej i gospodarczej niezależności, nawet za cenę wystąpienia z UE (5+6+7) Trudno powiedzieć Należy sprywatyzować wszystkie przedsiębiorstwa państwowe (1+2+3) Odpowiedź ambiwalentna (4) Znaczna część przedsiębiorstw powinna pozostać własnością państwową (5+6+7) Trudno powiedzieć Zwalczanie bezrobocia powinno być najważniejszym zadaniem rządu, nawet jeśli miałoby to doprowadzić do wzrostu wydatków z budżetu i inflacji (1+2+3) Odpowiedź ambiwalentna (4) %

223 Polska wieś Raport o stanie wsi Tab. 8.2 cd. Pary przeciwstawnych stwierdzeń (skala 1 7) Jest wiele innych ważniejszych niż bezrobocie kwestii gospodarczych stabilny pieniądz, niska inflacja (5+6+7) Miasto Wieś Rolnicy Ogół % Trudno powiedzieć Im większy dochód ktoś uzyskuje, tym większy jego procent powinien wpłacać w formie podatku (1+2+3) Odpowiedź ambiwalentna (4) Każdy powinien w formie podatku płacić taki sam procent (5+6+7) Trudno powiedzieć Należy utrzymać obowiązujący system emerytur rolniczych KRUS, w którym budżet państwa dopłaca ponad 90% do emerytur rolników niezależnie od ich dochodów (1+2+3) Odpowiedź ambiwalentna (4) System KRUS należy zmienić, podnosząc składkę płaconą przez rolników proporcjonalnie do ich dochodów (5+6+7) Trudno powiedzieć Państwo powinno zapewnić obywatelom możliwie pełny zakres świadczeń społecznych (ochrona zdrowia, pomoc społeczna, kształcenie) (1+2+3) Odpowiedź ambiwalentna (4) Obywatele sami powinni dbać o zapewnienie sobie ochrony zdrowia, samopomocy, kształcenia dzieci (5+6+7) Trudno powiedzieć Kościół powinien być od państwa całkowicie oddzielony i nie powinien zajmować się polityką (1+2+3) Odpowiedź ambiwalentna (4) Kościół powinien mieć znaczny wpływ na sprawy państwa i jego politykę (5+6+7) Trudno powiedzieć Kobieta jeśli tak zdecyduje powinna mieć prawo do aborcji w każdej sytuacji (1+2+3) Odpowiedź ambiwalentna (4) Kobieta niezależnie od swojej sytuacji społecznej czy zdrowotnej nie powinna mieć prawa do aborcji (5+6+7) Trudno powiedzieć Dane: PGSW 2011/CBOS. Jak pokazuje analiza średnich (rysunek 8.1), spośród problemów społeczno-politycznych uznanych w tym roku za ważne największe rozbieżności widać w kwestii reformy KRUS. Relatywnie większe różnice utrzymują się także w kwestii prawnej regulacji aborcji i sposobu konstruowania podatków. 223

224 Poglądy, sympatie i wybory polityczne... Rysunek 8.1. Pary przeciwstawnych stwierdzeń. Wartości średnie na skali 1 7 Dane: PGSW/CBOS. 224

225 Polska wieś Raport o stanie wsi Rozbieżności te wskazują na utrzymywanie się tradycyjnych zróżnicowań między wyborcą wiejskim i miejskim. Mieszkańcy wsi w ogólności, a szczególnie rolnicy jako grupa zawodowa są nastawieni bardziej prosocjalnie: częściej oczekują zaangażowania państwa w zapewnienie obywatelom świadczeń społecznych, preferują progresywny sposób konstruowania podatków, częściej akceptują walkę z bezrobociem nawet kosztem wzrostu inflacji i rzadziej zgadzają się na pełną prywatyzację przedsiębiorstw państwowych. Jednocześnie są nieco bardziej konserwatywni obyczajowo rzadziej akceptują prawo kobiet do aborcji. Mieszkańców miast można natomiast określić jako nastawionych bardziej liberalnie. Różnice w tych wymiarach, jeśli chodzi o zróżnicowania miasto wieś, nie są jednak duże. Natomiast zupełnie nie widać różnic w stosunku do zaangażowania Kościoła w politykę oraz w kwestii oceny współpracy z UE. Tym, co faktycznie wyraźnie różni obecnie mieszkańców miast i wsi, jest ocena istniejącego systemu zabezpieczeń społecznych na wsi, czego przykładem jest system emerytur rolniczych KRUS mieszkańcy miast akceptują ich zmianę, mieszkańcy wsi a rolnicy nawet dość zdecydowanie woleliby raczej zachować istniejące obecnie rozwiązania. Tabela 8.3. Między Polską solidarną, a Polską liberalną Politycy czasem mówią o podziale na Polskę solidarną i Polskę liberalną. Gdzie umieścił(a)by Pan(i) siebie na tej skali? % Miasto Wieś Rolnicy Ogół badanych 0 Polska solidarna odpowiedź ambiwalentna Polska liberalna Nie słyszałe(a)m o takim podziale Trudno powiedzieć Dane: PGSW 2011/CBOS. Wyniki analizy poglądów politycznych, ekonomicznych i społecznych mieszkańców miast i wsi potwierdza także autodiagnoza dokonana przez respondentów. Duża część mieszkańców wsi (40%), podobnie zresztą jak ogółu Polaków (39%), określa się jako zwolennicy opcji prosocjalnej kryjącej się tu pod hasłem Polska solidarna. Największymi zwolennikami Polski solidarnej czują się jednak rolnicy (44%). Choć także wśród mieszkańców miast 225

226 Poglądy, sympatie i wybory polityczne... większość (38%) optuje za Polską solidarną, to jednak spora część opowiedziałaby się raczej po stronie Polski liberalnej (24%). Wśród mieszkańców wsi, a szczególnie rolników zwolenników opcji Polska liberalna jest wyraźnie mniej (odpowiednio 17% i 14%) Postrzeganie przynależności do Unii Europejskiej Idea rozwoju integracji europejskiej została ostatnio wystawiona na próbę: najpoważniejszym wyzwaniem dla państw unijnych jest przezwyciężenie kryzysu zadłużeniowego w strefie euro; inny problem stanowią migracje spoza krajów UE (ostatnio z Afryki Północnej). Najprawdopodobniej więc to problemy Unii (a nie sytuacja wewnętrzna w naszym kraju) sprawiają, że wśród Polaków spada poparcie dla zacieśniania integracji w ramach UE. Według danych CBOS w ciągu ostatnich dwóch lat obniżył się odsetek Polaków opowiadających się za ściślejszą integracją w ramach Wspólnoty (38%, spadek o 6 punktów procentowych) i już tylko w niewielkim stopniu przewyższa odsetek uważających, że Polska w ramach Unii powinna dążyć do zachowania jak największej niezależności (34%) 2. Przy dużo bardziej radykalnie sformułowanych opozycjach ( Nasza polityka zagraniczna powinna polegać na jak najściślejszej współpracy z UE i podporządkowaniu się regułom w niej obowiązującym versus Nasza polityka zagraniczna powinna przede wszystkim bronić naszej politycznej i gospodarczej niezależności, nawet za cenę wystąpienia z UE ) za integracją Polski nawet kosztem obowiązku podporządkowania się obowiązującym w niej regułom opowiedziało się 35% badanych. Dążenie do zachowania przez nasz kraj daleko idącej niezależności politycznej i gospodarczej w Unii poparł większy odsetek Polaków (41%). Różnice ocen między mieszkańcami miast i wsi są w tym zakresie zupełnie niewielkie, opinie wszystkich nieco przechylają się ku niezależności. Z drugiej jednak strony, Polacy wyraźnie doceniają korzyści płynące z przynależności do Unii Europejskiej, choć w większym wymiarze dostrzegają korzyści, jakie członkostwo w UE niesie dla całego kraju, niż widzą je w wymiarze własnych, osobistych interesów. Ponad dwie piąte ankietowanych uważa, że z perspektywy lat członkostwo Polski w UE przynosi naszemu krajowi korzyści (82%). Pogląd ten minimalnie częściej podzielają mieszkańcy miast (83%) niż mieszkańcy wsi (80%). W tym wymiarze relatywnie najrzadziej z przynależności do UE są zadowoleni rolnicy (69%), ale w części wynika to zapewne stąd, że jest im trudniej te korzyści ocenić Por. komunikat CBOS Elektoraty partyjne o istotnych kwestiach społeczno-politycznych, wrzesień 2011, oprac. Beata Roguska.

