1. Geneza społeczeństwa informacyjnego rozwój Internetu e-commerce

Transkrypt

1 Szkolenia oraz specjalistyczne doradztwo (ekspertyzy i publikacje) w obszarze handlu elektronicznego w ramach programu Phare projekt PL2003/ /01.10 Wzmocnienie polityki ochrony konsumentów projekt finansowany ze środków Phare Unii Europejskiej oraz budżetu państwa realizowany na zlecenie Fundacji Fundusz Współpracy i Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów Zawieranie umów przy zastosowaniu elektronicznych wzorców umownych, w szczególności w obrocie konsumenckim. Ogólne warunki umów w Internecie - interpretacja regulacji prawnych, praktyczne problemy w stosowaniu (przykłady polskie i unijne), orzecznictwo (polskie i unijne), wnioski. Realizacja

2 Spis treści WPROWADZENIE 1. Geneza społeczeństwa informacyjnego rozwój Internetu e-commerce Postęp techniczny i technologiczny a e-commerce typizacja problemu Potrzeba regulacji i płaszczyzny regulacji... 4 ROZDZIAŁ I Regulacja wspólnotowa wzorców umownych w dyrektywie Rady 93/13 Wprowadzenie Założenia regulacji wspólnotowej i zakres dyrektywy Niedozwolone postanowienia umowne Orzecznictwo ETS dotyczące regulacji dyrektywy Wnioski ROZDZIAŁ II Regulacja problematyki wzorców umownych w prawie polskim Wprowadzenie Zakres normatywny i podstawy regulacji Niedozwolone postanowienia umowne Wybrane orzecznictwo sądów powszechnych i Sądu Najwyższego dotyczące klauzul abuzywnych Wnioski ROZDZIAŁ III Podstawy cywilno-prawne zawierania umów w Internecie Wprowadzenie Zawieranie umów Zawieranie umów z wykorzystaniem OWU i ich wpływ na treść umowy Wnioski PODSUMOWANIE

3 WPROWADZENIE 1. Geneza społeczeństwa informacyjnego rozwój Internetu e-commerce W rozważaniach na temat rozwoju społeczeństwa informatycznego na pierwszy plan wysuwają się dwa podstawowe pojęcia Internet i E-commerce. Powstanie ich odzwierciedla rewolucyjne zmiany zachodzące we wszystkich sferach życia dzięki nowoczesnym technikom komunikacji, digitalizacji oraz globalnej dostępności do sieci komputerowych. Skutków tych zmian nie można na razie w pełni oszacować. Jasnym jest jednak, iż globalny postęp w dziedzinie komputeryzacji zrodził wiele problemów, stając się równocześnie ważnym i dynamicznie rozwijającym się elementem życia społecznego, edukacji, nauki, gospodarki, czy polityki. Internet legł u podstaw wykształcenia się nowego stylu życia. Stworzony jako sieć komputerowa przeznaczona dla celów wojskowych szybko stał się globalnym medium wymiany informacji. Nabierając międzynarodowego charakteru wyłamał się z zasady terytorializmu umożliwiając ponadnarodową wymianę handlową na zupełnie nowej płaszczyźnie. Charakterystyczne dla Internetu jest również to, że nie stanowi on, jako całość, przedmiotu prawa własności. Cecha ta, wydaje się, leży u podstaw atrakcyjności sieci. Korzystanie z sieci otwiera także szerokie pole dla działań interaktywnych. Wymiana materiałów, często o charakterze anonimowym, tworzenie multimedialnych baz danych, konfrontowanie myśli w czasie rzeczywistym, komunikacja indywidualna to tylko niewielka cząstka możliwości jakie stawia przed nami Internet. Rosnąca na całym świecie fascynacja Siecią sieci ujawnia jednak szereg zagrożeń jakie niesie ze sobą niekontrolowany przepływ informacji. Nie powinno więc dziwić, coraz szersze w ostatnich latach, zainteresowanie prawników problemem stworzenia racjonalnych ram prawnych dla bezpiecznego funkcjonowania międzynarodowych sieci komputerowych. Konieczne stało się zrewidowanie tradycyjnego podejścia zarówno w dziedzinie prawa konstytucyjnego, prawa prasowego, cywilnego, prawa pracy, konkurencji, prawa karnego, jak i podatkowego. 2. Postęp techniczny i technologiczny a e-commerce typizacja problemu Technologia cyfrowa i Internet, będący globalną siecią komputerową, oferując nieporównywalnie większe możliwości działania, zarówno w zakresie prywatnego jak i komercyjnego użytku, stwarza równocześnie szereg zagrożeń i możliwości naruszeń praw jego użytkowników. W szczególności narażone na uszczerbek są prawa podmiotów słabszych, mniej doświadczonych czy poinformowanych, nie mających pełnej wiedzy rynkowej konsumentów. Digitalna forma obrotu charakteryzująca się z jednej strony globalnym wymiarem, z drugiej zaś anonimowością użytkowników, co związane jest z faktem, iż czynności prawne zawierane są pomiędzy nieobecnymi, ułatwia i przyspiesza obrót, a równocześnie w celu zapewnienia jego bezpieczeństwa wymaga stworzenia ram prawnych dla funkcjonowania uczestników takiego obrotu. Z wyżej wymienionych względów potrzeba harmonizacji i dostosowania prawa do wymogów stawianych przez nowe technologie, charakterystyczne dla społeczeństwa 3

4 informacyjnego, stała się w Europie szczególnie wyraźna. Ponadto niejednokrotnie sprzeczne ze sobą działania ustawodawców poszczególnych państw, członków wspólnoty europejskiej, będące reakcją na nową sytuację naznaczoną postępem technologicznym, mogłyby udaremnić dalszy rozwój wspólnego rynku. Rozdrobnienie regulacji prawnych, brak ich jednolitości zachwiałby równocześnie strukturą prawną Unii. Stworzenie w tym zakresie wyważonej i pewnej regulacji na płaszczyźnie wspólnotowej jest również niezbędne z punktu widzenia woli rozszerzenia wspólnego rynku. Oczywistym jest także, iż realizacja koncepcji wspólnego rynku mającego na celu zatarcie granic państwowych dla wymiany handlowej warunkowana jest wyposażeniem uczestników obrotu w odpowiednie instrumenty prawne umożliwiające im kontrolę realizacji swych praw i zapewniające transparentności czynności prawnych. Przedmiotem niniejszego opracowania jest analiza osiągnięć ustawodawczych na płaszczyźnie wspólnotowej oraz ich implementacji w państwach członkowskich w zakresie stosowania w konsumenckim obrocie internetowym wzorów umów, regulaminów czy ogólnych warunków umów. Opisanie wszystkich problemów prawnych związanych z powstaniem i rozwojem społeczeństwa informacyjnego wykracza bowiem daleko poza ramy niniejszego opracowania. Istotność związków regulacyjnych powoduje jednak, iż niezbędne będzie w toku rozważań odwoływanie się do innych przyjętych rozwiązań prawnych powstałych jako skutek rozwoju nowych technologii w zakresie prawa cywilnego oraz ochrony konsumenta. 3. Potrzeba regulacji i płaszczyzny regulacji Ostatecznie wskazać należy, iż globalny charakter Internetu spowodował, iż niezbędną stała się istotna modyfikacja przepisów prawa nie tylko w skali krajowej, ale i międzynarodowej. W dyskusji na temat przyszłości prawa w społeczeństwie informacyjnym, podkreśla się, iż nowoczesne techniki komunikacji oparte na cyfrowym zapisie danych wyraźnie naruszają fundament prawa i komunikacji dotychczas skupionych wokół kontaktów osobistych i formy pisemnej zawieranych umów. Obok próby prawnego określenia kwestii technicznych, gospodarcze funkcje Internetu wyznaczają potrzebę tworzenia przepisów w obszarze handlu elektronicznego, ze szczególnym uwzględnieniem ochrony podmiotów słabszych konsumentów. E-commerce jest częścią współczesnego obrotu gospodarczego i nie sposób pominąć jego specyfiki wynikającej z posługiwania się elektronicznymi środkami przesyłania informacji i zawierania transakcji za pośrednictwem sieci. Istotną rolę pełni również świadczenie usług dostępnych za pośrednictwem Internetu, które określane są zbiorczą nazwą usług on-line. Świadczenie takich usług polega na udostępnianiu informacji za pośrednictwem serwisów i wyszukiwarek internetowych, prowadzeniu sklepów i aukcji internetowych oraz wykonywaniu usług finansowych. W ramach świadczenia usług dostępnych w sieci drogą elektroniczną do zawierania umów wykorzystywane są głównie strony WWW oraz poczta elektroniczna. Szereg obowiązków informacyjnych nałożonych na przedsiębiorców internetowych koreluje w tym wypadku ze znacznym wzrostem zainteresowania przedsiębiorców wykorzystaniem w obrocie cywilnoprawnym z konsumentami regulaminów zawierających ogólne postanowienia umowne, będącymi zarazem wykonaniem obowiązków nałożonych przez ustawę. Regulacje prawne związane z Internetem zasadniczo zmierzają więc do określenia praw i obowiązków przedsiębiorców świadczących usługi w sieci oraz zapewnienia ochrony 4

