Kapitał ludzki i społeczny regionu łódzkiego. - Raport z badań ankietowych na reprezentatywnej próbie mieszkańców województwa łódzkiego

Transkrypt

1 Projekt Kapitał ludzki i społeczny jako czynniki rozwoju regionu łódzkiego współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Kapitał ludzki i społeczny regionu łódzkiego - Raport z badań ankietowych na reprezentatywnej próbie mieszkańców województwa łódzkiego Moduł II Koordynator: prof. dr hab. Paweł Starosta Autorzy: Prof. dr hab. Paweł Starosta Prof. dr hab. Ewa Malinowska Prof. dr hab. Ewa Rokicka Dr Paweł Daniłowicz Dr Agnieszka Michalska-Żyła Mgr Kamil Brzeziński Mgr Ilona Celej Mgr Krystyna Dzwonkowska-Godula Mgr Emilia Garncarek Mgr Bartłomiej Przybylski 1

2 Spis treści: Rozdział I Paweł Daniłowicz, Paweł Starosta, Cel i metodologia badań surveyowych zasobów kapitału ludzkiego i społecznego w województwie łódzkim.. 3 Rozdział II Paweł Starosta, Sieciowy komponent kapitału społecznego.. 11 Rozdział III Kamil Brzeziński, Zaufanie jako komponent kapitału społecznego.. 36 Rozdział IV Agnieszka Michalska-Żyła, Normy współpracy i poczucie bezpieczeństwa jako komponent kapitału społecznego Rozdział V Bartłomiej Przybylski, Wykształcenie jako komponent kapitału ludzkiego Rozdział VI Ewa Rokicka, Sytuacja pracy i kwalifikacje zawodowe. 73 Rozdział VII Bartłomiej Przybylski, Znajomość prawa jako element kompetencji obywatelskich Rozdział VIII Krystyna Dzwonkowska-Godula, Emilia Garncarek, Ewa Malinowska, Subiektywna ocena swego stanu zdrowia oraz wyglądu Rozdział IX Krystyna Dzwonkowska-Godula, Ewa Malinowska, Ocena równości i nierówności szans życiowych, zawodowych i obywatelskich ze względu na płeć Rozdział X Ilona Celej, Ewa Malinowska, Orientacje osobowościowe mieszkańców województwa łódzkiego Zakończenie 2

3 Paweł Starosta Paweł Daniłowicz Rozdział I Cel i metodologia badań surveyowych zasobów kapitału ludzkiego i społecznego w woj łódzkim 1.1 Wstęp Współczesne koncepcje rozwoju struktur społeczno przestrzennych zasadniczo odchodzą od ujęcia koncentrującego uwagę wyłącznie na klasycznych ekonomicznych czynnikach wzrostu jak siła robocza, kapitał finansowy czy zasoby naturalne. Coraz większą uwagę zwraca się natomiast na jakość czynników ludzkich funkcjonujących w danym środowisku. Prace R.Putnama (2008), R. Floridy (2010) i wielu innych badaczy dostarczają argumentów na rzecz uwzględniania jakości środowiska społecznego jako czynnika stymulującego rozwój miast i aglomeracji. Już w latach siedemdziesiątych ekonomiści amerykańscy (G.Becker 1974, T.W Schulz 1982) zwrócili uwagę na znaczenie kapitału ludzkiego jako czynnika rozwoju ekonomicznego. W latach późniejszych koncepcja ta była rozwijana między innymi przez F. Welcha. W latach dziewięćdziesiątych A. Sen ( 1993, 1998) i M. Nussbaum(1992) rozwijają, nieco szerszą zakresowo w stosunku do kapitału ludzkiego i odmienną w kategoriach funkcji, koncepcję capabilities obejmującą zbiór normatywnych i empirycznych zasad będących podstawą dla oceny jakości życia. W tym ujęciu zarówno pojęcie rozwoju uległo poszerzeniu o kategorie pozaekonomiczne jak też czynniki determinujące rozwój nie są redukowane do atrybutów ekonomicznych. W latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych w pracach Bourdieu (1986), Colemana(1994) i Lina(2001) odnajdujemy inspiracje do uwzględniania zasobów kapitału społecznego w analizach zróżnicowania społecznego. Natomiast zupełnie ostatnio prace M.Woolcocka (1998) Halprena (2005), R. Floridy(2010) eksponują doniosłość połączenia klasycznych determinant wzrostu ekonomicznego jakimi są nowoczesne technologie ze społecznymi podstawami organizacji społecznej i umiejętnościami jednostek zawartych w kapitałach ludzkich i społecznych. Cytowani Autorzy wskazują, iż wyższe możliwości rozwojowe osiągają te struktury społeczne, które zapewniają równocześnie wysoki poziom organizacyjnej spójności oraz wysoki poziom synergii (Woolcock 1998, Halpren 2005). Co więcej, postulaty uwzględnienia atrybutów jednostkowych i społecznych w problematyce rozwoju zawarte są nie tylko w propozycjach teoretycznych, ale również w wytycznych polityki społecznej sformułowanej przez oficjalne gremia Unii Europejskiej. Wśród nich do priorytetów należy Program Strategii Lizbońskiej przyjęty w 2000 roku Przez Radę Europejską, zakładający ustanowienie w Zjednoczonej Europie najbardziej konkurencyjnej gospodarki opartej na wiedzy oraz Program Operacyjny Kapitał Ludzki zatwierdzony przez Komisję Europejską w 2007 roku. W obydwu tych dokumentach eksponuje się znaczenie kapitału ludzkiego jako czynnika wzrostu gospodarczego i kluczowego elementu polityki społeczno-ekonomicznej krajów członkowskich UE. Niektóre kraje Europejskie jak np. Irlandia (Haynes 2004) uwzględniają w swoich planach rozwoju regionalnego nie tylko czynniki kapitału ludzkiego co jest pewnym standardem ale również kapitału społecznego. Również analizy empiryczne procesów rozwojowych. potwierdził również doniosłość znaczenia kapitału społecznego dla 3

4 Wyniki badań J.F Helliwella i R. Putnama (1994) w odniesieniu do społeczeństwa włoskiego oraz S. Kancka (2002) w odniesieniu do 46 krajów generalnie potwierdzają trafność sugestii teoretycznych Woolcocka i Halprena. Podobne sugestie wynikają z analiz M. Raisera (2008) w odniesieniu do 21 krajów postsocjalistycznych z Europy Środkowo Wschodniej. Autor konkluduje, iż niski poziom zaangażowania obywatelskiego i słabo rozwinięte społeczeństwo obywatelskie stanowią istotnie przeszkody w procesie transformacji. W szczególności zidentyfikowano istotne poparcie dla poglądu,iż społeczne i biznesowe sieci powiązań redukują transakcyjne koszty, a zatem zapewniają zarówno bezpośrednie ekonomiczne korzyści dla członków sieci jak i bardziej ogólne korzyści dla społeczeństwa (Raiser 2008; 507). W Polsce analizy J.J Sztaudyngera (2007) ujawniają istotny wpływ zmiennych kapitału społecznego na prognozowane tempo rozwoju ekonomicznego. Nie ulega zatem wątpliwości, iż współczesne analizy potencjałów rozwojowych różnych struktur społecznych powinny uwzględniać zasoby zarówno kapitału ludzkiego jak i społecznego. Jednakże dotychczasowe badania koncentrują się głównie albo na skali makro czyli kraju albo na skali mikro czyli rodziny i gospodarstwa domowego. Znacznie mniej uwagi poświęca się natomiast mezzo poziomowi organizacji społecznej. Nie znaczy to jednak,że tego typu analizy nie są zupełnie podejmowane. W pierwszym dziesięcioleciu dwudziestego pierwszego wieku opublikowano w Polsce kilka pozycji szacujących kapitał społeczny poszczególnych miejscowości czy gmin (Trutkowski, Frykowski Starosta, Frykowski Jażdżewska, Pionierskie opracowania w odniesieniu do zasobów kapitału ludzkiego w skali regionu przeprowadzono w roku 2006 dla woj. Dolnośląskiego. Próby określenia poziomu kapitału ludzkiego i społecznego zostały podjęte również w odniesieniu do woj. łódzkiego. Należy wymienić tu cenne opracowania Urzędu Statystycznego w Łodzi Potencjał społeczno-ekonomiczny powiatów w województwie łódzkim w latach autorstwa A.Mikulca (2008) oraz pracy Kapitał Ludzki w województwie łódzkim w latach wykonanej pod red. A. Jaeschke (2010). Potencjał kapitału ludzkiego i społecznego miasta Łodzi szacowany był również dwukrotnie w ekspertyzach firmy Price Water House Coopers z roku 2007 i Jednakże cecha specyficzną cytowanych opracowań jest bazowanie głównie na oficjalnych, łatwo dostępnych, tzw. twardych danych statystycznych. Z tych to względów charakterystyka kapitałów dokonywana jest zasadniczo na poziomie całego województwa lub dużego miasta. Co więcej, charakterystyki odnoszące się do środowiska społecznego przedstawione w odniesieniu do poszczególnych powiatów w opracowaniu Potencjał społeczno-ekonomiczny powiatów informują raczej o infrastrukturze instytucjonalnej, a nie o cechach samego środowiska. Ze względu na specyfikę danych nie uwzględnia się zasadniczo zasobów, które można zidentyfikować na poziomie jednostkowym. Ponadto o ile charakterystyki poziomu zbiorowości odpowiadają wymogom formułowanym w teorii kapitału ludzkiego o tyle nie odpowiadają teorii kapitału społecznego. W dotychczasowych badaniach kapitał ludzki najczęściej redukowany jest do zasobów siły roboczej, a kapitał społeczny do liczby uczestniczących w zachowaniach wyborczych i liczby zarejestrowanych w danej jednostce terytorialnej stowarzyszeń lub instytucji. Aby zatem bardziej kompleksowo oszacować potencjał kapitału ludzkiego i społecznego należy uzupełniać dane już istniejące, danymi pochodzącymi z badań surveyowych lepiej charakteryzujących zasoby indywidualne kapitałów. a po drugie, wskaźniki poszczególnych kapitałów, zwłaszcza kapitału społecznego należy lepiej powiązać z istniejącymi koncepcjami teoretycznymi. Województwo łódzkie jest regionem administracyjnym plasującym się na piątym- siódmym miejscu, w skali kraju, w rożnych rankingach szacujących poziom rozwoju ekonomicznego i jakości życia. Charakteryzuje się korzystną lokalizacją przestrzenną oraz znaczącym potencjałem ekonomicznym i intelektualnym który został zidentyfikowany i sklasyfikowany w wielu rożnych ekspertyzach. Co więcej, na podstawie niektórych analiz statystycznych ( Jaeschke, 2010)można wnosić,że pozycja ta w odniesieniu do kapitału ludzkiego w skali kraju jest nawet nieco wyższa i pozwala na plasowanie naszego regionu na trzecim miejscu w kraju. Niemniej jednak w skali Europy należymy do kategorii regionów najbiedniejszych, a niektóre ważne parametry oceny poziomu kapitału ludzkiego takie jak nakłady na 4

5 oświatę jednostek samorządu terytorialnego, przeciętny poziom uzyskiwanych dochodów na mieszkańca czy wskaźniki umieralności na główne choroby cywilizacyjne plasują nas na ostatnich pozycjach w kraju. Równie niskie pozycje zajmuje nasz region ze względu na takie charakterystyki kapitału społecznego jak poziom frekwencji wyborczej czy liczba zarejestrowanych stowarzyszeń. W sumie z powyższych analiz wynika,że jesteśmy starzejącym się regionem, nieźle wykształconym, o niskiej atrakcyjności rynku pracy i relatywnie niewysokim poziomie uzyskiwanych dochodów, oraz o wysokim odsetku umieralności na choroby cywilizacyjne, znacznej bierności społecznej ale relatywnie bezpiecznym. Wskazane dominujące cechy naszego regionu wskazują zatem na konieczność stałego monitorowania zasobów kapitałowych w celu odpowiedniego ich wykorzystywania w polityce regionalnej. 1.2 Cele badania, hipotezy i charakterystyka problematyki badań. Wykorzystując i nieco modyfikując propozycje Florydy (2009) będziemy zatem zmierzać w naszym badaniu do osiągnięcia trzech zasadniczych celów. 2.1 Celem pierwszym jest zdiagnozowanie indywidualnych zasobów kapitału ludzkiego i społecznego w skali całego woj. Łódzkiego. 2.2 Celem drugim jest wykazanie zróżnicowania poziomów kapitału ludzkiego i społecznego w poszczególnych powiatach woj. łódzkim 2.3 Wreszcie celem trzecim jest ukazanie związków zachodzących pomiędzy zasobami kapitału ludzkiego i społecznego a płcią badanych respondentów i ich wykształceniem. Stosownie do sformułowanych pytań problemowych przyjęto następujące hipotezy wyjściowe, które poddane zostaną weryfikacji empirycznej. H1 Poziomy kapitału ludzkiego i społecznego w woj łódzkim charakteryzować się będą różnymi wielkościami. Potencjał kapitału ludzkiego będzie większy aniżeli kapitału społecznego. H2. Zasoby kapitału ludzkiego i społecznego są wysoce zróżnicowane pomiędzy poszczególnymi powiatami woj. łódzkiego. Wyższe zasoby kapitału ludzkiego i społecznego są w powiatach miejskich natomiast niższe w powiatach wiejskich. H3 Wyższymi zasobami kapitału ludzkiego i społecznego dysponować będą mężczyźni aniżeli kobiety oraz częściej osoby z wykształceniem wyższym aniżeli z podstawowym. Zgodnie z przyjętymi pytaniami problemowymi zmienną wyjaśnianą w naszym badaniu są zasoby kapitału ludzkiego i społecznego. Zgodnie z powszechnie obowiązującymi ustaleniami zawartymi w literaturze przedmiotu przez kapitał rozumiemy taką wartość, która spełnia dwa warunki. Po pierwsze może ona podlegać konwersji w inną wartość oraz po drugie, jej zastosowanie powinno zmierzać do pojawienia się efektu dodanego czyli takiej korzyści, która nie wstąpiłaby w przypadku gdyby dana wartość nie została wprowadzona do systemu wymiany społecznej. Jak pisze Coleman (1994:304) kapitał społeczny zabezpiecza osiągniecie celów, które nie mogłyby być osiągnięte w przypadku jego absencji lub też mogłyby być osiągnięte ale po znacznie wyższych kosztach W literaturze socjologicznej i ekonomicznej wymienia się różne typy kapitałów. Ze względu na funkcję można mówić o kapitale wewnątrzgrupowym, międzygrupowym (Putnam 2008) i łączącym (Woolcock 1998). Ze względu na kryterium dysponowania Lin (2001) wyróżnia wyłącznie kapitał ludzki i społeczny. Ten pierwszy pozostaje w wyłącznej dyspozycji jednostki. Ten drugi nie jest natomiast indywidualnie posiadanym dobrem ale zasobami dostępnymi poprzez bezpośrednie i pośrednie więzi (Lin 2001;56). Zgodnie z propozycjami J.Colemana (1994) i Putnama(2008), ze względu na genezę powstawania możemy wyróżnić trzy typy kapitałów. Kapitał fizyczny, kapitał ludzki oraz kapitał 5

6 społeczny. Boudrieu (1992) dodaje ponadto kapitał kulturowy. Zatem kapitał fizyczny postaje na skutek przekształceń dokonywanych przez człowieka w środowisku naturalnym. Kapitał ludzki jest efektem kształtowania naszej osobowości, natomiast kapitał społeczny powstaje w wyniku interakcji podejmowanych przez poszczególne jednostki i grupy. Natomiast kapitał kulturowy jest zbiorem norm i wartości zinternalizowanych przez jednostkę w procesie socjalizacji i wychowania. Jak łatwo zauważyć pomimo analitycznych rozróżnień poszczególne typy kapitałów są zjawiskami niełatwo poddającymi się obserwacji. Najbardziej uchwytny pod tym względem jest bez wątpienia kapitał fizyczny, nieco mniej kapitał ludzki, a najmniej uchwytny jest kapitał społeczny. Innymi słowy kapitały ludzki i społeczny są możliwe do empirycznego uchwycenia poprzez zastosowanie odpowiednich wskaźników inferencyjnych. W naszych analizach koncentrujemy się wyłącznie na kapitale ludzkim i społecznych. Pewne elementy kapitału kulturowego w rozumieniu Bourdieu wprowadzono do koncepcji kapitału społecznego. Zgodnie z literaturą przedmiotu przez kapitał ludzki będziemy rozumieć ogół dyspozycji osobowościowych, wiedzy i umiejętności jakimi dysponuje dana jednostka oraz potencjału zawartego w każdym człowieku, określającym zdolności do pracy, adaptacji do zmian w otoczeniu, oraz możliwości kreacji nowych rozwiązań a zatem są to wszelkie zasoby, którymi dysponuje jednostka ludzka jako indywiduum, i które : a/ mogą być przez jednostkę wykorzystywane w procesie uczestnictwa społecznego, tzn. we wszelkich rolach społecznych, w różnych typach aktywności; b/ odpowiednio zainwestowane umożliwiają podwyższenie pozycji społecznej jednostki oraz poprawę jakości życia jednostki; c/ zbiorowości zapewniają określoną pozycję społeczno-ekonomiczną na rynku ponadlokalnym oraz znaczenie polityczne w strukturach wyższego rzędu; W skład tych dyspozycji wchodzą zarówno pewne właściwości ludzkiego organizmu, ludzkiej psychiki jak i ról społecznych jakie jednostka odtwarza w różnych kręgach i środowiskach społecznych. Nasze stanowisko wykracza zatem swoim zakresem poza wąskie rozumienie kapitału ludzkiego jako siły roboczej. Jest też nieco szersze aniżeli to zaproponowane przez Ministerstwo Rozwoju Regionalnego( 2007) które koncentruje się na trzech elementach: zasobach wiedzy, umiejętnościach oraz zdrowiu. Nawiązuje raczej do A. Sena (1993) koncepcji capabilities ( Robeyns 2005) Operacyjnymi wskaźnikami kapitału ludzkiego w naszym badaniu będą zatem: - subiektywna ocena stanu zdrowia mieszkańców woj. łódzkiego, - charakterystyka cech psychicznych mieszkańców mierzonych odpowiednim psychotestem, - charakterystyka poziomu i kierunków wykształcenia mieszkańców woj. łódzkiego, - umiejętności i kompetencje obywatelskie, - wzory przebiegu karier i dynamika pełnionych ról zawodowych, - wzory i pełnienie ról determinowanych płcią, - subiektywnie definiowana jakość życia mieszkańców woj. łódzkiego. Literatura przedmiotu zawiera wiele propozycji w odniesieniu do charakterystyki indywidualnych zasobów kapitału społecznego. W naszych badaniach pod tym pojęciem rozumieć będziemy zbiór zasobów niematerialnych wytworzonych w procesie interakcji jakimi dysponuje jednostka w określonej sytuacji społecznej (Halpren 2005). Jak pisze Putnam (2008;33) kapitał społeczny odnosi się do powiązań miedzy jednostkami-sieci społecznych, norm wzajemności oraz wyrastającego z nich zaufania. Zgodnie z powyższa sugestią w analizach empirycznych uwzględniamy tylko te komponenty kapitału społecznego, które uznaje się za czynniki konstytutywne tego zjawiska. Do nich zaliczyć należy : 6

7 - gęstość i zakres utrzymywanych sieci interakcji społecznych - poziom zaufania społecznego zarówno zgeneralizowanego, poziomego jak i pionowego oraz - stopień podzielania norm społecznych związanych ze współpracą, dobrem wspólnym, demokracją oraz podmiotowością jednostek w danym społeczeństwie lub danej grupie społecznej. Kapitał społeczny to zatem pojęcie wielowymiarowe. Konsekwencją przyjęcia takiego podejścia jest możliwość skonstruowania syntetycznej skali kapitału społecznego na której można lokować każdą ze zbadanych jednostek. Podejmując próbę budowy takiej skali przyjmujemy, że podwymiary kapitału społecznego (zaufanie, normy i sieci) to zmienne porządkowe. Zatem odpowiednie konfiguracje wartości tych zmiennych tworzą kolejne jej stopnie. Każdemu z badanych respondentów można więc, ze względu na uzyskane od niego informacje, przypisać odpowiednie miejsce na skali kapitału społecznego. Co oczywiste, sprawę istotną jest rozstrzygnięcie czy zmienne tworzące taką skalę mają taka sama wagę dla jej rekonstrukcji. Literatura przedmiotu daje, jak się wydaje, przekonującą odpowiedź na tak postawione pytanie. Otóż cechami konstytutywnymi w przypadku kapitału społecznego jest, jak na to wskazują liczne badania, sieci powiązań oraz podzielanie norm, zaufanie jest rodzajem dopełnienia tego pojęcia. Nasza rekonstrukcja skali respektując zatem to ustalenie uczyniła ze zmiennych, sieci, zaufanie i podzielanie norm podstawę do budowania syntetycznej skali kapitału społecznego. Podobnie jak kapitał społeczny potraktowaliśmy kapitał ludzki traktując go również jako pojęcie wielowymiarowe w którego skład wchodzą takie zmienne jak: poziom osiągniętego wykształcenia, doskonalenie zawodowe (odbywane kursy) oraz stan zdrowia. W przypadku kapitału ludzkiego mamy ponadto do czynienia z dwiema jego odmianami. Jeżeli przyjmiemy najogólniejszą definicję tego pojęcia to łatwo zauważyć, że jedną z jego odmian jest kapitał potencjalny, drugą zaś rzeczywisty. Umiejętności nabyte są bowiem jedynie tym co może być, chodź niekiedy nie jest, wykorzystane a tym samym użyteczne społecznie. Podobnie rzecz ma się z kapitałem społecznym. Nie zawsze bowiem wysoki poziom integracji wewnętrznej i zewnątrzgrupowej oraz respektowanie norm stanowią wystarczającą przesłankę do osiągnięcia sukcesu. Innymi słowy posiadanie pewnych umiejętności i stanów organizacji społecznej staje się kapitałem tylko wtedy kiedy przynosi wartość dodaną. To co jest treścią niniejszego raportu to raczej charakterystyka potencjalnych zasobów a nie charakterystyka kapitału jako takiego. Niemniej jednak cytowane wcześniej badania wykazują, iż zasadne jest wnioskowanie o zasobach samego kapitału na podstawie jego uchwytnego empirycznie potencjału. 1.3 Poziomy analizy, badane jednostki i narzędzia gromadzenia danych Aby osiągnąć zamierzone cele przeprowadzono analizę na dwóch poziomach. Poziom pierwszy odnosi się do analizy zasobów mieszkańców woj łódzkiego poziom drugi odnosić się będzie do analizy zasobów wybranych typów kategorii społecznych czyli płci i wykształcenia oraz struktur społecznoprzestrzennych czyli powiatów. Badaniami objęto losowo wybranych mieszkańców woj. Łódzkiego. W celu osiągnięcia zadowalającego stopnia reprezentatywności wykorzystano peselowskie operaty losowania oraz realizacje próby badawczej w liczbie 2009 respondentów. Podstawowym narzędziem zbierania informacji był wywiad kwestionariuszowy uwzględniający pytania odnoszące się zarówno do zmiennych zależnych jak i niezależnych. W trakcie wywiadu proszono także respondentów o samodzielne wypełnienie dwóch testów psychologicznych Jednym z nich był IPP, a drugim NEO FFI autorstwa P.Costy i R.McCrae a zaadaptowany przez P. Szczepaniaka, M. Śliwińską J. Strelaua i B. Zawadzkiego. Wywiad kwestionariuszowy zawierał w sumie 155 pytań, z czego wygenerowano 578 zmiennych pierwotnych. Zaprezentowany w raporcie materiał stanowi zatem jedynie część zgromadzonych danych. 7

8 1.4 Przebieg i organizacja badania. Realizacja badania terenowego przebiegała w dwu fazach: pierwsza z nich to badania wstępne, druga zaś zasadnicze. Badania wstępne podzielone zostały z kolei na dwa etapy. Pierwszy z nich to rekonesans czy używając innego określenia zwiad badawczy, a więc badanie o charakterze merytorycznym. Jego celem było dostarczenie dodatkowej wiedzy, która stała się podstawą do formułowania dodatkowych hipotez i precyzacji pytań problemowych. Drugi krok to pilotaż, czy pretest, a więc badanie metodologiczne, które było narzędziem sprawdzenia poprawności metodologicznej, przygotowanego w fazie koncepcyjnej, narzędzia badawczego (kwestionariusza wywiadu). W tej fazie zrealizowano 80 wywiadów pilotażowych. Były one przeprowadzone przez członków zespołu badawczego, studentów doktorantów Instytutu Socjologii UŁ oraz osoby stale współpracujące z Instytutem Socjologii UŁ w roli ankieterów badań sondażowych. Zarówno rekonesans badawczy jak i pilotaż zrealizowano na próbach celowych, a przy doborze respondentów kierowano się trzema kryteriami: wiekiem, wykształceniem i miejscem zamieszkania. Dokonując sprawdzenia narzędzia dobraliśmy celowo najtrudniejszych potencjalnie respondentów, a więc słabo wykształconych, starszych i mieszkających głównie na obszarach wiejskich po to, aby przeprowadzony test przebiegał w teoretycznie najtrudniejszych warunkach. W rezultacie opracowania materiałów empirycznych z badań wstępnych, które sprowadziło się między innymi do przeformułowania niektórych pytań, przygotowania dodatkowych instrukcji dla ankieterów oraz rezygnacji z wielu pytań po to aby pytania były zrozumiałe, a długość wywiadu nie przekraczała bariery wyrozumiałości respondenta, przygotowaliśmy ostateczną wersję kwestionariusza wywiadu. Przed rozpoczęciem badania zasadniczego przeprowadzono szkolenie wszystkich biorących w nim udział ankieterów. Wizyty ankieterów były poprzedzone listami zapowiednimi. Badanie zasadnicze przeprowadzono od roku do roku. W wyniku przeprowadzonego przetargu badania terenowe realizowała w całości firma ARC Rynek i Opinia z siedzibą w Warszawie. Autorzy badania uczestniczyli w szkoleniu ankieterów oraz w działaniach kontrolnych. Badanie zrealizowano na losowej próbie adresowej mieszkańców woj. łódzkiego w wieku lat. Innymi słowy badaniami objęto wyłącznie mieszkańców w tzw. wieku produkcyjnym oraz późnym przedprodukcyjnym. Zrezygnowano z badania osób w wieku poprodukcyjnym, ze względu na ich relatywnie mniejsze zaangażowanie w procesy rozwojowej. Próbę losową adresową 6000 mieszkańców uzyskano z łódzkiego, regionalnego banku danych. W sumie zrealizowano docelową próbę 2005 wywiadów przy równoczesnym wyczerpaniu wszystkich dostarczonych adresów. Zatem na każde 3 osoby umieszczone w liście adresowej tylko z jedną udało się z sukcesem przeprowadzić wywiad. Podstawowymi przyczynami niedostępności były nieaktualne dane zawarte w liście adresowej oraz odmowy udzielenia wywiadu. Należy podkreślić, iż w oficjalnych bankach danych widnieją nazwiska osób, które formalnie zamieszkują pod danym adresem, a faktycznie są nieobecne z powodu wyjazdu do pracy w innej miejscowości, a nawet kraju na dłuższy okres czasu. Nie bez znaczenia dla wysokiego odsetka odmów i ogólnej niedostępności respondentów był z pewnością świąteczno-noworoczny termin realizacji badania oraz fakt, że samo badanie dotyczyło osób w wieku produkcyjnym a zatem najbardziej obciążonych praca i innymi obowiązkami. 1.5 Charakterystyka próby i ocena uzyskanych danych. Zebrane materiały poddane zostały dwóm odmianom kontroli: terenowej i nie terenowej. Terenowa metoda kontroli polegała na nawiązaniu ponownego kontaktu telefoniczny z respondentem i sprawdzeniu pobytu ankietera pod wskazanym adresem oraz uzyskaniu informacji o fakcie przeprowadzenia wywiadu. Tę formę realizowano z użyciem oprogramowania do badań CATI (Voxco Interwiever) i objęto nią 347 respondentów co stanowi 17,3 % ogółu próby docelowej. Nieterenowa metoda kontroli polegała z kolei na weryfikacji zapisów w kwestionariuszach pod kątem logiki oraz ich 8