227 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela 8.4. Ocena korzyści z członkostwa w Unii Europejskiej dla naszego kraju Czy z perspektywy minionych lat ocenia Pan(i) że członkostwo Polski w Unii Europejskiej jest korzystne, czy niekorzystne dla kraju? Miasto Wieś Rolnicy 1 zdecydowanie korzystne raczej korzystne % Ogół badanych 3 ani korzystne, ani niekorzystne raczej niekorzystne zdecydowanie niekorzystne trudno powiedzieć Dane: PGSW 2011/CBOS. Większe zróżnicowania ocen niż w skali całego kraju występują w przypadku oceny korzyści płynących z przynależności do UE w wymiarze lokalnym, regionu i miejsca zamieszkania. Prawie cztery piąte mieszkańców miast (79%) jest zdania, że z perspektyw czasu członkostwo w UE jest korzystne dla ich miejscowości, przy czym jedna czwarta zdecydowanie wyraża ten pogląd. Tego rodzaju korzyści dostrzega w swoim otoczeniu 70% mieszkańców wsi i 66% rolników. Świadczyć to może o tym, że fundusze unijne są częściej użytkowane i częściej przynoszą korzyści samorządom miejskim niż wiejskim. Tabela 8.5. Ocena korzyści z członkostwa w Unii Europejskiej dla regionu i miejsca zamieszkania Czy z perspektywy minionych lat ocenia Pan(i) że członkostwo Polski w Unii Europejskiej jest korzystne, czy niekorzystne dla Pana(i) regionu, miejsca zamieszkania? Miasto Wieś Rolnicy 1 zdecydowanie korzystne raczej korzystne % 82 5 Ogół badanych 3 ani korzystne, ani niekorzystne raczej niekorzystne zdecydowanie niekorzystne trudno powiedzieć Dane: PGSW 2011/CBOS 76 5 Mimo że rolnicy są bezpośrednimi beneficjantami dopłat płynących z UE, to również w wymiarze korzyści osobistych płynących z przynależności do UE najrzadziej wyrażają zadowolenie z tego faktu (50%). Nieco częściej członkostwo Polski w UE w świetle własnych zysków pozytywnie oceniają mieszkańcy wsi (53%), zaś najczęściej o tym, że przynależność Polski do UE przynosi im również osobiste korzyści, są przekonani mieszkańcy miast (58%). 227

228 Poglądy, sympatie i wybory polityczne... Tabela 8.6. Ocena osobistych korzyści z członkostwa Polski w Unii Europejskiej Czy z perspektywy minionych lat ocenia Pan(i) że członkostwo Polski w Unii Europejskiej jest korzystne, czy niekorzystne dla Pana(i)? Miasto Wieś Rolnicy 1 zdecydowanie korzystne raczej korzystne % Ogół badanych 3 ani korzystne, ani niekorzystne raczej niekorzystne zdecydowanie niekorzystne trudno powiedzieć Dane: PGSW 2011/CBOS Być może nieufność wobec gremiów decyzyjnych w UE sprawia, że rolnicy relatywnie krytyczniej oceniają korzyści płynące dla Polski z członkostwa w UE, niż reszta respondentów. Aż 62% rolników uważa, że ci, którzy podejmują decyzje w Unii Europejskiej, w zbyt małym stopniu uwzględniają interesy Polski. Przekonanie to podziela także ponad połowa mieszkańców miast i wsi, i pod tym względem nie ma między tymi grupami różnic (po 54%). Tabela 8.7. Interesy Polski w Unii Europejskiej Czy i w jakim stopniu zgadza się Pan(i) lub nie zgadza ze stwierdzeniem: Decydenci Unii Europejskiej w zbyt małym stopniu uwzględniają interesy Polski Miasto Wieś Rolnicy Zdecydowanie się zgadzam Raczej się zgadzam % Ogół badanych Ani się zgadzam, ani nie zgadzam Raczej się nie zgadzam Zdecydowanie się nie zgadzam Trudno powiedzieć Dane: PGSW 2011/CBOS Kryzys w strefie euro sprawił, że ponad połowa Polaków jest przeciwna wprowadzeniu tej waluty w naszym kraju (57%). Trzeba przy tym zwrócić uwagę, że skrajna ocena skali jest sformułowana bardzo dobitnie, bowiem mowa jest o tym, by Polska nigdy nie wprowadzała euro. Co interesujące, największymi przeciwnikami wprowadzenia euro są mieszańcy wsi (62%), wyprzedzający nieco w swym radykalizmie nawet zwykle bardziej nieufnych i krytycznych rolników (59%). Relatywnie najmniej przeciwników euro znajdujemy wśród mieszkańców miast (55%).

229 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela 8.8. Poglądy Polaków w sprawie wprowadzenia waluty euro w naszym kraju Niektórzy uważają, że Polska nigdy nie powinna wprowadzać euro. Inni sądzą, że Polska powinna wprowadzić euro jak najszybciej. Proszę określić swoje poglądy, korzystając ze skali, na której 1 oznacza, że Polska nigdy nie powinna wprowadzić euro, a 7, że Polska powinna wprowadzić euro jak najszybciej 1 Polska nigdy nie powinna wprowadzać euro 38 Miasto Wieś Rolnicy % 44 Ogół badanych 4 ocena ambiwalentna Polska powinna wprowadzić euro jak najszybciej Trudno powiedzieć Dane: PGSW 2011/CBOS Poczucie reprezentacji i sympatie partyjne mieszkańców wsi Rolnicy są grupą zawodową mającą jak na polskie warunki relatywnie silne poczucie reprezentacji politycznej. Ponad dwie piąte badanych rolników (41%) uważa, że wśród ugrupowań działających na naszej scenie są takie, które mogą uważać za bliskie sobie. To więcej, niż deklarują mieszkańcy miast (36%) i wsi (34%). Jednak to silne poczucie reprezentatywności jest silne tylko względnie, bowiem w ogólnym wymiarze większość rolników uważa, że wśród polskich partii nie ma takiej, którą mogliby uznać za bliską sobie (52%). To także więcej niż wśród mieszkańców miast. Można zatem powiedzieć, że rolnicy pod względem poczucia posiadania politycznej reprezentacji są silnie podzieleni utożsamiający się z którąś z partii uważają, że są dobrze reprezentowani politycznie, pozostała większość ma poczucie braku politycznej reprezentacji. Tabela 8.9. Poczucie reprezentatywności Czy wśród polskich partii politycznych jest taka, którą uważa Pan(i) za: Miasto Wieś Rolnicy % Ogół Badanych bliską sobie bliższą niż inne Nie ma takiej partii Dane: PGSW 2011/CBOS. 229