5 interesów użytkowników. Proces wprowadzania w życie nowych rozwiązań prawnych dotyczących Internetu powinien jednak w znacznym stopniu uwzględniać nie tylko postulaty doktryny prawa, ale także uwarunkowania ekonomiczne i techniczne 1. Odpowiedzią regulacyjną na płaszczyźnie wspólnotowej na wyzwania stawiane przez nowe technologie w społeczeństwie informacyjnym ze szczególnym uwzględnieniem wymiany handlowej online i ochrony konsumenta miała być dyrektywa 2000/3l/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z 8 czerwca 2000 r. w sprawie niektórych aspektów prawnych usług społeczeństwa informacyjnego, w szczególności handlu elektronicznego w ramach rynku wewnętrznego (dyrektywa o handlu elektronicznym) 2. Podjęcie zaś analizy stosowania w Internecie ogólnych warunków umów ocenianego przez pryzmat tzw. dyrektywy o handlu elektronicznym i jej implementacji do krajowych porządków prawnych nie może jednak odbyć się bez uwzględnia zapisów dyrektywy 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 roku w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich wdrożonej do polskiego porządku prawnego ustawą z dnia 2 marca 2000 roku o ochronie niektórych praw konsumentów oraz odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny 3. ROZDZIAŁ I Regulacja wspólnotowa wzorców umownych w dyrektywie Rady 93/13 Wprowadzenie W rozwój społeczeństwa informacyjnego, jako nieodłączna wpisana jest ochrona podmiotów słabszych rynkowo konsumentów. Począwszy od Traktatu z Maastricht 4 ochrona konsumenta stanowi bowiem jeden z celów działań organów wspólnotowych, a jej głównymi motywami jest ochrona wolności wyboru i prawa decyzji konsumenta do zmiany zdania, ale także zapewnienie mu jak największej informacji do umożliwiających podjęcie rozważnej decyzji. W tym względzie jedną z zasadniczych ról odgrywa ochrona przed nieuczciwymi postanowieniami umownymi zawartymi we wzorcach umownych. Wzorce umowne, regulaminy, czy warunki ogólne to jak wskazywano powyżej doktrynalne określenie przygotowywanych wyłącznie przez jedną stronę postanowień umownych często w formie regulaminów o charakterze adhezyjnym. Właśnie adhezyjność takich umów jest największym zagrożeniem dla praw kontrahentów proponenta, przede wszystkim dlatego, iż konsument przystępując do umowy zawieranej w oparciu o wzory umów nie ma rzeczywistego wpływy na treść umowy jaką się związuje, tym samym więc swoboda oceny sytuacji przez niego jest ograniczona, a po drugie wzory umów są stosunkowo łatwą formą dla wprowadzania zapisów krzywdzących drugą stronę, ograniczających jego uprawnienia lub faworyzujących proponenta. 5 Specyfika niektórych płaszczyzn obrotu charakteryzujących się masowością i powtarzalnością legła u podstaw upowszechnienia się zastosowania regulaminów. Tendencja ta widoczna jest również w zakresie transakcji handlowych zawieranych za pośrednictwem 1 P. Podrecki [w:] red. P. Podrecki Prawo Internetu, Warszawa 2004 s Dz. Urz. WE L 178 z r. 3 Dz.U. z 2000 roku, Nr 22 poz Traktat o Unii Europejskiej z dnia r., Dz. Urz. WE 1992 L Łętowska E. Prawo umów konsumenckich, Warszawa 2002, s

6 sieci co z kolei wymagało wprowadzenia modyfikacji uprzednich regulacji na zarówno na płaszczyźnie wspólnotowej, jak i krajowej. Właśnie masowość obrotu gospodarczego doprowadzając do tego, iż w wielu dziedzinach gospodarki wzorce umowne, regulaminy czy też innego rodzaju przygotowane przez przedsiębiorcę treści przyszłych umów stały się obowiązującym standardem, wypierając indywidualnie negocjowane z konsumentem umowy, a także zagrożenia wynikającego z tego dla kształtującego się wspólnego rynku, uwidoczniły konieczność podjęcia działań regulacyjnych na poziomie wspólnoty. Co więcej, dostrzeżono, iż zróżnicowanie przepisów państw członkowskich dotyczących nieuczciwych klauzul w umowach konsumenckich powoduje dysproporcje między rynkami krajowymi oferującymi konsumentom towary i usługi, co, jak zauważono w preambule dyrektywy 93/13/EWG w sprawie nieuczciwych warunkach w umowach konsumenckich 6, może doprowadzić do zakłóceń konkurencji pomiędzy sprzedawcami i dostawcami, zwłaszcza gdy sprzedają towary i świadczą usługi w innych państwach członkowskich Założenia regulacji wspólnotowej i zakres dyrektywy Uchwalenie dyrektywy 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 roku w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich podyktowane było przede wszystkim koniecznością zapewnienia słabszej stronie stosunku półprofesjonalnego możliwości zapoznania się z treścią wzorca proponowanego przez przedsiębiorcę. Pozycja konsumenta zawierającego umowę z przedsiębiorcą, zwłaszcza posługującym się standardowymi wzorcami umów jest wyraźnie osłabiona w stosunku profesjonalisty, mającego wyłączny wpływ na treść zawieranej umowy, jednostronnie określając w niej prawa i obowiązki obydwu stron. Podkreślenia wymaga, iż działania ustawodawcy w tym przypadku nakierowane są na wyrównanie pozycji prawnej obu stron stosunku zobowiązaniowego, a nie na faworyzowanie konsumenta 7. Brak objęcia wolą słabszej strony treści narzucanej przez przedsiębiorcę umowy adhezyjnej, prowadzące do ograniczenia rozstrzygnięcia do decyzji o przystąpieniu do umowy lub rezygnacji z niej jest korelatem nałożonych na przedsiębiorców obowiązków określających sposób przekazywania konsumentowi wzoru umowy i sposobu jego regulacji. Ważnym powodem ingerencji ze strony ustawodawcy w tę materię było również wykorzystywanie przez przedsiębiorców przewagi w umowach z konsumentami i narzucaniu niedozwolonych klauzul umownych. Koniecznym było więc stworzenie mechanizmów prowadzących do wykrywania klauzul abuzywnych, ich zmiany i zapobiegania tworzeniu poprzez opracowanie systemu powszechnej kontroli wzorców oraz eliminowania klauzul niedozwolonych z obrotu. Dla zapewnienia jednolitości stosowania prawa na wspólnym rynku niezbędna okazała się harmonizacja ustawodawstw państw członkowskich w zakresie swobody kontraktowej, zapewniając określone standardy ochrony dla obywateli UE jako konsumentów. Zbliżenie poziomu regulacji w miało wywrzeć pozytywny efekt dla konkurencji, zapewniając większą transparentność stosunków zobowiązaniowych w obrocie 6 Dyrektywa 93/13/EWG z dnia 5 IV 1993r w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich, Dz. Urz., seria L, nr 95, s. 29 i nast. Tekst w jęz. polskim dyrektyw dostępny na str. europa.eu.int/eurlex/en/accession 7 Raport Komisji w sprawie implementacji Dyrektywy 93/13/EWG o nieuczciwych klauzulach umownych, z dnia 27 kwietnia 2000r., COM (2000) 248 final, s. 5. 6