9 kompletności. Te formę działań kontrolnych przeprowadzano dwuetapowo pierwszą fazę oceny dokonywał wyznaczony pracownik firmy realizującej badania, a drugą członkowie zespołu badawczego. W wyniku przeprowadzenia działań kontrolnych 168 wywiadów przeprowadzonych w pierwszej fazie realizacji zostało wykluczonych ze względu na wysoką niekompletność danych lub ze względu na inne błędy ankieterskie. W ich miejsce zrealizowano wywiady z rezerwowej listy adresowej w tych samych miejscowości, w których realizowano wywiady z listy podstawowej. Wśród ogółu badanych były 1172 kobiety co stanowi 58,5% próby oraz 832 mężczyzn co stanowi 41,5% ogółu próby. Porównanie z oficjalnymi danymi przygotowanymi przez Urząd Statystyczny w Łodzi wskazuje na 7,6% nadreprezentację kobiet i równocześnie 7,6% niedoreprezentowanie mężczyzn w naszej próbie. Jest to konsekwencją zarówno większej skłonności kobiet do udzielania wywiadów jak i większą ruchliwością przestrzenną mężczyzn i ich obiektywną niedostępnością pod wskazanym adresem. Populacja woj. łódzkiego w wieku lat w roku 2010 liczyła mieszkańców. Tabela 1. Badani w poszczególnych powiatach Powiaty Liczebności w próbie Odsetki próbie w Liczebności populacji w Odsetki populacji w 1.Bełchatowski 85 4, ,7 2.Brzeziński 29 1, ,2 3.Kutnowski 83 4, ,0 4.Łaski 41 2, ,0 5.Łęczycki 40 2, ,0 6.Łowicki 55 2, ,1 7.Łódzki Wschodni 48 2, ,7 8.M. Łódź , ,4 9.Opoczyński 30 1, ,0 10.Pabianicki 109 5, ,7 11.Pajęczański 43 2, ,0 12.M.Piotrków 86 4, ,1 13. Piotrkowski 71 3, ,5 14. Poddębicki 26 1, ,6 15.Radomszczański 146 7, ,5 16.Rawski 42 2, ,9 17.Sieradzki 98 4, ,6 18.M.Sierniewice 18 0, ,0 19.Skierniewicki 52 2, ,4 20.Tomaszowski 64 3, ,7 21.Wieluński 66 3, ,0 9

10 22.Wieruszowski 34 1, ,6 23.Zduńskowolski 50 2, ,7 24.Zgierski 130 6, ,4 Ogółem , ,0 W badanej próbie największą populację stanowili mieszkańcy Łodzi (27,9% )oraz powiatów radomszczańskiego(7,2%) oraz zgierskiego (6,5%), podczas gdy najmniejszą populacją są mieszkańcy Skierniewic (0,9%) oraz powiatów poddębickiego (1,3%) i brzezińskiego(1,4%). W układzie jednostek terytorialnych nadreprezentowani są mieszkańców powiatu radomszczańskiego, miejskiego piotrkowskiego oraz pabianickiego. Natomiast wyraźnie są niedoreprezentowani mieszkańcy miastapowiatu Skierniewice, powiatów opoczyńskiego, tomaszowskiego oraz w niewielkim (3%) zakresie również mieszkańcy Łodzi. W podziale na wieś i miasto struktura naszej próby nie odbiega zasadniczo od struktury populacji województwa albowiem w próbie odsetek mieszkańców miast wynosi 62% podczas gdy w populacji wynosi ona 65%. Biorąc pod uwagę kategorie wykształcenia należy odnotować, iż wśród badanych respondentów najwięcej było osób z wykształceniem średnim ukończonym osoby, co stanowi 39% ogółu próby, a najmniej z wykształceniem gimnazjalnym 64 osoby co stanowi 3,2 % ogółu badanych. Tabela 2. Struktura badanych według poziomów wykształcenia Poziom wykształcenia Liczebności Odsetki w próbie Odsetki wg.bael Podstawowy ,3 25,4 Zasadniczy. Zaw ,4 22,6 Średni ,2 34,7 Wyższy ,8 17,4 Ogółem ,0 100,0 Należy podkreślić, że do kategorii osób z wykształceniem wyższym zaliczono zarówno tych respondentów, którzy uzyskali stopień licencjata(4,6) jak i magistra ( 13,2%). Natomiast do kategorii osób z wykształceniem podstawowym wliczono respondentów,którzy deklarowali wykształcenie nieukończone średnie ( 3,3%), podstawowe ukończone (11,5%), podstawowe nieukończone (0,5%) jak i gimnazjalne.(3,2%). Ze względu na brak danych porównawczych trudno natomiast ocenić adekwatność struktury próby pod względem wykształcenia. Można to uczynić jedynie poprzez odwołanie się do innych badań,które przeprowadzona w IV kwartale 2010 roku. Mamy tu na uwadze badania BAEL-u, które mają za zadanie monitorowanie sytuacji na rynku pracy. Jak wynika z tabeli 2 struktura naszej próby pod względem wykształcenia wskazuje na 7% niedoreprezentowanie populacji z wykształceniem podstawowym i podobną nadreprezentację osób z wykształceniem średnim. Najprawdopodobniej jest to konsekwencja również 7% nadreprezentacji kobiet. 10

11 Paweł Starosta Rozdział II Sieciowy komponent kapitału społecznego 2.1 Wstęp Zdecydowana większość definicji kapitału społecznego traktuje sieci kontaktów społecznych jako podstawowa cechę tego zjawiska. Poczynając od klasycznej definicji Loury ( 1977), poprzez określenia Bourdeiu(1992), Colemana(1994), Putnama i wielu innych zwraca się uwagę, iż kapitał społeczny jest zbiorem zasobów powstających w wyniku utrzymywania sieci kontaktów społecznych w jakie włączona jest jednostka zarówno wewnątrz jak i zewnątrz danej grupy. Jak pisze Bourdieu (1992:119) kapitał społeczny jest sumą potencjalnych i realnych zasobów, które pozwalają jednostce czy grupie na posiadanie trwałej sieci mniej lub bardziej zinstytucjonalizowanych relacji znajomości i uznania Podobnie rzecz ujmuje Coleman(1994:302) pisząc jak inne formy kapitału, kapitał społeczny zawiera się w strukturze relacji zachodzących pomiędzy osobami i wśród osób oraz Putnam (2008;33) konstatując iż Podczas gdy kapitał fizyczny odnosi się do przedmiotów fizycznych, a kapitał ludzki do właściwości jednostek, kapitał społeczny odnosi się do powiązań między jednostkami-sieci społecznych, norm wzajemności oraz wyrastającego z nich zaufania Dla niektórych badaczy, zwłaszcza tych o strukturalnej orientacji,sieci społeczne są nie tylko ważnym, ale w gruncie rzeczy jedynym komponentem kapitału społecznego. Daje temu wyraz Lin (2001;55) stwierdzając że Teoria kapitału społecznego skupia się na zasobach zawartych w sieci relacji podmiotu oraz na tym jak dostęp do tych zasobów oraz ich użycie przynosi korzyści działaniom jednostek i dalej kapitał społeczny składa się z zasobów zawartych w sieci czy związkach podmiotu (2001:56). Idea traktowania zasobów powstających w wyniku kontaktów społecznych jako źródła osiągania korzyści indywidualnych i grupowych nie jest oczywiście czymś nowym. Co najmniej od czasu opublikowania artykułu przez M. Granovettera (1974) wiadomo, że jakość środowiska i powiązania personalne jednostki są w wielu przypadkach czynnikami przesadzającymi o sukcesie lub porażce życiowej. Granovetter formułując hipotezę siły słabych więzi zwrócił uwagę, że liczne nawet przelotne kontakty z wieloma różnymi jednostkami dają potencjalnie większe szanse rozwojowe aniżeli kurczowe trzymanie się kilku partnerów. Jego hipoteza zbudowana była na przekonaniu, że wielość partnerów oznacza multiplikację zasobów, a zatem im większa ilością partnerów jednostka dysponuje, tym potencjalnie ma większy dostęp do bardziej zróżnicowanej puli zasobów, które z kolei może wykorzystywać dla własnych celów poprzez związki z poszczególnymi partnerami. W ten sposób jednostka może pomnażać nie tylko zasoby informacji,które mogą być odpowiednio wykorzystane ale również swoje umiejętności, które przynoszą bardziej namacalne zyski. Hipoteza Granovettera obciążona jest jednak pewnym błędem albowiem mechanicznie zakłada,że wzrost liczby partnerów prowadzi do wzrostu liczby potencjalnych zasobów. Nie uwzględnia zatem zróżnicowania puli posiadanych zasobów przez poszczególnych partnerów interakcji. Innymi słowy Autor nie docenia sytuacji, kiedy zasoby są nierównomiernie rozłożone pomiędzy różnych partnerów. W przypadku skrajnej ich koncentracji może to prowadzić do sytuacji, że utrzymywanie silnych więzi z jednym partnerem dysponującym dużą ilością zróżnicowanych zasobów jest korzystniejsze aniżeli utrzymywanie kontaktów z 10 partnerami dysponującymi niewielkimi i niezbyt zróżnicowanymi zasobami. Pomimo pewnych uwag krytycznych hipoteza Granovettera podobnie jak inne prace z zakresu teorii wymiany i analizy sieciowej stały się podstawą do strukturalnych analiz kapitału społecznego. Wspólnym ich założeniem jest przekonanie, że utrzymywanie rozległych sieci kontaktów społecznych sprzyja generalnie uzyskiwaniu lepszej pozycji w strukturze społecznej. 11

12 W analizach empirycznych kładzie się akcent na trzy zasadnicze właściwości sieci kontaktów na wielkość sieci, jej dostępność oraz, jakość. Przez wielkość rozumiemy liczbę partnerów, z którymi dana jednostka pozostaje w bliskich relacjach społecznych., przez dostępność rozumiemy dystans dzielący jednostkę od partnera interakcji w kategoriach oddalenia przestrzennego, natomiast przez jakość rozumiemy poziom wykształcenia jakim dysponują partnerzy interakcji. Zakładamy bowiem, że im wyższe wykształcenie tym większy potencjał sieci jako źródła osiąganych korzyści. Wyniki badan empirycznych wskazują, że z punktu widzenia kapitału społecznego trzy typy sieci odgrywają zasadniczą role w kształtowaniu potencjalnych możliwości jednostki. Są to sieci kontaktów przyjacielskich, sieci kontaktów rodzinnych oraz powiązania jednostki w ramach struktur stowarzyszeniowych. 2.2 Sieci kontaktów przyjacielskich W naszym badaniu pytaliśmy respondentów między innymi o liczbę przyjaciół, z którymi utrzymywali kontakty w ostatnim roku, o wykształcenie przyjaciół, ich miejsce zamieszkania, a także o świadczenie pomocy w ramach kręgów przyjacielskich. Analiza danych empirycznych wskazuje, że ok. 13,% mieszkańców woj. łódzkiego deklarowało, iż nie posiada w swoich kręgach znajomościowych osób, które można nazwać przyjaciółmi. Nie dysponujemy odpowiednimi danymi porównawczymi dla woj. łódzkiego jako całości, odnoszącymi się do lat wcześniejszych. Niemniej jednak, jeśli porównamy ten wynik z rezultatami innych badań empirycznych przeprowadzonych wcześniej w różnych miejscowościach naszego kraju to nasuwa się wniosek o istotnym zmniejszaniu się kręgów przyjacielskich. Wcześniejsze analizy wskazywały na 5-7% odsetek osób całkowicie wykorzenionych z relacji przyjacielskich. Aktualnie liczba ta ulegla wyraźnemu zwiększeniu. Najwięcej mieszkańców województwa ( 30%) deklarowało utrzymywanie związków z dwoma przyjaciółmi, 19 % z trzema przyjaciółmi, a 18 % z jednym przyjacielem.ok.8% deklarowało utrzymywanie kontaktów z 4 przyjaciółmi. Łatwo zatem zauważyć, iż sieci przyjacielskie mieszkańców naszego województwa nie są zbyt rozległe ograniczają się na ogół do kontaktów z 2-3 osobami. Ta dominująca liczebność kręgów wykazuje pewną stabilizację co najmniej od końca lat siedemdziesiątych. Tabela 1 Średnie wielkości kręgów przyjacielskich w poszczególnych powiatach. Powiaty Średnia liczba przyjaciół netto* N Średnia liczba Przyjaciół brutto** N Bełchatowski 2,7 75 2,4 85 Brzeziński 1,7 25 1,5 29 Kutnowski 3,4 56 2,3 83 Łaski 3,0 38 2,8 41 Łęczycki 3,4 34 2,9 40 Łowicki 2,4 51 2,3 55 Łódzki wsch. 2,6 44 2,4 48 m. Łódź 2, ,4 560 Opoczyński 2,2 29 2,1 30 Pabianicki 3,4 91 2,9 109 Pajęczański 2,3 35 1,

13 m. Piotrków 2,4 74 2,1 86 Piotrkowski 2,0 60 1,7 71 Poddębicki 2,9 25 2,8 26 Radomszczański 2, ,2 145 Rawski 3,7 38 3,4 42 Sieradzki 2,4 87 2,2 98 m. Skierniewice 2,5 18 2,2 18 Skierniewicki 3,0 47 2,7 52 Tomaszowski 2,2 56 1,9 64 Wieluński 4,4 63 4,2 66 Wieruszowski 2,4 41 3,6 34 Zduńskowolski 3,4 40 2,0 50 Zgierski 3, ,3 130 Ogółem 2, , *dane zawarte w kolumnie tabeli odnoszą się tylko do tych respondentów,którzy zadeklarowali utrzymywanie kontaktów z co najmniej 1 przyjacielem. ** dane zawarte w kolumnie odnoszą się do ogółu badanych respondentów w danym powiecie Jeśli pominiemy 13% populację osób deklarujących nieposiadanie przyjaciół, która jest relatywnie najliczniejsza w powiatach kutnowskim(30%), pajęczańskim(19%), radomszczańskim(19%) i zduńskowolskim(18%) to okazuje się, że najliczniejsze kręgi przyjacielskie netto występują wśród mieszkańców powiatów wieluńskiego (4,4 partnera), rawskiego(3,7) zgierskiego(3,6) zduńskowolskiego (3,4), kutnowskiego(3,4), łęczyckiego(3,4)i pabianickiego (3,4). Natomiast najmniej liczne kręgi przyjacielskie zidentyfikowano w powiatach ; brzezińskim(1,7), piotrkowskim(2,0), opoczyńskim(2,2) oraz tomaszowskim (2,2). Jeśli uwzględnić natomiast wszystkich badanych respondentów łącznie z tymi, którzy deklarowali brak przyjaciół to okazuje się, że najliczniejsze kręgi przyjacielskie występują w powiatach wieluńskim (4,2), wieruszowskim(3,6) rawskim (3,4), zgierskim(3,3) natomiast kręgi najmniej liczne w powiatach brzezińskim(1,5), piotrkowskim(1,7), pajęczańskim (1,8), oraz tomaszowskim (1,9). Innymi słowy w pierwszej grupie powiatów mamy do czynienia z największym ilościowym zakorzenieniem społecznych,a grupie drugiej z najwyższym poziomem wykorzenienia. Pod względem wykształcenia ( Tabela 2) najliczniejsze kręgi przyjacielskie netto odnotowano wśród respondentów z wykształceniem gimnazjalnym-(3,3 partnera w kręgu) oraz z wykształceniem wyższym( 3,0 partnerów w kręgu).natomiast najmniej liczne wśród respondentów z wykształceniem podstawowym(2,6) i zasadniczym zawodowym (2,8). 13

14 Tabela 2. Średnie wielkości kręgów przyjacielskich a poziom wykształcenia badanych. Poziom wykształcenia Średnia liczba przyjaciół netto* N Średnia liczba Przyjaciół brutto** N Podstawowe 2, ,1 309 Gimnazjalne 3,3 61 3,1 64 Zas.Zawodowe 2, ,3 427 Średnie 2, ,5 846 Wyższe 3, ,8 359 Ogólem 2, , *dane zawarte w kolumnie tabeli odnoszą się tylko do tych respondentów,którzy zadeklarowali utrzymywanie kontaktów z co najmniej 1 przyjacielem. ** dane zawarte w kolumnie odnoszą się do ogółu badanych respondentów w danym powiecie Zaprezentowane dane potwierdzają tendencje zaobserwowana w wielu badaniach, iż liczebności kręgów przyjacielskich systematycznie powiększają się wraz z poziomem wykształcenia. Jest to związek istotny statystycznie na poziomie p =0,01 ale niezbyt silny. Liniowość związku zakłócona jest wyraźnie wysoką liczebnością kręgów dla osób z wykształceniem gimnazjalnym. Jednakże sytuacja ta nie powinna stanowić zaskoczenia ponieważ respondenci z wykształceniem gimnazjalnym to w naszej próbie przede wszystkim młodzi mieszkańcy województwa w wieku lat. Młodzież na ogół traktuje kategorie związków przyjacielskich w sposób bardziej otwarty aniżeli osoby w wieku dorosłym i tym samym deklaruje większą liczbę posiadanych przyjaciół. Przeprowadzone badanie ujawniło ponadto, że mężczyźni dysponują nieco bardziej licznymi kręgami przyjacielskimi aniżeli kobiety. Wynika to oczywiście z większej aktywności zawodowej mężczyzn w stosunku do kobiet. To umożliwia im nawiązywanie większej liczby więzi przyjacielskich ze współpracownikami i kolegami. Tabela 3. Średnie wielkości kręgów przyjacielskich a płeć badanych. Płeć Średnia liczba przyjaciół netto* N Średnia liczba Przyjaciół brutto** N Kobieta 2, , Mężczyzna 3, ,6 832 Ogółem 2, , *dane zawarte w kolumnie tabeli odnoszą się tylko do tych respondentów,którzy zadeklarowali utrzymywanie kontaktów z co najmniej 1 przyjacielem. ** dane zawarte w kolumnie odnoszą się do ogółu badanych respondentów w danym powiecie Jednakże różnice pomiędzy średnimi wielkościami kręgów przedstawicieli obydwu płci nie są istotne statystycznie. 14

15 Przejdźmy zatem do zaprezentowania potencjału wykształcenia kręgów przyjacielskich w poszczególnych powiatach województwa łódzkiego. Każdy z respondentów proszony był o podanie poziomu wykształcenia jego co najwyżej 6-ciu najbliższych przyjaciół. Należy dodać,że tylko 3,5% ogółu badanych deklarowało utrzymywanie kontaktów z 7 i więcej przyjaciółmi. Poziom wykształcenia każdego z partnerów interakcji w kręgu przyjaciół kodowany był na skali od 1- podstawowe, 2- zasadnicze zawodowe, 3- średnie, 4- nieukończone wyższe do 5 ukończone wyższe. Tabela 4. Średni poziom wykształcenia w kręgach przyjacielskich badanych Powiaty Średni poziom wykształcenia N Bełchatowski 3,0 75 Brzeziński 2,4 25 Kutnowski 2,8 56 Łaski 3,4 38 Łęczycki 3,1 30 Łowicki 3,2 51 Łódzki wsch. 3,5 44 m. Łódź 3,3 483 Opoczyński 3,0 29 Pabianicki 3,0 89 Pajęczański 3,1 35 m. Piotrków 3,1 74 Piotrkowski 3,1 59 Poddębicki 2,2 25 Radomszczański 2,9 117 Rawski 2,7 38 Sieradzki 3,2 87 m. Skierniewice 3,3 16 Skierniewicki 2,9 47 Tomaszowski 2,6 56 Wieluński 2,6 63 Wieruszowski 2,0 34 Zduńskowolski 3,4 40 Zgierski 3,0 117 Ogółem 3,

16 Dane zawarte w tabeli 4 wyraźnie wskazują, że w kręgach przyjacielskich, badanych mieszkańców woj. łódzkiego przeciętne wykształcenie utrzymuje się na poziomie wykształcenia średniego ukończonego. Poziom zróżnicowania kręgów pod tym względem jest jeszcze niższy aniżeli w przypadku liczebności kręgów sąsiedzkich. Kręgi o najniższym wykształceniu, nie przekraczającym edukacji na poziomie zasadniczej szkoły zawodowej wystąpiły w pow. wieruszowskim, poddębickim i brzezińskim. Z kolei jednostkami terytorialnymi o najwyższym poziomie wykształcenia kręgów są powiaty; łódzki wschodni, łaski, zduńskowolski, miejski łódzki i miejski skierniewicki. Można zatem skonstatować, że kręgi przyjacielskie w wymienionych pięciu powiatach są znacznie lepszym rezerwuarem potencjalnych zasobów społecznych dla osiągania sukcesu przez osoby w nich funkcjonujące aniżeli kręgi przyjacielskie w innych jednostkach terytorialnych naszego województwa. Tabela 5. Średni poziom wykształcenia w kręgach przyjacielskich a wykształcenie respondentów. Poziom wykształcenia Średni poziom wykształcenia kręgu Odchylenie standardowe N Podstawowe 2,2, Gimnazjalne 1,6, Zas.Zawodowe 2,5, Średnie 3,2, Wyższe 4,2, Ogółem 3,0 1, Wyniki zawarte w tabeli 5 ujawniają istotne statystycznie zróżnicowanie wykształcenia w kręgach przyjacielskich ze względu na poziom wykształcenia badanych. I tak przeciętne wykształcenie w kręgu respondentów z wykształceniem podstawowym oscyluje wokół wykształcenia zasadniczego zawodowego. Podobnie jest w przypadku respondentów z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Z kolei respondenci z wykształceniem średnim funkcjonują w kręgach o również średnim poziomie wykształcenia, a respondenci z wykształceniem wyższym funkcjonują prawie wyłącznie w kręgach osób z wykształceniem wyższym. W sumie można skonstatować wysoki poziom homogeniczności kręgów przyjacielskich wśród mieszkańców woj. łódzkiego ze względu na ich, poziom wykształcenia. Jest to istotny dowód, potwierdzający tendencje do zamykania się kręgów struktury społecznej po okresie przemian transformacyjnych. Istnieje w tym przypadku istotny statystycznie(p=,000) i wysoki poziom korelacji ( r=,591) pomiędzy poziomem wykształcenia respondenta, a poziomem wykształcenia jego przyjaciół. Tabela 6. Średni poziom wykształcenia w kręgach przyjacielskich a płeć badanych. Płeć Średni poziom wykształcenia Odchylenie standardowe N Kobieta 3,1 1, Mężczyzna 2,9 1, Ogółem 3,0 1,

17 Nie stwierdzono natomiast istotnych statystycznie różnic w poziomach wykształcenia kręgów przyjacielskich kobiet i mężczyzn, chociaż zaobserwowano, iż partnerzy w kręgach przyjacielskich kobiet są nieco lepiej wykształceni aniżeli partnerzy w kręgach mężczyzn. Kręgi mężczyzn są też nieco bardziej różnorodne pod względem poziomu wykształcenia podczas gdy kręgi kobiet są bardziej homogeniczne. Warto też podkreślić, iż różnorodność kręgów przyjacielskich ze względu na płeć respondentów jest nieco wyższa aniżeli ze względu na ich wykształcenie. Przejdźmy teraz do innego wymiaru charakterystyki kręgów przyjacielskich, a mianowicie ich zróżnicowania lub jednorodności ze względu na dystans przestrzenny dzielący partnerów sieci. Każdy z badanych charakteryzował miejsce zamieszkania poszczególnych przyjaciół w następujących kategoriach; 1- w sąsiedztwie, 2- w tej samej miejscowości, 3- w sąsiedniej miejscowości, 4- gdzie indziej w województwie, 5- poza województwem kraju,6- zagranicą Tabela 7. Średni przestrzenny zasięg kręgów przyjacielskich w powiatach woj. łódzkiego Powiaty Średni zasięg przestrzenny Odchylenie standardowe N Bełchatowski 2,3, Brzeziński 2,1, Kutnowski 2,0, Łaski 2,5, Łęczycki 1,7, Łowicki 2,4, Łódzki wsch. 2,7 1, m. Łódź 2,0, Opoczyński 2,4 1, Pabianicki 2,2, Pajęczański 2,8 1, m. Piotrków 2,1, Piotrkowski 2,1, Poddębicki 2,2, Radomszczański 2,4, Rawski 2,2, Sieradzki 2,4, m. Skierniewice 2,7 1, Skierniewicki 2,4 1, Tomaszowski 1,9, Wieluński 2,1, Wieruszowski 1,6,

18 Zduńskowolski 2,9 1, Zgierski 2,3, Ogółem 2,2, Dane zawarte w tabeli 7 wskazują na bardzo ograniczony, pod względem przestrzennym, zasięg funkcjonowania kręgów przyjacielskich. W skali całego województwa na ogół nie wykraczają one poza granice miejscowości zamieszkania respondenta. Społeczeństwo woj. łódzkiego, jest zatem na wskroś strukturą lokalną w niewielkim stopniu wykraczającym poza granice własnych opłotków. Co więcej, obserwujemy wysoki poziom homogeniczności w tym względzie. Najbardziej lokalne a nawet sublokalne (sąsiedzkie) są kręgi przyjacielskie w powiatach wieruszowskim, łęczyckim i tomaszowskim. Co ciekawe lokalizm, sprowadzający się do utrzymywania kontaktów przyjacielskich prawie wyłącznie w granicach miejscowości zamieszkania charakteryzuje również mieszkańców Łodzi i Piotrkowa Trybunalskiego. Najbardziej ponadlokalni, ale nie przekraczający granic sąsiednich miejscowości w relacjach przyjacielskich są mieszkańcy powiatów; zduńskowolskiego, pajęczańskiego oraz miejskiego skierniewickiego. Stwierdzone wzory dyslokacji przestrzennej kręgów przyjacielskich w niczym nie przypominają zatem sugestii zawartych w tezach zwolenników o postępującym wykorzenieniu przestrzennym. Uzyskane rezultaty potwierdzają natomiast oczywisty związek większego zasięgu przestrzennego relacji przyjacielskich z ich większą różnorodnością pod tym względem. Tabela 8. Średni przestrzenny zasięg kręgów przyjacielskich w województwie łódzkim a wykształcenie respondentów. Poziom wykształcenia Średni zasięg przestrzenny Odchylenie standardowe N Podstawowe 1,8, Gimnazjalne 1,9, Zas.Zawodowe 2,0, Średnie 2,2, Wyższe 2,6 1, Ogółem 2,2, Ze względu na poziom wykształcenia respondentów zaobserwowano istotną statystycznie (p=,000) ale niezbyt silną korelację(r=,259) pomiędzy zasięgiem przestrzennym kręgów przyjacielskich a wykształceniem badanych.okazuje się, że przy dominującym trendzie w województwie do lokowania przyjaźni w najbliższej okolicy, najbardziej lokalni są respondenci z wykształceniem podstawowym, a najmniej lokalni mieszkańcy z wykształceniem wyższym. Jednakże jak wykazują dane zawarte w tabeli 8 różnice zasięgu przestrzennego kręgów przyjacielskich pomiędzy poszczególnymi kategoriami wykształcenia nie są znaczące. Nie ma natomiast istotnych statystycznie różnic pomiędzy zasięgiem przestrzennym kręgów kobiet i mężczyzn. Warto jednakże zauważyć, że kręgi kobiet są nieco bardziej lokalne aniżeli kręgi mężczyzn. Świadczy to o rosnącej ruchliwości przestrzennej kobiet, która powoli ale systematycznie zaczyna się uwalniać od lokalnej przestrzeni. Trend odwrotny zaczyna się natomiast zarysowywać wśród mężczyzn. 18

19 Tabela 9. Średni przestrzenny zasięg kręgów przyjacielskich według płci badanych. Płeć Średni zasięg przestrzenny Odchylenie standardowe N Kobieta 2,2, Mężczyzna 2,1, Ogółem 2,2, Z punktu widzenia teorii kapitału aspołecznego istotne jest ustalenia zakresu wzajemnej pomocy i wsparcia w jakim jednostki mogą liczyć na swoich przyjaciół. W naszych badania pytaliśmy zarówno o wsparcie materialne jak i niematerialne jakie respondent otrzymał od któregoś z przyjaciół w ostatnim roku. W ten sposób można określić funkcję kręgów społecznych. Analiza danych wskazuje, że ok.43 % badanych nie doświadczyło żadnej formy pomocy ze strony swoich przyjaciół. W tej puli mieści się13% tych, którzy deklarują, iż nie mają przyjaciół. A zatem 30 % badanej populacji stanowią mieszkańcy, którzy deklarowali utrzymywanie więzi przyjacielskich ale którzy albo nie otrzymali pomocy albo też o taką pomoc nie prosili. Tylko 3,6 % doświadczało wyłącznie pomocy materialnej, a 22,1% wyłącznie pomocy niematerialnej od swoich przyjaciół. Natomiast, aż 31% otrzymało zarówno pomoc materialną jak i niematerialną. Można zatem skonstatować, że w sumie aż dwie trzecie badanych doświadczyło ze strony swoich przyjaciół jakiejś formy pomocy. Kręgi przyjacielskie wydają się zatem być istotnymi kręgami różnorodnego wsparcia. Tabela 10. Doświadczanie pomocy w kręgach przyjacielskich według powiatów. Powiaty Brak pomocy Pomoc w 1 formie Pomoc w 2 formach N Odsetki Bełchatowski 48,2 32,9 18, Brzeziński 24,1 44,8 31, Kutnowski 33,7 16,9 49, Łaski 61,0 14,6 24, Łęczycki 30,0 45,0 25, Łowicki 41,8 49,1 9, Łódzki wsch. 39,6 31,3 29, m. Łódź 35,0 28,4 36, Opoczyński 40,0 50,0 10, Pabianicki 56,0 26,6 17, Pajęczański 37,2 34,9 27, m. Piotrków 45,3 7,0 47, Piotrkowski 76,1 16,9 7, Poddębicki 69,2 11,5 19, Radomszczański 55,2 9,7 35, Rawski 16,7 35,7 47,