230 Poglądy, sympatie i wybory polityczne... Jak można się domyślać, to poczucie reprezentacji politycznej stosunkowo często podzielane przez rolników wiąże się przede wszystkim z PSL, z partią, która na tle innych ugrupowań politycznych jest postrzegana jako w największym stopniu partia branżowa, związana z jedną grupą zawodową. Wśród rolników jest wymieniana jako druga spośród trzech partii, z którymi rolnicy utożsamiają się najczęściej. Jako partię, która najlepiej reprezentuje ich poglądy i oczekiwania rolnicy wskazywali najczęściej PiS (17%) oraz PSL (16%), a także w dalszej kolejności PO (14%). Tak znacznego poparcia PSL nie uzyskuje natomiast wśród ogółu mieszkańców wsi (6%) ani tym bardziej wśród osób mieszkających w miastach (2%). W tych grupach najczęściej wskazywane było PO jednak wyraźnie częściej przez mieszkańców miast (24%) niż przez mieszkańców wsi (19%). Wśród tych ostatnich przewaga PO nad PiS jest niewielka. Tabela Poczucie reprezentowania przez poszczególne partie Która z istniejących na polskiej scenie partii politycznych najlepiej reprezentuje Pana(i) poglądy i oczekiwania? Miasto Wieś Rolnicy Ogół badanych Liga Polskich Rodzin (LPR) Prawo i Sprawiedliwość (PiS) Platforma Obywatelska RP (PO) Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD) Polska Jest Najważniejsza (PJN) Ruch Palikota (RP) Samoobrona Rzeczpospolitej Polskiej (SRP) Inna partia Nie ma takiej partii Trudno powiedzieć Dane: PGSW 2011/CBOS 230 Poczucie reprezentacji interesów jest bardzo silną rekomendacją świadczącą o sile poparcia społecznego dla danego ugrupowania. Słabszą, mniej wymagającą, miarą siły poparcia dla danej partii może być akceptacja lub brak akceptacji, udzielane niezależnie od własnego wyboru politycznego. Wśród rolników pod względem położenia na skali akceptacja dezaprobata najpopularniejszą partią pozostaje PSL, aprobowane przez 37% badanych przy 30% głosów dezaprobaty. Mniejszą aprobatą wśród rolników cieszą się zarówno PO (26% głosów aprobaty, 45% dezaprobaty) jak i PiS (odpowiednio 21% i 52%). Warto zauważyć, że PSL jest jedynym ugrupowaniem, który zyskuje wśród rolników więcej głosów aprobaty niż dezaprobaty. Najbardziej negatywny stosunek rolnicy mają do Ruchu Palikota; ugrupo- %

231 Polska wieś Raport o stanie wsi wanie to akceptuje zaledwie 9% ankietowanych rolników, zaś dezaprobuje aż 72%. Tabela Stosunek do partii politycznych. Deklaracje rolników Oceny według 11 punktowej skali, gdzie 0 oznacza, że partia zdecydowanie się nie podoba, a 10, że zdecydowanie się podoba. Partie polityczne PiS PO PSL SLD RP Silna dezaprobata (0 2) Umiarkowana dezaprobata (3 4) Ocena neutralna (5) Umiarkowana aprobata (6 7) Silna aprobata (8 10) Nie słyszałe(a)m o takiej partii Trudno powiedzieć Dane: PGSW 2011/CBOS. Nieco inaczej prezentuje się układ sympatii i antypatii partyjnych wśród ogółu mieszkańców wsi. W ich ocenach żadne ugrupowanie nie zasługuje na zaufanie i w związku z tym nie zyskuje więcej głosów aprobaty niż dezaprobaty. Relatywnie najbardziej podobającą się partią na wsi jest PO akceptowane przez 34% mieszkańców wsi, przy 39% głosach dezaprobaty. PSL zyskał 25% głosów aprobaty i 43% głosów dezaprobaty. PiS jest przez mieszkańców wsi dwa razy rzadziej akceptowany (26%) niż odrzucany (54%). Tylko trochę większy jest poziom deklarowanej antypatii wobec SLD (57%), ale przy mniejszym poziomie akceptacji (14%). Podobnie jak wśród rolników z najmniejszą akceptacją mieszkańców wsi spotyka się Ruch Palikota aprobowany przez 15% tej grupy respondentów, a dezaprobowany przez 67% ankietowanych. Tabela Stosunek do partii politycznych. Deklaracje mieszkańców wsi Oceny według 11-punktowej skali, gdzie 0 oznacza, że partia zdecydowanie się nie podoba, a 10, że zdecydowanie się podoba Partie polityczne PiS PO PSL SLD RP Silna dezaprobata (0 2) Umiarkowana dezaprobata (3 4) Ocena neutralna (5) Umiarkowana aprobata (6 7) Silna aprobata (8 10) Nie słyszałe(a)m o takiej partii Trudno powiedzieć Dane: PGSW 2011/CBOS. 231

232 Poglądy, sympatie i wybory polityczne... A jak deklaracje sympatii wobec poszczególnych partii wyrażane przez mieszkańców wsi wyglądają na tle ocen mieszkańców miast? Przede wszystkim mieszkańcy miast nie kontestują tak jak mieszkańcy wsi wszystkich ugrupowań aktywnych na naszej scenie. Co prawda pozytywnie ocenianym przez mieszkańców miast ugrupowaniem jest tylko PO, ale odsetek ocen pozytywnych jest wyraźnie większy niż negatywnych (46% głosów aprobaty i 34% dezaprobaty). Pozostałe partie są przez mieszkańców miast częściej dezawuowane, niż akceptowane. Mieszkańcy miast odrzucają, choć stosunkowo słabiej niż inne partie, PSL 53% głosów dezaprobaty przy 17% głosów aprobaty. Częściej niż PSL aprobują PiS (24%), ale jednocześnie jest to ugrupowanie najczęściej odrzucane (65% głosów dezaprobaty). Ruch Palikota ma wśród potencjalnych wyborców pochodzących z miast nieco mniej sympatyków (17%), jednocześnie z podobną siłą jest przez nich dezaprobowany (64%). SLD cieszy się sympatią 13% mieszkańców miast, a nie aprobuje go 63% tej grupy respondentów. Warto zauważyć że wśród mieszkańców miast liczba osób dezaprobujących każdą z trzech partii opozycyjnych PiS, SLD i Ruch Palikota jest niemal tak sama. Tabela Stosunek do partii politycznych. Deklaracje mieszkańców miast Oceny według 11 punktowej Partie polityczne skali, gdzie 0 oznacza, że partia zdecydowanie się nie podoba, a 10, że zdecydowanie się PiS PO PSL SLD RP podoba Silna dezaprobata (0 2) Umiarkowana dezaprobata (3 4) Ocena neutralna (5) Umiarkowana aprobata (6 7) Silna aprobata (8 10) Nie słyszałe(a)m o takiej partii Trudno powiedzieć Dane: PGSW 2011/CBOS Syntetyczną miarą pozwalającą na porównanie poziomu aprobaty dla poszczególnych ugrupowań przy wyeliminowaniu elementu nieznajomości danej partii oraz głosów niezdecydowanych lub niepodejmujących się oceny (deklaracje trudno powiedzieć ) jest średnia ocen. 232