7 półprofesjonalnym, spowodować wzrost możliwości i przejrzystości wyboru, a tym samym będąc wsparciem dla sprzedawców towarów i dostawców usług w ich działalności, zarówno w kraju, jak i na całym obszarze wspólnego rynku, będących świadomi podlegania zharmonizowanej regulacji we wszystkich państwach członkowskich, w których prowadzą swą działalność. Wskazanymi celami i założeniami dyrektywy opisanymi w preambule były więc: - podkreślenie, iż niezbędnym jest przyjęcie środków, których celem jest stopniowe ustanawianie rynku wewnętrznego przed dniem 31 grudnia 1992 r.; rynek wewnętrzny obejmuje obszar bez granic wewnętrznych, na którym zapewniony jest swobodny przepływ towarów, osób, usług i kapitału; - wskazanie, iż przepisy prawa państw członkowskich odnoszące się do warunków zamieszczanych w umowie zawieranej między sprzedawcą towarów lub dostawcą usług z jednej strony a konsumentem z drugiej są bardzo zróżnicowane, co powoduje duże różnice między rynkami krajowymi oferującymi konsumentom towary i usługi i może doprowadzić do zakłóceń konkurencji pomiędzy sprzedawcami i dostawcami, zwłaszcza gdy sprzedają towary i świadczą usługi w innych państwach członkowskich; - uwypuklenie, iż przepisy państw członkowskich dotyczące zwłaszcza nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich wykazują znaczne rozbieżności; - nałożenie na państwa członkowskie obowiązku zapewnienia, aby umowy zawierane z konsumentami nie zawierały nieuczciwych warunków; - uwidocznienie, iż konsumenci nie znają norm prawnych regulujących umowy sprzedaży towarów i usług obowiązujących w innych państwach członkowskich; ten brak świadomości może powstrzymać konsumentów przed dokonywaniem bezpośrednich transakcji nabycia towarów lub usług w innych państwach członkowskich; - stworzenie podstaw prawnych dla ułatwienia ustanawiania rynku wewnętrznego i ochrony obywatela jako konsumenta nabywającego towary i usługi na podstawie umów, które podlegają prawom innych państw członkowskich, a także dla eliminowania nieuczciwych warunków z tych umów, w celu zapewnienia sprzedawcom towarów i dostawcom usług wsparcie związanego z prowadzoną przez nich działalnością sprzedaży towarów i świadczenia usług zarówno w kraju, jak i na obszarze rynku wewnętrznego, a zatem stymulowanie konkurencji implikującej wzrost możliwości wyboru dla obywateli Wspólnoty jako konsumentów; - zapewnienie bardziej skutecznej ochrony konsumenta przyjęcie jednolitych norm prawnych dotyczących nieuczciwych warunków, ze wskazaniem, iż normy te powinny odnosić się do wszelkich umów zawieranych pomiędzy sprzedawcami lub dostawcami a konsumentami, za wyjątkiem między innymi umów o pracę, umów dotyczących sukcesji praw, umów dotyczących praw z zakresu prawa rodzinnego oraz umów dotyczących tworzenia i organizowania spółek lub porozumień partnerskich; - wprowadzenie ochrony prawnej konsumenta przed nieuczciwymi postanowieniami umownymi niezależne będzie o formy zawarcia umowy, konsument musi więc otrzymać taką samą ochronę zarówno w umowach zawieranych ustnie, jak i na piśmie, bez względu na to, czy postanowienia pisemnej umowy zostały zawarte w jednym czy kilku dokumentach. Ostatecznie wskazać należy, jak podkreślają twórcy regulacji wspólnotowej, iż obowiązujące prawo krajowe pozwalało jedynie na częściową harmonizację przepisów. 7

8 Równocześnie jako że dyrektywa 93/13 jest dyrektywą minimalnej harmonizacji określona została płaszczyzna minimalnej ochrony. W szczególności spod regulacji wyłączono: - warunki umów zawieranych z konsumentem, które zostały z nim indywidualnie wynegocjowane, - wzorce umów i ogólne warunki umów ustalone przepisami ustawowymi lub aktami wykonawczymi. Dopuszczone jednak zostało by państwa członkowskie w poszanowaniu postanowień Traktatu miały możliwość zapewnienia konsumentom wyższego poziomu bezpieczeństwa poprzez wprowadzenie przepisów prawa krajowego bardziej rygorystycznych niż przewidziane w analizowanej dyrektywie, a zatem objęcia badaniem pod kątem naruszenia interesu konsumenta również tych postanowień, które z regulacji dyrektywy wyłączono. Z możliwości tej skorzystały Austria, Dania, Finlandia, Francja, Holandia, Hiszpania i Belgia. 8 Wskazane powyżej założenia oddają charakter regulacji dyrektywy jako aktu minimalnej harmonizacji, tj. aktu wyznaczającego punkt wyjścia wspólną płaszczyznę do regulacji przez Państwa Członkowskie problematyki niedozwolonych postanowień umownych. Podkreślenia wymaga również, iż działania Wspólnot w tym przedmiocie były kwestionowane. Zarzucano bowiem brak kompetencji Unii do regulacji dotyczących prawa prywatnego i naruszenie zasady subsydiarności. J. Stuyck zauważa jednak, iż należy odróżnić harmonizację standardów technicznych od harmonizacji prawa prywatnego. Te ostatnie, według niego, nie są w tak oczywisty sposób konieczne do osiągnięcia jednolitego rynku ani nawet do zwiększenia ochrony konsumenta. 9 Ostatecznie wydaje się jednak, iż argumenty za regulacją, wskazujące na pozytywne oddziaływania implementowanej dyrektywy na kształtowanie się rynku wspólnego, a także podniesienie transgranicznej ochrony konsumenta w celu zwiększenia atrakcyjności transakcji zawieranych w drugim państwie członkowskim przesądzają, iż uchwalona dyrektywa spełnia swoje zadanie Niedozwolone postanowienia umowne W dyrektywie określone zostały ogólne kryteria oceny nieuczciwego charakteru warunków umowy. Podkreślono, iż ocena nieuczciwego charakteru warunków umowy, zgodnie z wybranymi ogólnymi kryteriami, zwłaszcza w przypadku działalności dotyczącej sprzedaży lub dostaw o charakterze publicznym, zapewniającej usługi o charakterze powszechnym, przy uwzględnieniu solidarności między użytkownikami, musi być uzupełniona środkami umożliwiającymi dokonanie ogólnej oceny różnych interesów. Stanowi to wymóg weryfikacji działania przedsiębiorcy pod kątem spełniania przesłanki dobrej wiary. Przy dokonywaniu zaś oceny działania w dobrej wierze powinna być brana pod uwagę zwłaszcza siła pozycji przetargowej stron umowy, a w szczególności, czy konsument był zachęcany do wyrażenia zgody na warunki umowy i czy towary lub usługi były sprzedane lub dostarczone na specjalne zamówienie konsumenta. Podkreślono, iż sprzedawca lub dostawca może być uznany za działającego w dobrej wierze, jeżeli traktuje on drugą stronę umowy w sposób sprawiedliwy i słuszny, należycie uwzględniając jej prawnie uzasadnione roszczenia. Równocześnie nałożono na przedsiębiorców posługujących się wzorcami umów obowiązek tworzenia ich w sposób jasny i przejrzysty, prostym i zrozumiałym językiem, 8 za: Jagielska M. Niedozwolone klauzule umowne [w:] Nowińska E., Cebula P. Europejskie prawo konsumenckie a prawo polskie, Zakamycze 2005 s J. Stuyck, European Consumer Law After the Treaty of Amsterdam: Consumer Policy in or beyond the Internal Market? Common Market Law Review 2000, t. 3, s