20 Sieradzki 62,2 28,6 9, m. Skierniewice 72,2 22,2 2, Skierniewicki 48,1 38,5 13, Tomaszowski 73,4 17,2 9, Wieluński 7,6 6,1 86, Wieruszowski 5,9 2,9 91, Zduńskowolski 76,0 8,0 16, Zgierski 24,6 42,3 33, Ogółem 43,0 25,7 31, Z danych zamieszczonych w tabeli 10 wynika, wysoki poziom zróżnicowania funkcji kręgów przyjacielskich. I tak w powiecie wieluńskim, wieruszowskim a także w znacznie mniejszym stopniu kutnowskim i rawskim dominują funkcje pomocowe, obejmujące zarówno pomoc materialną jak i niematerialną. W powiatach brzezińskim, łęczyckim,łowickim, opoczyńskim oraz zgierskim dominuje wyraźnie funkcja pomocowa ale odnosząca się tylko do jednej z form a mianowicie pomocy niematerialnej, Z kolei w powiatach bełchatowskim, łaskim, pabianicki, piotrkowskim, poddębickim, radomszczańskim, miejskim skierniewickim, tomaszowskim, i zduńskowolskim wyraźnie dominuje ekspresyjna funkcja kręgów przyjacielskich ponieważ w ich ramach nie dochodzi na ogół do różnych form wspomagania. W pozostałych powiatach udział wyróżnionych funkcji pozostaje względnie równomierny. Nie ulega zatem wątpliwości, że kręgi przyjacielskie w coraz większym zakresie tracą obowiązującą w przeszłości funkcję pomocową i stają się raczej kręgami wyrażania opinii poglądów i demonstrowania różnorodnych postaw. Tabela 10. Doświadczanie pomocy w kręgach przyjacielskich a poziom wykształcenia respondentów Wykształcenie Brak pomocy Pomoc w 1 formie Pomoc w 2 formach N Odsetki Podstawowe 42,7 20,4 36, Gimnazjalne 43,8 35,9 20, Zas.Zawodowe 48,5 22,2 29, Średnie 41,7 25,4 32, Wyższe 39,6 33,1 27, Ogółem 43,0 25,7 31, Funkcje kręgów przyjacielskich w niewielkim stopniu (chociaż istotnie statystycznie) są natomiast zróżnicowane ze względu na poziom wykształcenia badanych. Najbardziej pomocowy, w obydwu formach, charakter kręgów występuje wśród osób z wykształceniem podstawowym natomiast najmniej pomocowy wśród mieszkańców z wykształceniem zasadniczym zawodowym. Wbrew przypuszczeniom, respondentów z wykształceniem wyższym nie charakteryzuje ani najwyższy poziom uczestnictwo w kręgach pomocowych ani też w kręgach ekspresyjnych. 20

21 Ze względu na płeć, nie ma istotnych statystycznie różnic co do funkcji kręgów przyjacielskich. Kobiety i mężczyźni w podobnym zakresie uczestniczą w wyróżnionych typach kręgów przyjacielskich. Warto jednak zaznaczyć, iż w kręgach przyjacielskich kobiety częściej doświadczają pomocy zarówno materialnej jak i niematerialnej. Mężczyźni uczestniczą w kręgach mniej nieco bardziej licznych ale bardziej lokalnych, mniej wykształconych i w mniejszym stopniu zorientowanych na udzielanie pomocy. Tabela 11. Doświadczanie pomocy w kręgach przyjacielskich a płeć badanych Płeć Brak pomocy Pomoc w 1 formie Pomoc w 2 formach N Odsetki Kobiety 41,3 25,1 33, Mężczyźni 45,3 26,6 28, Ogółem 43,0 25,7 31, Sieci kontaktów rodzinnych Obok sieci przyjacielskich, powiązania i sieci kontaktów rodzinnych odgrywają istotną rolę w kształtowaniu kapitału społecznego. Wcześniejsze badania wykazały, że właśnie więzy rodzinne stanowią istotny rezerwuar zasobów, z których może korzystać jednostka dla osiągnięcia indywidualnego sukcesu. Rodzina stanowiła też w przeszłości podstawową grupę wsparcia. Sieci kontaktów rodzinnych będziemy charakteryzować podobnie jak sieci kontaktów przyjacielskich. Przeanalizujemy zatem wielkość kręgów rodzinnych, poziom ich wykształcenia, dyslokację przestrzenną oraz funkcje jakie są w kręgach realizowane. Pytając o członków kręgów rodzinnych prosiliśmy o wskazanie tych bliższych i dalszych krewnych, którzy nie pozostają z respondentem we wspólnym gospodarstwie domowym. W skład tak rozumianych kręgów nie mogli zatem wejść współmałżonkowie, dzieci i rodzice zamieszkujący razem. Uzyskane dane wskazują, że sieci kontaktów rodzinnych są bardziej powszechne aniżeli powiązania przyjacielskie. Przeciętna liczebność kręgu rodzinnego wynosi 3,7 partnera podczas gdy ta sama wielkość dla kręgu przyjacielskiego 2,2 partnera. Niemniej jednak odsetek osób nieutrzymujących kontaktów z członkami rodzin (poza domownikami) jest dość znaczny i wynosi 7,7%. Dla 12% badanych krąg rodzinnych sieci kontaktów ogranicza się jedynie do 1 osoby dla dalszych 23,7% badanych do 2 osób, a dla kolejnych 20,7% do 3 osób. Jeśli uwzględnimy liczebności kręgów jedynie tych respondentów, którzy deklarowali utrzymywanie kontaktów rodzinnych co najmniej z jednym, krewnym to liczebności te są jeszcze wyższe. W tym drugim wariancie przeciętna liczba krewnych z którymi utrzymywano kontakty społeczne wzrasta do 4 partnerów i jest wyższa w stosunku do kręgów przyjacielskich o 1,2 partnera. Łatwo też zauważyć wyższy poziom zróżnicowania pomiędzy powiatami pod względem liczebności kręgów rodzinnych w porównaniu do sytuacji odnoszącej się do kręgów przyjacielskich. Najbardziej Liczne kręgi rodzinne funkcjonują w powiatach; pabianickim, wieluńskim wieruszowskim, łęczyckim i kutnowskim, natomiast najmniej liczne w powiatach; brzezińskim, piotrkowskim, łódzkim wschodni, tomaszowskim i skierniewickim. 21

22 Tabela 12. Średnie wielkości kręgów rodzinnych w poszczególnych powiatach. Powiaty Średnia liczba krewnych w kręgu netto* Odchyl. Standar. N Średnia liczba krewnych w kręgu brutto** Odchyl. Standar. N Bełchatowski 3,3 1, ,3 1, Brzeziński 1,7, ,6, Kutnowski 5,1 3, ,3 3, Łaski 4,1 1, ,7 2, Łęczycki 5,7 3, ,1 4, Łowicki 3,6 1, ,4 1, Łódzki wsch. 2,5 1, ,4 1, m. Łódź 3,1 2, ,8 2, Opoczyński 2,6 1, ,3 1, Pabianicki 9,1 5, ,4 5, Pajęczański 3,6 1, ,6 1, m. Piotrków 3,3 2, ,1 2, Piotrkowski 2,3 1, ,1 1, Poddębicki 3,8 1, ,8 1, Radomszczański 4,4 3, ,5 3, Rawski 4,0 2, ,4 2, Sieradzki 3,7 2, ,3 2, m. Skierniewice 4,0 2, ,0 2, Skierniewicki 2,7, ,6 1, Tomaszowski 2,6 1, ,5 1, Wieluński 7,4 5, ,3 5, Wieruszowski 5,5 3, ,5 3,440, 34 Zduńskowolski 3,1 2, ,9 2, Zgierski 4,8 4, ,6 4, Ogółem 4,0 3, ,7 3, *dane zawarte w kolumnie tabeli odnoszą się tylko do tych respondentów,którzy zadeklarowali utrzymywanie kontaktów z co najmniej 1 krewnym ** dane zawarte w kolumnie odnoszą się do ogółu badanych respondentów w danym powiecie 22

23 Warto też odnotować, istotną statystycznie (p=,000) i średnią co do siły korelację (r=,381) pomiędzy liczebnością kręgów przyjacielskich i rodzinnych. Oznacza to, że mieszkańcy naszego regionu, którzy mają liczniejsze kręgi rodzinne na ogół mają też liczniejsze kręgi przyjacielskie i odwrotnie. Relacje przyjacielskie nie stanowią zatem alternatywy dla relacji rodzinnych i odwrotnie. Tabela 13 Średnie wielkości kręgów rodzinnych a wykształcenie badanych. Wykształcenie Średnia liczba krewnych w kręgu netto* Odchyl. Standar. N Średnia liczba krewnych w kręgu brutto** Odchyl. Standar. N Podstawowe 3,7 3, ,2 3, Gimnazjalne 3,5 3, ,8 3, Zas.Zawodowe 3,9 3, ,6 3, Średnie 4,0 3, ,7 3, Wyższe 4,3 3, ,2 3, Ogółem 3,9 3, ,7 3, *dane zawarte w kolumnie tabeli odnoszą się tylko do tych respondentów,którzy zadeklarowali utrzymywanie kontaktów z co najmniej 1 krewnym ** dane zawarte w kolumnie odnoszą się do ogółu badanych respondentów w danym powiecie Pod względem wykształcenia zaobserwowano, podobnie jak w przypadku kręgów przyjacielskich,iż najmniej liczne kręgi rodzinne swą udziałem osób młodych z wykształceniem gimnazjalnym. W tej kategorii wielkość kręgów rodzinnych jest zbliżona do wielkości kręgów przyjacielskich. Jest to zrozumiałe albowiem w grupach młodzieżowych przyjaźnie rówieśnicze odgrywają często większą rolę aniżeli związki krwi. W stosunku do pozostałych kategorii wykształcenia zaobserwowano istotną statystycznie(p=,000), chociaż słabą korelację dodatnią(r=,085). Oznacza to relację typu; im wyższy poziom wykształcenia tym bardziej liczne kręgi rodzinne w ramach, których utrzymywane są kontakty społeczne. Jednakże związek ten odnosi się wyłącznie do wielkości kręgów rodzinnych ujętych brutto tzn. łącznie z tymi respondentami, którzy w ogóle nie utrzymują kontaktów rodzinnych poza członkami własnego gospodarstwa domowego. W przypadku kontaktów netto różnice pomiędzy poszczególnymi kategoriami wykształcenia nie są istotne statystycznie. Najliczniejsze kręgi rodzinne występują zatem wśród respondentów z wykształceniem wyższym (4,3 partnera), a najmniej liczne wśród osób z wykształceniem gimnazjalnym i podstawowym. Odpowiednio (3,5 partnera) i (3,7 partnera). Warto też zwrócić uwagę na mniejsze zróżnicowanie wielkości kręgów rodzinnych ze względu na poziom wykształcenia w porównaniu do różnic występujących pomiędzy poszczególnymi powiatami. Tabela 13 Średnie wielkości kręgów rodzinnych a płeć badanych. Płeć Średnia liczba krewnych w kręgu netto* Odchyl. Standar. N Średnia liczba krewnych w kręgu brutto** Odchyl. Standar. N Kobiety 4,0 3, ,7 3, Mężczyźni 3,9 3, ,6 3, Ogółem 4,0 3, ,6 3,

24 Nie stwierdzono natomiast istotnych statystycznie różnic pomiędzy wielkością kręgów rodzinnych kobiet i mężczyzn. Niemniej jednak, zarówno w obliczeniach brutto jak i netto kobiet mają nieco bardziej liczne kręgi rodzinne jak mężczyźni. Jest to zatem sytuacja odwrotna aniżeli w przypadku kręgów przyjacielskich, gdzie mężczyźni posiadali nie co bardziej liczne kręgi aniżeli kobiety. W konkluzji można skonstatować, że przy niewielkich różnicach. Mężczyźni nieco bardziej są zakorzenieni w sieciach przyjacielskich, a kobiety w rodzinnych. Przejdźmy zatem do zaprezentowania potencjału wykształcenia kręgów rodzinnych w poszczególnych powiatach województwa łódzkiego. Każdy z respondentów proszony był o podanie poziomu wykształcenia co najwyżej 7-miu krewnych, z którymi najczęściej się kontaktuje. Dodajmy, iż zgodnie deklaracjami ok. 9% respondentów posiadało kręgi rodzinne liczniejsze aniżeli 8 i więcej partnerów. Tabela 14. Średni poziom wykształcenia w kręgach rodzinnych badanych Powiaty Średni poziom wykształcenia Odchylenie Standardowe N Bełchatowski 2,8 1, Brzeziński 2,7 1, Kutnowski 2,6, Łaski 3,0, Łęczycki 2,5 1, Łowicki 3,4, Łódzki wsch. 3,1, m. Łódź 3,1, Opoczyński 2,4, Pabianicki 2,8, Pajęczański 3,0 1, m. Piotrków 2,8 1, Piotrkowski 2,8 1, Poddębicki 2,3, Radomszczański 2,8, Rawski 2,9, Sieradzki 3,2, m. Skierniewice 3,2 1, Skierniewicki 2,9, Tomaszowski 2,4, Wieluński 2,6, Wieruszowski 2,3,

25 Zduńskowolski 3,1, Zgierski 2,9, Ogółem 2,9, Dane zawarte w tabeli 14 wskazują, że przeciętne wykształcenie w kręgu rodzinnym mieszkańców województwa łódzkiego nie jest wysokie i nie osiąga poziomu wykształcenia średniego. Przeciętny poziom wykształcenia kręgów rodzinnych jest ponadto nieco niższy aniżeli kręgów przyjacielskich. Kręgi rodzinne są też bardziej homogeniczne aniżeli kręgi przyjacielskie pod względem wykształcenia. Niemniej jednak zaobserwowano istotną statystycznie(p=,000) i dość silną korelację dodatnią (r=,436) pomiędzy przeciętnym wykształceniem kręgu rodzinnego,a przeciętnym wykształceniem kręgu przyjacielskiego badanych. Oznacza to, że wzrost poziomu wykształcenia w jednym z typów sieci kontaktów implikuje również skłonność do wybierana w gronie drugiego kregu również partnerów z odpowiednio wyższym poziomem wykształcenia. Najwyższe, przeciętnie, wykształcenie w sieciach rodzinnych odnotowano w powiecie łowickim. Wyraźnie przekracza ono poziom wykształcenia średniego, a dalej w powiatach; sieradzkim, miejskim skierniewickim, zduńskowolskim, łódzkim wschodnim, łódzkim miejskim,łaskim i pajęczańskim. Natomiast najniższy poziom wykształceni zidentyfikowano w kręgach rodzinnych powiatów; wieruszowskiego, poddębickiego, tomaszowskiego i opoczyńskiego. W tej drugiej grupie przeciętne wykształcenie kręgu przekracza jednie w niewielkim stopniu poziom zasadniczego zawodowego. Analizy poziomu wykształcenia w kręgach rodzinnych ze względy na wykształcenie respondentów potwierdzają wcześniej zaobserwowaną tendencję wśród kręgów przyjacielskich, że osoby z wyższym poziomem wykształcenia na ogół w kręgach przekraczających wyraźnie poziom wykształcenia średniego, podczas gdy osoby z wykształceniem średnim funkcjonują w kręgach gdzie przeciętna sięga poziomu wykształcenia zawodowego, a w kręgach osób z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym przeciętny poziom wykształcenia kręgu jest niższy aniżeli wykształcenie zasadnicze zawodowe. Zaobserwowana tendencja jest istotna statystycznie (p=,000) o średnim poziomie siły zawiązku (r=,357). Tabela 15. Średni poziom wykształcenia w kręgach rodzinnych a wykształcenie badanych Wykształcenie Średni poziom wykształcenia Odchylenie Standardowe N Podstawowe 2,4, Gimnazjalne 2,6 1, Zas.Zawodowe 2,5, Średnie 3,0, Wyższe 3,5, Ogólem 2,9, Nie stwierdzono natomiast istotnego statystycznie związku pomiędzy płcią badanych a poziomem wykształcenia kręgów rodzinnych. Zarówno kręgi kobiet jak i mężczyzn charakteryzują się tym samym poziomem wykształcenia. Jest ono nieco niższe aniżeli wykształcenie średnie. 25

26 Tabela 16. Średni poziom wykształcenia w kręgach rodzinnych a płeć badanych Wykształcenie Średni poziom wykształcenia Odchylenie Standardowe N Kobieta 2,9, Mężczyzna 2,9, Ogółem 2,9, Przejdźmy teraz do charakterystyki kręgów rodzinnych ze względu na dystans przestrzenny dzielący partnerów sieci. Podobnie jak w przypadku kręgów rodzinnych,każdy z badanych charakteryzował miejsce zamieszkania poszczególnych krewnych w następujących kategoriach;1- w sąsiedztwie, 2- w tej samej miejscowości, 3- w sąsiedniej miejscowości, 4- gdzie indziej w województwie,5- poza województwem w kraju,6- zagranicą. Tabela 17. Średni przestrzenny zasięg kręgów rodzinnych w powiatach woj. łódzkiego Powiaty Średni zasięg przestrzenny Odchylenie standardowe N Bełchatowski 3,0, Brzeziński 3,1, Kutnowski 3,0, Łaski 3,1, Łęczycki 1,9, Łowicki 3,5, Łódzki wsch. 3,3 1, m. Łódź 2,6 1, Opoczyński 2,4, Pabianicki 2,6, Pajęczański 3,4 1, m. Piotrków 2,6, Piotrkowski 2,5 1, Poddębicki 2,8, Radomszczański 2,8, Rawski 2,7, Sieradzki 3,4, m. Skierniewice 2,9,

27 Skierniewicki 3,4, Tomaszowski 2,7 1, Wieluński 3,2, Wieruszowski 3,2, Zduńskowolski 3,0, Zgierski 2,8, Ogółem 2,8 1, Z danych zawartych w tabeli 17 wynika, że przestrzenny zasięg kręgów rodzinnych w regionie łódzkim, jest większy aniżeli kręgów przyjacielskich. O ile kręgi przyjacielskie w niewielkim stopniu wykraczały poza miejscowość zamieszkania respondenta( wskaźnik punktowy 2, 2) o tyle zasięg kręgów rodzinnych osiągnął wartości punktową 2,8. Oznacza objęcie zasięgiem sieci również sąsiedniej miejscowości zamieszkania. Jednakże pomimo tego, przestrzenny zasięg sieci kontaktów rodzinnych podobnie jak przyjacielskich jest wyraźnie lokalny. Najbardziej lokalni pod względem dystansu przestrzennego sieci rodzinnych są mieszkańcy powiatów; łęczyckiego opoczyńskiego i piotrkowskiego, pabianickiego i miejskiego piotrkowskiego. Natomiast najbardziej ponadlokalne kręgi rodzinne występują w powiatach; łowickim, pajęczańskim, sieradzkim i skierniewickim. Kręgi rodzinne mieszkańców Łodzi należą raczej do kategorii sieci lokalnych aniżeli ponadlokalnych. Jak z powyższego wynika, poziom homogeniczności kręgów rodzinnych pod względem lokalizacji przestrzennej jest wyższy aniżeli pod względem ich liczebności. Zaobserwowano również istotną statystycznie(p=,000) chociaż niezbyt silną (r=,176) i dodatnią korelację pomiędzy przeciętnym przestrzennym zasięgiem sieci kontaktów rodzinnych i przyjacielskich. Oznacza to tendencję typu;,że im dalszy zasięg kontaktów rodzinnych tym również dalszy zasięg kontaktów przyjacielskich i odwrotnie. Z kolei, tabela 18 wskazuje, że przestrzenna dyslokacja kręgów rodzinnych ze względu na wykształcenie badanych jest istotna statystycznie na poziomie (p=,01) ale bardzo słaba( r=,024) Tabela 18. Średni przestrzenny zasięg kręgów rodzinnych a wykształcenie badanych Wykształcenie Średni poziom wykształcenia Odchylenie Standardowe N Podstawowe 2,7, Gimnazjalne 2,8 1, Zas.Zawodowe 2,8, Średnie 2,9 1, Wyższe 2,9 1, Ogółem 2,8 1, Niemniej jednak można zaobserwować, zarysowującą tendencję, że im wyższy poziom wykształcenia tym większy zasięg przestrzenny kręgu. Okazało się również, że sieci kontaktów mężczyzn mają minimalnie większy zasięg aniżeli sieci kontaktów kobiet. Korelacja pomiędzy płcią a zakresem dyslokacji przestrzennej kręgów rodzinnych jest istotna statystycznie (p=,000) ale równocześnie słaba r=0,112). 27

28 Tabela 19. Średni przestrzenny zasięg kręgów rodzinnych a płeć badanych Wykształcenie Średni poziom wykształcenia Odchylenie Standardowe N Kobieta 2,8 1, Mężczyzna 2,9, Ogółem 2,8 1, Można zatem sformułować przypuszczenie,że w woj. łódzki. matrylokacja występuje nieco częściej aniżeli patrylokacja. Sugestia ta wymaga jednak dodatkowych badań i uzasadnień. W odniesieniu do kręgów rodzinnych, podobnie jak w przypadku sieci kontaktów przyjacielskich pytaliśmy o wsparcie materialne jak i niematerialne jakie respondenci otrzymują od członków rodziny, z którymi utrzymują kontakty. Pytanie to odnosiło się do tych członków rodziny badanych, którzy nie pozostawali z nimi we wspólnym gospodarstwie domowymi i którzy zostali zaliczeni do siedmiu osób z którymi nasi respondenci utrzymywali najczęstsze kontakty. Wyniki analiz statystycznych wskazują, że doświadczanie pomocy materialnej w ramach sieci rodzinnych jest zjawiskiem równie częstym jak w przypadku kręgów przyjacielskich. Warto też podkreślić, iż pomoc materialna jest doświadczana od mniejszej liczby członków rodziny natomiast pomoc niematerialna od nieco większej ilości partnerów w sieciach rodzinnych. Tabela 20. Doświadczanie pomocy w kręgach rodzinnych według powiatów. Powiaty Brak pomocy Pomoc w 1 formie Pomoc w 2 formach N Odsetki Bełchatowski 35,3 31,8 32, Brzeziński 10,3 37,9 51, Kutnowski 18,1 15,7 66, Łaski 58,5 22,0 19, Łęczycki 62,5 27,5 10, Łowicki 32,7 32,7 34, Łódzki wsch. 27,1 18,8 54, m. Łódź 29,1 21,3 49, Opoczyński 46,7 10,0 43, Pabianicki 63,3 20,2 16, Pajęczański 25,6 23,3 51, m. Piotrków 45,3 5,8 48, Piotrkowski 57,7 25,4 16, Poddębicki 61,5 15,4 23,

29 Radomszczański 44,8 20,0 35, Rawski 35,7 23,8 40, Sieradzki 57,1 32,7 10, m. Skierniewice 44,4 44,4 11, Skierniewicki 42,3 40,4 17, Tomaszowski 62,5 28,1 9, Wieluński 6,1 4,5 89, Wieruszowski 0,0 0,0 100, Zduńskowolski 72,0 14,0 14, Zgierski 32,3 33,1 34, Ogółem 38,4 22,4 39, W sumie około 38% mieszkańców naszego województwa nie doświadczało w ostatnim roku od partnerów sieci rodzinnych żadnej z dwóch form pomocy. Dodajmy, iż w tej liczbie znajduje 7,7 osób, które nie utrzymują kontaktów z członkami rodziny poza domownikami. A zatem, netto biorąc( bez osób nieposiadających odpowiednio sieci rodzinnych i przyjacielskich), odsetek niedoświadczających pomocy w tych kręgach jest taki sam i wynosi 30%. Około 15 % doświadczało jedynie pomoc niematerialną,a 7 % wyłącznie pomoc materialną ze strony sieci rodzinnych. Natomiast 39% badanych doświadczało pomocy od członków swojej rodziny w obydwu formach. Należy odnotować również istotna statystycznie(p=,000) i dość silną korelację (r=,472) pomiędzy udzielanymi formami pomocy w kręgach rodzinnych i przyjacielskich. Oznacza to, że funkcje wymienionych sieci społecznych nie różnią się zasadniczo. Mnie stanowią one alternatywnych pod względem funkcji kręgów społecznych, ale raczej kręgi powielające i poszerzające zakres istniejących już funkcji. Jednakże sieci rodzinne w większym stopniu (46%) aniżeli kręgi przyjacielskie (34%) są sieciami wspomagania materialnego aniżeli niematerialnego. Z tabeli 20 można wnioskować o istnieniu dużego zróżnicowania powiatów pod względem doświadczanych przez respondentów form pomocy w sieciach rodzinnych. I tak z jednej strony mamy powiaty, w których około 2/3 badanych nie doświadcza żadnych form pomocy. Do tej kategorii zaliczyć należy powiaty; zduńskowolski (72%),pabianicki(63,3%), łęczycki(62,5%), tomaszowski (62,5%) i poddębicki(61,5%). Z drugiej jednak strony, w niektórych powiatach jak np. w wieruszowskim(100,0%), wieluńskim(84,9%) i kutnowskim(66,3%) nasi respondenci deklarowali doświadczenie obydwu form pomocy w ramach sieci rodzinnych. Tabela 21. Doświadczanie pomocy w kręgach rodzinnych a poziom wykształcenia badanych Poziom wykształcenia Brak pomocy Pomoc w 1 formie Pomoc w 2 formach N Odsetki Podstawowe 38,2 17,8 44, Gimnazjalne 46,9 26,6 26, Zas.Zawodowe 40,5 21,8 33, Średnie 36,8 21,9 41, Wyższe 38,4 27,6 34, Ogółem 38,4 22,4 39,

30 Doświadczanie pomocy nie jest istotnie statystycznie skorelowane z wykształceniem badanych. Niemniej jednak warto odnotować, iż osoby z wykształceniem gimnazjalnym i zasadniczym zawodowym częściej niedoświadczają pomocy w sieciach rodzinnych aniżeli respondenci z wykształceniem podstawowym i wyższym. W przypadku pierwszej z wymienionych kategorii wykształcenia sytuacja wydaje się być zrozumiała. Należą bowiem do tej kategorii głównie ludzie młodzi, którzy pomoc otrzymują na ogół od rodziców mieszkających z nimi w tym samym gospodarstwie domowym. Tabela 22. Doświadczanie pomocy w kręgach rodzinnych a płeć badanych Płeć Brak pomocy Pomoc w 1 formie Pomoc w 2 formach N Odsetki Kobiety 35,2 21,7 43, Mężczyźni 42,8 23,6 33, Ogółem 38,4 22,4 39, Istotna statystycznie(p=,000), chociaż słaba, jest natomiast korelacja (V=,072) pomiędzy funkcjami pomocowymi kręgów rodzinnych, a płcią badanych. Okazuje się bowiem, iż kręgi kobiet są bardziej nastawione na pomoc swoim członkom aniżeli sieci mężczyzn. Kobiety częściej doświadczają od swoich partnerów interakcji pomocy w dwóch formach (43,1%)aniżeli mężczyźni (33,7%), a ponadto rzadziej pozbawiani są jakichkolwiek form pomocy (35,2%) aniżeli mężczyźni(42,8%). 2.4 Sieci kontaktów stowarzyszeniowych Obok rodziny i przyjaciół związki stowarzyszeniowe stanowią jeden z głównych elementów sieci społecznych wchodzących w skład kapitału społecznego. P. Paxton nazywa ten typ relacji związkami asocjatywnymi. Charakteryzują one zakorzenienie społeczne jednostek w dobrowolnych stowarzyszeniach, będących strukturalną podstawą społeczeństwa obywatelskiego. Przynależność do dobrowolnych organizacji jest też traktowana jako jeden z podstawowych wskaźników kapitału społecznego, albowiem wyraża ona skłonność do podmiotowego współdziałania z innymi ludźmi. W badaniach polskich socjologów szacuje się zakres przynależności do stowarzyszeń w przedziale 10-20% w zależności od przyjętych wskaźników i czasu badania. W społeczeństwach Europy Zachodniej i USA odsetki deklarujących przynależność są zdecydowanie wyższe. Szacuje się,że najwyższy odsetek przynależności (bez włączania przynależności do kościoła) występuje w społeczeństwach skandynawskich oraz w Holandii. Natomiast włączenie do pomiaru afiliacji kościelnej daje zdecydowane pierwszeństwo społeczeństwu USA. Znając niezbyt wysoki odsetek deklarujących przynależność do dobrowolnych organizacji w Polsce, w naszych badania pytaliśmy oddzielnie o afiliacje do partii politycznych, związków zawodowych oraz dobrowolnych stowarzyszeń. Nie pytaliśmy natomiast o przynależność do kościoła. W ramach pytania o przynależność do stowarzyszenia wyjaśniano natomiast,iż chodzi o przynależność do jakiegokolwiek stowarzyszenia, organizacji, towarzystwa, organizacji przykościelnej, komitetu społecznego czy ruchu społecznego. Z przeprowadzonych obliczeń statystycznych wynika, że tylko 7,7 % populacji województwa łódzkiego deklaruje formalne związki różnymi stowarzyszeniami, towarzystwami i komitetami partiami i związkami zawodowymi. Natomiast wśród ogółu zrzeszonych 1,2% deklarowało przynależność do partii politycznych, tylko 2,7 % ujawniło przynależność do związków zawodowych i 3,9% przynależność do różnych stowarzyszeń. 30