233 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela Stosunek do partii politycznych. Wartości średnich ocen Średnie ocen według 11-punktowej skali, gdzie 0 oznacza, że partia zdecydowanie się nie podoba, a 10, że zdecydowanie się podoba Miasto Wieś Rolnicy Ogół badanych Prawo i Sprawiedliwość (PiS) Platforma Obywatelska RP (PO) Polskie Stronnictwo Ludowe (PSL) Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD) Ruch Palikota (RP) Dane: PGSW 2011/CBOS. średnia 4,13 4,83 4,60 4,39 odchylenie standardowe 3,40 3,36 3,02 3,40 średnia 6,28 5,68 5,09 6,06 odchylenie standardowe 3,11 2,98 2,88 3,07 średnia 4,91 5,44 6,24 5,11 odchylenie standardowe 2,24 2,58 2,62 2,39 średnia 4,31 4,47 4,29 4,37 odchylenie standardowe 2,35 2,40 2,39 2,37 średnia 3,72 3,43 2,94 3,61 odchylenie standardowe 2,94 2,96 2,66 2,95 PO jest ugrupowaniem najsilniej akceptowanym w miastach, chociaż jak wskazuje wartość odchylenia standardowego, poziom tej akceptacji bywa zróżnicowany. Częściej pozytywne niż negatywne opinie zbiera ono także wśród mieszkańców wsi, najrzadziej jest akceptowane przez rolników. PiS to, po pierwsze, partia zbierająca przeciętnie więcej głosów dezaprobaty niż aprobaty (średnie poniżej 5,0), a po drugie, ugrupowanie, którego oceny są bardzo rozbieżne i bardzo dobre, i bardzo złe (najwyższe wartości odchylenia standardowego). Ma zatem swoich wiernych zwolenników, ale więcej jest respondentów, którzy go nie akceptują. PiS jest aprobowany w wyraźnie większym stopniu na wsi, a także wśród rolników niż w miastach. Z kolei PSL jest partią cieszącą się zaufaniem przede wszystkim rolników oraz w dalszej kolejności wszystkich mieszkańców wsi. W tych grupach PSL zyskuje wyraźnie więcej głosów aprobaty niż dezaprobaty. Natomiast mieszkańcy miast minimalnie częściej go nie akceptują, niż akceptują, choć w sumie średnie opinie bliskie są ocenie neutralnej. SLD jest ugrupowaniem, którego średnia ocen wskazuje na przewagę dezaprobaty nad aprobatą. Różnice ocen w analizowanych grupach są bardzo niewielkie, minimalnie lepiej partię tę oceniają mieszkańcy wsi. Wreszcie Ruch Palikota zbiera pośród rozpatrywanych partii najgorsze oceny. Relatywnie lepiej postrzegają to ugrupowanie mieszkańcy miast, a najbardziej dystansują się wobec niego rolnicy. 233

234 Poglądy, sympatie i wybory polityczne Stosunek do uczestnictwa w wyborach i frekwencja wyborcza na wsi W Polsce do najczęstszych powodów nieuczestniczenia w wyborach należy przekonanie o bezwartościowości wyborów jako takich, często uzasadniane opinią, że niezależnie od tego, kto sprawuje władzę, nam i tak będzie tak samo. Wszystko jedno, czy rządzą ci z lewa, czy ci z prawa, i tak sytuacja obywatela (w domyśle przed wszystkim ekonomiczna) nie ulegnie zmianie. Równie deprymująco na motywacje wyborcze działa przekonanie o bezwartościowości głosu pojedynczego wyborcy nawet jeśli pójdę i zagłosuję, to i tak nic to nie da, mój głos nic nie zmieni. Chcąc dowiedzieć się, jak wygląda stan motywacji wyborczych AD 2011, zapytaliśmy Polaków, w jakim stopniu podzielają tego rodzaju opinie. Polacy w większości są przekonani, że fakt, kto sprawuje władzę, ma duże znaczenie (68%). Bardziej powątpiewają w wartość pojedynczej decyzji wyborczej i wagę głosu obywatela, ale także w tym wymiarze większość przychyla się do opinii, że to, na kogo głosuję, może wiele zmienić (55%). Deklaracje mieszkańców miast i wsi oraz rolników wskazują, że stan motywacji wyborczych ciągle lepiej wygląda w miastach niż na wsi. O ile w miastach aż 70% mieszkańców jest przekonanych, że to, kto rządzi, ma duże znacznie, a 57% że każdy głos wyborczy może wiele zmienić, o tyle wśród mieszkańców wsi odsetki takich wskazań są niższe (odpowiednio 64% i 52%). Jeszcze gorzej sytuacja wygląda wśród rolników, szczególnie jeśli idzie o przekonanie o wartości pojedynczej decyzji wyborczej tylko 46% rolników uważa, że to, na kogo się głosuje, może wiele zmienić, a 28% jest przeciwnego zdania i sądzi, że to, na kogo się głosuje, i tak nic nie zmieni. Tabela Znaczenie tego, kto rządzi Niektórzy mówią, że to, kto rządzi, ma znaczenie. Inni mówią, że nie ma to znaczenia. Używając skali, gdzie 1 oznacza, że to, kto rządzi, nie ma żadnego znaczenia, a 5, że to, kto rządzi, ma duże znaczenie, proszę wskazać swoje stanowisko % Miasto Wieś Rolnicy Ogół badanych 1. To, kto rządzi, nie ma żadnego znaczenia To, kto rządzi, ma duże znaczenie Trudno powiedzieć Średnia 4,01 3,85 3,80 3,95 Odchylenie standardowe 1,22 1,34 1,37 1, Dane: PGSW 2011/CBOS.