9 zaś konsument powinien mieć faktyczną możliwość zapoznania się ze wszystkimi warunkami umowy, przy czym wszelkie wątpliwości powinny być interpretowane na jego korzyść (in dubio contra proferentem). Regulacja ta ma zapewnić z jednej strony rzeczywistą możliwość zapewnienia konsumentowi kontroli wzorca przed podjęciem decyzji o zawarciu umowy 10, a z drugiej umożliwienia kontroli wzorca w oparciu o obiektywne kryteria (kontrola abuzywności formalnej). W odróżnieniu od kontroli abuzywności formalnej, abuzywność materialna w rozumieniu art. 3 dyrektywy zachodzi w przypadku warunków umowy, które nie były indywidualnie negocjowane, jeśli stoją one w sprzeczności z wymogami dobrej wiary, powodują znaczącą nierównowagę wynikających z umowy, praw i obowiązków stron ze szkodą dla konsumenta. Warunki umowy zawsze zostaną uznane za niewynegocjowane indywidualnie, jeżeli zostały sporządzone wcześniej i konsument nie miał w związku z tym wpływu na ich treść, zwłaszcza jeśli zostały przedstawione konsumentowi w formie uprzednio sformułowanej umowy standardowej. Fakt, że niektóre aspekty warunku lub jeden szczególny warunek były negocjowane indywidualnie, nie wyłącza stosowania tejże regulacji do pozostałej części umowy, jeżeli ogólna ocena umowy wskazuje na to, że została ona sporządzona w formie uprzednio sformułowanej umowy standardowej. Istotnym jest równocześnie, iż dowód, że warunki uzgodnione zostały indywidualnie z konsumentem obciąża w myśl dyrektywy przedsiębiorcę. Nieuczciwy charakter warunków umowy określany jest natomiast z uwzględnieniem rodzaju towarów lub usług, których umowa dotyczy i z odniesieniem, w czasie wykonania umowy, do wszelkich okoliczności związanych z wykonaniem umowy oraz do innych warunków tej umowy lub innej umowy, od której ta jest zależna. Ocena nieuczciwego charakteru warunków nie dotyczy jednocześnie ani określenia głównego przedmiotu umowy, ani relacji ceny i wynagrodzenia do dostarczonych w zamian towarów lub usług, o ile warunki te zostały wyrażone prostym i zrozumiałym językiem Kontrola abuzywności W myśl art. 7 dyrektyw 93/13 zarówno w interesie konsumentów, jak i konkurentów państwa członkowskie zobowiązane zostały do zapewnienia stosownych i skutecznych środków mających na celu zapobieganie stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach zawieranych przez sprzedawców i dostawców z konsumentami 11. Podejmowane środki zmierzające do osiągnięcia wyżej opisanego celu to przede wszystkim upoważnienie ustawowe dla osób lub organizacji powołanych dla ochrony konsumenta do inicjowania postępowania zgodnie z właściwym prawem krajowym przed sądami lub przed organami administracyjnymi mającymi odpowiednie kwalifikacje do decydowania, czy warunki umowy sporządzone do celów ogólnego wykorzystania są nieuczciwe. Uprawnienie przyznane tym podmiotom ma na celu doprowadzenia do stałego wykluczenia z obrotu prawnego niedozwolonych klauzul umownych. Państwa członkowskie powinny bowiem dążyć do tego, aby nieuczciwe warunki nie były zamieszczane w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami oraz, jeżeli jednak takie 10 Transparentność wzorca dotyczy również stadium przedkontraktowego tak: ETS w sprawie Axa Royale Belge przeciwko Georges Ochoa and Strategie Finanse SPRL 5 marca 2002 roku C-386/00, Zb. Orz. I Pojęcie konsumenta zawarte zostało w dyrektywnie w art. 2 b oznacza każdą osobę fizyczną, która w umowach objętych niniejszą dyrektywą działa w celach niezwiązanych z handlem, przedsiębiorstwem lub zawodem. Ograniczenie pojęcia konsumenta wyłącznie do osób fizycznych podkreślone zostało w orzeczeniu ETS w sprawie Cape I 542/99 Cape. 9

10 warunki zostają w nich zawarte, aby nie były one wiążące dla konsumenta, a także zagwarantować, żeby umowa obowiązywała strony zgodnie z zawartymi w niej postanowieniami, pod warunkiem że po wyłączeniu z umowy nieuczciwych warunków może ona nadal obowiązywać. Ostatecznie również sądy i organy administracyjne państw członkowskich muszą mieć do swojej dyspozycji stosowne i skuteczne środki zapobiegające stałemu stosowaniu nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich. Pomimo pozostawienia przez prawodawcę wspólnotowego wyboru dla państw członkowskich pomiędzy środkami natury administracyjnej i sądowej do usuwania z obrotu prawnego klauzul niedozwolonych, wszystkie państwa zdecydowały się na wprowadzenie regulacji upoważniającej do rozstrzygana w tym zakresie sądy 12, przy założeniu jednak, iż inicjatorem postępowania w niektórych przypadkach implementacji może być organ administracji. W celu ujednolicenia i stworzenia wspólnej płaszczyzny orzeczniczej do dyrektywy 93/13 załączony został także wykaz warunków niedozwolonych. Nie jest on wyczerpujący i ma jedynie charakter przykładowy. Ze względu zaś na to, że dyrektywa określa jedynie minimalne wymogi, państwa członkowskie w przepisach krajowych mogły rozszerzyć zakres tych warunków lub zredagować je bardziej restrykcyjnie. 13 Harmonizacja prawa w tym zakresie napotkała jednak opór ze strony państw członkowskich, odmawiających wprowadzenia aneksu do dyrektywy do krajowych porządków prawnych, argumentując, iż z jednej strony może ona wprowadzać konsumentów w błąd, z drugiej zaś sposób sformułowania klauzul może osłabić ich działanie 14. Problem implementacji stanowiło również określenie natury prawnej listy klauzul zawartej w załączniku do dyrektywy. Niektóre państwa nadały jej charakter czarnej listy tj. listy klauzul zakazanych 15, inne szarej listy tj. listy klauzul, które mogą być uznane za zakazane w konkretnym przypadku, a więc o charakterze niewiążącym 16, inne jeszcze przyjęły wariant mieszany Sankcje za stosownie niedozwolonych postanowień umownych Z mocy art. 6 dyrektyw na mocy prawa krajowego nieuczciwe warunki w umowach zawieranych przez sprzedawców lub dostawców z konsumentami nie będą wiążące dla konsumenta, a umowa w pozostałej części będzie nadal obowiązywała strony, jeżeli jest to możliwe po wyłączeniu z niej nieuczciwych warunków. Państwa członkowskie podejmą niezbędne kroki do zapewnienia, iż konsument nie utraci ochrony przyznanej mu na mocy niniejszej dyrektywy, poprzez wybór prawa państwa trzeciego jako prawa obowiązującego w stosunku do danej umowy, jeśli ta ostatnia pozostaje w ścisłym związku z terytorium państw członkowskich. Brak związania konsumenta niedozwolonym postanowieniem umownym w rozumieniu art. 6 została w różny sposób implementowana do krajowych porządków prawnych. Ustawodawcy określili go jako nieważność, bezskuteczność, klauzule 12 Jagielska M. Niedozwolone klauzule umowne [w:] Nowińska E., Cebula P. Europejskie prawo konsumenckie a prawo polskie, Zakamycze 2005 s I tak też zrobiły w zależności od kraju przykładowa lista klauzul ujęta został w różny sposób Jagielska M. op.cit. str Tak: Austria, Belgia, Hiszpania, Grecja, Luksemburg. 16 Tak: Irlandia, Wielka Brytania,Francja 17 Tak: Włochy, Holandia, Niemcy, Portugalia. 18 Łętowska E. Prawo umów konsumenckich CH Beck 2002 s

11 nieistniejące, nieegzekwowalne, czy wzruszalne. Wspólną cechą regulacji jest jednak ocena mocy obowiązywania takiego postanowienia ex tunc Wspólnotowa baza danych klauzul abuzywnych W celu ujednolicenia nie tylko przepisów państw członkowskich, ale również praktyki orzeczniczej stworzona została pod egidą Komisji Europejskiej baza danych klauzul niedozwolonych CLAB (European Database on Case Law about Unfair Contractual Terms). 19 Baza obejmuje orzeczenia, ugody, decyzje administracyjne organów państw członkowskich dotyczące zakresu klauzul abuzywnych, umożliwiając bezpłatne wyszukiwanie poprzez przeglądarkę internetową, według kryteriów m.in. państwa, rodzaju decyzji, tłumaczenia, podstawy prawnej, sprzeczności z prawem, dobrymi obyczajami itd Orzecznictwo ETS dotyczące regulacji dyrektywy Orzecznictwo Europejskiego Trybunału sprawiedliwości dotyczące dyrektyw 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 roku w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich zasadniczo można przedstawić w dwóch aspektach. Z jednej strony ETS wypowiadał się w sprawach dotyczących implementacji dyrektywy, z drugiej zaś odnosił się do merytorycznej regulacji. Na szczególną uwagę w pierwszym przypadku zasługują: - orzeczenie z dnia 24 stycznia 2002 roku C-372/99 ECR 2002, I-819 Komisja przeciwko Włochom wskazujące na wadliwą implementację dyrektywy przez Włochy wobec braków w systemie kontroli abstrakcyjnej wzorców umownych; - orzeczenie z dnia 27 czerwca 2000 roku C-478/98 Komisja przeciwko Szwecji wskazujące na brak implementacji przez Szwecję listy klauzul abuzywnych wprost; - orzeczenie z dnia 10 maja 2001 roku C-144/99 Komisja przeciwko Holandii rozstrzygające kwestię niewłaściwej implementacji oceny abuzywności wzorca w stadium przedkontraktowym. W zakresie merytorycznej wykładni stosowania przepisów dyrektywy istotne znaczenia mają rozstrzygnięcia ETS w trybie pytań prejudycjalnych zadawanych przez sądu krajowe, a w tym w szczególności: - orzeczenie z dnia 27 czerwca 2000 roku C-240/98 244/98 Oceano Grupo Editioral S.A. przeciwko Rocio Murciano Quinteiro i in., uznające za abuzywną klauzulę postanowienie wzorca przesądzające o wyłącznej właściwości sądu miejsca siedziby przedsiębiorcy, a także dopuszczało badanie abuzywności klauzul przez sądu z urzędu; - orzeczenie 541 I 542/99 Cape przeciwko Idealservice rozstrzygające o objęciu zakresem podmiotowym dyrektywy wyłącznie osób fizycznych, nie zaś profesjonalistów nawet zawierającym transakcje poza zakresem własnej branży lub specjalizacji; - orzeczenie z dnia 21 listopada 2002 roku Cofidis S.A. przeciwko Jean-Lauis Fredout C-473/00 wskazującego, iż upływ terminów przedawnienia roszczeń nie wpływa na możliwości oceny przez sąd zarówno na wniosek jak i ex officio abuzywności klauzul stanowiących podstawę rozstrzygnięcia. Ostatecznie podkreślić należy, iż ETS nie zajmował się natomiast in casu problematyką wzorców umownych przez pryzmat handlu elektronicznego, w szczególności interpretacji regulacji art. 10 ust. 3 dyrektywy 2000/31/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 8 czerwca 2000 r. w sprawie niektórych aspektów prawnych usług społeczeństwa informacyjnego, w szczególności handlu elektronicznego w ramach rynku wewnętrznego