31 Odsetek należących do różnego rodzaju stowarzyszeń w woj. łódzkim jest zatem niewielki i plasuje się poniżej przeciętnej dla kraju. O ile nie stanowi zaskoczenia niski odsetek deklaracji związanych z przynależnością do partii politycznych i stowarzyszeń o tyle zaskoczeniem jest niewielki odsetek deklarujących przynależność do związków zawodowych. Jeśli jednak uwzględnimy kompletny upadek wielkich zakładów przemysłowych w naszym województwie i postępujący wzrost zatrudnienia w małych przedsiębiorstwach prywatnych, gdzie związki zawodowe nie istnieją to uzyskany wynik wydaje się być bardziej zrozumiały. Ze względu na niewielkie liczebności osób stowarzyszonych niecelowe wydaje się prezentowanie ich rozkładu w podziale na poszczególne typy organizacji. W dalszej prezentacji wyników posłużymy się zatem zmienną dychotomiczną dzielącą badaną próbę na tych, którzy nie należą do żadnej organizacji oraz tych, którzy należą do co najmniej jednego stowarzyszenia, partii politycznej lub związku zawodowego. Tabela 23. Odsetki należących i nienależących do stowarzyszeń i organizacji społeczno-politycznych Powiaty Należący Nie należący N Ogółem % Bełchatowski 89,4 10, ,0 Brzeziński 89,7 10, ,0 Kutnowski 94,0 6, ,0 Łaski 87,8 12, ,0 Łęczycki 92,5 7, ,0 Łowicki 96,4 3, ,0 Łódzki wsch. 95,8 4, ,0 m. Łódź 93,2 6, ,0 Opoczyński 96,7 3, ,0 Pabianicki 86,2 13, ,0 Pajęczański 79,1 20, ,0 m. Piotrków 98,8 1, ,0 Piotrkowski 97,2 2, ,0 Poddębicki 88,5 11, ,0 Radomszczański 97,2 2, ,0 Rawski 95,2 4, ,0 Sieradzki 88,8 11, ,0 m. Skierniewice 83,3 16, ,0 Skierniewicki 94,2 5, ,0 Tomaszowski 98,4 1, ,0 Wieluński 89,4 10, ,0 Wieruszowski 97,3 2, ,0 31

32 Zduńskowolski 94,0 6, ,0 Zgierski 93,8 6, ,0 Ogółem 93,0 7, ,0 Dane zwarte w tabeli 23 wskazują, przy ogólnej mizerii sieci powiązań organizacyjnych relatywnie niezła sytuacja występuje w powiatach; pajęczańskim(20,9%), miejskim skierniewickim (16,7%), pabianickim (13,8%), łaskim (12,2%) poddębickim(11,5%), sieradzkim (11,2%), wieluńskim i bełchatowskim po (10,6%) oraz brzezińskim (10,3%). Łatwo zauważyć, że w kategorii najbardziej aktywnych powiatów pod względem przynależności organizacyjnej zdecydowaną większość stanowią jednostki z podregionu sieradzkiego. Na przeciwnym biegunie plasują się powiaty, w których odsetek należących nie przekracza 5% badanych respondentów. Do tej najmniej aktywnej kategorii należy zaliczyć takie jednostki terytorialne jak; powiat tomaszowski(1,6%), wieruszowski (2,7), radomszczański (2,8%), piotrkowski (2,8%), opoczyński( 3,3%), łowicki (3,6%) oraz rawski (4,8%). Większość w tej kategorii stanowią jednostki subregionu piotrkowskiego. W sumie, niski poziom aktywności stowarzyszeniowej w układzie przestrzennym, jest przede wszystkim konsekwencją niskiego poziomu zorganizowania społecznego mieszkańców Łodzi oraz mieszkańców subregionu piotrkowskiego. Tabela 24. Odsetki należących i nienależących do stowarzyszeń i organizacji społeczno-politycznych a wykształcenie badanych Wykształcenie Należący Nie należący N Ogółem % Podstawowe 96,1 3, ,0 Gimnazjalne 100,0 0, ,0 Zas.Zawodowe 95,1 4, ,0 Średnie 94,3 5, ,0 Wyższe 83,6 16, ,0 Ogólem 93,0 7, ,0 Uzyskane wyniki potwierdzają natomiast dobrze znaną tezę, że najwyższy poziom przynależności organizacyjnej występuje wśród osób z wykształceniem wyższym,a najniższy wśród osób z wykształceniem podstawowym. Warto podkreślić,że wykształcenie wyższe prawie trzykrotnie zwiększa poziom powiązań ze stowarzyszeniami i organizacjami. Istnieje w tym przypadku istotna statystycznie(p=,000) oraz wyraźnie zaznaczająca się tendencja(v=,178) typu im wyższy poziom wykształcenia tym większe prawdopodobieństwo przynależności. Warto też podkreślić bardzo nikłe różnice w poziomach zaangażowania organizacyjnego pomiędzy respondentami z wykształceniem podstawowym, zasadniczym zawodowym i średnim. Tabela 25. Odsetki należących i nienależących do stowarzyszeń i organizacji społeczno-politycznych a płeć badanych Płeć Należący Nie należący N Ogółem % Kobiety 93,4 6, ,0 Mężczyźni 92,4 7, ,0 Ogółem 93,0 7, ,0 32

33 Nie stwierdzono natomiast istotnej statystycznie korelacji pomiędzy płcią badanych, a ich aktywnością organizacyjna mierzoną liczbą przynależności do stowarzyszeń, towarzystw i klubów społecznych. Niemniej jednak warto odnotować, że mężczyźni wykazują w tym względzie nieco większą aktywność aniżeli kobiety. Jednakże różnice w poziomach zaangażowania przedstawicieli obydwu płci nie są znaczące. 2.5 Podsumowanie Zgromadzone dane empiryczne dotyczące sieciowego komponentu kapitału społecznego wiodą do następujących konkluzji. Po pierwsze należy stwierdzić, że mieszkańcy woj. łódzkiego nie dysponują rozbudowanymi sieciami kontaktów społecznych. Z naciskiem należy podkreślić, że ok. 3% badanej populacji nie posiada jakiegokolwiek zakorzenienia w sieciach powiązań przyjacielskich, rodzinnych i stowarzyszeniowych. Aż 16% deklaruje zakorzenienie tylko w jednym z trzech badanych wymiarów sieci kontaktów społecznych. Jedynie nieco ponad 6% badanych deklarowało utrzymywanie kontaktów zarówno z przyjaciółmi, rodziną jak i potwierdzało związki ze stowarzyszeniami. Sieciami przyjacielskimi nie dysponuje 13-14% badanych, sieciami rodzinnymi (nie wliczając członków gospodarstwa rodzinnego) 7-8% badanych, a sieciami stowarzyszeniowymi 93% badanych. Po drugie wielkości sieci mierzona ilością partnerów,z którymi respondent utrzymuje kontakt jest nie jest rozbudowana ale nie jest też mała. Przeciętny krąg przyjacielski liczy 3 partnerów, krąg rodzinny 4 partnerów a krąg organizacyjny co najwyżej 1 organizację i to tylko w odniesieniu do kilkudziesięciu przypadkach. Po trzecie, potencjał intelektualny kręgów nie jest ani niski ani też wysoki. W przypadku kręgów przyjacielskich dominuje wykształcenie średnie, a w przypadku kręgów rodzinnych niższe od średniego. Co ciekawe, zarówno kręgi rodzinne jak i przyjacielskie charakteryzują się wysokim poziomem homogeniczności pod względem poziomu wykształcenia. Oznacza to, że populacja woj..łódzkiego podlega ewidentnemu procesowi zamykania się struktur społecznych i reprodukcji strukturalnej. Innymi słowy odchodzimy od wzoru społeczeństwa egalitarnego i przechodzimy do wzoru społeczeństwa o zamykających się kategoriach społecznych. Owo zamykanie się kręgów społecznych charakteryzuje się nie tylko wymiarem wertykalnym ale również horyzontalnym. Oznacza to,że zasięg przestrzenny kręgów aspołecznych ogranicza się do granic własnej miejscowości lub co najwyżej miejscowości sąsiednich. Innymi słowy biorąc pod uwagę zakres kontaktów społecznych możemy stwierdzić, iż społeczeństwo woj. łódzkiego jest na wskroś lokalne. Po czwarte, kręgi rodzinne i przyjacielskie nie stanowią dla badanych alternatywy funkcjonalnej. W obydwu typach wystąpiły zjawiska udzielania pomocy wzajemnej w ostatnim roku. Z tą jednak różnicą, że w kręgach rodzinnych przeważa wspomaganie materialne, a w kręgach przyjacielskich wspomaganie niematerialne. Warto jednak podkreślić, że aż 40% badanych deklarowało, iż zarówno w kręgach rodzinnych jak i przyjacielskich nie doświadczyli w ostatnim roku żadnej pomocy. Nie wiemy jednak, czy jest to efekt odmowy ze strony partnerów sieci czy też brak ujawnienia potrzeby ze strony badanych. Po piąte, nie stwierdzono istotnych statystycznie różnić w większości z badanych aspektów sieci w relacjach płcią badanych. Stwierdzono natomiast wiele istotnych korelacji pomiędzy poziomem wykształcenia badanych, a analizowanymi wymiarami sieci kontaktów społecznych. Okazało się bowiem, że im wyższe wykształcenie badanych tym bardziej liczne kręgi, tym wyższy poziom wykształcenia w kręgach oraz tym większy zasięg dyslokacji przestrzennej kręgu. Największe jednak zróżnicowanie co do zasobów kapitału społecznego w aspekcie sieci występowało w układzie przestrzennym czyli pomiędzy poszczególnymi powiatami. W celu wykazania syntetycznej pozycji poszczególnych powiatów i statystycznego wydzielenia podgrup ze względu na jednorodność poziomu zasobów kapitału w aspekcie 33

34 sieciowym. Utworzono syntetyczną zmienną zasobów sieci na którą składało się pięć itemów 1/ liczebność kręgu rodzinnego 2/ liczebność kręgu przyjaciół 3/ poziom wykształcenia kręgu rodzinnego 4/ poziom wykształcenia kręgu przyjaciół oraz 5/ liczebnośc przynależności do stowarzyszeń i organizacji formalnych. Zasada interpretacji poszczególnych itemów była prosta. Zgodnie z teorią kapitału społecznego założono, że im bardziej liczebny krąg tym większe zasoby kapitału, im wyższy poziom wykształcenia w kręgu tym wyższy poziom zasobów sieci oraz im większa liczba przynależności tym wyższy poziom zasobów sieci. Następnie każdy z itemów zestandaryzowano i w efekcie dokonano sumowania wartości zestandaryzowanych poszczególnych pięciu wymiarów. Następnie obliczono test Scheffego umożliwiający rangowanie wszystkich powiatów oraz wydzielania w ich zbiorze podgrup o najbardziej jednorodnych poziomach zasobów kapitału społecznego w aspekcie sieciowym. Tabela 26 Syntetyczna poziom zasobów sieciowych kapitału społecznego w poszczególnych powiatach woj. łódzkiego*. Podzbiory dla alfa =0,05 Powiaty N Brzeziński 29-2,078 Piotrkowski 71-1,523 Tomaszowski 64-1,432 Opoczyński 30-1,055-1,055 Radomszczański 145 -,676 -,676 -,676 m. Piotrkowski 86 -,636 -,636 -,636 Skierniewicki 52 -,553 -,553 -,553 Zduńskowolski 50 -,488 -,488 -,488 Kutnowski 83 -,443 -,443 -,443 Łódzki wschodni 48 -,360 -,360 -,360 m. Łódzki Poddębicki 26 -,062 -,062 -,062 Bełchatowski 85 -,015 -,015 -,015 Sieradzki 98,088,088,088 Pajęczański 43,234,234,234 Łowicki 55,235,235,235 Rawski 42,335,335,335 Wieruszowski 34,472,472,472 Łęczycki 40,567,567,567 m.skierniewicki 18,892,892,892 Zgierski 130,913,913,913 Łaski 41 1,400 1,400 1,400 34

35 Wieluński 66 2,443 2,443 Pabianicki 109 2,692 p.,072,065,110 * wartości uporządkowane są od najniższych (ze znakiem minus) do najwyższych (ze znakiem plus). Wyniki obliczeń zawarte w tabeli 25 wskazują na możliwość wyróżnienia trzech kategorii powiatów ze względu na zasoby sieciowe kapitału społecznego. Do pierwszej zaliczyć można powiaty o najniższych zasobach sieciowych kapitału społecznego a mianowicie ; powiat brzeziński, piotrkowski, tomaszowski oraz opoczyński. Do kategorii powiatów o najwyższym poziomie zasobów sieciowych zaliczyć można jedynie ; powiat pabianicki, wieluński oraz łaski. Pozostałe powiaty tworzą środkowy podzbiór w ramach którego różnice nie są istotne statystycznie. Powiat miejski łódzki nie wyróżnia się niczym szczególnym pod względem zasobów sieciowych swoich mieszkańców 35

36 Kamil Brzeziński Rozdział III Zaufanie jako komponent kapitału społecznego Celem niniejszego rozdziału jest przedstawienie wyników dotyczących poziomu zaufania społecznego mieszkańców województwa łódzkiego w trzech wymiarach: horyzontalnym (poziomym) prywatnym (dotyczącym zaufania do osób znanych) i uogólnionym (dotyczącym zaufania do większości ludzi) oraz horyzontalnym (dotyczącym zaufania wobec instytucji). Sam termin zaufanie za Piotrem Sztompką można zdefiniować, jako zakład podejmowany na temat niepewnych przyszłych działań innych ludzi (Sztompka 2007: 70). W takim ujęciu, jak zauważa Sztompka, na zaufanie składają się dwa elementy: przekonania oraz ich wyrażanie w praktyce (ibidem). Natomiast, w odniesieniu do pojęcia kapitału społecznego, które w ostatnich dekadach stało się coraz popularniejsze (Maroń 2009: 25) należy odnieść się przede wszystkim do Franica Fukuyamy oraz Roberta D. Putnama, dla których zaufanie pełni rolę jednego z kluczowych komponentów kapitału społecznego. Dla tego pierwszego zaufanie to mechanizm oparty na założeniu, że innych członków danej społeczności cechuje uczciwe i kooperatywne zachowanie oparte na wspólnie wyznawanych normach (Fukuyama 1997: 38). Z kolei kapitał społeczny to zdolność wynikająca z rozpowszechniania zaufania w obrębie społeczeństwa lub jego części. Kapitał ten może być cechą najmniejszej i najbardziej podstawowej grupy społecznej, jaką jest rodzina, można go także rozpatrywać w skali całego narodu lub w obrębie wszystkich grup pośrednich (Fukuyama 1997: 39). Zatem kapitał społeczny nie może być traktowany jako dobro indywidualne, gdyż sama jednostka nie jest w stanie go gromadzić. Stanowi on zasób grupy, kraju, itp. Zdaniem Fukuyamy ma on istotne znaczenie dla rozwoju gospodarki i jej konkurencyjności, a także dla rozwoju i funkcjonowania demokracji oraz społeczeństwa obywatelskiego (Maroń 2009: 28). Z kolei zdaniem R.D. Putnama kapitał społeczny odnosi się do cech społecznego zaangażowania, takich jak sieci, normy i społeczne zaufane, ułatwiające ku obopólnej korzyści koordynację i współpracę (Maroń 2009: 28 za: Putnam 1995: 258). Podobnie jak w przypadku ujęcia Fukuyamy, również w tym przypadku podkreśla się istotną rolę zaufania, jako jednego z komponentów kapitału społecznego. Na zaufanie jako jeden z komponentów kapitału społecznego zwraca uwagę także Piotr Sztompka, definiując ten drugi jako więzi zaufania, lojalności i solidarności, znajdujące wyraz w samoorganizowaniu się i samorządności, głównie w ramach dobrowolnych stowarzyszeń (Maroń 2009: 31 za: Sztompka 2007: 224). Oprócz powyżej wymienionych propagatorów koncepcji kapitału społecznego, do tego grona należałoby włączyć jeszcze Pierre a Bourdieu oraz J.S. Colemana, ale w ich ujęciach mniejszy nacisk kładziony jest na zaufanie niż w przypadku wyżej wymienionych teoretyków. Natomiast w dalszej części rozdziału przedstawione zostaną wyniki dotyczące zaufania poziomego, zaufanie do instytucji oraz zaufania zgeneralizowanego. 3.1 Zaufanie poziome Zaufanie poziome było weryfikowane na podstawie trzech zmiennych: zaufania do rodziny, sąsiadów oraz współpracowników. Respondenci zostali poproszeni o określenie poziomu zaufania do każdej z tych grup na siedmiopunktowej skali, na której 1 oznaczało zaufanie w bardzo dużym stopniu, a 7 zdecydowany brak zaufania. Na etapie opracowywania wyników powyższą skalę przekształcono na skalę trzystopniową, na której 1 oznacza ma zaufanie, 2 w takim samym stopniu ma, co nie ma zaufania i 3 36

37 brak zaufania. Otrzymane wyniki po tak przeprowadzonych przekształceniach prezentuje poniższa tabela (Tabela 1). Tabela 1. Zaufanie w sferze prywatnej (zaufanie poziome). Zaufanie do: 1. Ma zaufanie 2.W takim samym stopniu ma, co nie ma zaufania 3.Nie ma zaufania Ogółem: rodziny 93,0 5,0 2,0 100,0 sąsiadów 61,2 24,1 14,7 100,0 współpracowników 35,9 52,4 11,7 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Przedstawione powyżej wyniki dowodzą, iż zdecydowana większość (93%) mieszkańców województwa łódzkiego darzy swoich bliskich zaufaniem, ponad połowa (61,2%) ufa swoim sąsiadom i tylko 35,9% ma zaufanie do swoich współpracowników. Pewnym zaskoczeniem może być wyższy stopień zaufania do sąsiadów niż współpracowników, zważywszy na coraz częściej pojawiające się w literaturze przedmiotu opinie o zaniku więzi sąsiedzkiej. Ponadto, zwykle więcej czasu spędza się ze współpracownikami niż osobami z najbliższego sąsiedztwa, co też wydaje się powinno wpływać na poziom zaufania. Należy jednak podkreślić, że aż 52,4% ankietowanych w takim samym stopniu, nie ma, co ma zaufanie do swoich współpracowników, zatem wydaje się, iż mieszkańcy województwa łódzkiego do zaufania wobec osób, z którymi pracują podchodzą z pewnym dystansem. Na etapie dalszej analizy zmienne dotyczące zaufania poziomego skorelowano z płcią i aktualnym miejscem zamieszkania (powiatem) 1. Wyniki przeprowadzonej analizy przedstawione zostały w poniższych tabelach (Tabela 2 Tabela 7). Tabela 2. Zaufanie do rodziny a płeć. Zaufanie do rodziny: Płeć: 1. ma 2.w takim samym stopniu ma, co nie ma 3.nie ma Ogółem: kobiety 93,9 4,6 1,5 100,0 mężczyźni 91,7 5,5 2,8 100,0 Ogółem: 92,9 5,0 2,1 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Przede wszystkim należy podkreślić, że przedstawiona korelacja nie jest istotna statystycznie, zatem płeć nie warunkuje zaufania do członków rodziny. Również w przypadku korelacji między płcią a zaufaniem do sąsiadów oraz współpracowników okazało się, że płeć nie ma wpływu na poziom zaufania, a różnice między kobietami i mężczyznami są nieznaczne. 1 W przypadku aktualnego miejsca zamieszkania, jako jednostkę przyjęto powiat, w którym aktualnie miesza respondent.. 37

38 Tabela 3. Zaufanie do sąsiadów a płeć. Zaufanie do sąsiadów: Płeć: 1. ma 2.w takim samym stopniu ma, co nie ma 3.nie ma Ogółem: kobiety 60,3 25,6 14,1 100,0 mężczyźni 62,5 22,1 15,4 100,0 Ogółem: 61,2 24,1 14,7 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Tabela 4. Zaufanie do współpracowników a płeć. Zaufanie do współpracowników: Płeć: 1. ma 2.w takim samym stopniu ma, co nie ma 3.nie ma Ogółem: kobiety 33,0 56,3 10,7 100,0 mężczyźni 40,2 46,7 13,1 100,0 Ogółem: 36,0 52,3 11,7 100,0 Źródło: Opracowanie własne. W przypadku korelacji zaufania poziomego z miejscem zamieszkania okazało się, że zależności są istotne statystycznie, aczkolwiek siły związku są słabe albo bardzo słabe. W przypadku korelacji między zaufania do rodziny a powiatem, współczynnik V Cramera wyniósł 0,129 przy poziomie istotności równym 0,02, co należy uznać za bardzo słabą zależność. Z kolei siła związku między zaufaniem do sąsiadów a powiatem jest słaba, gdyż współczynnik V Cramera przy istotności na poziomie 0,001 wyniósł 0,249. Również słabą zależność odnotowano między zaufaniem do współpracowników a miejscem zamieszkania, przy istotności wynoszącej 0,001 współczynnik V Cramera wyniósł 0,211. Niemniej jednak, warto w tym miejscu przedstawić zróżnicowania zaufania do rodziny, sąsiadów i współpracowników między powiatami z województwa łódzkiego, co zostało zaprezentowane w poniższych tabelach (Tabela 5. Tabela 7.). Tabela 5. Zaufanie do rodziny a miejsce zamieszkania (powiat). Zaufanie do rodziny: Powiat: 1. ma 2.w takim samym stopniu ma, co nie ma 3.nie ma Ogółem: bełchatowski 96,5 3,5 0,0 100,0 brzeziński 96,5 3,5 0,0 100,0 38

39 kutnowski 91,5 6,1 2,4 100,0 łaski 87,8 9,8 2,4 100,0 łęczycki 97,5 0,0 2,5 100,0 łowicki 90,9 3,6 5,5 100,0 łódzki wschodni 97,9 2,1 0,0 100,0 Łódź 92,3 5,7 2,0 100,0 opoczyński 100,0 0,0 0,0 100,0 pabianicki 89,9 9,2 0,9 100,0 pajęczański 90,7 4,7 4,6 100,0 Piotrków Trybunalski 91,8 7,0 1,2 100,0 piotrkowski 94,4 4,2 1,4 100,0 poddębicki 100,0 0,0 0,0 100,0 radomszczański 91,0 5,5 3,5 100,0 rawski 83,3 11,9 4,8 100,0 sieradzki 98,0 2,0 0,0 100,0 Skierniewice 83,3 11,1 5,6 100,0 skierniewicki 92,3 7,7 0,0 100,0 tomaszowski 96,9 1,6 1,5 100,0 wieluński 100,0 0,0 0,0 100,0 wieruszowski 100,0 0,0 0,0 100,0 zduńskowolski 95,9 4,1 0,0 100,0 zgierski 87,7 5,4 6,9 100,0 Ogółem 92,9 5,0 2,1 100,0 W czterech powiatach: opoczyńskim, poddębickim, wieluńskim oraz wieruszowskim wszyscy badani zadeklarowali, że ufają członkom swojej rodziny. Natomiast najniższy poziom zaufania do bliskich odnotowano w powiecie rawskim oraz mieście Skierniewice. W obu przypadkach jedynie 83,3% badanych ufa swoim bliskim. W omawianych powiatach zaobserwowano również najwyższy procent osób wybierających odpowiedź w takim samym stopniu mam zaufanie, co nie mam zaufania. Relatywnie słabo pod względem zaufania do rodziny wypada również powiat łaski oraz zgierski, w obu z nich zaufanie do rodziny ma 87,8% badanych. Jedynie nieco lepszy wynik w posiadaniu zaufania do najbliższych odnotowano w przypadku powiatu pabianickiego, w którym zaufanie do rodziny deklaruje 89,9% respondentów. 39

40 Tabela 6. Zaufanie do sąsiadów a miejsce zamieszkania. Zaufanie do sąsiadów: Powiat: 1. ma 2.w takim samym stopniu ma, co nie ma 3.nie ma Ogółem: bełchatowski 63,5 24,7 11,8 100,0 brzeziński 65,5 17,3 17,2 100,0 kutnowski 57,3 19,5 23,2 100,0 łaski 48,8 43,9 7,3 100,0 łęczycki 80,0 12,5 7,5 100,0 łowicki 83,6 9,1 7,3 100,0 łódzki wschodni 54,2 37,5 8,3 100,0 Łódź 48,5 29,3 22,2 100,0 opoczyński 70,0 16,7 13,3 100,0 pabianicki 38,5 49,5 12,0 100,0 pajęczański 44,2 34,9 20,9 100,0 Piotrków Trybunalski 55,8 26,7 17,4 100,0 piotrkowski 80,3 8,4 11,3 100,0 poddębicki 84,6 11,5 3,9 100,0 radomszczański 66,9 20,0 13,1 100,0 rawski 64,3 19,0 16,7 100,0 sieradzki 81,6 17,4 1,0 100,0 Skierniewice 50,0 27,8 22,2 100,0 skierniewicki 80,8 17,3 1,9 100,0 tomaszowski 75,0 12,5 12,5 100,0 wieluński 95,5 3,0 1,5 100,0 wieruszowski 100,0 0,0 0,0 100,0 zduńskowolski 65,3 28,6 6,1 100,0 zgierski 53,1 26,1 20,8 100,0 Ogółem 61,2 24,1 14,7 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Podobnie jak w przypadku zaufania do rodziny, również sąsiedzi darzeni są niemalże absolutnym zaufaniem przez mieszkańców powiatu wieruszowskiego (100% respondentów zadeklarowało, że ufa swoim sąsiadom), wieluńskiego (95,5%) oraz poddębickiego (84,6%). Swoim sąsiadom ufa także zdecydowana większość mieszkańców powiatu łowickiego (83,6%), sieradzkiego (81,6%) oraz skierniewickiego, piotrkowskiego i łęczyckiego (około 80%). Natomiast najmniejszym zaufaniem darzą 40