235 Polska wieś Raport o stanie wsi Tabela Znaczenie tego, na kogo się głosuje Niektórzy mówią, że to, na kogo się głosuje w wyborach, i tak nic nie zmieni. Inni mówią, że może to wiele zmienić. Prosimy wskazać swoje stanowisko na skali od 1 = to i tak nic nie zmieni do 5= to może wiele zmienić % Miasto Wieś Rolnicy Ogół badanych 1. To, na kogo się głosuje, i tak nic nie zmieni To, na kogo się głosuje, może wiele zmienić Trudno powiedzieć Średnia 3,63 3,50 3,36 3,58 Odchylenie standardowe 1,381 1,464 1,520 1,414 Dane: PGSW 2011/CBOS. Jak wyglądała frekwencja wyborcza w ostatnich wyborach do parlamentu w październiku 2011 roku? Zgodnie z zarysowanym wyżej obrazem różnic w motywacjach wyborczych oraz długoletnią tradycją w ostatnich wyborach parlamentarnych wyraźnie częściej brali udział mieszkańcy miast aniżeli mieszkańcy wsi. Przy frekwencji ogólnej 48,92% w miastach głosowała ponad połowa uprawnionych (54,52%), podczas gdy na wsi do urn udało się tylko nieco ponad dwie piąte dorosłych Polaków (42,42%). Miasto Wieś Ogółem Rysunek 8.2. Frekwencja w wyborach do Sejmu w 2011 roku Dane: Państwowa Komisja Wyborcza. Ogólna frekwencja w wyborach do Sejmu i Senatu w roku 2011 była niższa od wyjątkowych pod tym względem wyborów w 2007 roku (53,7%), ale zarazem wyższa od liczby głosujących w wyborach w 2005 roku (40,6%). W miastach w 2011 roku wzięło udział w wyborach o 12 punktów procentowych więcej uprawnionych do głosowania niż na wsi. Nieco większa mobilizacja wyborców miejskich w stosunku do wyborców na wsi nastąpiła w 2007 roku (przewaga wynosiła 13 pp). Natomiast w wyborach 2005 roku przy niższej ogólnej frekwencji udział wyborców wiejskich był tylko o 7 pp niższy niż wyborców miastach. Można zatem postawić tezę, że wyższa frekwencja wyborcza jest zwykle w większym stopniu efektem mobilizacji wyborców w miastach niż na wsi. 235

236 Poglądy, sympatie i wybory polityczne... Uczestnictwo wyborców wiejskich w poprzednich wyborach w 2007 roku wynosiło 45,3%, a więc w 2011 obniżyło się o 2,9 pp, relatywnie w nieco mniejszym stopniu niż frekwencja ogólna. Z kolei w miastach w wyborach 2007 roku głosowało 58,8% uprawnionych, zatem w 2011 roku spadek wyniósł 4,3 pp, a więc więcej niż na wsi. W 2011 roku obserwowaliśmy zatem w porównaniu z poprzednimi wyborami względnie mniejszy spadek mobilizacji wyborców na wsi niż w miastach. Zróżnicowania terytorialne udziału w wyborach w 2011 roku wśród wyborców wiejskich przedstawia rysunek 8.3. Najwyższą frekwencję w wiejskich okręgach wyborczych odnotowano w województwach śląskim i małopolskim, a w dalszej kolejności w podkarpackim, mazowieckim, pomorskim i wielkopolskim. W tym zakresie nie było zatem niespodzianek, ponieważ także w poprzednich wyborach te rejony Polski były najaktywniejsze. Z drugiej strony, podobnie jak w ubiegłych latach najmniej wyborców wybierało nowych posłów we wsiach województwa warmińsko-mazurskiego i opolskiego. 236 Rysunek 8.3. Frekwencja w wyborach do Sejmu w 2011 roku na wsi Dane: Państwowa Komisja Wyborcza.

237 Polska wieś Raport o stanie wsi Porównanie frekwencji wyborczej w poszczególnych województwach w 2007 i 2011 roku wskazuje, że na wsi największy spadek liczby wyborców nastąpił w województwach pomorskim, lubuskim i śląskim (powyżej 4 pp). Były to województwa, które w poprzednich wyborach w 2007 roku odnotowały największy przyrost liczby wyborców, który zatem okazał się w pewnej mierze efemeryczny. W 2007 roku wysoki wzrost frekwencji odnotowano też w województwach dolnośląskim, warmińsko-mazurskim (w obu obecnie spadek powyżej średniej) oraz wielkopolskim i zachodniopomorskim. Obecnie w zachodniopomorskim spadek frekwencji należy w ogóle do najmniejszych. Zatem w tym województwie wzrost uczestnictwa w wyborach okazał się przynajmniej w tej perspektywie trwały. Natomiast przeciwną tendencję obserwujemy w województwie podkarpackim, gdzie między 2005 a 2007 odnotowano niewielki przyrost frekwencji, natomiast między 2007 a 2011 obserwujemy dość znaczny jej spadek (powyżej średniej). Można powiedzieć, że na wsi podkarpackiej obserwujemy względną demobilizację wyborców. Podobnie wygląda sytuacja w województwach łódzkim i lubelskim. W 2011 roku relatywnie wielu wyborców na wsi pozostało w domach także w województwie małopolskim (spadek powyżej średniej). Tabela Zmiany we frekwencji w wyborach do Sejmu na wsi w województwach Województwa (kolorem zaznaczono te, w których w 2007 roku przyrost frekwencji był najwyższy) Frekwencja wyborcza na wsi Różnica Dolnośląskie 44,9 41,7 3,2 Kujawsko-pomorskie 40,9 38,5 2,4 Lubelskie 43,7 41,1 2,6 Lubuskie 42,2 38,1 4,1 Łódzkie 45,0 41,9 3,1 Małopolskie 49,9 46,2 3,7 Mazowieckie 47,1 44,4 2,7 Opolskie 37,8 35,8 2,0 Podkarpackie 47,2 44,0 3,2 Podlaskie 42,8 41,1 1,7 Pomorskie 46,9 42,5 4,4 Śląskie 50,6 46,6 4,0 Świętokrzyskie 41,2 39,3 1,9 Warmińsko-mazurskie 37,7 34,7 3,0 Wielkopolskie 46,4 43,7 2,7 Zachodniopomorskie 40,3 39,0 1,3 Ogółem 45,3 42,4 2,9 1 Dane na podstawie: Tomasz Żukowski, Mapa polityczna wsi 2008 [w:] Polska wieś Raport o stanie wsi, Fundacja na rzecz Rozwoju Polskiego Rolnictwa, Warszawa 2008, s. 78. Dane: Państwowa Komisja Wyborcza. 237

238 Poglądy, sympatie i wybory polityczne... Zatem w 2011 roku obserwujemy stosunkowo większy spadek frekwencji w województwach, w których udział ludności wiejskiej w wyborach był duży dotyczy to województw śląskiego, pomorskiego, małopolskiego oraz podkarpackiego. Nie zmienia to faktu, że w tych województwach (poza pomorskim) mobilizacja wyborcza ludności wiejskiej ciągle należy do najwyższych w kraju. Wzrósł natomiast względny udział w wyborach mieszkańców wsi w województwie zachodniopomorskim, choć nadal frekwencja wyborcza w tym województwie jest wyraźnie niższa niż średnia krajowa. Można powiedzieć zatem, że przynajmniej jeśli chodzi o te województwa różnice we frekwencji wyborczej na wsi nieco się zmniejszają Geografia wyborcza jak głosowali mieszkańcy wsi w wyborach parlamentarnych w 2011 roku Gdyby wybory 9 października 2011 roku rozstrzygały się na wsi, najwięcej głosów otrzymałby PiS (36,4%), na drugim miejscu znalazło by się PO (26,89%), zaś trzecie miejsce zająłby PSL (17%). Do parlamentu dostałyby się jeszcze Ruch Palikota (8,21%) oraz SLD (7,18%). Wyniki te dość radykalnie odbiegają od decyzji wyborczych mieszkańców miast, wśród których zdecydowanym zwycięzcą okazało się PO (45,56%) przed PiS (29,89%) i Ruchem Palikota (10,97%). Swoich posłów wprowadziłoby do Sejmu jeszcze SLD (8,24%), natomiast progu wyborczego nie przekroczyłoby PSL popierane tylko przez 3,67% mieszkańców miast. 238 Rysunek 8.4. Wyniki wyborów do Sejmu w 2011 roku (CBOS) Dane: Państwowa Komisja Wyborcza.