12 (dyrektywa o handlu elektronicznym) 20 stanowiącego, iż warunki umów oraz ogólne postanowienia umowne muszą być udostępnione usługobiorcy w sposób umożliwiający ich przechowywanie i odtwarzanie. Problematyką wzorców umownych w Internecie jednakże przez pryzmat regulacji dotyczącej sprzedaży na odległość zajmowały się natomiast sądy wspólnotowe państw członkowskich. Na szczególną uwagę zasługują: - orzeczenie fińskiego sądu gospodarczego z dnia 1 kwietnia 1985 roku 21, w którym sąd za niezgodną z prawem uznał klauzulę, według której firma prowadząca sprzedaż internetową zastrzegła w umowie z konsumentem, że w przypadku zwrotu rzeczy przez konsumenta firma nie zwraca kosztów dostawy rzeczy do konsumenta, jako że klauzula ta ogranicza prawo konsumenta do zwrotu zapłaconej ceny; - orzeczenie niemieckiego sądu I instancji z dnia 28 kwietnia 1999 roku 22, w którym orzekający w sprawie sąd za zgodną z prawem uznał klauzulę stanowiącą, iż bilety są wysyłane pocztą elektroniczną na ryzyko zamawiającego; Niewątpliwie jednak, dorobek orzeczniczy w tym zakresie nie jest imponujący, na co zwraca również uwagę Komisja Europejska w pierwszym i jak dotychczas jedynym raporcie na temat wdrożenia dyrektywy o handlu elektronicznym. 23 Kolejny przygotowywany raport w tym zakresie powinien już zawierać stosowną analizę dorobku orzeczniczego również z dziedzinie internetowych wzorców umownych. Wnioski Ewaluację implementacji dyrektywy 93/13, a także osiągnięcia projektowanych celów stawianych przed tą regulacją, przeprowadziła Komisja Europejska sporządzając 27 kwietnia 2000 roku w tym przedmiocie raport 24. Zwraca się w nim uwagę na niedoskonałości sądowych systemów kontroli, umożliwiających przy długotrwałym procesie stosowanie przez przedsiębiorców niedozwolonych klauzul bez odczuwalnych sankcji. Jako środek zaradczy Komisja proponuje wprowadzenie specjalnych procedur, które umożliwiłyby szybką i skuteczna eliminację z obrotu konsumenckiego klauzul abuzywnych. Istotniejszym jednak problemem od kwestii długości procedur wydaje się pozostawać zakres podmiotowy orzeczeń wydawanych przez sądy w ramach kontroli abstrakcyjnej. Ograniczenie go wyłącznie do stron sporu (skutek inter partes) sprawia, że sens kontroli abstrakcyjnej, nie zostaje osiągnięty i zakwestionowane postanowienie umowne nie jest w istocie trwale usuwane z obrotu. Komisja w raporcie postulowała rozszerzenie skuteczności orzeczeń na wszystkich przedsiębiorców z jednoczesnym zagwarantowaniem im prawa do dowiedzenia w sądzie, iż podobne klauzule stosowane przez nich nie mają abuzywnego charakteru. 25 Kolejnym problemem dostrzeżonym przez Komisję, który wyłonił się przy implementacji Dyrektywy do ustawodawstw państw członkowskich jest eliminowanie z obrotu, wskutek dokonanej kontroli abstrakcyjnej, jedynie tych postanowień, których brzmienie jest identyczne z zakwestionowanym przez sąd postanowieniem przy jednoczesnym pozostawieniu klauzul, które, choć posługują się odmiennym sformułowaniem, 20 Dz.U.UE.L MT:1985:13 za Łętowoska E. red. Nieuczciwe klauzule w prawie umów konsumenckich, CH Beck 2005 s O 69/99 za Łętowoska E. red. Nieuczciwe klauzule w prawie umów konsumenckich, CH Beck 2005 s COM (2003) 702 final z dnia 21 listopada 2003 r. 24 Raport Komisji w sprawie implementacji Dyrektywy 93/13/EWG o nieuczciwych klauzulach umownych, z dnia 27 kwietnia 2000r., COM (2000) 248 final, s Raport Komisji..., op. cit., s

13 mają identyczny sens jak postanowienia uznane za abuzywne. 26 Komisja jako przykład korzystnego rozwiązania wskazała Hiszpanię, która utworzyła rejestr postanowień uznanych za niedozwolone wskutek prawomocnych orzeczeń sądowych, a które przez wpisanie ich do rejestru uzyskują skutek nie tylko inter partes, ale i erga omnes. 27 Raport Komisji wskazuje także na tzw. pozytywne sposoby eliminowania nieuczciwych klauzul z umów w obrocie konsumenckim, dla odróżnienia ich od tzw. negatywnych rozwiązań zawartych w Dyrektywie. Wśród pozytywnych sposobów eliminacji z obrotu klauzul abuzywnych wymieniono w raporcie negocjacje prowadzone z organizacjami przedsiębiorców przez przedstawicieli publicznych instytucji bądź związki konsumentów, którym, zwłaszcza w Wielkiej Brytanii czy krajach skandynawskich, przypisuje się znaczne osiągnięcia 28. Konkludując wnioski z wdrożenia dyrektywy ostatecznie Komisja podkreśliła, iż pomimo obaw reprezentantów doktryny prawa i obaw przed harmonizacją prawa prawnego bez większych problemów udało się wdrożyć dyrektywę do krajowych porządków prawnych państw członkowskich. ROZDZIAŁ II Regulacja problematyki wzorców umownych w prawie polskim Wprowadzenie Problematyka wzorów umów w okresie poprzedzającym wdrożenie dyrektywy 93/13 była znana polskiemu porządkowi prawnemu. Zasadnicza modyfikacja regulacji kodeksu cywilnego nowelą z dnia 2 marca 2000 roku nie zmieniła jednak radykalnie rozważań na temat definicji wzorca umownego, pod pojęciem którego, jak wskazano we wcześniejszej części rozważań, rozumie jednostronnie przygotowane z góry przed zawarciem umowy gotowe klauzule umowne w postaci warunków umów, ich wzorów, regulaminów, formularzy. 29 Podkreślano, iż charakterystyczną ich cechą jest brak możliwości indywidualnego uzgodnienia treści postanowień przez strony. Nie mniej jednak dokonana ustawą z dnia 2 marca 2000 roku o ochronie niektórych praw konsumentów oraz odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny 30 modyfikacja zapisów kodeksu cywilnego radykalnie zmieniła podejście do problematyki wzorców. Zerwano bowiem z instytucjonalnym charakterem wzorca, zmodyfikowano zasady zawarcia umowy z jego użyciem, uległ również zmianie sposób kontroli zgodności, którą rozszerzono o kontrolę abstrakcyjną Raport Komisji..., op. cit., s Raport Komisji..., op. cit., s. 23. W Hiszpanii utworzono Rejestr Ogólnych Warunków Umów, do których wpisuje się postanowienia ogólnych warunków umów uznane przez sądy za niedozwolone. Wpisowi podlegają także ostrzeżenia o wystąpieniach z roszczeniami ( o charakterze actio popularis ) o zaniechanie, odstąpienie albo ustalenie oraz postanowienie sądu wstrzymujące skuteczność klauzul będących przedmiotem zaskarżenia. Wpisy dokonane w Rejestrze mają skuteczność erga omnes i są instrumentem wzmacniającym przestrzeganie wyroków sądowych. Podobny rejestr powstał także w Portugalii. Podaję za A. Kadzik. Postępowanie..., op. cit., s. 48 i nast 28 Raport Komisji..., op. cit., s. 23 i nast. 29 Łętowska E., Europejskie prawo umów konsumenckich, C.H. Beck Warszawa 2004, s Dz.U. z 2000 roku, Nr 22 poz Łętowska E., Prawo umów konsumenckich C.H. Beck 2002 s