41 swoich sąsiadów mieszkańcy powiatu pabianickiego (sąsiadom ufa 38,5% badanych), pajęczańskiego (44,2%) oraz miasta Łodzi (48,5%) i powiatu łaskiego (48,8%). W przypadku Łodzi warto również zwrócić uwagę, że 22,2% badanych w ogóle nie ma zaufania do swoich sąsiadów. Analogicznie sytuacja prezentuje się w Skierniewicach. Tylko w powiecie kutnowskim odnotowano większy procent osób (23,2%), które wprost deklarują, że nie ufają swoim sąsiadom. Tabela 7. Zaufanie do współpracowników a miejsce zamieszkania. Zaufanie do współpracowników Powiat: 1. ma 2.w takim samym stopniu ma, co nie ma 3.nie ma Ogółem: bełchatowski 50,6 40,7 8,7 100,0 brzeziński 3,4 93,1 3,5 100,0 kutnowski 32,9 39,0 28,1 100,0 łaski 43,9 51,2 4,8 100,0 łęczycki 44,8 44,7 10,5 100,0 łowicki 40,0 58,2 1,8 100,0 łódzki wschodni 58,3 27,1 14,6 100,0 Łódź 35,1 49,9 15,0 100,0 opoczyński 10,3 55,2 34,5 100,0 pabianicki 32,4 64,8 2,8 100,0 pajęczański 27,9 46,5 25,6 100,0 Piotrków Trybunalski 23,2 66,3 10,5 100,0 piotrkowski 39,4 50,7 9,9 100,0 poddębicki 34,6 50,0 15,4 100,0 radomszczański 29,0 60,7 10,3 100,0 rawski 23,8 69,1 7,1 100,0 sieradzki 35,7 63,3 1,0 100,0 Skierniewice 33,3 50,0 16,7 100,0 skierniewicki 37,3 62,7 0,0 100,0 tomaszowski 51,6 42,2 6,2 100,0 wieluński 46,9 35,9 17,2 100,0 wieruszowski 57,6 42,4 0,0 100,0 zduńskowolski 33,3 47,9 18,8 100,0 zgierski 37,4 52,2 10,4 100,0 Ogółem 36,0 52,3 11,7 100,0 Źródło: Opracowanie własne. 41

42 Najwyższym zaufaniem swoich współpracowników darzą mieszkańcy powiatu łódzkiego wschodniego (58,3%), a także tak jak w przypadku członków rodziny i współpracowników wieruszowskiego (57,6%) oraz wieluńskiego (46,9%). Znacznym zaufaniem do współpracowników charakteryzują się także mieszkańcy powiatu tomaszowskiego (51,6%) oraz bełchatowskiego (50,6%). Natomiast, w powiecie brzeziński swoim współpracownikom ufa jedynie 3,4% badanych, w powiecie opoczyńskim 10,3%, w Piotrkowie Trybunalskim 23,2%, a w powiecie pajęczańskim 27,9% ankietowanych. Ponadto, w powiecie opoczyńskim aż 34,5% badanych nie ma zaufanie do swoich współpracowników, w powiecie kutnowskim procent ten wynosi 28,1%, a pajęczańskim 25,6%. W ramach podsumowania w poniższej tabeli (Tabela 8.) przedstawiono po cztery powiaty o najwyższym i najniższym procencie odpowiedzi z uwzględnieniem trzech pozycji skali: ma zaufanie; w takim samym stopniu ma, co nie ma zaufania; nie ma zaufania. Z wcześniej prezentowanych wyników oraz z poniższej tabeli wynika, iż do grona powiatów o najwyższym poziomie zaufania poziomego można zaliczyć m.in.: powiat wieruszowski, wieluński oraz poddębicki. Natomiast do powiatów o najniższym zaufaniu można zaliczyć m.in.: powiat pajęczański, łaski oraz miasto Skierniewice. Tabela 8. Struktura powiatów o najwyższym i najniższym procencie odpowiedzi z uwzględnienie pozycji skali. 1. Ma zaufanie 2.W takim samym stopniu ma, co nie ma zaufania 3.Nie ma zaufania Zaufanie do: Powiaty o najwyższym procencie Powiaty o najniższym procencie Powiaty o najwyższym procencie Powiaty o najniższym procencie Powiaty o najwyższym procencie Powiaty o najniższym procencie rodziny wieruszowski (100,0%) rawski (83,3%) rawski (11,9%) wieruszowski (0,0%) zgierski (6,9%) wieruszowski (0,0%) wieluński (100,0%) poddębicki (100,0%) opoczyński (100,0) Skierniewice (83,3%0 zgierski (87,7%) łaski (87,8%) Skierniewice (11,1%) łaski (9,8%) pabianicki (9,2) wieluński (0,0%) poddębicki (0,0%) opoczyński (0,0) Skierniewice (5,6%) łowicki (5,5%) pajęczański (4,6%) wieluński (0,0%) poddębicki (0,0%) opoczyński (0,0) sąsiadów wieruszowski (100,0%) pabianicki (38,5%) pabianicki (49,5%) wieruszowski (0,0%) kutnowski (23,2%) wieruszowski (0,0%) wieluński (95,5%) poddębicki (84,6%) pajęczańska (44,2%) Łódź (48,5%) łaski (43,9%) łódzki wschodni (37,5%) wieluński (3,0%) piotrkowski (8,4%) Łódź (22,2%) Skierniewice (22,2%) sieradzki (1,0%) wieluński (1,5%) łowicki (83,6%) laski (48,8%) Łódź (29,3%) łowicki (9,1%) pajęczański (20,9%) zduńskowols ki (6,1%) współpracow ników łódzki wschodni (58,3%) wieruszowski (57,6%) brzeziński (3,4%) opoczyński (10,3%) Piotrków brzeziński (93,1%) rawski (69,1%) Piotrków łódzki wschodni (27,1%) wieluński (35,9%0 opoczyński (34,5%) kutnowski (28,1%) pajęczańska wieruszowski (0,0%) sieradzki (1,0%) łowicki 42

43 tomaszowski (51,6%) bełchatowski (50,6%) Trybunalski (23,2%) pajęczańska (27,9%) Trybunalski (66,3%) pabianicki (64,8%) kutnowski (39,0%) Wieruszowie (42,2%) (25,6%) zduńskowols ki (18,8%) (1,8%) pabianicki (2,8%) Źródło: Opracowanie własne. 3.2 Zaufanie do instytucji lokalnych i regionalnych W celu zweryfikowania zaufania do instytucji lokalnych i regionalnych respondentów poproszono o ocenę poziomu swojego zaufania do wybranych instytucji na siedmiopunktowej skali, gdzie 1 oznaczało zaufanie w bardzo dużym stopniu, natomiast 7 brak zaufania. Następnie dokonano analogicznych przekształceń skali, jak w przypadku zaufania poziomego, poniża tabela (Tabela 9.) prezentuje otrzymane wyniki. Ponadto, należy dodać, iż w tabeli, uwzględnia również zaufanie pionowe do instytucji ponadlokalnych i regionalnych m.in.: partii politycznych, Sejmu, rządu, prezydenta, Unii Europejskiej, czy też telewizji publicznej i Episkopatu Polski, które włączono do analizy. Pytania dotyczące zaufania do tych instytucji również znalazły się w kwestionariuszu, na który odpowiadali respondenci. Tabela 9. Zaufanie pionowe (do instytucji). Zaufanie do instytucji: 1. ma zaufanie 2.w takim samym stopniu ma, co nie ma zaufania 3.nie ma zaufania Ogółem: Rady miasta/gminy 37,9 37,0 25,1 100,0 Prezydenta miasta/wójta gminy 41,7 34,1 24,2 100,0 Marszałka województwa 22,5 54,1 23,4 100,0 Księży z miejscowych parafii 43,0 30,4 26,6 100,0 Urzędników miejskiej/gminnej administracji 36,1 41,3 22,6 100,0 Sądów w regionie 37,4 43,9 18,7 100,0 Miejskiej/Gminnej Policji 47,5 33,6 19,0 100,0 Banków funkcjonujących w mieście/gminie Instytucji ochrony zdrowia w mieście/gminie Instytucji edukacyjnych w mieście/gminie 45,5 35,3 19,2 100,0 45,7 26,3 28,0 100,0 59,3 29,6 11,1 100,0 Rady miasta/gminy 28,8 46,6 24,6 100,0 Firm prywatnych w mieście/gminie Partii politycznej: Prawo i Sprawiedliwość Partii politycznej: Platforma Obywatelska 16,7 28,8 54,5 100,0 20,1 33,6 46,2 100,0 11,1 36,5 52,4 100,0 43

44 Partii politycznej: Sojusz Lewicy Demokratycznej Partii politycznej: Polskie Stronnictwo Ludowe 12,5 39,0 48,6 100,0 19,7 38,2 42,1 100,0 Obecnego Sejmu 25,5 35,3 39,2 100,0 Obecnego rządu 39,0 38,4 22,6 100,0 Unii Europejskiej 36,8 37,1 26,1 100,0 Telewizji Publicznej 36,1 37,3 26,5 100,0 Episkopatu Polski 31,7 36,8 31,5 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Przede wszystkim należy zwrócić uwagę, że tylko instytucjom edukacyjnym ufa ponad połowa mieszkańców województwa łódzkiego (59,3%). Poziom zaufania do pozostałych instytucji nie przekracza 50%. Aczkolwiek, relatywnie dużo respondentów darzy zaufaniem takie instytucje jak: miejską/gminą policję (47,5%), miejskie/gminne instytucje ochrony zdrowia (45,7%) oraz banki funkcjonujące w mieści i gminie (45,5%). Warto zwrócić również uwagę, że w przypadku pozostałych instytucji lokalnych i regionalnych, jedynie 16,7% respondentów zadeklarowało zaufanie do funkcjonujących w mieście/gminie firm. Niskim zaufanie darzony jest także marszałek województwa, któremu ufa jedynie 22,5% badanych. Na uwagę zasługuje też fakt, iż niespełna 30% ankietowanych zadeklarowało swoje zaufanie do rady miast/gminy. W przypadku instytucji ponadlokalnych i ponadregionalnych najniższym zaufaniem cieszą się partie polityczne, jedynie Prawu i Sprawiedliwości ufa nieco ponad 20% mieszkańców województwa łódzkiego, pozostałe partie darzone są zaufaniem przez mniej niż 20% badanych: Polskiemu Stronnictwu Ludowemu ufa 19,7% ankietowanych, Sojuszowi Lewicy Demokratycznej 12,5%, a Platformie Obywatelskiej jedynie 11,1% osób. Dokonując dalszych przekształceń opracowano skalę, na której 0 oznacza brak zaufania do żadnej z wymienionych instytucji, 1 zaufanie do 1-5 instytucji, 2 do 6-10, 3 do 11-15, 4do Tak skonstruowaną skalę skorelowano z płcią i powiatami z województwa łódzkiego. Otrzymane wyniki przedstawiają poniższe tabela (Tabela 10. i 11.). Tabela 10. Zaufanie pionowe a płeć. Płeć 0. Brak zaufania 1. Zaufanie do 1-5 instytucji 2. Zaufanie do 6-10 instytucji 3. Zaufanie do instytucji 4. Zaufanie do instytucji Ogółem Kobiety 8,8 33,2 32,5 20,0 5,5 100,0 Mężczyźni 10,1 35,6 30,0 19,2 5,1 100,0 Ogółem 9,3 34,2 31,5 19,7 5,3 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Przede wszystkim należy podkreślić, że powyższa korelacja między zmienną płeć a zaufaniem do instytucji (zaufanie pionowe) nie jest istotna statystycznie, zatem płeć nie różnicuje zaufanie do analizowanych instytucji. Należy jednak zwrócić uwagę, że aż 33,2% kobiet oraz 35,6% mężczyzn ufa jedynie od 1 do 5 z wymienionych instytucji, natomiast 32,5% kobiet oraz 30% mężczyzn zadeklarowało, że ufa 6-10 instytucjom. Warto podkreślić także fakt, że 8,8% badanych kobiet oraz 10,1% badanych mężczyzn nie ufa żadnej z 21 omawianych instytucji. 44

45 Tabela 11. Zaufanie pionowe a miejsce zamieszkania (powiat). Powiat: 0. Brak zaufania 1. Zaufanie do 1-5 instytucji 2. Zaufanie do 6-10 instytucji 3. Zaufanie do instytucji 4. Zaufanie do instytucji Ogółem: bełchatowski 3,5 28,2 27,1 34,1 7,1 100,00 brzeziński 0,0 51,7 44,8 3,5 0,0 100,00 kutnowski 15,7 32,5 30,1 19,3 2,4 100,00 łaski 21,9 48,8 19,5 9,8 0,0 100,00 łęczycki 0,0 22,5 42,5 32,5 2,5 100,00 łowicki 0,0 12,7 34,6 41,8 10,9 100,00 łódzki wschodni 0,0 14,6 54,1 25,0 6,3 100,00 Łódź 0,0 14,6 54,2 25,0 6,3 100,0 opoczyński 17,9 44,3 25,5 9,5 2,9 100,0 pabianicki 3,3 43,3 36,7 10,0 6,7 100,0 pajęczański 7,3 50,5 33,0 9,2 0,0 100,0 Piotrków Trybunalski 16,3 18,6 32,6 27,9 4,7 100,0 piotrkowski 8,1 30,2 37,2 24,4 0,0 100,0 poddębicki 0,0 11,3 31,0 46,5 11,3 100,0 radomszczański 0,0 30,8 61,5 7,7 0,0 100,0 rawski 9,7 26,9 33,8 24,1 5,5 100,0 sieradzki 7,1 26,2 19,0 31,0 16,7 100,0 Skierniewice 5,1 34,7 28,6 23,5 8,2 100,0 skierniewicki 16,7 16,7 55,6 5,6 5,6 100,0 tomaszowski 0,0 21,2 36,5 30,8 11,5 100,0 wieluński 0,0 9,4 43,8 32,8 14,1 100,0 wieruszowski 0,0 7,6 31,8 33,3 27,3 100,0 zduńskowolski 0,0 5,9 41,2 50,0 2,9 100,0 zgierski 4,0 50,0 34,0 8,0 4,0 100,0 Ogółem 9,2 56,9 24,6 8,5 0,8 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Korelacja pomiędzy zmienną miejscem zamieszkania (powiatem) a zaufanie do instytucji okazała się istotna statystycznie na poziomie 0,001, natomiast siła związku wyniosła 0,262 (V Kramera), co należy postrzegać jako słabą zależność. W kwestii wyników zaufaniem do największej liczby instytucji charakteryzują się mieszkańcy powiatu wieruszowskiego, 27,3% zaufaniem darzy od 16 do 21 instytucji, a 33,3% ufa od 11 do 15 z nich instytucjom ufa także 16,7% mieszkańców powiatu sieradzkiego oraz 45

46 14,1% osób zamieszkujących powiat wieluński. 32,8% mieszkańców tego pierwszego ma zaufanie do instytucji, natomiast w powiecie wieluńskim procent ten wynosi 32,8. Wśród powiatów, w których znaczny procent mieszkańców ufa instytucjom należy również wymienić powiat zduńskowolski (50%), poddębicki (46,5%) oraz łowicki (41,8%). W przypadku powiatów, których mieszkańcy deklarują zaufanie jedynie do 6-10 instytucji, dominuje powiat radomszczański (61,5%), skierniewicki (55,6%) oraz miast Łódź (54,2%) i powiat łódzki wschodni (54,1%). Z kolei w powiatach: brzeziński, pajęczańskim i zgierskim połowa badanych deklaruje zaufanie jedynie do 1-5 instytucji. Na uwagę zasługuje także powiat łaski, w którym aż 21,9% badanych nie ma zaufania do żadnej z 21 wymienionych instytucji. Podobnie wygląda sytuacja w powiatach: opoczyńskim (17,9%), skierniewickim (16,7%) oraz Piotrkowie Trybunalskim (16,3%). Podsumowując do grona powiatów o największym zaufaniu do instytucji zaliczyć należy powiat sieradzki, wieluński i wieruszowski, natomiast na drugim krańcu kontinuum można wymienić powiat łaski i opoczyński Zaufanie zgeneralizowane Zaufanie zgeneralizowane było weryfikowane na podstawie dziesięciopunktowej skali, na której 1 oznaczało brak zaufania, natomiast 10 pełne zaufanie do większości ludzi. Następnie skala została przekształcona, gdzie odpowiedzi od 1-3 zaklasyfikowano jako 1 brak zaufania, 4-7 jako 2 w równym stopniu posiadanie i nie posiadanie zaufania, natomiast 8-10 jako 3 posiadanie zaufanie do większości ludzi. Po dokonaniu powyższej transformacji okazało się, że 31,1% mieszkańców województwa łódzkiego zadeklarował, że ufa większości ludzi, 63,8% w takim samym stopniu ufa, jak i nie ufa, a w opinii 6,1% większości ludzi nie można ufać. W dalszej kolejności skalę skorelowano z zmienną płeć oraz miejscem zamieszkania. W przypadku tej pierwszej zmiennej okazało się, że korelacja nie jest istotna statystycznie, zatem płeć nie różnicuje zaufania zgeneralizowanego w przypadku mieszkańców województwa łódzkiego. Szczegółowe wyniki zostały zaprezentowane w poniższej tabeli (Tabela 12.). Tabela 12. Zaufanie zgeneralizowane a płeć Płeć: 1. Nie ma zaufania 2.W takim samym stopniu nie ma, co ma zaufanie 3. Ma zaufanie Ogółem: kobiety 5,9 64,7 29,4 100,0 mężczyźni 6,3 62,5 31,2 100,0 Ogółem: 6,1 63,8 30,1 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Z tabeli wynika, że nieco większym zaufaniem zgeneralizowanym w przypadku mieszkańców województwa łódzkiego charakteryzują się mężczyźni, 31,2% zadeklarowało, że ufa większości ludzi, podczas gdy kobiety odsetek Kobiety wynosi 29,4%. Zdecydowana większość kobiety (64,7%) zadeklarowała, że w takim samym stopniu ma, co nie ma zaufania do większości ludzi. Okazało się również, że mężczyźni częściej wybierają skrajne odpowiedzi i również procent deklarujący brak zaufania do większości ludzi jest nieco wyższy. W przypadku mężczyzn wynosi 6,3%, natomiast wśród kobiet 5,9%. Niemniej jednak, na uwadze należy mieć, wspomniany wyżej fakt, iż korelacja nie jest istotna statystycznie, zatem płeć nie różnicuje poziomu zaufania do większości ludzi. Korelacja między zmienną zaufanie zgeneralizowane a aktualnym miejscem zamieszkania (powiatem) okazała się istotna statystycznie na poziomie 0,001. Siła związku mierzona współczynnikiem V Cramera wyniosła 0,267, co oznacza, że miejsce zamieszkania słabo warunkuje poziom zaufanie do większości ludzi. W poniżej tabeli (Tabela 13.) przedstawione szczegółowe wyniki analizy. 46

47 Tabela 13. Zaufanie zgeneralizowane a miejsce zamieszkania (powiat). Powiat: 1. Nie ma zaufania 2.W takim samym stopniu nie ma, co ma zaufanie 3.Ma zaufanie Ogółem: bełchatowski 8,2 76,5 15,3 100,0 brzeziński 6,9 86,2 6,9 100,0 kutnowski 8,4 71,1 20,5 100,0 łaski 9,8 75,6 14,6 100,0 łęczycki 12,5 82,5 5,0 100,0 łowicki 1,8 23,6 74,5 100,0 łódzki wschodni 0,0 60,4 39,6 100,0 Łódź 4,0 59,3 36,8 100,0 opoczyński 3,6 82,1 14,3 100,0 pabianicki 7,5 71,7 20,8 100,0 pajęczański 23,3 65,1 11,6 100,0 Piotrków Trybunalski 7,1 81,2 11,8 100,0 piotrkowski 15,5 74,6 9,9 100,0 poddębicki 0,0 92,3 7,7 100,0 radomszczański 6,3 64,3 29,4 100,0 rawski 0,0 42,9 57,1 100,0 sieradzki 4,1 55,1 40,8 100,0 Skierniewice 0,0 61,1 38,9 100,0 skierniewicki 1,9 40,4 57,7 100,0 tomaszowski 15,6 76,6 7,8 100,0 wieluński 0,0 55,4 44,6 100,0 wieruszowski 0,0 70,6 29,4 100,0 zduńskowolski 0,0 46,0 54,0 100,0 zgierski 10,0 66,2 23,8 100,0 Ogółem 6,1 63,8 30,1 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Z przeprowadzonej analizy wynika, że najwyższym zaufaniem zgeneralizowanym charakteryzuje się powiat łowicki (74,5%), skierniewicki (57,7%), rawski (57,1%) oraz zduńskowolski (54,0%). W przypadku pozostałych powiatów mniej niż połowa badanych zadeklarowała, że ufa większości ludzi. Najczęściej pojawiającymi się odpowiedziami były te pośrednie, większość badanych wybierała odpowiedź w takim samym stopniu mam, co nie mam zaufania. W tym przypadku dominuje powiat poddębicki, w który 47

48 odpowiedź taką wybrało 92,3% ankietowanych. Wysokie wyniki zanotowano też w przypadku powiatu brzezińskiego (86,2%), łowickiego (82,5%), opoczyńskiego (82,1%). Z kolei powiaty o najniższym zaufaniu zgeneralizowanym, to tomaszowski (15,6% badanych nie ma zaufania do większości ludzi), piotrkowski (15,5%), łęczycki (12,5%). Warto także zwrócić uwagę, że nikt z powiatu wieluńskiego, wieruszowskiego i zduńskowolskiego nie wybrał odpowiedzi nie mam zaufania. 3.4 Podsumowanie Podsumowując otrzymane wyniki dotyczące zaufania należy uznać, że województwo łódzkie pod tym kątem wypada raczej dość słabo. W kontekście kapitału społecznego, który ma być czynnikiem sprzyjającym wzrostowi gospodarczemu, konkurencyjności regionu oraz budowaniu społeczeństwa obywatelskiego należy podkreślić niski poziom zaufania do współpracowników oraz instytucji lokalnych oraz regionalnych. W przypadku tych drugich jedynie instytucjom edukacyjnym ufa ponad połowa mieszkańców regionu, natomiast zdecydowanie mniejszym zaufanie darzone są takie instytucje jak: lokalne firmy, Marszałek, rady miast i gmin. Ponadto, co warto zauważyć, relatywnie niski poziom zaufania, zarówno poziomego, jak i pionowego odnotowano w miastach regionu: Skierniewicach, Łodzi, Piotrkowie Trybunalskim, co również może mieć znaczny wpływ na rozwój województwa, tak w sferze gospodarczej, jak i społecznej. Przedstawione wyniki uwidaczniają również różnice między poszczególnymi powiatami w województwie. Do grona powiatów o najwyższym poziomie zaufania pionowego, jak i poziomego należy zaliczyć powiat wieruszowski, wieluński oraz poddębicki. Natomiast na drugim krańcu kontinuum można byłoby wymienić powiat łaski, pajęczański i opoczyński. Niemniej jednak, na uwadze trzeba mieć wyniki analizy korelacyjnej, z której wynika, iż miejsce zamieszkania w nieznacznym stopniu wpływa na poziom zaufania. Dodatkowo, należy zaznaczyć, iż płeć nie różnicuje poziomu zaufania wśród mieszkańców województwa łódzkiego. 48

49 Agnieszka Michalska-Żyła Rozdział IV Normy współpracy i poczucie bezpieczeństwa jako komponent kapitału społecznego Celem niniejszego fragmentu opracowania jest określenie zakresu podzielanych norm, wzorów reakcji na łamanie norm oraz poczucia bezpieczeństwa fizycznego w środowisku lokalnym. Całość zostanie podzielona na trzy części, w których zaprezentowane zostaną podstawowe wymiary normatywnego komponentu kapitału społecznego. W kolejnych częściach zaprezentowany zostanie zarówno generalizujący obraz normatywnego wymiaru kapitału społecznego mieszkańców województwa łódzkiego, jak i różnice jakie występują w tym aspekcie między poszczególnymi powiatami województwa. 4.1 Zakres podzielania norm Głównym elementem normatywnego wymiaru kapitału społecznego jest zakres w jakim badani skłonni są podzielać normy, które stają się podstawą nawiązywanej relacji z innymi ludźmi. Wśród tych norm niewątpliwe znaczenia mają normy, które ująć można w pięciu podstawowych kategoriach, do których zaliczymy: 1) normy lojalności 2) normy podmiotowości / autonomii 3) normy odnoszące się do idei dobra wspólnego 4) normy współpracy 5) normy wzajemności Normy lojalności Lojalność w kontaktach międzyludzkich związana jest z uczciwością, przestrzeganiem określonych w grupie zasad. Być lojalnym to tyle co być uczciwym wobec grupy, w której się przebywa. Lojalność grupowa może być także zasadą ograniczającą aktywność ogólnospołeczną wywołując pozytywne postawy jednostki tylko w stosunku do członków grupy własnej. Właśnie tak pojęta lojalność była przedmiotem zainteresowania w niniejszym badaniu. Badanym mieszkańcom województwa łódzkiego zadano pytanie, na które odpowiedzi określić miały ich stosunek do normy lojalności. Norma została sformułowana w postaci dwóch twierdzeń, z których pierwsze odnosi się do postawy lojalności wobec członków rodziny i bliskich znajomych, drugie do lojalności wobec lokalnych polityków. Tabela 1: Podzielanie norm lojalności w % Normy lojalności Podzielanie norm Ogółem Podziela Ani podziela ani Nie podziela nie podziela Krewnych i znajomych należy w pracy 21,6 21, (N=2003) traktować lepiej niż innych, nawet jeśli posiadają niższe kwalifikacje W wyborach do parlamentu należy 31,3 19,6 49,1 100 (N=2004) popierać lokalnych kandydatów niezależnie od ich poglądów 49

50 Na podstawie zaprezentowanych wyników zauważyć można, iż zdecydowana większość badanych nie podziela tak sformułowanej normy. Oznacza to, iż badani w większym stopniu skłonni są kierować się profesjonalizmem dokonując wyboru pracownika czy swojego kandydata na parlamentarzystę. Zaledwie co piąty badany kierowałby się więzami rodzinnymi w podejściu do pracowników, i tych należących do kręgu rodzinnego skłonny byłby lepiej traktować. Nieco większa grupa respondentów (ok. 1/3) kierowałaby się pochodzeniem terytorialnym kandydata dokonując jego wyboru. Kandydaci wywodzący się z lokalnego środowiska, bez względu na posiadane kwalifikacje, mieliby większe szanse na uzyskanie poparcia tej kategorii badanych. Około 20% badanych nie potrafiło jednoznacznie określić swojego stosunku do tak zdefiniowanych reguł. Interesującym z punktu widzenia ogólnego celu badania jest określenie terytorialnego zróżnicowania w zakresie podzielania normy lojalności wobec członków rodziny i znajomych oraz polityków lokalnych. Na podstawie przeprowadzonych analiz stwierdzono występowanie dość silnej zależności miedzy zakresem podzielania norm a przynależnością terytorialną badanych. W pierwszym przypadku siła zależności wyrażona współczynnikiem V-Cramera wynosi 0, 358. W drugim przypadku (zależność między aprobatą normy lojalności wobec lokalnych polityków a pochodzeniem terytorialnym) V Cramera wyniosło 0,313. Tabelę krzyżową zależności między podzielaniem normy lojalności wobec rodziny i znajomych a pochodzeniem terytorialnym badanych przedstawia tabela 2. Tabela 2: Podzielanie normy lojalności wobec członków rodziny w poszczególnych powiatach (w %) L. p. Powiat Zakres podzielania normy lojalności wobec Ogółem członków rodziny (N=2003) Podziela Ani podziela Nie podziela ani nie podziela 1 bełchatowski 11,9 11,9 76,2 100,0 2 brzeziński 0 13,8 86,2 100,0 3 kutnowski 56,6 25,3 18,1 100,0 4 łaski 4,9 12,2 82,9 100,0 5 łęczycki 67,5 17,5 15,0 100,0 6 łowicki 18,2 20,0 61,8 100,0 7 łódzki wschodni 6,3 16,7 77,1 100,0 8 Łódź 17,5 29,5 53,0 100,0 9 opoczyński 10,0 20,0 70,0 100,0 10 pabianicki 11,0 18,3 70,6 100,0 11 pajęczański 2,3 11,6 86,0 100,0 12 Piotrków trybunalski 20,0 10,6 69,4 100,0 13 piotrkowski 5,6 8,5 85,9 100,0 14 poddębicki 3,8 3,8 92,3 100,0 15 radomszczański 38,2 34,7 27,1 100,0 16 rawski 85,7 4,8 9,5 100,0 17 sieradzki 10,2 32,7 57,1 100,0 18 Skierniewice 5,6 5,6 88,9 100,0 19 skierniewicki 46,2 11,5 42,3 100,0 20 tomaszowski 15,6 10,9 73,4 100,0 21 wieluński 30,3 34,8 34,8 100,0 22 wieruszowski 44,1 29,4 26,5 100,0 23 zduńsko wolski 12,0 12,0 76,0 100,0 24 zgierski 16,2 10,0 73,8 100,0 Jak zaznaczono wcześniej, zdecydowana większość badanych nie podziela zdania, iż krewnych i znajomych należy traktować lepiej niż innych pracowników. Brak aprobaty dla takiej zasady był niemal powszechny w powiatach poddębickim (92,3%), w mieście Skierniewice (89%), w powiecie brzezińskim (86,2%), piotrkowskim(86%) i łaskim (83%). Jednak nie we wszystkich powiatach taki stosunek do normy jest powszechny. Przeciwną postawę prezentuję zdecydowana większość mieszkańców powiatu rawskiego ( 85,7%), łęczyckiego (67,5%) i kutnowskiego (56,6%). Należy uznać, iż w wymienionych powiatach mamy do czynienia z niemal powszechną aprobatą postaw nepotyzmu społecznego. Warto zaznaczyć, iż nepotyzm 50