239 Polska wieś Raport o stanie wsi Dość wyraźne są zróżnicowania terytorialne w wynikach poszczególnych ugrupowań w wiejskich okręgach wyborczych. Zwycięska w tych wyborach PO największe poparcie wsi zdobyła na północy kraju w województwach zachodniopomorskim (43,99%) oraz pomorskim (42,34%). Wyższe niż przeciętnie notowania miała także w województwach zachodnich: lubuskim (40,93%), dolnośląskim (39,42%), a także południowo-zachodnich: opolskim (38,1%) oraz śląskim (36,31%). Dobry, ponadprzeciętny wynik PO uzyskała jeszcze w województwach warmińsko- -mazurskim (35,46%) oraz wielkopolskim (33,64%) i kujawsko-pomorskim (32,23%). Najgorsze notowania PO miała tam, gdzie dobre rezultaty osiągnął jej najgroźniejszy konkurent PiS. PiS, który ogólnie wygrał na wsi, najwięcej zwolenników znalazł w swoim tradycyjnym,mateczniku regionie południowo-wschodnim, czyli województwach: podkarpackim, gdzie na tę partię głosowało najwięcej osób w skali całego kraju ponad połowa wiejskich wyborców (52,07%), a także małopolskim (49,33%). Dobry, wyższy od średniej ogólnopolskiej rezultat partia ta uzyskała w na wschodzie Polski w województwach: lubelskim (42,68%) i podlaskim (42,30%) oraz województwach centralnych: mazowieckim (40,0%) oraz łódzkim (39,55%). PSL, trzecia partia pod względem popularności wśród mieszkańców wsi najlepszy wynik wyborczy uzyskała w województwie świętokrzyskim, na to ugrupowanie głosował tam więcej niż co czwarty wyborca (28,86%). Interesujące, że duża część województw, w których wygrał PiS, jednocześnie zalicza się do tych, gdzie relatywnie dużą liczbę zwolenników ma PSL. Na PSL głosowali częściej niż przeciętnie wiejscy wyborcy z województw lubelskiego (23,22%), mazowieckiego (21,62%), łódzkiego (21,03%) i podlaskiego (20,69%), a także co jest wyjątkiem od tej zasady należącego do kraju PO województwa warmińsko-mazurskiego (19,57%). Najgorsze wyniki PSL uzyskał natomiast w województwach opolskim, zachodniopomorskim, dolnośląskim, małopolskim, lubuskim, pomorskim i śląskim. Z kolei w kilku województwach, w których dobry wynik osiągnęło PO, jednocześnie relatywnie spore poparcie odnotowały na wsi partie lewicy SLD, a także Ruch Palikota. SLD ponadprzeciętną liczbę zwolenników zdobyła w województwach: wielkopolskim (11,06%), zachodniopomorskim (10,26%), kujawsko-pomorskim (9,91%) i lubuskim (9,76%). W niektórych z tych województw lepszy wynik od SLD uzyskała druga z partii lewicy Ruch Palikota, który pokonał SLD na zachodzie Polski w województwach: zachodniopomorskim (12,11%), lubuskim (11,25%) oraz kujawsko-pomorskim (10,55%) i w nienależącym do tej kategorii dolnośląskim (10,39%), w którym SLD nie jest partią szczególnie lubianą. Jednak ogólnie Ruch Palikota nie cieszył się na wsi znacząco większym poparciem niż SLD, a w niektórych województwach poparcie dla tej nowej partii było wręcz znikome. Najsłabiej wypadł 239

240 Poglądy, sympatie i wybory polityczne... w województwach małopolskim, podkarpackim, podlaskim i mazowieckim. SLD wśród wyborców wiejskich okazało się najmniej lubianym ugrupowaniem w województwach małopolskim i podkarpackim oraz opolskim. Tabela ela Wyniki Wyniki wyborów wyborów do Sejmu do Sejmu w 2011 w r według r. według regionów regionów Województwo Frekwencja Wyniki wyborcze* Wyniki wyborcze* Frekwencja Województwo wyborcza Ruch wyborcza PiS Ruch PiS PJN PJN SLD SLD PSL PSL PO Palikota PO Palikota Dolnośląskie Dolnośląskie Miasto Miasto 52,19 52,19 25,24 25,24 1,77 1,77 8,66 8,66 11,20 11,20 2,61 2,61 48,70 48,70 Wieś Wieś 41,65 41,65 27,20 27,20 1,77 1,77 8,99 8,99 10,39 10,39 10,82 10,82 39,42 39,42 Ogółem: Ogółem: 47,69 47,69 25,97 25,97 1,75 1,75 8,70 8,70 10,92 10,92 5,04 5,04 45,95 45,95 Kujawsko-pomorskie Kujawsko-pomorskie Miasto Miasto 52,11 52,11 23,97 23,97 1,81 1,81 9,70 9,70 11,99 11,99 3,56 3,56 46,77 46,77 Wieś Wieś 38,52 38,52 24,94 24,94 1,78 1,78 9,91 9,91 10,55 10,55 18,42 18,42 32,23 32,23 Ogółem: Ogółem: 45,79 45,79 23,87 23,87 1,78 1,78 10,18 10,18 11,43 11,43 8,89 8,89 41,65 41,65 Lubelskie Miasto Lubelskie Miasto 53,43 53,43 35,03 35,03 2,83 2,83 7,07 7,07 13,63 13,63 7,07 7,07 31,99 31,99 Wieś Wieś 41,11 41,11 42,68 42,68 1,95 1,95 6,68 6,68 9,92 9,92 23,22 23,22 13,83 13,83 Ogółem: Ogółem: 41,65 41,65 42,14 42,14 2,04 2,04 6,90 6,90 10,30 10,30 21,87 21,87 14,95 14,95 Lubuskie Miasto Lubuskie Miasto 50,34 50,34 21,55 21,55 1,71 1,71 10,70 10,70 12,17 12,17 4,16 4,16 47,42 47,42 Wieś Wieś 38,10 38,10 22,65 22,65 1,64 1,64 9,76 9,76 11,25 11,25 11,49 11,49 40,93 40,93 Ogółem: Ogółem: 43,67 43,67 21,73 21,73 1,59 1,59 10,31 10,31 11,71 11,71 7,69 7,69 44,78 44,78 Łódzkie Miasto Łódzkie Miasto 53,54 53,54 27,47 27,47 1,83 1,83 9,96 9,96 11,15 11,15 3,13 3,13 43,89 43,89 Wieś Wieś 41,93 41,93 39,55 39,55 1,64 1,64 7,87 7,87 8,13 8,13 21,03 21,03 19,46 19,46 Ogółem: Ogółem: 49,07 49,07 31,48 31,48 1,73 1,73 9,24 9,24 10,16 10,16 9,05 9,05 35,84 35,84 Małopolskie Małopolskie Miasto Miasto 57,83 57,83 31,71 31,71 2,26 2,26 5,72 5,72 8,57 8,57 2,77 2,77 45,57 45,57 Wieś Wieś 46,17 46,17 49,33 49,33 2,50 2,50 4,33 4,33 5,56 5,56 11,10 11,10 25,00 25,00 Ogółem: Ogółem: 51,19 51,19 39,16 39,16 2,46 2,46 5,41 5,41 7,46 7,46 6,36 6,36 36,03 36,03 Mazowieckie Mazowieckie Miasto Miasto 62,17 62,17 29,10 29,10 3,00 3,00 7,97 7,97 10,31 10,31 3,57 3,57 44,89 44,89 Wieś Wieś 44,35 44,35 40,00 40,00 2,06 2,06 5,95 5,95 6,72 6,72 21,62 21,62 21,65 21,65 Ogółem: Ogółem: 55,25 55,25 32,33 32,33 2,68 2,68 7,27 7,27 9,19 9,19 8,84 8,84 37,98 37,98 Opolskie Miasto Opolskie Miasto 51,84 51,84 19,35 19,35 2,47 2,47 9,26 9,26 11,17 11,17 2,60 2,60 51,18 51,18 Wieś Wieś 35,80 35,80 17,72 17,72 1,80 1,80 5,72 5,72 8,34 8,34 8,62 8,62 38,01 38,01 Ogółem: Ogółem: 40,95 40,95 20,56 20,56 2,23 2,23 7,73 7,73 9,67 9,67 5,89 5,89 44,00 44,00 240