14 2.1. Zakres normatywny i podstawy regulacji Zakres podmiotowy Problematyka wzorców umownych w wersji zmodyfikowanej przepisami powołanej ustawy o ochronie niektórych praw konsumentów oraz odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez produkt niebezpieczny uregulowana została w kodeksie cywilnym w art Zakresem regulacji objęto stosowanie ogólnych warunków umów zarówno w obrocie profesjonalnym (B2B) jak i półprofesjonalnym (B2C), w którym po jednej stronie znajduje się przedsiębiorca, a po drugiej konsument początkowo definiowany w art kc zaś ostatecznie w art kc jako osobę fizyczną dokonującą czynności prawnej niezwiązanej bezpośrednio z jej działalnością gospodarczą lub zawodową, z rozszerzeniem wynikającym z art kc obejmującym pojęciem konsumentów stronę umowy ubezpieczenia, bez względu na to czy jest ona osobą fizyczną czy prawną, czy też jednostką organizacyjną nie posiadającą osobowości prawnej, która z mocy ustawy posiada zdolność prawną 32. Z uwagi na podmiot zróżnicowane zostały również zasady inkorporacji wzorca. W art. 384 wskazano bowiem, iż co do zasady ustalony przez jedną ze stron wzorzec umowy, w szczególności ogólne warunki umów, wzory umów, regulaminy wiążą drugą stronę, jeżeli zostały jej doręczone przy zawarciu umowy. Jednakże paragraf drugi powołanego artykułu stanowi, iż jeżeli posługiwanie się wzorcem jest w stosunkach danego rodzaju zwyczajowo przyjęte, wiąże on także wtedy, gdy druga strona mogła się z łatwością dowiedzieć o jego treści. Wyjątek ten nie stosuję się jednak do obrotu konsumenckiego, co wynika expressis verbis z regulacji ustawowej, w sprawach przekraczających zakres powszechnie zawieranych umów w drobnych bieżących sprawach życia codziennego. A zatem w wypadku konsumentów dla skutecznej inkorporacji wzorca w umowach wykraczających poza zakres drobnych umów życia codziennego konieczne jest doręczenie wzorca. Szczególna regulacja kodeksu cywilnego dotyczy wzorów umów w postaci elektronicznej. Z art kc wprowadzonym ustawą z dnia 14 lutego 2003 r. zmieniającej kc ustawę z dniem 25 września 2003 roku 33 wynika bowiem, iż jeżeli jedna ze stron posługuje się wzorcem umowy w postaci elektronicznej, powinna udostępnić go drugiej stronie przed zawarciem umowy w taki sposób, aby mogła ona wzorzec ten przechowywać i odtwarzać w zwykłym toku czynności. W tym miejscu zasygnalizować należy, iż zbieg obowiązków wynikających z art oraz i 2, a zatem ocena skuteczności inkorporacji regulaminu wykorzystywanego do zawierania umów przez przedsiębiorców internetowych, sprowadzająca się do rozstrzygnięcia, czy dla inkorporacji wzorca wystarcza udostępnienie go zgodne z 4 czy też konieczne jest jego doręczenie w myśl 1 budzi obecnie kontrowersje, o czym jednak w dalszej części opracowania Zakres przedmiotowy Postanowienia ustawy kodeks cywilny w zakresie wzorców umownych otwiera, jak wskazano powyżej, regulacja zasad inkorporacji wzorca różnicująca włączenie wzorca do 32 Regulacja kodeksu cywilnego dotycząca abuzywności klauzul wprowadzona została ustawą z 2 marca 2000 roku o ochronie niektórych praw konsumentów oraz o odpowiedzialności za produkt niebezpieczny implementującą m.in. dyrektywę 93/13/EWG z dnia 5 kwietnia 1993 r. w sprawie nieuczciwych warunków w umowach konsumenckich (Dz. Urz. WE L 95 z ), 33 Dz.U. z 2003 roku Nr 49 poz.408 implementacja dyrektywy o handlu elektronicznym 14

15 łączącej strony umowy w zależności od osoby kontrahenta. Ustawodawca nałożył również na proponentów obowiązki dotyczące sposobu tworzenia wzorca, wskazując na konieczność jasnego i przejrzystego tworzenia ich zapisów, w przeciwnym bowiem wypadku wszelkie wątpliwość należy tłumaczyć na korzyść konsumenta. Wyjaśniona została również ewentualna kolizja zapisów umowy i wzoru umów w konkretnym stanie faktycznym na korzyść łączącej strony umowy. Najważniejsza jednak regulacja dotyczy oceny i kontroli niedozwolonych postanowień umownych, zawartych w regulaminach w art kc, o czym jednak poniżej Definicja wzorca umownego Ustawa nie zawiera definicji legalnej wzorca umownego, konieczne więc było wypracowanie jej przez doktrynę i orzecznictwo. Pod pojęciem wzorca umownego rozumie się jednostronnie przygotowane z góry przed zawarciem umowy gotowe klauzule umowne w postaci warunków umów, ich wzorów, regulaminów, czy formularzy. 34 Charakterystyczną ich cechą jest brak możliwości ich indywidualnego uzgodnienia przez strony, a zatem zostają one narzucone jednej stronie przez drugą, powodując, iż decyzja kontrahenta ogranicza się do wyboru możliwości przystąpienia do umowy lub rezygnacji z niej. Umowy tego rodzaju określane są mianem umów adhezyjnych. Z uwagi na swój charakter wzorce umów przeznaczone są do obrotu masowego, w sposób jednolity określając treść przyszłych umów indywidualnych, ułatwiając tym samym zawarcie transakcji 35. Istotną dla analizy związania wzorcem umownym stron kontraktu jest również ocena, sporna w doktrynie, źródła mocy obowiązującej postanowień wzorca. W polskim orzecznictwie i doktrynie prawa zarysowały się dwie teorie normatywna i kontraktowa. Pierwsza upatruje mocy obowiązującej regulaminów w kompetencji proponentów do ich tworzenia przyznanej przez odpowiednią normę prawną, druga zaś bazuje na konsensusie stron, tj. objęcia treści regulaminu zgodą, wyrażoną w oświadczeniach woli składanych przy zawieraniu umowy 36. Za taką interpretacją przemawia orzecznictwo Sądu Najwyższego, zgodnie z którym ogólne warunki umów nie mają charakteru normatywnego i nie są źródłem prawa materialnego 37. Analogiczne rozstrzygnięcie znajdujemy również w orzeczeniu SN w sprawie wzorców umów ubezpieczeniowych, w którym wskazane zostało, iż ogólne warunki ubezpieczenia wydawane są przez ubezpieczycieli dla ich klientów nie mają charakteru normatywnego, a więc wiążą tylko strony konkretnego stosunku umownego i to tylko wówczas, gdy warunki te stały się składnikiem umowy ubezpieczeniowej Wykładnia postanowień wzorców umownych Nałożony na proponentów obowiązek konstruowania wzorców umownych w sposób zrozumiały i jednoznaczny, warunkowany sankcją tłumaczenia niejasności na korzyść konsumentów. Przyjazna konsumentowi interpretacja warunków niejasnych in dubio contra profermentem - następuje przy zastosowaniu zasad wykładni wynikających z art. 65 kc. 34 Łętowska E., Europejskie prawo umów konsumenckich, C.H. Beck Warszawa 2004, s. 232; Łętowska E., Prawo umów konsumenckich, C.H. Beck Warszawa 2002, s Rutkowska M., Charakter prawny i treść bankowych wzorców umownych, PB 1995, Nr Por. Czachórski W., Zobowiązania. Zarys wykładu, Lexis Nexis Warszawa 2003, s.153; Łętowska E., Świstak A., Wprowadzenie do problematyki klauzul abuzywnych [w:] Nieuczciwe klauzule w prawie umów konsumenckich, red. Łętowska E., Osajda K., C.H. Beck, Warszawa 2005, s. 3; Kruszewska- Sobczyk K., Sobczyk M., Niedozwolone klauzule w umowach zawieranych przez konsumenta, Radca Prawny 4/2004, s.114; Powałowski A., Korolu S., Prawo ochrony konsumentów, PiPG 2002, s Wyrok SN z dnia 31 maja 2001, Sygn. V CKN 247/ Wyrok SN z dnia 5 lutego 2002 r., Sygn. II CKN 800/99. 15