51 obok korupcji uznawany jest za jedną z głównych patologii życia publicznego. Do powiatów, w których relatywna większość badanych mieszkańców posiada pozytywny stosunek do tego rodzaju zachowań należą również powiaty: skierniewicki (46,2%) i wieruszowski (44,1%). Nieco inaczej wygląda terytorialne zróżnicowanie postaw lojalności w stosunku do lokalnych polityków (tabela 3). Tabela 3: Podzielanie normy lojalności wobec lokalnych kandydatów na parlamentarzystów w poszczególnych powiatach (w %) L. p. Powiat Zakres podzielania normy lojalności lokalnych kandydatów na parlamentarzystów Ogółem (N=2004) Podziela Ani podziela Nie podziela ani nie podziela 1 bełchatowski 17,9 7,1 75,0 100,0 2 brzeziński 13,8 13,8 72,4 100,0 3 kutnowski 54,9 28,0 17,1 100,0 4 łaski 51,2 9,8 39,0 100,0 5 łęczycki 77,5 15,0 7,5 100,0 6 łowicki 18,2 14,5 67,3 100,0 7 łódzki wschodni 14,6 20,8 64,6 100,0 8 Łódź 19,1 24,1 56,8 100,0 9 opoczyński 33,3 20,0 46,7 100,0 10 pabianicki 15,6 21,1 63,3 100,0 11 pajęczański 25,6 7,0 67,4 100,0 12 Piotrków trybunalski 58,1 22,1 19,8 100,0 13 piotrkowski 35,2 8,5 56,3 100,0 14 poddębicki 3,8 3,8 92,4 100,0 15 radomszczański 38,2 34,7 27,1 100,0 16 rawski 76,2 11,9 11,9 100,0 17 sieradzki 56,1 18,4 25,5 100,0 18 Skierniewice 11,1 5,6 83,3 100,0 19 skierniewicki 46,2 15,4 38,5 100,0 20 tomaszowski 42,2 12,5 45,3 100,0 21 wieluński 25,8 15,2 59,1 100,0 22 wieruszowski 23,5 23,5 52,9 100,0 23 zduńsko wolski 48,0 20,0 32,0 100,0 24 zgierski 20,8 16,2 63,1 100,0 W większości powiatów odnotowano brak aprobaty dla tak sformułowanej zasady. Wśród powiatów, w których reguła ta budziła sprzeciw zdecydowanej większości badanych należy wymienić powiaty: poddębicki (92,4%), miasto Skierniewice (83,3%), brzeziński (72,4%) i bełchatowski (75% ). W trzech pierwszych z wymienionych powiatów występowała także powszechna dezaprobata postaw faworyzowania członków rodziny i znajomych w miejscu pracy. Z kolei w powiatach: rawskim (76,3%), łęczyckim (77,5%), sieradzkim (56,1%) i kutnowskim (55%), podobnie jak w poprzednim przypadku, zaobserwowano przychylne nastawienie wobec tak sformułowanej normy. Zdecydowana większość badanych mieszkańców tych obszarów zgadza się ze stwierdzeniem, iż lokalnych kandydatów należy popierać niezależnie od tego czy maja niezbędne kwalifikacje Normy podmiotowości Chcąc określić stopień podmiotowości mieszkańców województwa łódzkiego zapytano badanych o ich stosunek do dwóch twierdzeń będących odzwierciedleniem norm podmiotowości. Pierwsze twierdzenie odwoływało się do zasady samodzielności jednostki w decydowaniu w sprawach moralnych bez konieczności odwoływania się do opinii przedstawicieli kościoła czy innych autorytetów. Drugie twierdzenie, z zakresu podmiotowości politycznej, wskazywało na wolne wybory jako najlepszy sposób 51

52 wyłaniania władzy politycznej. Poziom podzielania w badanej zbiorowości tak sformułowanych zasad prezentuje tabela 4. Tabela 4: Podzielanie norm podmiotowości (w %) Normy podmiotowości Podzielanie norm Ogółem Podziela Ani podziela ani Nie podziela nie podziela Każdy obywatel powinien samodzielnie 78,5 13,3 8,2 100 (N=2004) decydować w sprawach moralnych bez konieczności kierowania się opiniami przedstawicieli kościoła i innych autorytetów Wolne wybory są najlepszym sposobem wyłaniania władzy politycznej 78,4 16,4 5,2 100 (N=2004) Zdecydowana większość badanych mieszkańców województwa łódzkiego charakteryzuje się zarówno podmiotowością jednostkową jak i polityczną. Ponad ¾ badanych podziela przekonanie, iż jednostka sama powinna decydować w sprawach moralnych bez odwoływania się do autorytetów kościelnych czy innych. Podobnie w kwestii wyłaniania władzy. Badani uznali, iż wolne wybory są najlepszym na to sposobem. Na podstawie przeprowadzonych analiz ustalono, iż poziom aprobaty dla tak sformułowanych zasad różni się nieznacznie w badanych powiatach. Pomiędzy postawami wobec norm podmiotowości a terytorialnym pochodzeniem badanych występuje istotny statystycznie związek. Jednak w obu przypadkach odnotowano raczej słabą zależność miedzy zmiennymi. W pierwszym przypadku( zależność miedzy aprobatą normy podmiotowości w kwestiach moralnych a zamieszkiwanym powiatem) V-Cramera= 0,227. Współczynnik V-Cramera w drugim analizowanym przypadku wyniósł 0,218. W tabeli 5 zaprezentowano poziom aprobaty normy podmiotowości w kwestiach moralnych w poszczególnych powiatach. Tabela 5: Podmiotowość badanych w kwestiach moralnych w poszczególnych powiatach (w %) L. p. Powiat Zakres podzielania normy podmiotowości w Ogółem kwestiach moralnych (N=2004) Podziela Ani podziela Nie podziela ani nie podziela 1 bełchatowski 78,6% 10,7% 10,7% 100,0 2 brzeziński 72,4% 20,7% 6,9% 100,0 3 kutnowski 56,6% 24,1% 19,3% 100,0 4 łaski 63,4% 19,5% 17,1% 100,0 5 łęczycki 92,5% 7,5%,0% 100,0 6 łowicki 72,7% 16,4% 10,9% 100,0 7 łódzki wschodni 83,3% 12,5% 4,2% 100,0 8 Łódź 88,0% 8,8% 3,2% 100,0 9 opoczyński 66,7% 30,0% 3,3% 100,0 10 pabianicki 94,5% 3,7% 1,8% 100,0 11 pajęczański 93,0%,0% 7,0% 100,0 12 Piotrków trybunalski 79,1% 15,1% 5,8% 100,0 13 piotrkowski 84,5% 8,5% 7,0% 100,0 14 poddębicki 84,6% 11,5% 3,8% 100,0 15 radomszczański 53,5% 24,3% 22,2% 100,0 16 rawski 76,2% 21,4% 2,4% 100,0 17 sieradzki 67,3% 23,5% 9,2% 100,0 18 Skierniewice 77,8% 16,7% 5,6% 100,0 19 skierniewicki 80,8% 19,2%,0% 100,0 20 tomaszowski 76,6% 10,9% 12,5% 100,0 21 wieluński 62,1% 18,2% 19,7% 100,0 22 wieruszowski 73,5% 8,8% 17,6% 100,0 52

53 23 zduńsko wolski 78,0% 12,0% 10,0% 100,0 24 zgierski 80,0% 10,8% 9,2% 100,0 Ogółem 78,5% 13,3% 8,2% 100,0% Zaprezentowane dane pokazują, iż we wszystkich powiatach województwa łódzkiego większość badanych podziela przekonanie, iż należy samodzielnie podejmować decyzje w sprawach moralnych bez uciekania się do opinii autorytetów. Wśród powiatów są takie, w których postawa ta jest powszechna. Wymienić tu należy przede wszystkim powiaty pabianicki, pajęczański, łęczycki. Ponad 90% badanych mieszkańców tych powiatów prezentuje postawy podmiotowości jednostkowej. Odnotowano również, iż co piąty badany mieszkaniec powiatu: radomszczańskiego, wieluńskiego i kutnowskiego nie podziela takiego stanowiska. W powiatach tych zaobserwowano również relatywnie najniższy poziom aprobaty normy. Z podobną sytuacją mamy do czynienia w kwestii podmiotowości politycznej badanych. Badani mieszkańcy wszystkich powiatów województwa łódzkiego w większości podzielają przekonanie o tym, iż wolne wybory są najlepszym sposobem wyłaniania władz. Tabela 6: Podmiotowość badanych w kwestiach moralnych w poszczególnych powiatach (w %) L. p. Powiat Zakres podzielania normy podmiotowości w Ogółem kwestiach moralnych (N=2004) Podziela Ani podziela Nie podziela ani nie podziela 1 bełchatowski 86,9% 7,1% 6,0% 100,0 2 brzeziński 96,6%,0% 3,4% 100,0 3 kutnowski 62,7% 22,9% 14,5% 100,0 4 łaski 85,4% 14,6%,0% 100,0 5 łęczycki 90,0% 7,5% 2,5% 100,0 6 łowicki 81,8% 16,4% 1,8% 100,0 7 łódzki wschodni 77,1% 18,8% 4,2% 100,0 8 Łódź 85,2% 13,4% 1,4% 100,0 9 opoczyński 70,0% 26,7% 3,3% 100,0 10 pabianicki 83,5% 10,1% 6,4% 100,0 11 pajęczański 88,4% 7,0% 4,7% 100,0 12 Piotrków trybunalski 75,6% 23,3% 1,2% 100,0 13 piotrkowski 88,7% 8,5% 2,8% 100,0 14 poddębicki 80,8% 19,2%,0% 100,0 15 radomszczański 70,8% 22,2% 6,9% 100,0 16 rawski 69,0% 16,7% 14,3% 100,0 17 sieradzki 64,3% 27,6% 8,2% 100,0 18 Skierniewice 83,3% 11,1% 5,6% 100,0 19 skierniewicki 69,2% 28,8% 1,9% 100,0 20 tomaszowski 92,2% 6,3% 1,6% 100,0 21 wieluński 72,7% 10,6% 16,7% 100,0 22 wieruszowski 73,5% 8,8% 17,6% 100,0 23 zduńsko wolski 46,0% 36,0% 18,0% 100,0 24 zgierski 67,7% 26,2% 6,2% 100,0 Ogółem 78,4% 16,4% 5,2% 100,0% Jednak wśród powiatów województwa łódzkiego należy wskazać te, w których poziom podzielania normy podmiotowości politycznej jest najwyższy. Do powiatów tych należą niewątpliwie powiaty: brzeziński, tomaszowski i łęczycki. Przeszło 9 na dziesięciu badanych mieszkańców tych obszarów podziela pozytywna opinię na temat znaczenia wolnych wyborów jako najlepszego sposobu wyłaniania władzy politycznej. 53

54 Norma poszanowania dobra wspólnego Kolejną kwestią istotną z punku widzenia zakresu oddziaływania systemu aksjonormatywnego w środowisku lokalnym jest poziom podzielania normy odwołującej się do idei dobra wspólnego. Idea dobra wspólnego jest jedną z podstawowych zasad budowy społeczeństwa obywatelskiego. W encyklopedii PWN dobro wspólne jest definiowane jako termin oznaczający wartość zbiorową osiąganą przez wspólnoty ludzkie w związku z rozwijaniem naturalnych możliwości ich członków, zaspokajaniem ich indywidualnych interesów lub respektowaniem posiadanych przez nich uprawnień jednostkowych przy jednoczesnej dbałości o zbliżanie całej wspólnoty ku właściwym jej celom. Dobro wspólne ma z założenia służyć wszystkim członkom społeczności bez wyjątku i przez wszystkich powinno być szanowane. Stosunek badanych do poszanowania dobra wspólnego określono na podstawie ich stosunku do twierdzenia, że niszczenie własności publicznej jest tak samo złe jak niszczenie własności prywatnej. Poniższa tabela prezentuje procentowy rozkład odpowiedzi będących odzwierciedleniem stopnia podzielania tak sformułowanej normy. Tabela7: Podzielanie normy poszanowania dobra wspólnego (w %) Norma poszanowania dobra wspólnego Niszczenie własności publicznej jest tak samo złe, jak niszczenie własności prywatnej Podzielanie norm Ogółem Podziela Ani podziela ani nie podziela Nie podziela (N=2006) 88,9 6,5 4,6 100,0 Przekonanie, iż własność publiczną, będącą własnością wszystkich mieszkańców powinno się szanować a jej niszczenie jest takim samym złem jak niszczenie własności prywatnej, jest powszechne wśród badanych mieszkańców województwa łódzkiego. Taki wynik napawa optymizmem, bowiem do niedawna powszechnie znane było potoczne powiedzenie: jak coś nie jest czyjeś, to jest niczyje, co oznaczało ni mniej ni więcej tyle, że należy się temu czemuś mniejszy szacunek i troska. Wydaje się, iż taka postawa odchodzi w niepamięć i w coraz większym stopniu zastępuje ją przekonanie, iż mienie publiczne nie jest niczyje, jest własnością nas wszystkich i w takim samym stopniu jak własne dobra powinniśmy je szanować. Na uwagę zasługuje także kwestia powszechności takiej opinii niezależnie od miejsca zamieszkania badanych. Mimo, iż można wskazać na pewne różnice w poziomie podzielania tak sformułowanej normy, to nie są one duże i w każdym badanym powiecie co najmniej ¾ badanych ma pozytywny stosunek do zasady poszanowania dobra publicznego. Tabela 8: Podzielanie normy poszanowania dobra wspólnego w poszczególnych powiatach (w %) L. p. Powiat Zakres podzielania normy poszanowania dobra wspólnego Ogółem (N=2005) Podziela Ani podziela Nie podziela ani nie podziela 1 bełchatowski 98,8%,0% 1,2% 100,0 2 brzeziński 100,0%,0%,0% 100,0 3 kutnowski 61,4% 19,3% 19,3% 100,0 4 łaski 82,9% 12,2% 4,9% 100,0 5 łęczycki 92,5% 5,0% 2,5% 100,0 6 łowicki 90,9% 7,3% 1,8% 100,0 7 łódzki wschodni 85,4% 10,4% 4,2% 100,0 8 Łódź 91,1% 6,1% 2,9% 100,0 9 opoczyński 73,3% 20,0% 6,7% 100,0 10 pabianicki 96,3% 1,8% 1,8% 100,0 11 pajęczański 97,7%,0% 2,3% 100,0 12 Piotrków trybunalski 90,7% 5,8% 3,5% 100,0 13 piotrkowski 95,8% 1,4% 2,8% 100,0 14 poddębicki 100,0%,0%,0% 100,0 15 radomszczański 86,8% 9,0% 4,2% 100,0 54

55 16 rawski 95,2% 4,8%,0% 100,0 17 sieradzki 88,8% 7,1% 4,1% 100,0 18 Skierniewice 88,9% 5,6% 5,6% 100,0 19 skierniewicki 84,6% 7,7% 7,7% 100,0 20 tomaszowski 95,3% 1,6% 3,1% 100,0 21 wieluński 71,2% 12,1% 16,7% 100,0 22 wieruszowski 76,5% 8,8% 14,7% 100,0 23 zduńsko wolski 74,0% 16,0% 10,0% 100,0 24 zgierski 93,8% 2,3% 3,8% 100,0 Ogółem 88,9% 6,5% 4,6% 100,0% Norma współpracy Kolejnym istotnym wymiarem normatywnego komponentu kapitału społecznego są normy współpracy określające zasady funkcjonowania jednostki w układzie lokalnym. W ramach niniejszego opracowania wymiar ten reprezentowany jest przez normę wzajemnej współpracy. Badanych poproszono o ustosunkowanie się do następującego twierdzenia: działając wspólnie z innymi można na ogół osiągnąć więcej niż samemu. Tabela 9 prezentuje procentowy rozkład odpowiedzi stanowiących odzwierciedlenie opinii badanych. Tabela9: Podzielanie normy wzajemnej współpracy (w %) Norma poszanowania dobra wspólnego Działając wspólnie z innymi można na ogół osiągnąć więcej niż samemu Podzielanie norm Ogółem Podziela Ani podziela ani nie podziela Nie podziela (N=2006) 81,2 11,1 7,7 100,0 Na podstawie zaprezentowanych wyników stwierdzić należy, iż w badanej zbiorowości występuję powszechny pozytywny stosunek do tak sformułowanej reguły. Ponad 80% badanych podziela opinię, że współpracując z innymi osiąga się większe korzyści niż działając samemu. Przeprowadzone analizy skłaniają do wniosku, iż poziom podzielania normy współpracy zróżnicowany jest w zależności od zamieszkiwanego przez badanych powiatu. Jednak podobnie jak w poprzednim, tak i w tym przypadku poziom zależność miedzy zmiennymi jest niewysoki. V-Cramera wynosi 0,218. Tabela 10: Podzielanie normy wzajemnej współpracy poszczególnych powiatach (w %) L. p. Powiat Zakres podzielania normy wzajemnej współpracy Ogółem Podziela Ani podziela ani nie podziela Nie podziela (N=2006) 1 bełchatowski 96,4% 3,6%,0% 100,0 2 brzeziński 100,0%,0%,0% 100,0 3 kutnowski 59,0% 21,7% 19,3% 100,0 4 łaski 87,8% 9,8% 2,4% 100,0 5 łęczycki 92,5%,0% 7,5% 100,0 6 łowicki 81,8% 9,1% 9,1% 100,0 7 łódzki wschodni 89,6% 8,3% 2,1% 100,0 8 Łódź 75,1% 13,8% 11,1% 100,0 9 opoczyński 76,7% 16,7% 6,7% 100,0 10 pabianicki 87,0% 7,4% 5,6% 100,0 11 pajęczański 90,7% 4,7% 4,7% 100,0 12 Piotrków trybunalski 94,2% 2,3% 3,5% 100,0 13 piotrkowski 100,0%,0%,0% 100,0 14 poddębicki 100,0%,0%,0% 100,0 15 radomszczański 68,1% 25,7% 6,3% 100,0 16 rawski 90,2% 4,9% 4,9% 100,0 17 sieradzki 82,7% 9,2% 8,2% 100,0 55

56 18 Skierniewice 83,3% 11,1% 5,6% 100,0 19 skierniewicki 75,0% 9,6% 15,4% 100,0 20 tomaszowski 98,4% 1,6%,0% 100,0 21 wieluński 63,6% 13,6% 22,7% 100,0 22 wieruszowski 79,4% 14,7% 5,9% 100,0 23 zduńsko wolski 74,0% 20,0% 6,0% 100,0 24 zgierski 84,6% 10,8% 4,6% 100,0 Ogółem 81,1% 11,1% 7,8% 100,0 Zaprezentowane wyniki pokazują, iż większość badanych w każdym powiecie województwa łódzkiego podziela tak sformułowaną normę. Jednak wśród powiatów są takie, w których aprobata normy jest powszechna. Należy tu wymienić przede wszystkim powiaty: brzeziński, piotrkowski i poddębicki, w których wszyscy badani mieszkańcy deklarują podzielanie normy współpracy. Przeszło 9 na 10 badanych z powiatów bełchatowskiego, łęczyckiego, pajęczańskiego, rawskiego, tomaszowskiego i Piotrkowa Trybunalskiego również prezentuje pozytywną postawę wobec wskazanej reguły. Jedynie w trzech powiatach odnotowano zdecydowanie niższy poziom aprobaty normy współpracy. Należą do nich powiaty: kutnowski, wieluński i radomszczański. Mieszkańcy tych obszarów częściej w porównaniu z badanymi z innych okręgów deklarowali postawy negatywne lub ambiwalentne wobec tak sformułowanej zasady. Co piąty badany mieszkaniec powiatu kutnowskiego i wieluńskiego nie podziela normy współpracy, a ¼ mieszkańców powiatu radomszczańskiego nie ma wykrystalizowanej postawy wobec reguły wzajemnej współpracy Norma wzajemności Ważną, dla powodzenia wielu przedsięwzięć podejmowanych przez jednostkę oraz prawidłowego funkcjonowania relacji społecznych, jest reguła wzajemności. Norma wzajemności gwarantuje w miarę uczciwą wymianę dóbr w społeczeństwie i prawo oczekiwania zapłaty za wykonaną pracę lub wyświadczoną przysługę. Korzyści płynące z podzielania przez członków społeczeństwa reguły wzajemności nie podlegają dyskusji. Jej brak oznaczałby ryzyko dawania bez pewności otrzymania czegokolwiek w zamian. Dzięki normie wzajemności możemy angażować się w działania na rzecz drugiej osoby, licząc na to, że w przyszłości odpłaci się nam ona podobnym poświęceniem. Chcąc określi stosunek badanych do normy wzajemności poproszono ich o ustosunkowanie się do następującego twierdzenia: Innym należy pomagać wyłącznie w takim samym stopniu, jak oni pomagają nam. Przy tej okazji określone zostanie również znaczenie symetrii w relacjach społecznych. Symetria oznacza porównywalną wielkość zasobów angażowanych jak i oczekiwanych z relacji z innymi ludźmi. Zakres podzielania normy wzajemności prezentuje tabela 11 Tabela 11: Podzielanie normy wzajemności (w %) Norma wzajemności Podzielanie norm Ogółem Podziela Ani podziela ani Nie podziela (N=2006) nie podziela Innym należy pomagać wyłącznie w takim samym stopniu, jak oni nam pomagają 35,2 17,3 47,5 100,0 Tak sformułowaną normę podziela zaledwie 35% badanych. Relatywna większość (47,5%) deklaruje postawę negatywną wobec zasady wzajemności. Taki wynik oznaczać może nie tyle negatywna postawę do działania na rzecz innych osób ile ograniczenia świadczeń na rzecz innych do wysokości świadczeń uzyskiwanych od nich. Należy zatem uznać, iż symetria w relacjach społecznych nie jest szczególnie pożądanym ich aspektem. Na podstawie przeprowadzonych analiz zaobserwowano znaczne różnice w poziomie podzielania normy wzajemności w poszczególnych powiatach województwa łódzkiego. Miedzy aprobatą normy a terytorialnym pochodzeniem badanych występuje średni poziom zależności. V-Cramera= 0,286 56

57 Tabela 12: Podzielanie normy wzajemności poszczególnych powiatach (w %) L. p. Powiat Zakres podzielania normy wzajemności Ogółem Podziela Ani podziela ani nie Nie podziela (N=2006) podziela 1 bełchatowski 34,5% 16,7% 48,8% 100,0 2 brzeziński 51,7% 10,3% 37,9% 100,0 3 kutnowski 32,5% 14,5% 53,0% 100,0 4 łaski 34,1% 14,6% 51,2% 100,0 5 łęczycki 75,0% 12,5% 12,5% 100,0 6 łowicki 14,5% 32,7% 52,7% 100,0 7 łódzki wschodni 37,5% 10,4% 52,1% 100,0 8 Łódź 30,5% 19,3% 50,2% 100,0 9 opoczyński 33,3% 13,3% 53,3% 100,0 10 pabianicki 35,8% 7,3% 56,9% 100,0 11 pajęczański 41,9% 4,7% 53,5% 100,0 12 Piotrków trybunalski 38,4% 26,7% 34,9% 100,0 13 piotrkowski 39,4%,0% 60,6% 100,0 14 poddębicki 7,7% 7,7% 84,6% 100,0 15 radomszczański 27,1% 36,8% 36,1% 100,0 16 rawski 95,2% 2,4% 2,4% 100,0 17 sieradzki 38,8% 25,5% 35,7% 100,0 18 Skierniewice 27,8% 16,7% 55,6% 100,0 19 skierniewicki 53,8% 13,5% 32,7% 100,0 20 tomaszowski 23,4% 1,6% 75,0% 100,0 21 wieluński 53,0% 10,6% 36,4% 100,0 22 wieruszowski 76,5% 8,8% 14,7% 100,0 23 zduńsko wolski 18,0% 30,0% 52,0% 100,0 24 zgierski 21,5% 16,2% 62,3% 100,0 Ogółem 35,2% 17,3% 47,5% 100,0 Mimo, iż relatywna większość badanych mieszkańców województwa nie podziela tak sformułowanej reguły, to można jednak wskazać powiaty, w których dominuje przeciwny pogląd. Niekwestionowanym liderem w zakresie podzielania normy wzajemności jest powiat rawski. Aż 95% badanych mieszkańców tego powiatu uważa, iż innym należy pomagać tylko w takim stopniu jak oni pomagają nam. Podobny pogląd wyraża także ¾ mieszkańców powiatu wieruszowskiego i łęczyckiego oraz ponad połowa badanych z powiatów brzezińskiego, skierniewickiego i wieluńskiego. Wśród badanych prezentujących zdecydowanie odmienne postawy jest większość mieszkańców powiatu poddębickiego (84,6%), tomaszowskiego (75%) oraz zgierskiego i piotrkowskiego. W dwóch z ostatnich wymienionych powiatów 6 na 10 badanych nie podziela symetrii w relacjach społecznych Podzielanie norm - ujecie syntetyczne W celu lepszego zobrazowania skłonności konformistycznych w badanej zbiorowości, skonstruowano syntetyczną skalę podzielania norm. Poszczególne wartości na skali oznaczają akceptację określonej liczby norm. Wartość 0 oznacza, iż badani nie podzielają żadnej ze scharakteryzowanych norm, a wartość 7, że wykazują aprobatę dla każdej opisanej normy. Tabela 13: Skala podzielania norm Częstości Procent ważnych , , , , , , , ,7 Ogółem (N=2006) ,0 57

58 Na podstawie przeprowadzonej analizy ustalono, iż średnia liczba norm jaką podzielają badani wynosi 4, 144. Wykazano statystycznie istotną zależność miedzy ilością podzielanych norm a płcią badanych (p=0,027). Mamy jednak w tym przypadku do czynienia ze słabą zależnością w sensie statystycznym. Współczynnik kontyngencji V-Cramera wynosi zaledwie 0,089. Na podstawie zaprezentowanej tabeli krzyżowej trudno zatem wskazać znaczące różnice pomiędzy kobietami i mężczyznami w zakresie podzielania norm. Tabela 14: Poziom akceptacja norm a pleć badanych Skala norm Płeć Ogółem (N=2005) Kobiety Mężczyźni 0 2,0% 1,7% 1,8% 1 3,2% 2,0% 2,7% 2 6,0% 6,4% 6,1% 3 17,5% 16,2% 17,0% 4 35,5% 30,8% 33,6% 5 22,2% 24,0% 22,9% 6 9,6% 13,2% 11,1% 7 4,0% 5,6% 4,7% Ogółem 100% 100% 100% Z podobną sytuacją mamy do czynienia analizując wpływ wykształcenia na stosunek badanych do norm społecznych. W prawdzie odnotowano statystycznie istotny związek pomiędzy zmiennymi (p=0,000), jednak poziom zależności jest słaby (V-Cramera = 0,095). Tabela 15: Poziom akceptacji norm a wykształcenie badanych Skala norm Wykształcenie Ogółem Podstawowe Zasadnicze zawodowe Średnie Wyższe (N=2005) 0 2,3% 1,6% 2,2% 0,8% 1,8% 1 5,2% 1,9% 2,7% 1,7% 2,7% 2 9,5% 5,4% 5,5% 5,8% 6,1% 3 12,7% 18,5% 17,0% 18,7% 17,0% 4 26,5% 28,1% 36,0% 39,8% 33,6% 5 23,9% 25,5% 21,7% 22,6% 23,0% 6 13,1% 13,6% 10,8% 7,0% 11,1% 7 6,9% 5,4% 4,1% 3,6% 4,7% Ogółem 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Można jednak wskazać na pewne różnice w ilości podzielanych norm pomiędzy osobami legitymującymi się określonym poziomem wykształcenia. Po pierwsze, wśród osób z wykształceniem podstawowym i zasadniczym zawodowym odnotowano wyższe niż w dwóch pozostałych kategoriach wykształcenia, odsetki badanych, którzy deklarują akceptacje dla największej liczny norm (6 i 7). Prawie 20% badanych należących do tych kategorii wykazuje niemal pełna aprobatę norm. W przypadku badanych z wykształceniem średnim jest to już około 15% a wśród badanych posiadających wykształcenie wyższe, już tylko około 10%. Z drugiej jednak strony badani należący do najniższej kategorii wykształcenia częściej w porównaniu z badanymi posiadającymi wykształcenie wyższe wykazują niską aprobatę norm. Aż 17% badanych z wykształceniem podstawowym akceptuje najwyżej 2 z wymienionych norm i tylko około 8% badanych z wykształceniem wyższym przejawia podobną postawę. Badani z wykształceniem wyższym i średnim dużo częściej niż pozostałe dwie kategorie respondentów podzielają normy na poziomie średnim dla całej badanej zbiorowości. Prawie 40% badanych z wyższym wykształceniem i 36% ze średnim podziela 58