241 Polska wieś Raport o stanie wsi Tab cd. Województwo Frekwencja wyborcza PiS PJN SLD Wyniki wyborcze* Ruch Palikota Podkarpackie Miasto 51,89 38,03 1,91 7,69 8,68 5,97 34,48 Wieś 43,97 52,07 1,53 4,50 5,72 15,41 18,34 Ogółem: 46,83 46,42 1,69 5,80 6,81 11,20 24,61 Podlaskie Miasto 51,24 32,87 1,97 10,86 9,45 4,75 37,26 Wieś 41,05 42,30 2,60 8,50 6,28 20,69 17,51 Ogółem: 46,57 36,99 2,24 9,47 8,02 11,04 29,68 Pomorskie Miasto 57,51 24,01 2,38 6,96 9,71 2,45 53,94 Wieś 42,51 26,82 2,52 7,50 8,22 11,77 42,34 Ogółem: 51,70 24,72 2,41 7,05 9,23 5,11 50,28 Śląskie Miasto 50,53 24,42 2,82 8,78 11,79 3,13 46,87 Wieś 46,59 31,44 2,49 7,14 9,31 11,26 36,31 Ogółem: 49,51 25,95 2,72 8,39 11,25 4,90 44,41 Świętokrzyskie Miasto 51,13 28,26 1,67 11,42 10,28 10,04 35,29 Wieś 39,25 35,13 1,54 8,11 7,36 28,86 16,44 Ogółem: 43,74 31,89 1,61 9,72 8,85 19,77 25,39 Warmińsko-mazurskie Miasto 50,40 23,11 1,97 8,73 11,95 6,38 46,86 Wieś 34,72 23,28 1,94 7,68 10,38 19,57 35,46 Ogółem: 42,37 22,92 1,89 8,25 11,24 11,82 41,48 Wielkopolskie Miasto 57,22 21,17 2,03 10,87 11,75 3,30 49,68 Wieś 43,73 24,39 1,87 11,06 10,08 17,18 33,64 Ogółem: 49,20 22,19 1,93 10,89 10,98 9,48 42,68 Zachodniopomorskie Miasto 53,36 22,36 1,78 10,68 12,30 2,20 48,83 Wieś 38,91 19,97 1,80 10,26 12,11 10,44 43,99 Ogółem: 46,25 21,31 1,78 11,07 11,94 5,02 46,20 Wyniki dla całego kraju: Miasto 54,52 26,83 2,34 8,68 10,97 3,67 45,56 Wieś 42,42 36,40 2,02 7,18 8,21 17,00 26,89 Ogółem: 48,92 29,89 2,19 8,24 10,02 8,36 39,18 * W tabeli zamieszczono wyniki komitetów, które uzyskały w wyborach więcej niż 1% głosów. Dane: Państwowa Komisja Wyborcza. PSL PO 241

242 Poglądy, sympatie i wybory polityczne... Jak zatem widzimy, polska wieś AD 2011 jest pod względem politycznym dość wyraźnie podzielona. Ogólnie można mówić o podziale na część konserwatywno-ludową, w której ponadprzeciętne poparcie uzyskują PiS i PSL razem albo oddzielnie i część liberalno-lewicową, w której lepiej niż w reszcie kraju wypadają PO oraz obie lub tylko jedna z partii utożsamiających się z lewicą SLD i Ruch Palikota. W wymiarze terytorialnym ten zgrubny podział wygląda następująco: konserwatywno-ludowa jest polska wieś na południowym wschodzie oraz w centrum Polski. Tego rodzaju sympatie polityczne przeważają w województwach podkarpackim, małopolskim, podlaskim, lubelskim, mazowieckim i łódzkim. Z tego rejonu Polski wyłamuje się jedynie województwo świętokrzyskie, w którym poparcie dla obu najbardziej liczących się partii PO i PiS kształtuje się na poziomie przeciętnym, ale za to odsetek zwolenników PSL okazał się najwyższy w kraju. Z kolei sympatie liberalno-lewicowe przeważają na północy i zachodzie kraju, czyli w województwach pomorskim, zachodniopomorskim, lubuskim, dolnośląskim, opolskim, śląskim oraz w zachodniej części centralnej Polski w województwach wielkopolskim i kujawsko-pomorskim. W tym przypadku za wyjątek można uznać województwo warmińsko-mazurskie, w którym z jednej strony PO uzyskało notowania wyższe do średniej, a z drugiej dobry wynik osiągnęło także PSL. Południowo-wschodnia część Polski, w której przeważają poglądy konserwatywno-ludowe, jest podzielona na tradycyjny już matecznik PiS, czyli województwa podkarpackie i małopolskie oraz na pozostałe, w których większego znaczenia nabiera drugi człon tego określenia ludowy. W województwach lubelskim, podlaskim, mazowieckim i łódzkim obok dobrego wyniku PiS swoje najlepsze rezultaty osiąga również PSL. Województwo świętokrzyskie można uznać za najmocniejszy bastion PSL, gdzie poparcie dla tej partii jest wyjątkowo duże (choć ciągle mniejsze niż dla PiS). Zachodnia część Polski, w której na wsi przeważają sympatie liberalno-lewicowe, to z jednej strony województwa, w których największym poparciem cieszy się PO: pomorskie, opolskie, śląskie, a także takie, w których obok dobrego wyniku PO ponadprzeciętne są również notowania lewicy SLD i Ruchu Palikota (razem bądź oddzielnie), czyli województwa: zachodniopomorskie, dolnośląskie, lubuskie, wielkopolskie i kujawsko-pomorskie. Specyficzne pod tym względem jest województwo warmińsko-mazurskie, gdzie ponadprzeciętnym poparciem cieszą się obie partie tworzące koalicję rządową PO i PSL, a niezły wynik ma też Ruch Palikota. 242