16 Art. 65 stanowi, iż oświadczenie woli należy tak tłumaczyć, jak tego wymagają ze względu na okoliczności, w których złożone zostało, zasady współżycia społecznego oraz ustalone zwyczaje, w umowach zaś należy raczej badać, jaki był zgodny zamiar stron i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu. Zastosowanie do interpretacje wzorów umów zasad wykładni oświadczeń woli wskazanych w art. 65 kc potwierdzał w kolejnych orzeczeniach Sąd Najwyższy. Na a uwagę w szczególności zasługuje wyrok SN z dnia 23 października 2003 roku 39, w którym wskazał, iż ogólne warunki ubezpieczenia, po doręczeniu ich tekstu powodowi, stały się integralną częścią zawartej przez strony umowy ubezpieczenia auto-casco, której treść, zgodnie z regułami wykładni zawartymi w art k.c., należy tłumaczyć ustalając raczej, jaki był zgodny zamiar i cel umowy, aniżeli opierać się na jej dosłownym brzmieniu. Płynąca z tego przepisu dyrektywa interpretacyjna, nakazująca ustalenie rzeczywistej treści woli stron umowy, pozwala na zaakceptowanie stanowiska sądów obu instancji, iż nie chodzi o wypełnienie przez ubezpieczającego jakichkolwiek obowiązków wymienionych w OWU, lecz o wypełnienie tych, które w sposób logiczny łączą się z konkretną poniesioną przez niego szkodą, jak również wyrok z dnia 9 sierpnia 2001 roku 40, w którym podkreślone zostało, iż zarzut naruszenia Ogólnych warunków ubezpieczenia sprowadza się w istocie do naruszenia przepisów umowy wiążącej strony. Dlatego zarzut ograniczony tylko do przytoczenia odpowiednich paragrafów Ogólnych warunków ubezpieczenia, bez wskazania przepisu, który stanowi podstawę interpretacji umowy (art k.c.), nie może odnieść zamierzonego skutku Niedozwolone postanowienia umowne Przesłanki uznania postanowienia umownego za niedozwolone Brak indywidualnych negocjacji Zgodnie z art kc postanowienia umowy zawieranej z konsumentem nie uzgodnione indywidualnie tj. właśnie postanowienia ogólnych warunków umów, nie wiążą go, jeżeli kształtują jego prawa i obowiązki w sposób sprzeczny z dobrymi obyczajami, rażąco naruszając jego interesy, będąc niedozwolonym postanowieniem umownym. Podstawową przesłanką kwalifikującą w zakres opisywanej regulacji postanowienie umowne, jest więc cecha polegająca na braku jego indywidualnego uzgodnienia. Polski ustawodawca nie skorzystał więc z możliwości wynikającej z minimalnego charaktery implementowanej dyrektywy i nie objął regulacją wszelkich postanowień umownych, jak uczyniły to niektóre państwa członkowskie 41. W przypadku wzorów umów zawierających postanowienia spełniające opisaną przesłankę decyzja kontrahenta proponenta ogranicza się do wyboru możliwości przystąpienia do umowy lub rezygnacji z niej. Umowy tego rodzaju określane są wobec tego mianem umów adhezyjnych. Brak indywidualnego uzgadniania wszystkich postanowień umownych w przypadku zastosowania regulaminów kwalifikuje wzorce umów do obrotu masowego, w sposób jednolity określając treść przyszłych umów indywidualnych, ułatwiając tym samym zawarcie transakcji. Podkreślenia wymaga, iż nie są indywidualnie oznaczone postanowienia nawet w przypadku: - gdy konsument miał prawo wyboru postanowień alternatywnych; - gdy wzór był stosowany jednorazowo; 39 V CK 412/02, Monitor Prawniczy 2006/3/ II CKN 115/99, LEX nr Patrz powyżej 16

17 Dla oceny więc istotny jest fakt przeprowadzenia negocjacji, a więc rzeczywistej możliwości wpłynięcia na treść postanowienia Główne świadczenia stron Kolejną przesłanką umożliwiającą ocenę postanowienia pod kątem abuzywności w myśl przepisów art. 384 i nast. kc jest okoliczność, by analizowane postanowienie nie dotyczyło głównych świadczeń strony. I w tym przypadku polski ustawodawca nie rozszerzył wzorem niektórych państw członkowskich ochrony przyznanej na mocy dyrektywy 93/ Pod pojęciem głównych świadczeń stron, w rozumieniu przepisu paragrafu 1 art kc należy odczytać postanowienia przedmiotowo istotne zawieranego kontraktu essentialia negoti. Najczęściej jest to więc świadczenie niepieniężne spełniane przez przedsiębiorcę i stanowiące jego korelat świadczenie pieniężne w postaci ceny lub wynagrodzenia uiszczane przez konsumenta. Niejednokrotnie określenie co jest świadczeniem głównym a co ubocznym w konkretnym stanie faktycznym napotyka na kontrowersje. Istnienie takich kontrowersji potwierdził Sąd Najwyższy m.in. w orzeczeniu z dnia 6 kwietnia 2004 roku 44 wskazując, iż obowiązek uiszczenia przez posiadacza rachunku bankowego prowizji i opłat związanych z prowadzeniem rachunku bankowego (art. 54 ust. 2 prawa bankowego) nie stanowią "głównych świadczeń stron", o których mowa w art k.c Sprzeczność z dobrymi obyczajami i rażące naruszenie interesów konsumenta Klauzule sprzeczności postanowienia z dobrymi obyczajami oraz rażącego naruszenia interesów konsumenta są klauzulami generalnymi nie znajdującymi legalne definicji. W celu rozstrzygnięcia zakresu obu pojęć odwołać się trzeba do orzecznictwa. Wyjaśnienia w tej mierze na kanwie konkretnego stanu faktycznego poczynił Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 13 lipca 2005 roku wskazując 45, iż w rozumieniu art k.c. "rażące naruszenie interesów konsumenta" oznacza nieusprawiedliwioną dysproporcję praw i obowiązków na jego niekorzyść w określonym stosunku obligacyjnym, natomiast "działanie wbrew dobrym obyczajom" w zakresie kształtowania treści stosunku obligacyjnego wyraża się w tworzeniu przez partnera konsumenta takich klauzul umownych, które godzą w równowagę kontraktową tego stosunku. Obie, wskazane w tym przepisie, formuły prawne służą do oceny tego, czy standardowe klauzule umowne zawarte we wzorcu umownym przekraczają zakreślone przez ustawodawcę granice rzetelności kontraktowej twórcy wzorca w zakresie kształtowania praw i obowiązków konsumenta. Wspomniana rzetelność kontraktowa może być, oczywiście, analizowana w ramach określonego (stypizowanego) stosunku obligacyjnego z konsumentem. Doktryna dobre obyczaje najczęściej definiuje jako normy moralne oraz normy zwyczajowe w działalności gospodarczej. 46 W zakresie rażącego naruszenia interesów konsumenta na podkreślenie zasługuje, iż w tym przypadku nie chodzi wyłącznie o interesy ekonomiczne, ale również niewygodę, czy szeroko rozumiany interes prawny. Wskazać równocześnie należy, iż owo naruszenie 42 Jagielska M., Niedozwolone postanowienia umowne [w:] Nowińska E, Cybula P., Europejskie prawo konsumenckie a prawo polskie, Zakamycze 2005 s Patrz wyżej 44 I CK 472/03, Prawo Bankowe 2004/11/21 45 I CK 832/04 Prawo Bankowe 2006/3/8 46 Szerzej rozważania Jagielska M., Niedozwolone postanowienia umowne [w:] Nowińska E, Cybula P., Europejskie prawo konsumenckie a prawo polskie, Zakamycze 2005 s