59 4 z wymienionych norm, przy około 25% akceptacji czteroelementowego zbioru norm wśród badanych należących do pozostałych kategorii wykształcenia. Odnotowano również statystycznie istotną zależność (p=0,000) miedzy poziomem podzielania norm a przynależnością terytorialna badanych. Tabela 16: Poziom akceptacji norm w poszczególnych powiatach L. Powiat Skala norm Ogółem p (N=2005) 1 bełchatowski 1,2%,0% 1,2% 18,8% 43,5% 24,7% 10,6%,0% 100,0% 2 brzeziński,0%,0%,0% 17,2% 34,5% 44,8% 3,4%,0% 100,0% 3 kutnowski 6,0% 12,0% 12,0% 13,3% 10,8% 18,1% 20,5% 7,2% 100,0% 4 łaski 4,9% 2,4% 2,4% 14,6% 34,1% 26,8% 14,6%,0% 100,0% 5 łęczycki,0%,0%,0% 5,0% 10,0% 17,5% 27,5% 40,0% 100,0% 6 łowicki 1,8% 1,8% 5,5% 30,9% 40,0% 12,7% 1,8% 5,5% 100,0% 7 łódzki wschodni 2,1%,0% 4,2% 18,8% 58,3% 4,2% 12,5%,0% 100,0% 8 Łódź 2,3% 2,5% 5,5% 17,3% 35,9% 24,1% 9,6% 2,7% 100,0% 9 opoczyński,0% 6,7% 23,3% 10,0% 30,0% 20,0% 10,0%,0% 100,0% 10 pabianicki,0%,9% 3,7% 12,8% 46,8% 27,5% 6,4% 1,8% 100,0% 11 pajęczański,0%,0% 2,3% 14,0% 37,2% 34,9% 11,6%,0% 100,0% 12 Piotrków trybunalski 1,2% 1,2% 3,5% 9,3% 32,6% 25,6% 25,6% 1,2% 100,0% 13 piotrkowski,0%,0% 1,4% 12,7% 39,4% 29,6% 15,5% 1,4% 100,0% 14 poddębicki,0%,0% 3,8% 23,1% 65,4% 3,8% 3,8%,0% 100,0% 15 radomszczański 1,4% 4,8% 15,9% 23,4% 17,9% 23,4% 7,6% 5,5% 100,0% 16 rawski,0%,0% 7,1% 7,1% 4,8% 7,1% 21,4% 52,4% 100,0% 17 sieradzki 3,1% 3,1% 10,2% 16,3% 19,4% 30,6% 16,3% 1,0% 100,0% 18 Skierniewice,0% 5,6% 5,6% 27,8% 38,9% 11,1% 11,1%,0% 100,0% 19 skierniewicki,0% 5,8% 3,8% 23,1% 25,0% 5,8% 11,5% 25,0% 100,0% 20 tomaszowski,0%,0% 1,6% 10,9% 39,1% 39,1% 9,4%,0% 100,0% 21 wieluński 1,5% 3,0% 6,1% 19,7% 43,9% 25,8%,0%,0% 100,0% 22 wieruszowski,0%,0% 5,9% 11,8% 29,4% 35,3% 17,6%,0% 100,0% 23 zduńsko wolski 4,0% 6,0% 10,0% 22,0% 38,0% 16,0% 2,0% 2,0% 100,0% 24 zgierski 3,8% 4,6% 5,4% 20,0% 37,7% 16,2% 8,5% 3,8% 100,0% Ogółem 1,8% 2,7% 6,1% 17,0% 33,6% 23,0% 11,1% 4,7% 100,0% W tym przypadku możemy mówić o średnim poziomie zależności, bowiem współczynnik kontyngencji V-Cramera wynosi 0,234. Cechą wspólną mieszkańców wszystkich powiatów jest akceptacja norm na średnim poziomie. Jednak należy wskazać takie powiaty, w których poziom aprobaty norm był zdecydowanie wyższy niż w innych. Do powiatów, których mieszkańcy w zdecydowanej większości podzielają prawie wszystkie lub prawie wszystkie normy (6 lub 7) należą powiaty: rawski i łęczycki. W pierwszym przypadku aż ¾ badanych podziela niemal cały zestaw norm, w drugim natomiast, prawie 70% respondentów wyraża swoja aprobatę dla wyróżnionych norm. 4.2 Reakcje na łamanie norm społecznych Istotnym aspektem funkcjonowania systemu normatywnego są reakcje członków społeczeństwa na przejawy łamania norm. Pełnią one rolę społecznych sankcji piętnujących zachowania anormatywne. Badanych poproszono o odpowiedź na pytanie w jaki sposób najczęściej reagują w sytuacjach, w których ktoś narusza powszechnie przyjęte reguły społeczne. 59

60 Tabela 17: Reakcje na łamanie norm społecznych Sytuacje 1. Jeśli ktoś korzysta ze zwolnienia lekarskiego gdy nie jest chory 2. Jeśli ktoś wykorzystuje innych dla własnych celów 3. Jeśli ktoś pije alkohol w miejscu publicznym 4. Jeśli ktoś zdradza powierzoną mu tajemnicę 5. Jeśli ktoś wyrzuca śmieci w miejscu niedozwolonym 6. Jeśli ktoś propaguje ideologię faszystowską bądź komunistyczną? Nie reaguję, to nie moja sprawa Zwracam uwagę zainteresowane mu, że jest to naganne/złe Powiadamiam odpowiednie organy porządkowe lub kontrolne Trudno powiedzieć Ogółem (N=2006) 72,4% 14,4% 1,5% 11,8% 100% 43,8% 45,8% 1,7% 8,6% 100% 64,2% 24,4% 3,8% 7,6% 100% 39,7% 43,9% 2,7% 13,6% 100% 27,7% 54,8% 11,4% 6,1% 100% 42,8% 19,6% 10,7% 27,0% 100% Na podstawie zaprezentowanych w tabeli 17 wyników zauważyć można, iż w połowie zdefiniowanych sytuacji relatywna większość badanych nie zareagowałaby zupełnie. Do sytuacji tych należą nieuczciwe korzystanie ze zwolnień lekarskich, picie alkoholu w miejscach publicznych oraz propagowanie ideologii faszystowskich lub komunistycznych. Większość badanych wykazuje się natomiast skłonnością do zwracania uwagi osobie wykorzystującej innych do własnych celów, wyrzucającej śmieci w miejscu publicznym czy zdradzającej powierzoną jej tajemnicę. Badami mieszkańcy województwa łódzkiego najmniej skłonni są do działań polegających na powiadomieniu odpowiednich organów porządkowych lub kontrolnych. Zaledwie co dziesiąty badany zareagowałby w opisywany sposób w sytuacji wyrzucania śmieci w niedozwolonych miejscach i szerzenia uznanych za szkodliwe ideologii. W pozostałych sytuacjach ten rodzaj napiętnowania pojawia się sporadycznie. Chcąc ustalić skłonność mieszkańców do sankcjonowania zachowań anormatywnych, poprzez zsumowanie odpowiedzi pozytywnych, będących odzwierciedleniem jakiejkolwiek reakcji na zachowanie anormatywne, skonstruowano syntetyczną skalę reakcji. Maksymalna wartość na skali wynosi 6 i oznacza podjecie jakiejkolwiek reakcji we wszystkich określonych sytuacjach kiedy łamane są normy, zero natomiast oznacza bark reakcji we wszystkich przypadkach. Tabela 18: Skala reakcji na łamanie norm Częstości Procent ważnych , , , , , , ,8 Ogółem (N=2006) ,0 Aż 20% badanych zadeklarowało, iż nie zareagowałoby w każdej z opisanych sytuacji. Zaledwie 4% badanych gotowych byłoby do jakiejkolwiek reakcji we wszystkich wymienionych sytuacjach. Na podstawie zaprezentowanych w tabeli 18 wyników należy zauważyć, iż im większa liczba przykładów zachowań anormatywnych tym mniejszy udział badanych skłonnych do sankcjonowania tych zachowań. 60

61 Na podstawie przeprowadzonych analiz nie wykazano statystycznie istotnego związku między skłonnością do reagowania w sytuacjach łamania norm a płcią badanych. Należy zatem uznać, iż zarówno kobiety jak i mężczyźni wykazują podobną skłonność do reakcji na zachowania anormatywne. Tabela 19: Poziom reagowania w sytuacjach łamania norm a pleć badanych Płeć Poziom reagowania Ogółem Brak reakcji Niski Średni Wysoki (N=2005) Kobiety 18,1% 34,2% 34,3% 13,5% 100,0% Mężczyźni 22,2% 33,8% 32,1% 11,9% 100,0% Ogółem 19,8% 34,0% 33,4% 12,8% 100,0% Odnotowano jednak statystycznie istotny związek (p=0,000) między skłonnością do reagowania w sytuacjach obserwowania zachowań anormatywnych a poziomem wykształcenia badanych. Mamy w tym przypadku do czynienia ze słabą zależnością pomiędzy analizowanymi zmiennymi (V-Cramera= 0,120). Tabela 20: Poziom reagowania w sytuacjach łamania norm a wykształcenie badanych Wykształcenie Poziom reagowania Ogółem Brak reakcji Niski Średni Wysoki (N=2005) Podstawowe 29,4% 38,9% 23,5% 8,2% 100,0% Zasadnicze zawodowe 22,5% 36,1% 30,7% 10,8% 100,0% Średnie 18,8% 34,9% 34,1% 12,2% 100,0% Wyższe 10,9% 25,3% 42,9% 20,9% 100,0% Ogółem 19,8% 34,1% 33,3% 12,8% 100,0% Na podstawie zaprezentowanej tabeli kontyngencji należy stwierdzić, iż skłonność do reagowania w sytuacjach kiedy naruszane są normy społeczne rośnie wraz z poziomem wykształcenia badanych. Największe różnice występują miedzy badanymi posiadającymi wykształcenie podstawowe a respondentami z wykształceniem wyższym. Przeszło 60% badanych posiadających wyższe wykształcenie odznacza się co najmniej średnim poziomem reagowania w sytuacjach łamania norm. Badani ci przejawiają zachowania sankcjonujące łamanie norm w przynajmniej 3 na 6 opisanych sytuacji. Natomiast niewiele ponad 30% badanych legitymujących się wykształceniem podstawowym prezentuje podobną postawę. Badani ci dużo częściej nie podejmują jakiejkolwiek reakcji w sytuacji naruszania norm społecznych przez innych. Aż 30% badanych posiadających najniższy poziom wykształcenia wykazuje postawę bierności kiedy łamane są reguły społeczne. Istotnym jest również określenie w jakim stopniu skłonności do sankcjonowania zachowań anormatywnych zróżnicowane są w zależności od zamieszkiwanego przez badanych powiatu. W celu lepszego zobrazowania różnic w skłonnościach do reagowania na zachowania anormatywne w poszczególnych powiatach wyodrębniono określone poziomy reakcji. Uprzednio skonstruowana skala reakcji została podzielona na cztery poziomy, gdzie pierwszy oznacza brak reakcji we wszystkich opisanych sytuacjach, poziom niski jest odzwierciedleniem dyspozycji do reakcji w najwyżej dwóch przypadkach, średni oznacza podjęcie działania w nie więcej niż czterech, a poziom wysoki w pięciu lub sześciu przypadkach. Odnotowano statystycznie istotny związek o umiarkowanej sile (V- Cramera =0,241) między poziomem reakcji badanych na zachowania anormatywne a ich terytorialnym pochodzeniem. Tabela 21: Poziom reagowania na łamanie norm społecznych w poszczególnych powiatach L. p. Powiat Poziom reagowania Ogółem Brak reakcji Niski Średni Wysoki (N=2005) 1 bełchatowski 9,4% 21,2% 54,1% 15,3% 100,0 2 brzeziński,0% 58,6% 37,9% 3,4% 100,0 3 kutnowski 38,6% 24,1% 24,1% 13,3% 100,0 4 łaski 24,4% 31,7% 39,0% 4,9% 100,0 5 łęczycki 25,0% 42,5% 27,5% 5,0% 100,0 61

62 6 łowicki 54,5% 32,7% 12,7%,0% 100,0 7 łódzki wschodni 10,4% 35,4% 43,8% 10,4% 100,0 8 Łódź 14,3% 42,3% 31,3% 12,1% 100,0 9 opoczyński 13,3% 30,0% 40,0% 16,7% 100,0 10 pabianicki 4,6% 32,1% 48,6% 14,7% 100,0 11 pajęczański 4,7% 20,9% 51,2% 23,3% 100,0 12 Piotrków trybunalski 14,0% 41,9% 30,2% 14,0% 100,0 13 piotrkowski 22,5% 31,0% 29,6% 16,9% 100,0 14 poddębicki,0% 19,2% 69,2% 11,5% 100,0 15 radomszczański 35,9% 29,0% 18,6% 16,6% 100,0 16 rawski 9,5% 23,8% 47,6% 19,0% 100,0 17 sieradzki 12,2% 33,7% 41,8% 12,2% 100,0 18 Skierniewice 50,0% 11,1% 16,7% 22,2% 100,0 19 skierniewicki 38,5% 23,1% 25,0% 13,5% 100,0 20 tomaszowski 10,9% 29,7% 34,4% 25,0% 100,0 21 wieluński 51,5% 19,7% 24,2% 4,5% 100,0 22 wieruszowski 52,9% 32,4% 14,7% 15,4% 100,0 23 zduńsko wolski 24,0% 42,0% 28,0% 6,0% 100,0 24 zgierski 11,5% 36,2% 36,9%,0% 100,0 Ogółem 19,8% 34,1% 33,3% 12,8% 100,0% Uzyskane wyniki skłaniają do wniosku, iż pomiędzy poszczególnymi powiatami występują znaczne różnice w skłonnościach mieszkańców do podejmowania zachowań będących reakcjami na sytuacje łamania norm. Do powiatów, w których zdecydowana większość mieszkańców wykazuje postawy pasywne nalezą powiaty: wieruszowski, wieluński, miasto Skierniewice, kutnowski, skierniewicki i radomszczański. W trzech pierwszych z wymienionych powiatów ponad połowa badanych zadeklarowała, iż nie podjęłaby żadnego zachowania sankcjonującego łamanie norm. Niski poziom skłonności w reagowaniu na zachowania anormatywne przejawia relatywna większość mieszkańców powiatów: brzezińskiego, łęczyckiego, zduńsko wolskiego oraz miasta Łódź i Piotrków Trybunalski. Średnim poziomem reakcji wykazuję się natomiast większość mieszkańców powiatów: poddębickiego (aż 70%), bełchatowskiego, pajęczańskiego, pabianickiego, rawskiego. Stosunkowo najwyższe odsetki badanych wykazujących najwyższą skłonność do sankcjonowania zachowań anormatywnych wystąpiły w powiatach: tomaszowskim, pajęczańskim, rawskim oraz mieście Skierniewice. Przeciętnie co piaty badany mieszkaniec wymienionych powiatów zareagowałby w jakikolwiek sposób w prawie wszystkich opisanych sytuacjach. 4.3 Poziom bezpieczeństwa fizycznego Określone funkcjonowanie systemu aksjonormatywnego w środowisku lokalnym ma niebagatelne znaczenie dla poczucia bezpieczeństwa jego mieszkańców. Stąd zapytano badanych jak określają stopień bezpieczeństwa w otoczeniu, w którym najczęściej przebywają. Odpowiedzi badanych zaznaczane były na dziesięciostopniowej skali, gdzie 1 oznaczało bardzo niebezpiecznie, a 10 bardzo bezpiecznie. W celu lepszego zobrazowania poziomu poczucia bezpieczeństwa badanych skale podzielono na trzy części będące odzwierciedleniem niskiego, średniego i wysokiego poziomu bezpieczeństwa. Tabela 22: Poziom poczucia bezpieczeństwa w środowisku lokalnym Poziom poczucia bezpieczeństwa Częstości Procent ważnych Niski 51 2,5 Średni ,2 Wysoki ,2 Ogółem (N=2005) Uzyskane wyniki jednoznacznie pokazują, iż badani mieszkańcy województwa łódzkiego charakteryzują się raczej wysokim poczuciem bezpieczeństwa. Ponad połowa badanych czuje się bezpiecznie w otoczeniu, w 62

63 których najczęściej przebywa. Zaledwie 2,5 % badanych postrzega najbliższe otoczenie jako bardzo niebezpieczne. Przeprowadzone analizy wskazują, iż możemy mówić o terytorialnym zróżnicowaniu poziomu bezpieczeństwa (V- Cramera = 0,221). Tabela 23: Poziom poczucia bezpieczeństwa w poszczególnych powiatach L. p. Powiat Poziom poczucia bezpieczeństwa Ogółem Niski Średni Wysoki (N=2005) 1 bełchatowski 1,2% 41,2% 57,6% 100,0 2 brzeziński,0% 31,0% 69,0% 100,0 3 kutnowski 2,4% 42,2% 55,4% 100,0 4 łaski 4,9% 17,1% 78,0% 100,0 5 łęczycki,0% 32,5% 67,5% 100,0 6 łowicki,0% 20,0% 80,0% 100,0 7 łódzki wschodni,0% 35,4% 64,6% 100,0 8 Łódź 5,7% 55,4% 38,9% 100,0 9 opoczyński,0% 73,3% 26,7% 100,0 10 pabianicki 2,8% 39,4% 57,8% 100,0 11 pajęczański,0% 53,5% 46,5% 100,0 12 Piotrków trybunalski 2,3% 47,7% 50,0% 100,0 13 piotrkowski 1,4% 22,5% 76,1% 100,0 14 poddębicki 3,8% 69,2% 26,9% 100,0 15 radomszczański,7% 50,3% 49,0% 100,0 16 rawski,0% 16,7% 83,3% 100,0 17 sieradzki,0% 33,7% 66,3% 100,0 18 Skierniewice,0% 38,9% 61,1% 100,0 19 skierniewicki,0% 28,8% 71,2% 100,0 20 tomaszowski 1,6% 28,1% 70,3% 100,0 21 wieluński 1,5% 30,3% 68,2% 100,0 22 wieruszowski,0% 23,5% 76,5% 100,0 23 zduńsko wolski,0% 42,9% 57,1% 100,0 24 zgierski 3,1% 34,6% 62,3% 100,0 Ogółem 2,5% 42,3% 55,2% 100,0% Zdecydowana większość badanych mieszkańców wszystkich powiatów charakteryzuje się co najmniej średnim poczuciem bezpieczeństwa w środowisku lokalnym. Wskazać należy jednak te powiaty, w których zdecydowana większość mieszkańców przejawia najwyższy poziom odczuwanego bezpieczeństwa. Do obszarów najbardziej bezpiecznych w odczuciu swoich mieszkańców należą powiaty: rawski, łowicki, łaski, wieruszowski, piotrkowski. Powiaty te postrzega jako bardzo bezpieczne przeszło ¾ badanych mieszkańców. W celu dopełnienia analizy stanu bezpieczeństwa w środowisku lokalnym zapytano badanych czy w okresie ostatnich 5 lat oni lub ktoś z ich rodziny lub znajomych padł ofiarą określonego rodzaju przestępstwa. Tabela 24: Stanie się ofiara przestępstwa (w %) Stanie się ofiarą Zaistniało Nie zaistniało Ogółem (N=1997) Kradzieży 17,6 82,4 100 Oszustwa 19,4 80,6 100 Pobicia lub napaści 6,5 93,5 100 Znieważenia w miejscu publicznym 5,6 94,4 100 Uzyskane wyniki pokazują, iż zdecydowana większość badanych i ich rodzin nie stało się ofiarą czynu przestępczego. Spośród wymienionych rodzajów przestępstw stosunkowo najczęściej badani padali ofiarą oszustów i złodziei, najrzadziej natomiast doświadczyli znieważenia w miejscu publiczny. Chcąc odpowiedzieć na pytanie jak duża część mieszkańców województwa łódzkiego padła ofiarą jakiegokolwiek 63

64 przestępstwa skonstruowano zmienną syntetyczną. Poniższa tabela prezentuje procentowy udział badanych, którzy padli ofiarą czynu przestępczego w badanej zbiorowości. Tabela 25: Procentowy udział ofiar przestępstw (w %) Stanie się ofiarą jakiegokolwiek Częstości Procent ważnych przestępstwa Tak ,5 Nie ,5 Ogółem (N=2006) ,0 Uzyskany wynik pokazuje, iż co trzeci badany mieszkaniec województwa łódzkiego lub ktoś z jego rodziny lub znajomych padł ofiarą jakiegoś czynu przestępczego w ostatnich pięciu latach. Na podstawie przeprowadzonej analizy odnotowano występowanie umiarkowanie silnej (V-Cramera = 0,223) zależności między zamieszkiwaniem określonego powiatu a byciem ofiarą przestępstwa. Na podstawie zaprezentowanych w tabeli 26 wyników wskazać można te powiaty, w których udział mieszkańców- ofiar przestępstwa jest wyższy niż średnio dla całej badanej zbiorowości. Do powiatów tych należą: bełchatowski, opoczyński, zgierski i miasto Łódź. Najniższy udział badanych, którzy sami lub ktoś z ich bliskich padł ofiarą jakiegokolwiek rodzaju przestępstwa występuje natomiast w powiatach: wieruszowskim, sieradzki, łaskim i zduńsko wolskim. Tabela 26: Ofiary przestępstw w poszczególnych powiatach L. p. Powiat Zostanie ofiarą któregokolwiek z Ogółem przestępstw (N=2005) Nie Tak 1 bełchatowski 58,8% 41,2% 100,0 2 brzeziński 62,1% 37,9% 100,0 3 kutnowski 65,1% 34,9% 100,0 4 łaski 87,8% 12,2% 100,0 5 łęczycki 75,0% 25,0% 100,0 6 łowicki 65,5% 34,5% 100,0 7 łódzki wschodni 66,7% 33,3% 100,0 8 Łódź 59,1% 40,9% 100,0 9 opoczyński 60,0% 40,0% 100,0 10 pabianicki 60,6% 39,4% 100,0 11 pajęczański 67,4% 32,6% 100,0 12 Piotrków trybunalski 72,1% 27,9% 100,0 13 piotrkowski 77,5% 22,5% 100,0 14 poddębicki 80,8% 19,2% 100,0 15 radomszczański 75,9% 24,1% 100,0 16 rawski 69,0% 31,0% 100,0 17 sieradzki 87,8% 12,2% 100,0 18 Skierniewice 66,7% 33,3% 100,0 19 skierniewicki 84,6% 15,4% 100,0 20 tomaszowski 84,4% 15,6% 100,0 21 wieluński 77,3% 22,7% 100,0 22 wieruszowski 88,2% 11,8% 100,0 23 zduńsko wolski 86,0% 14,0% 100,0 24 zgierski 59,2% 40,8% 100,0 Ogółem 100,0% 4.4. Podsumowanie Na podstawie zaprezentowanej analizy materiału empirycznego można sformułować kilka zasadniczych konkluzji dotyczących charakterystyki normatywnego komponentu kapitału społecznego mieszkańców województwa łódzkiego. 64

65 Należy podkreślić, iż podzielanie norm społecznych określających podstawowe zasady współżycia w ramach społeczności lokalnej jest wśród badanych niemal powszechne. Wyjątek stanowią tu normy lojalności i wzajemności, których aprobata jest niższa w porównaniu z pozostałymi charakteryzowanymi normami. Należy jednak zwrócić uwagę na specyficzne sformułowanie tych norm zawierające warunkową ich formę. Zasadę lojalności odnoszono jedynie do członków rodziny lub lokalnych polityków, wskazując jedynie na integratywny charakter elementu kapitału społecznego. Podobnie w przypadku normy wzajemności w odniesieniu, do której określono wysokość świadczeń na rzecz drugiej osoby do wysokości pomocy uzyskiwanej od niej. Jak wiemy w wymianach społecznych wartość wymienianych dóbr nie musi być równa. Zatem być może badani kierując się zasadą pewnej umowności co do wysokości świadczeń na rzecz innych odrzucali możliwość pomocy innym tylko do wysokości świadczeń uzyskiwanych od nich. Należy zwrócić uwagę na istotne zróżnicowanie poziomu podzielanych norm w poszczególnych powiatach. Do powiatów, w których aprobata dla wskazanych norm jest największa należą powiaty rawski i łęczycki. Odnotowano również statystycznie istotne zależności między płcią i wykształceniem badanych a poziomem podzielania przez nich norm społecznych. Jednak słabe zależności nie pozwalają wskazać zasadniczych różnic miedzy kobietami i mężczyznami oraz osobami posiadającymi określony poziom wykształcenia a zakresem w jakim podziałają oni normy społeczne. Ciekawe spostrzeżenia przyniosła również analiza skłonności do reagowania badanych w sytuacjach kiedy naruszane są normy społeczne. Aż 20 % badanych nie podejmuje żadnej reakcji w sytuacji kiedy jest świadkiem naruszania przez innych reguł społecznych. Kiedy jednak do reakcji takiej dochodzi ma ona charakter dość łagodny i ogranicza się przede wszystkim do zwrócenia uwagi osobie łamiącej normę. Skłonność do reagowania na zachowania anormatywne nie jest zależna od płci badanych. Zarówno kobiety jak i mężczyźni odznaczają się podobną postawą wobec reagowania na łamanie norm przez innych. Istotne znacznie ma natomiast poziom wykształcenia badanych. Na podstawie przeprowadzonych analiz wykazano, iż skłonność do reagowania w sytuacjach kiedy naruszane są zasady współżycia społecznego rośnie wraz z poziomem wykształcenia badanych. Odnotowano także zależność miedzy skłonnością do reagowania na zachowania anormatywne a terytorialnym pochodzeniem badanych. Wskazać należy, iż występuje stosunkowo liczna kategoria powiatów, w których mieszkańcy odznaczają się niewielką skłonnością do sankcjonowania zachowań anormatywnych. Do powiatów, w których ponad połowa badanych zadeklarowała, iż nie podjęłaby żadnego zachowania sankcjonującego łamanie norm nalezą powiaty: wieruszowski, wieluński, miasto Skierniewice. Z drugiej jednak strony, wskazać należy również te powiaty, których mieszkańcy wykazują większą skłonność do reagowania na łamanie norm, należą do nich bełchatowski, pajęczański, rawski i tomaszowski. Prezentowane wyniki badań potwierdziły tendencje zarysowane w badaniach wcześniejszych, iż poczucie bezpieczeństwa w środowisku zamieszkania jest wśród Polaków powszechne. Również zdecydowana większość badanych mieszkańców województwa łódzkiego charakteryzuje się wysokim poziomem poczucia bezpieczeństwa w otoczeniu w jakim najczęściej przebywa. Warto jednak wskazać, iż poczucie bezpieczeństwa zróżnicowane jest w zależności od miejsca zamieszkania badanych. I tak najwyższy poziom bezpieczeństwa w środowisku zamieszkania deklarują badani mieszkańcy powiatów: rawskiego, łowickiego, łaskiego i wieruszowskiego. Zaledwie średnim poziomem poczucia bezpieczeństwa odznaczają się natomiast mieszkańcy powiatów: opoczyńskiego, poddębickiego i miasta Łodzi. Warto jednak podkreślić, iż mimo wysokiego poczucia bezpieczeństwa w środowisku zamieszkania, aż 1/3 badanych padła ofiarą przestępstwa w ciągu ostatnich 5 lat. Najwyższe odsetki badanych, którzy zadeklarowali, iż padli ofiarą któregoś wymienionych czynów przestępczych wystąpiły w powiatach: bełchatowskim, opoczyńskim i mięście Łodzi. 65