243 Polska wieś Raport o stanie wsi Podsumowanie Polacy mieszkający na wsi tradycyjnie mniej interesują się życiem politycznym niż mieszkańcy miast. Między miastem a wsią utrzymują się również rozbieżności w poglądach na rozmaite kwestie gospodarcze, społeczne i polityczne. Mieszkańcy wsi w ogólności, a szczególnie rolnicy jako grupa zawodowa są nastawieni bardziej prosocjalnie, woleliby, by państwo nie ograniczało swych kompetencji, ale zachowało większą rolę zarówno w kwestiach społecznych i socjalnych, jak i w kwestiach gospodarczych. Jednocześnie są nieco bardziej konserwatywni obyczajowo. Jednak różnice te nie są duże i dotyczą przeważnie siły poparcia dla poszczególnych rozwiązań, a nie ich pożądanego kierunku. Nie widać różnic w negatywnym stosunku do zaangażowania politycznego Kościoła. Najwyraźniej natomiast różni obecnie mieszkańców miast i wsi ocena istniejącego systemu zabezpieczeń społecznych na wsi mieszkańcy miast akceptują zmianę systemu KRUS, mieszkańcy wsi, a w największym stopniu rolnicy, woleliby zachować istniejące rozwiązania. Jeśli chodzi o stosunek do Unii Europejskiej i przynależności do niej naszego kraju, to zarówno mieszkańcy miast (nieco silniej), jak i wsi (nieco słabiej) doceniają korzyści płynące z tego faktu, choć w większym stopniu dostrzegają korzyści, jakie członkostwo w UE przynosi całemu krajowi, niż widzą je w wymiarze własnych, osobistych interesów. Większe zróżnicowania opinii dotyczą korzyści postrzeganych w wymiarze lokalnym regionu i miejsca zamieszkania. W swoim otoczeniu korzyści z przynależność do UE częściej dostrzegają mieszkańcy miast niż mieszkańcy wsi, a zwłaszcza rolnicy, co może świadczyć, że fundusze unijne częściej zasilają samorządy miejskie niż wiejskie. Deklaracje mieszkańców miast i wsi oraz rolników wskazują, że stan motywacji wyborczych ciągle lepiej wygląda w miastach niż na wsi; zwłaszcza wśród rolników utrzymuje się swego rodzaju fatalizm polityczny, gdyż wielu nie wierzy w siłę wyborczego głosu. Wśród rolników pod względem ogólnej akceptacji najpopularniejszą partią pozostaje PSL, mniejszą aprobatą cieszą się zarówno PO, jak i PiS. Jednak dopytani o poczucie bliższego związku z jakąś partią, rolnicy niemal równie często wymieniają PSL i PiS. Rolnicy pod względem poczucia posiadania politycznej reprezentacji wydają się silnie podzieleni utożsamiający się z PSL lub PiS uważają, że są dobrze reprezentowani politycznie, pozostała większość ma poczucie, że nie jest przez nikogo reprezentowana. Tak wyraźnego poparcia PSL nie uzyskuje natomiast wśród ogółu mieszkańców wsi. W ich ocenach żadne ugrupowanie nie zasługuje na zaufanie i w związku z tym żadne nie zyskało wśród nich więcej głosów aprobaty niż dezaprobaty. 243

244 Poglądy, sympatie i wybory polityczne... W wyborach 9 października wzięła udział ponad połowa uprawnionych do głosowania w miastach i tylko nieco ponad dwie piąte mieszkańców wsi. W 2011 roku jednak obserwowaliśmy względnie mniejszy w porównaniu z poprzednimi wyborami z 2007 roku spadek mobilizacji wyborców na wsi niż w miastach. Jednocześnie można zauważyć pewne symptomy wyrównywania się rozwarstwienia uczestnictwa w wyborach na wsi w różnych regionach kraju i zmniejszenia różnic we frekwencji wyborczej między województwami, w których była ona największa, a tymi, w których jest najmniejsza. Nie zmienia to jednak faktu, że nadal różnice te pozostają znaczne (w 2007 roku w skali województw różnica między najwyższą a najniższą frekwencją na wsi wynosiła 12,9 pp, zaś w 2011 roku 11,9 pp). W wyborach parlamentarnych w 2011 roku, tak samo jak w poprzednich wyborach w 2007 roku, sukces wyborczy Prawa i Sprawiedliwości na wsi nie przyniósł temu ugrupowaniu zwycięstwa w skali całego kraju. Stało się tak z jednej strony zapewne dlatego, że w ostatnich wyborach nieco mniej zmotywowani do udziału w nich okazali się wyborcy z województw tradycyjnie popierających to ugrupowanie, natomiast relatywnie dopisali wyborcy z niektórych województw niechętnych tej partii, takich jak np. województwo zachodniopomorskie. Jednak wydaje się, że najważniejszym czynnikiem przesądzającym o wyborczej porażce PiS w skali kraju jest czteroletnie funkcjonowanie koalicji rządowej utworzonej przez dwa ugrupowania reprezentujące dwa odmienne sposoby postrzegania rzeczywistości społecznej i politycznej i z związku z tym dwa typy sympatii politycznych: PO reprezentujące wyborców o poglądach liberalno-lewicowych i PSL mający poparcie wyborców o poglądach konserwatywno-ludowych. Skuteczne funkcjonowanie tej koalicji było jak się wydaje argumentem osłabiającym krytyczną moc najsilniejszej partii opozycyjnej, nota bene przeżywającej kryzys wewnętrzny i skupiającej się na innych problemach niż te, które były najistotniejsze dla wyborców. Warto zauważyć, że na wsi w wyborach w 2007 roku łączny wynik obu partii, które później utworzyły koalicję rządową wynosił ponad 45% i był o 6 pp wyższy od rezultatu PiS (niespełna 39%). W wyborach w 2011 roku dystans ten jeszcze się powiększył. Co prawda oba koalicyjne ugrupowania PO i PSL zdobyły łącznie na wsi minimalnie mniej głosów niż cztery lata wcześniej (44%), ale poparcie dla PiS wśród wiejskich wyborców obniżyło się jeszcze wyraźniej (36%). W sumie zatem różnica między łącznym wynikiem obu partii tworzących koalicję rządową (PO i PSL), a PiS wzrosła do prawie 8 pp. 244

245