18 interesów musi mieć charakter rażący, a zatem znacznie odbiegać norm uczciwości w obrocie z konsumentami i przekraczać próg dogodności dla kontrahenta proponenta Postępowanie w sprawie uznania postanowienia za niedozwolone Zgodność danego postanowienia OWU stosowanego przez przedsiębiorcę, z wyżej wymienionymi zasadami może następować zarówno w konkretnym sporze prowadzonym pomiędzy stronami umowy tzw. kontrola konkretna, lub też w poprzez kontrolę abstrakcyjną, gdy nie doszło jeszcze do sporu o wykonanie umowy, przeprowadzaną przez sąd ochrony konkurencji i konsumenta, zainicjowaną przez uprawnione podmioty Kontrola konkretna Kontrola konkretna, zwana również kontrolą incydentalną należy do właściwości sądów powszechnych, rozpatrujących konkretną sprawę i weryfikujących stan faktycznych oraz analizujących konkretne postanowienia wzorca. Nie jest ona sama w sobie objęta żądaniem pozwu, a jedynie stanowi uzupełnienie argumentacjo uzasadniającej zgłaszane w toku postępowania roszczenia, lub też zmierzająca do ich obalenia Kontrola abstrakcyjna W zakresie kontroli abstrakcyjnej sprawy o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone należą do właściwości Sądu Okręgowego w Warszawie - sądu ochrony konkurencji i konsumentów. Powództwo w sprawach rozpoznawanych według przepisów niniejszego rozdziału może wytoczyć każdy, kto według oferty pozwanego mógłby zawrzeć z nim umowę zawierającą postanowienie, którego uznania za niedozwolone żąda się pozwem. Powództwo może wytoczyć także m.in. organizacja społeczna, do której zadań statutowych należy ochrona interesów konsumentów, powiatowy (miejski) rzecznik konsumentów oraz Prezes Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Powództwo może ponadto wytoczyć zagraniczna organizacja wpisana na listę organizacji uprawnionych w państwach Unii Europejskiej do wszczęcia postępowania o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone, opublikowaną w Dzienniku Urzędowym Wspólnot Europejskich, jeżeli cel jej działania uzasadnia wystąpienie przez nią z takim żądaniem dotyczącym wzorców umów stosowanych w Polsce, zagrażających interesom konsumentów w państwie członkowskim, w którym organizacja ta ma swoją siedzibę. Z żądaniem uznania postanowienia wzorca umowy za niedozwolone można wystąpić również wtedy, gdy pozwany zaniechał jego stosowania, jeżeli od tego zaniechania nie minęło sześć miesięcy. Zaniechanie przez pozwanego, po wytoczeniu powództwa, stosowania zaskarżonego postanowienia wzorca umownego nie ma wpływu na bieg postępowania. W sprawach o uznanie postanowień wzorca umowy za niedozwolone sąd nie może wydać wyroku tylko na podstawie uznania powództwa. Niedopuszczalne jest też zawarcie ugody. W razie uwzględnienia powództwa sąd w sentencji wyroku przytacza treść postanowień wzorca umowy uznanych za niedozwolone i zakazuje ich wykorzystywania. Sąd zarządza publikację prawomocnego wyroku w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. Odpis prawomocnego wyroku uwzględniającego powództwo sąd przesyła Prezesowi Urzędu 18

19 Ochrony Konkurencji i Konsumentów, który wpisuje objęte wyrokiem postanowienie do rejestru postanowień wzorców umowy uznanych za niedozwolone Sankcje za stosownie niedozwolonych postanowień umownych Zgodnie z art klauzule umowne uznane za abuzywne nie wiążą go. W myśl 2 powołanego przepisu jeżeli postanowienie umowy zgodnie z 1 nie wiąże konsumenta, strony są jednak związane umową w pozostałym zakresie. W przypadku kontroli konkretnej w toku postępowania sądowego skuteczne powołanie się na niedozwolonych charakter postanowienia umownego przez konsumenta obala oparte na tym postanowieniu roszczenia przedsiębiorcy doprowadzając do oddalenia powództwa. W przypadku zaś kontroli abstrakcyjnej, jak wskazano powyżej, w razie uwzględnienia powództwa sąd w sentencji wyroku przytacza treść postanowień wzorca umowy uznanych za niedozwolone i zakazuje ich wykorzystywania. Orzeczenie do podlega publikacji i wpisowi do rejestru prowadzonego przez Prezesa UOKIK. Rejestr ten można odnaleźć na stronach internetowych UOKIK pod adresem iedozwolonych/ Istotny jest nadto, w przypadku kontroli abstrakcyjnej, charakter wpisu klauzuli niedozwolonej do rejestru. W tym zakresie zarówno w orzecznictwie, jak i w piśmiennictwie panował spór. Z jednej strony bowiem uznawano, iż wpis do rejestru na mocy prawomocnego orzeczenia sądu wiąże strony, z drugiej zaś postulowano rozszerzoną skuteczność takiego wpisu erga omnes. Ostatecznie, zgodnie z zaleceniami Komisji Europejskiej w raporcie z wdrożenia dyrektywy 47, Sąd Najwyższy w uchwale z dnia 13 lipca 2006 roku 48 stanął na stanowisku, iż zakaz stosowania w obrocie klauzuli uznanej za niedozwoloną w przypadku kontroli abstrakcyjnej dotyczy wszystkich przedsiębiorców stosujących takie wzorce w umowach z konsumentami, nie dotyczy o więc jedynie strony postępowania. Przesądzenie o skuteczności erga omnes wpisu do rejestru klauzul niedozwolonych skraca również procedurę karania przedsiębiorców wykorzystujących w obrocie postanowienia abuzywne. Prezes UOKIK może bowiem wydać bez konieczności dodatkowe sporu sądowego, decyzję o uznaniu praktyki polegającej na stosowaniu takiego wzorca w obrocie za naruszającą zbiorowe interesy konsumentów. W przypadku nie wykonania takiej decyzji może spowodować nałożenie na przedsiębiorcę kary w wysokości od EURO za każdy dzień zwłoki. W tym przedmiocie przygotowana jest również zmiana ustawy o ochronie konkurencji i konsumentów, uprawniająca Prezesa UOKIK do karania już za samo wykorzystywania w obrocie klauzul abuzywnych. Niezależnie od powyższego używanie w obrocie prawnym wzorców umów mimo orzeczenia sądu nakazującego zaniechanie jest również penalizowane kodeksem wykroczeń 49. W myśl 138b. 1 kto, będąc zobowiązany na mocy orzeczenia sądu do zaniechania wykorzystywania lub do odwołania zalecenia stosowania ogólnych warunków umów albo wzoru umowy, nie stosuje się do tego obowiązku, zawierając w umowie niedozwolone postanowienia umowne, podlega karze grzywny do 5000 zł. 47 Op.cit. 48 III SZP 3/06 49 Dz.U. z 1971 roku Nr 12 poz.114 z późn. zm. 19

20 Katalog klauzul abuzywnych W art KC wymienione zostały przykładowo niedozwolone postanowienia umowne. Przepis ten bowiem stanowi, iż razie wątpliwości uważa się, że niedozwolonymi postanowieniami umownymi są wymienione w katalogu otwartym klauzule. Jak słusznie wskazuje K. Kruszewska-Sobczyk i M. Sobczyk M. w artykule pt. Niedozwolone klauzule w umowach zawieranych przez konsumenta 50 kodeks cywilny zawiera w art k.c. listę klauzul niedozwolonych., jednakże jak stanowi ten przepis, jest to lista klauzul, które tylko w razie wątpliwości uważa się za postanowienia niedozwolone. To sformułowanie oznacza, że klauzule wymienione w tym przepisie per se nie są niedozwolone, lecz należy je za takie uważać, gdy po zastosowaniu kryteriów przewidzianych art k.c. istnieją wątpliwości, czy są to klauzule dozwolone (tzw. lista szarych klauzul). Oznacza to, że możliwe jest wykazanie, iż pomimo obecności danej klauzuli na liście, in casu jest ona dozwolona Wybrane orzecznictwo sądów powszechnych i Sądu Najwyższego dotyczące klauzul abuzywnych W zakresie handlu elektronicznego w rejestrze klauzul abuzywnych znajdują się postanowienia wzorców umownych uznane za niedozwolone, a które wykorzystywane były przez portal allegro.pl. W sprawach zakończonych wyrokiem sądu ochrony konkurencji i konsumentów z 10 marca 2004 r. sygn. akt XVII Amc 28/03 oraz 29 grudnia 2004 r. sygn. akt XVII Amc 22/04 51 jako abuzywne uznano m.in. postanowienie regulaminu: - Allegro nie ponosi odpowiedzialności za ewentualne przypadkowe lub pomyłkowe usunięcie aukcji lub zawieszenia lub zamknięcia konta Użytkownika. (...) Usunięte aukcje nie mogą zostać przywrócone. - Allegro nie ponosi odpowiedzialności za ewentualne utrudnienia lub niemożność realizacji aukcji wynikające z przyczyn technicznych. - Allegro, jego przedstawiciele oraz pracownicy zwolnieni są z wszelkiej odpowiedzialności wynikłej lub związanej z jakąkolwiek aukcją. - Wszelkie spory związane z usługami świadczonymi przez Allegro na podstawie niniejszego regulaminu będą rozstrzygane przez polskie sądy powszechne właściwe ze względu na siedzibę QXL Poland sp. z o.o. Wnioski Konkludując tą część rozważań wskazać należy, iż w masowym obrocie konsumenckim wykorzystanie wzorców umownych, regulaminów czy ogólnych warunków umów jest zjawiskiem powszechnym wynikającym ze jego specyfiki i powtarzalności. Podstawy regulacji opisane w pierwszej części rozważań, stanowiły równocześnie istotny argument implementacyjny, poza zobowiązaniami wynikającymi z Aktu Stowarzyszeniowego, dla polskiego ustawodawcy. Istniejący przed podjęciem działań 50 Radca Prawny 2004/4/109 - t