66 Bartłomiej Przybylski Rozdział V Wykształcenie jako komponent kapitału ludzkiego Niniejszy rozdział raportu poświęcony będzie prezentacji wyników badań suvey'owych dotyczących zagadnień związanych z wykształceniem jako składnikiem kapitału ludzkiego. Wywiady kwestionariuszowe przeprowadzone w pierwszym etapie badań projektu "Kapitał ludzki i społeczny jako czynniki rozwoju regionu łódzkiego" obejmowały następujące zagadnienia. Po pierwsze, respondenci pytani byli o poziom uzyskanego dotychczas wykształcenia. Po drugie, badanie miało na celu ustalić rodzaj kierunki wykształcenia mieszkańców województwa łódzkiego. Respondenci proszeni byli o podanie tytułu zawodowego, jaki uzyskali w toku kształcenia. Po trzecie, badani skonfrontowani zostali z serią pytań dotyczących dodatkowych umiejętności, które uzyskali w toku edukacji. Pytano tutaj przede wszystkim o znajomość języków obcych, ale także o umiejętność posługiwania się komputerem i korzystania z Internetu oraz posiadanie prawa jazdy. Wreszcie po czwarte, kwestionariusz wywiadu zawierał pytania dotyczące zagadnienia aktywności ukierunkowanej na podnoszenie swojego poziomu wykształcenia bądź pozyskiwanie nowych kompetencji i uprawnień. Szczegółowe wyniki uzyskane w toku przeprowadzonego badania survey'owego zostaną przedstawione w kolejnych podrozdziałach. 5.1.Poziom wykształcenia mieszkańców województwa łódzkiego W badaniu survey'owym projektu "Kapitał ludzki i społeczny jako czynniki rozwoju regionu łódzkiego" posłużono się dziesięcioelementową typologią poziomów wykształcenia. Respondenci proszeni byli o przyporządkowanie się do jednej z następujących kategorii: wykształcenie niepełne podstawowe, podstawowe, gimnazjalne, zasadnicze zawodowe, niepełne średnie, średnie zawodowe, średnie ogólnokształcące, policealne lub pomaturalne, wyższe licencjackie lub inżynierskie oraz wyższe magisterskie. Najczęściej występującym wśród mieszkańców województwa łódzkiego rodzajem wykształcenia jest wykształcenie zasadnicze zawodowe. Taki poziom wykształcenia zadeklarowało 21,3 procenta respondentów. Równie liczną kategorię stanowiły osoby legitymujące się wykształceniem średnim ogólnokształcącym (20,1 procent). Trzecią pod względem liczebności zbiorowość stanowią osoby z wykształceniem średnim zawodowym (18,9 procent). Najrzadziej reprezentowane kategorie to osoby posiadające niepełne wykształcenie podstawowe (0,5 procenta), wykształcenie gimnazjalne i policealne lub pomaturalne (po 3,2 procenta) oraz niepełne średnie wykształcenie (3,3 procenta). Posiadanie wykształcenia wyższego deklaruje 17,9 procent mieszkańców województwa łódzkiego. 13,2 procenta to osoby posiadające tytuł zawodowy magistra. Z kolei 15,2 procent stanowią osoby, które uzyskały co najwyżej wyszkałcenie na poziomie gimnazjum. 61,3 procent mieszkańców województwa łódzkiego to osoby, które uzyskały wykształcenie dające konkretny tytuł zawodowy, czyli osoby posiadające wykształcenie wyższe, policealne lub pomaturalne, średnie zawodowe lub zasadnicze zawodowe. 66

67 Poziom wykształcenia Procent mieszkańców województwa łódzkiego Niepełne podstawowe 0,5 Podstawowe 11,5 Gimnazjalne 3,2 Zasadnicze zawodowe 21,3 Niepełne średnie 3,3 Średnie zawodowe 18,9 Średnie ogólnokształcące 20,1 Policealne / pomaturalne 3,2 Wyższe licencjackie / inżynierskie 4,7 Wyższe magisterskie 13,2 N= Poziom wykształcenia w niewielkiem stopniu różnicuje płeć. Zaobserwowano słaby związek obu zmiennych (Vc = 0,203, Sig. = 0,001). Największe różnice w poziomie wykształcenia zbiorowości kobiet i mężczyzn zaobserwowano w odniesieniu do kategorii wykształcenia zasadniczego zawodowego i średniego ogólnokształcącego. Ta pierwsza znacznie częściej reprezentowana jest w zbiorowości mężczyzn (28,0 procent mężczyzn w stosunku do 16,6 procent kobiet), podczas gdy ta druga w zbiorowości kobiet (24,7 procent kobiet w stosunku do 13,7 procent mężczyzn). Kobiety w województwie łódzkim częściej uzyskują wyższe wykształcenie niż mężczyźni. 20,3 procent mieszkanek regionu deklaruje ukończenie studiów. Wśród mężczyzn odsetek osób z wyższym wykształceniem wynosi 14,6 procenta. Poziom wykształcenia Procent mieszkańców województwa łódzkiego Kobiety Mężczyźni Niepełne podstawowe 0,5 0,3 0,8 Podstawowe 11,5 10,8 12,6 Gimnazjalne 3,2 3 3,5 Zasadnicze zawodowe 21,3 16,6 28 Niepełne średnie 3,3 2,9 4 Średnie zawodowe 18,9 17,5 20,8 Średnie ogólnokształcące 20,1 24,7 13,7 Policealne / pomaturalne 3,2 4 2 Wyższe licencjackie / inżynierskie 4,7 5,2 4,1 Wyższe magisterskie 13,2 15,1 10,5 N=

68 Powiat zamieszkania respondenta w jeszcze mniejszym stopniu różnicował poziom wykształcenia (Vc = 0,178, Sig. = 0,001). Wśród powiatów o najwyższym udziale osób posiadających wykształcenie wyższe należy wymienić: powiat pajęczański (30,2 procent mieszkańców z wykształceniem wyższym), powiat bełchatowski (28,6 procent), powiat zduńskowolski (26,0 procent), powiat łódzki wschodni (25,0 procent), powiat łowicki (23,6 procent), miasto Skierniewice (22,2 procent), miasto Piotrków Trybunalski (22,1 procent), powiat łaski (22,0 procent) i powiat sieradzki (21,4 procent). W mieście Łodzi osoby posiadające wykształcenie wyższe stanowiły 18,6 procent zbiorowości. Z kolei wśród powiatów o największym udziale osób posiadających wykształcenie co najwyżej gimnazjalne wskazać należy: powiat poddębicki (38,5 procenta osób z wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym), powiat wieruszowski (38,2 procent), powiat łęczycki (35,0 procent) oraz powiat kutnowski (32,5 procenta). Zdecydowana większość mieszkańców województwa łódzkiego uzyskała swoje wykształcenie w trybie dziennym i w systemie edukacji nieodpłatnej. Za edukację płaciło 9,1 procenta mieszkańców regionu (nieco większy jest udział takich osób w zbiorowości kobiet 10,5 procenta, podczas gdy w zbiorowości mężczyzn wynosi 7,1 procenta). Największy odsetek mieszkańców płacących za edukację odnotowano w powiatach bełchatowskim (22,4 procenta) i zduńskowolskim (20,4 procenta), podczas gdy najmniejszy w powiatach wieluńskim (1,5 procenta) i skierniewickim (1,9 procenta). 2,9 procenta mieszkańców regionu zdobyło swoje wykształcenie w trybie wieczorowym, a 7,3 procenta w trybie zaocznym. Najwięcej osób, które ukończyły szkoły w trybie wieczorowym lub zaocznym odnotowano w powiatach bełchatowskim i opoczyńskim (po 20,0 procent), natomiast najmniej w powiatach wieluńskim (1,5 procenta) i poddębickim (3,8 procenta). 5.2.Kierunki wykształcenia mieszkańców województwa łódzkiego W niniejszym podrozdziale omówione zostaną kierunki wykształcenia mieszkańców województwa łódzkiego. Na potrzeby tego raportu posługujemy się nazwami zawodów i specjalności zawartymi w Klasyfikacji zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy opracowanej przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej (MPiPS 2010). Ze względu na małą liczebność zbiorowości posiadających tytuły zawodowe uzyskane i duże rozproszenie wartości zmiennej, uzyskane wyniki będą omawiane w niniejszym podrozdziale na poziomie całego województwa. Wśród mieszkańców województwa łódzkiego posiadających wykształcenie zasadnicze zawodowe, najliczniej reprezentowane są robotnicy produkcji wyrobów włókienniczych i odzieży (16,8 procenta), a także osoby, które uzyskały tytuł zawodowy mechanika maszyn i urządzeń (13,4 procenta). Warto zwrócić uwagę na zróżnicowanie najczęściej występujących tytułów zawodowych w zależności od płci. Wśród mieszkanek województwa łódzkiego, które uzyskały wykształcenie zasadnicze zawodowe, najczęściej występują kobiety posiadające kwalifikacje do wykonywania zawodu robotnicy produkcji wyrobów włókienniczych i odzieży (34,1 procenta), a w drugiej kolejności zawodu sprzedawczyni (12,4 procenta). W analogicznej zbiorowości mężczyzn, najczęściej występującym rodzajem kwalifikacji zawodowych były uprawnienia do wykonywania zawodów mechanika maszyn i urządzeń (24,1 procenta) oraz kowali, ślusarzy i pokrewnych (12,5 procent). Wśród mieszkańców województwa łódzkiego posiadających wykształcenie średnie zawodowe dominującą grupę stanowią technicy budownictwa, geodeci, hydrolodzy, mechanicy i włókiennicy (31,8 procent), a także technicy ekonomiści (9,5 procenta). W zbiorowości mężczyzn posiadających wykształcenie średnie zawodowe, pierwsz z tych kategorii okazała się zdecydowanie dominująca. Ponad połowa mężczyzn, którzy uzyskali ten poziom wykształcenia, posiada tytuł technika budownictwa, geodety, hydrologa, mechanika lub włókiennika. W zbiorowości kobiet obserwujemy większe rozproszenie tytułów zawodowych dla omawianego tu poziomu wykształcenia. Wprawdzie najczęściej reprezentowana jest 68

69 również kategoria techników budownictwa, geodezji, hydrologii, mechaniki i włókiennictwa (20,0 procent), to znaczące są również kategorie: techników ekonomistów (13,0 procent), techników rolników (9,7 procenta) i techników administracji i pracowników biurowych (9,2 procenta). Wśród mieszkańców województwa łódzkiego posiadających wykształcenie policealne lub pomaturalne najczęściej reprezentowaną kategorię stanowiły osoby posiadające tytuł zawodowy kwalifikujący je do średniego personelu medycznego (16,4 procenta), czyli technicy weterynarii, optycy, fizjoterapeuci, asystenci stomatologiczni i operatorzy aparatury medycznej. Zarówno w zbiorowości kobiet, jak i w zbiorowości mężczyzn, jest to kategoria najczęściej reprezentowana. Wśród mieszkańców województwa łódzkiego posiadających wykształcenie wyższe licencjackie lub inżynieryjne najczęściej reprezentowaną kategorię stanowiły osoby posiadające wykształcenie ekonomiczne i w zakresie zarządzania (21,0 procent), a także w zakresie nauk inżynieryjnych i technicznych (18,5 procenta). Wśród mężczyzn dominują osoby posiadające wykształcenie w zakresie jednej z dwóch wyżej wskazanych kategorii (po 31,0 procent). Wśród kobiet najczęściej występują osoby z wykształceniem w zakresie nauk społecznych i pokrewnych (17,3 procenta), a także w zakresie nauk ekonomicznych i zarządzania (15,4 procenta). Podobnie jak w przypadku osób z wykształceniem średnim zawodowym, zbiorowość kobiet jest bardziej rozproszona pod względem występujących kierunków wykształcenia. Wreszcie wśród osób z wykształceniem wyższym magisterskim najliczniej reprezentowane są osoby kończące studia z zakresu nauk ekonomicznych i zarządzania (18,2 procenta), nauk społecznych i pokrewnych (12,0 procent), nauk inżynieryjnych i technicznych (11,6 procenta) oraz pedagogiki (8,9 procenta). Podobnie jak w przypadku wcześniej omawianych poziomów wykształcenia, także i wśród osób posiadających tytuł magistra można dostrzec zróżnicowanie najczęściej występujących kierunków w zależności od płci. Wśród mężczyzn dominują osoby posiadające wykształcenie w zakresie nauk inżynieryjnych i technicznych (21,6 procenta), nauk ekonomicznych i zarządzania (17,6 procenta) oraz nauk społecznych i pokrewnych (8,1 procenta). Wśród kobiet najliczniejszą kategorię stanowią osoby, które ukończyły studia magisterskie w zakresie nauk ekonomicznych i zarządzania (18,5 procenta), nauk społecznych i pokrewnych (13,9 procenta) oraz pedagogiki (9,9 procenta). 5.3.Dodatkowe umiejętności mieszkańców województwa łódzkiego Respondenci pytani byli o znajomość języków obcych. 32,9 procent mieszkańców województwa deklaruje znajomość jakiegokolwiek języka obcego, to znaczy umiejętność porozumiewania się w nim w sprawach codziennych i zawodowych. Respondencci mogli zadeklarować znajomość wielu języków. Poniższa tabela prezentuje, znajomość jakich języków zadeklarowali mieszkańcy regionu łódzkiego. Język obcy Mieszkańcy regionu, którzy znają ten język (w procentach) Angielski 22,9 Rosyjski 7 Niemiecki 6,7 Francuski 1,1 Włoski 0,4 Hiszpański 0,4 Jakikolwiek inny język obcy 0,6 69

70 Najwyższy poziom znajomości języków obcych występuje w powiecie bełchatowskim. Aż 54,6 procenta jego mieszkańców deklaruje umiejętność porozumiewania się w jakimkolwiek języku obcym w sprawach codziennych i zawodowych. Korzystniej na tle regionu pod tym względem prezentuje się również miasto Piotrków Trybunalski (44,2 procenta mieszkańców znających jakiś język obcy) oraz powiaty: zduńskowolski (46,0 procent), łódzki wschodni (43,8 procenta) oraz rawski (40,5 procenta). Najrzadziej znajomość języków obcych deklarowali mieszkańcy miasta Skierniewice (5,6 procenta) oraz powiatów: wieruszowskiego (8,8 procenta), łęczyckiego (10,3 procenta) i wieluńskiego (13,6 procenta). Poziomu znajomości języków obcych nie różnicuje płeć. 62,4 procenta mieszkańców regionu łódzkiego posiada prawo jazdy. 16,2 procenta deklaruje, że wykorzystuje samochód również do celów służbowych. Zauważalny jest umiarkowanie silny związek płci z faktem posiadania prawa jazdy (Vc = 0,336, Sig. = 0,001) i słaby związek powiatu zamieszkania respondenta z tą zmienną (Vc = 0,139, Sig. = 0,029). Częściej prawo jazdy posiadają w regionie łódzkim mężczyźni (81,8 procenta) niż kobiety (48,8 procenta). Wśród powiatów o najniższym udziale mieszkańców posiadających prawo jazdy znajdują się wszystkie powiaty grodzkie (miasto Skierniewice 50,0 procent mieszkańców posiadających prawo jazdy, miasto Piotrów Trybunalski 51,2 procenta, miasto Łódź 60,9 procenta) oraz następujące powiaty ziemskie: radomszczański (51,0 procent), pabianicki (52,8 procenta) i brzeziński (58,6 procenta). Największy odsetek mieszkańców posiadających prawo jazdy odnotowano w powiatach skierniewickim ziemskim (76,9 procenta) i łaskim (75,6 procenta). W ramach dodatkowych umiejętności respondenci pytani byli również o umiejętności związane z posługiwaniem się komputerem. Respondenci proszeni byli o dokonanie subiektywnej oceny własnych kompetencji. Szczegółowe wyniki prezentuje tabela. Poziom umiejętności Procent mieszkańców regionu Umiejętności wyższe w stosunku do potrzeb 8,6 Umiejętności wystarczające w stosunku do potrzeb 44,9 Pewne braki w umiejętnościach 16,6 Duże trudności w korzystaniu z komputera 2,8 W ogóle nie korzystam z komputera 27 Zaobserwowano słaby związek płci (Vc = 0,146, Sig. = 0,001) i powiatu zamieszkania respondenta (Vc = 0,209, Sig. = 0,001) z jego subiektywną oceną poziomu umiejętności posługiwania się komputerem. Mężczyźni częściej deklarują, że posiadają umiejętności przewyższające ich potrzeby związane z posługiwaniem się komputerem. Odsetek takich osób w zbiorowości mężczyzn stanowi 13,1 procenta, podczas gdy w zbiorowości kobiet 5,4 procenta. Podobne są jednak odsetki kobiet, jak i mężczyzn deklarujących duże trudności w posługiwaniu się komputerem lub całkowity brak korzystania z tego sprzętu (29,0 procent kobiet i 30,9 procenta mężczyzn). Najwięcej osób bardzo dobrze oceniających swoje umiejętności posługiwania się komputerem odnotowano w powiecie rawskim, gdzie 21,4 procent mieszkańców stwierdziło, że ich kompetencje przewyższają potrzeby związane z posługiwaniem się tym sprzętem, a także w powiecie zduńskowolskim, gdzie takich osób było 20,4 procent. Z kolei najwięcej osób, które w ogóle nie posługują się komputerem zanotowano w powiatach: łowickim (63,6 procenta mieszkańców), skierniewickim (53,8 procenta) i wieruszowskim (52,9 procenta). 70

71 5.4.Skłonność do podnoszenia poziomu wykształcenia i umiejętności Osoby aktualnie uczące się lub studiujące stanowią 14,6 procenta mieszkańców regionu łódzkiego. Należy zwrócić uwagę, że większość tej populacji stanowią osoby młodsze, należące do kategorii wiekowej lata. W tej zbiorowości aż 56,6 procenta to osoby kontynuujące naukę. W zbiorowości osób, które ukończyły 26 rok życia, uczących się lub studiujących jest już tylko 4,1 procenta. Wśród osób uczących się i studiujących aż 72,1 procenta robi to w trybie dziennym. Edukację w trybie zaocznym kontynuuje 24,4 procenta, a w trybie wieczorowym tylko 3,4 procenta zbiorowości uczących się i studiujących. 31,7 procenta spośród aktualnie uczących się i studiujących ponosi odpłatność za swoją edukację. Jedynie 10,3 procenta spośród uczących się, wyjeżdża poza województwo łódzkie w celu kontynuowania nauki. Pozostałe osoby kontynuują edukację w naszym regionie: 35,7 procenta w miejscowości zamieszkania, 10,3 procenta w innej miejscowości w gminie, w której mieszka, 15,2 procenta w innej miejscowości powiatu, a 28,5 procenta w innej miejscowości w województwie. Płeć i powiat zamieszkania nie pozostają w istotnie statystycznym związku ze zmienną kontynuowania nauki. Największy odsetek uczących się odnotowano w powiatach: bełchatowskim (23,8 procenta mieszkańców), zgierskim (22,3 procenta) i zduńskowolskim (22,0 procent). Najmniej takich osób było w powiatach: kutnowskim (2,4 procenta), poddębickim (4,5 procenta) i piotrkowskim ziemskim (5,7 procenta). Dodatkowe kursy i szkolenia podejmowało 43,7 procenta mieszkańców regionu łódzkiego. 38,4 procent uzyskało w wyniku ich ukończenia dokumenty potwierdzające zdobyte umiejętności. Respondenci proszeni byli o udzielenie odpowiedzi na pytanie, jakich zmian spodziewali się dzięki podjęciu kursu lub szkolenia. Szczegółowe wyniki prezentuje poniższa tabela. Rodzaj spodziewanej zmiany Procent osób podejmujących kursy i szkolenia Możliwość znalezienia zatrudnienia 30,8 Możliwość zmiany pracy na lepszą 25,2 Możliwość uzyskania lepszych zarobków w dotychczasowym miejscu pracy 24,1 Możliwość uzyskania awansu 17,4 Przekwalifikowanie się 13,8 Możliwość założenia własnej firmy 3,7 Inne korzyści 7 Zwraca uwagę bardzo rzadkie występowanie motywacji do podjęcia kursu lub szkolenia polegającej na możliwości zdobycia kompetencji niezbędnych do otwarcia własnego przedsiębiorstwa. Warto zwrócić także uwagę na jeszcze jedną liczbę. 7,3 procenta spośród osób, które odbywały kursy lub szkolenia, nie spodziewało się w wyniku ich ukończenia żadnych zmian w swojej sytuacji zawodowej. Płeć i powiat zamieszkania w bardzo niewielkim stopniu różnicują rozkłady zmiennej w postaci uczestnictwa w kursach i szkoleniach. Nieco większy udział osób dokształcających się obserwujemy w zbiorowości mężczyzn (47,4 procenta w stosunku do 41,2 procenta zbiorowości kobiet). Najczęściej w kursach i szkoleniach brali udział mieszkańcy powiatów: skierniewickiego ziemskiego (69,2 procenta), pajęczańskiego (62,8 procenta) i łódzkiego wschodniego (60,4 procenta). Najrzadziej taką formę 71

72 dokształcania się wybierali mieszkańcy powiatów: wieruszowskiego (8,8 procenta), łęczyckiego (12,5 procenta) oraz zduńskowolskiego (18,3 procenta). Warto zwrócić uwagę na jeszcze jedną statystykę. 12,6 procenta mieszkańców województwa łódzkiego deklaruje, że w ciągu trzech najbliższych lat planuje podjąć studia. Z kolei aż jedna czwarta mieszkańców regionu (25,1 procenta) zamierza w tym czasie podjąć jakieś kursy i szkolenia doszktałcające. Zdecydowanie częściej plany związane z dokształcaniem się deklarują osoby młodsze. 44,1 procenta spośród mieszkańców regionu w wieku lat zamierza podjąć studia, a ponad połowa (50,5 procenta) jakieś kursy lub szkolenia dokształcające. Wśród osób, które ukończyły 26 rok życia, osób planujących podjąć studia jest 4,4 procenta, a kursy dokształcające 19,0 procent. Najwięcej osób deklarujących chęć podjęcia studiów odnotowano w powiatach: łódzkim wschodnim (33,3 procenta), bełchatowskim (31,8 procenta), piotrkowskim ziemskim (23,9 procenta), zgierskim (23,8 procenta) oraz zduńskowolskim (20,0 procent). Najmniej w powiatach: kutnowskim (2,4 procenta), wieluńskim (3,0 procent), brzezińskim (3,4 procenta), łowickim (3,6 procenta), skierniewickim ziemskim (5,8 procenta) i wieruszowskim (5,9 procenta). Gdy chodzi o kursy dokształcające, to najczęściej chęć ich podjęcia deklarują mieszkańcy powiatów: bełchatowskiego (45,9 procenta), pajęczańskiego (44,2 procenta), łódzkiego wschodniego (41,7 procenta), łaskiego i zgierskiego (po 41,5 procenta). Najmniej mieszkańców zainteresowanych podjęciem kursów dokształcających odnotowano w powiatach: wieluńskim (6,1 procenta), poddębickim (7,7 procenta) i kutnowskim (10,8 procenta). Żaden z respondentów w powiecie wieruszowskim nie zadeklarował chęci podjęcia kursów dokształcających w ciągu najbliższych trzech lat. 5.5.Podsumowanie Zaprezentowane w niniejszym podrozdziale dane stanowią wstępną diagnozę przestrzennego zróżnicowania zasobów kapitału edukacyjnego w regionie ludzkim, która może stanowić podstawę do stworzenia charakterystyki zasobów siły roboczej poszczególnych powiatów województwa. Należy zwrócić uwagę na fakt, że w regionie łódzkim dominują osoby z wykształceniem średnim i zasadniczym zawodowym. Do najlepiej "wykształconych" powiatów należą powiaty: pajęczański, bełchatowski, łódzki wschodni, łowicki, zduńskowolski i łaski, a także miasta Skierniewice i Piotrków Trybunalski. Szczególną uwagę zwrócić należy tutaj na powiaty bełchatowskim i łódzki wschodni, gdzie oprócz relatywnie wysokiego odsetka osób dobrze wykształconycch, największy jest również potencjał związany z podnoszeniem swojego poziomu wykształcenia oraz podejmowaniem kursów i szkoleń umożlwiających zdobywanie nowych umiejętności i uprawnień. Na drugim biegunie znajdują się powiaty: wieruszowski, wieluński, poddębicki, kutnowski, brzeziński i łęczycki. Powiaty te nie tylko należą do grupy najsłabiej "wykształconych", ale ich mieszkańcy prezentują także najmniejszy potencjał związany z chęcią podnoszenia swojego poziomu wykształcenia i uzyskiwania dodatkowych umiejętności i uprawnień. 72

73 Ewa Rokicka Rozdział VI Sytuacja pracy i kwalifikacje zawodowe Wyniki badań survey owych przeprowadzone w ramach projektu badawczego Kapitał ludzki i społeczny jako czynniki rozwoju województwa łódzkiego pozwalają na dokonanie prezentacji województwa łódzkiego pod względem posiadanego potencjału kapitału ludzkiego oraz przedstawienie jego terytorialnego zróżnicowania w poszczególnych powiatach. Do charakterystyki potencjału kapitału ludzkiego posłużono się szeregiem mierników opisanych danymi uzyskanymi w badaniach. W niniejszym rozdziale zaprezentowane zostaną zmienne opisujące aktywność zawodową i posiadane przez mieszkańców województwa kwalifikacje zawodowe. Do analizy tego ważnego wymiaru kapitału ludzkiego posłużono się kilkoma wskaźnikami, które umożliwiają pomiar zróżnicowania zasobów kapitału ludzkiego na poziomie powiatów. 6.1 Sytuacja pracy Wskaźnik zatrudnienia jest jednym z podstawowych wskaźników rynku pracy. Mówi o procentowym udziale ludności pracującej w ogólnej liczbie ludności danej kategorii (wyróżnianej ze względu na wiek, poziom wykształcenia, miejsce zamieszkania itp.). W niniejszym opracowaniu obliczono następujące wskaźniki zatrudnienia: 1. wskaźnik zatrudnienia osób w wieku lata 2. wskaźnik zatrudnienia kobiet 3. wskaźnik zatrudnienia osób z wykształceniem wyższym 4. wskaźnik osób pracujących w wieku będących kiedykolwiek bez pracy Tabl. 1. WSKAŹNIKI ZATRUDNIENIA OSÓB W WIEKU 25-64, KOBIET I OSÓB Z WYKSZTAŁCENIEM WYŻSZYM W POWIATACH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO POWIATY OSOBY W WIEKU KOBIETY OSOBY Z WYŻSZYM WYKSZTAŁC ENIEM OSOBY PRACUJĄCE W WIEKU BĘDĄCE KIEDYKOLWIEK BEZ PRACY 1. BEŁCHATOWSKI 65,5% 53,1% 79,2% 47,4% 2. BRZEZIŃSKI 16,7% 7,7% 0 23,8% 3. KUTNOWSKI 57,4% 48,8% 81,8% 44,6% 4. ŁASKI 75,0% 68,0% 88,9% 37,5% 5. ŁĘCZYCKI 71,9% 66,7% 75,0% 12,5% 6. ŁOWICKI 61,1% 36,1% 69,2% 30,0% 73

74 7. ŁÓDZKI 87,5% 60,6% 91,7% 38,7% WSCHODNI 8. ŁÓDŹ 69,7% 53,9% 84,6% 35,0% 9. OPOCZYŃSKI 76,0% 55,6% 100,0% 28,6% 10. PABIANICKI 58,2% 46,3% 65,0% 38,7% 11. PAJĘCZAŃSKI 63,6% 44,0% 61,5% 51,5% 12. PIOTRKOWSKI 56,7% 48,1% 68,4% 25,4% 13. PIOTRKÓW 65,3% 49,0% 63,6% 39,1% TRYBUNALSKI 14. PODDĘBICKI 90,9% 69,2% 100,0% 9,1% 15. RADOMSZCZAŃSKI 56,5% 51,8% 70,6% 58,2% 16. OPOCZYŃSKI 68,8% 52,2% 100,0% 40,6% 17. SIERADZKI 57,3% 51,6% 76,2% 21,4% 18. SKIERNIEWICE 68,8% 53,8% 50,0% 56,3% 19. SKIERNIEWICKI 75,0% 46,9% 83,3% 33,3% 20. TOMASZOWSKI 54,0% 40,0% 71,4% 44,9% 21. WIELUŃSKI 57,1% 46,2% 75,0% 37,7% 22. WIERUSZOWSKI 60,7% 52,9% 75,0% 44,0% 23. ZDUŃSKO-WOLSKI 57,5% 37,5 % 69,2% 47,4% 24. ZGIERSKI 63,2% 41,3% 81,8% 35,5% OGÓŁEM 64,2% 53,6% 78,0% 37,3% Wyniki reprezentacyjnego Badania Aktywności Ekonomicznej Ludności (BAEL) dla obszaru województwa łódzkiego przeprowadzone w IV kwartale 2009 roku wykazały, że w obserwowanym okresie województwo charakteryzowało się wysoką, na tle innych regionów, i rosnącą aktywnością zawodową mieszkańców, której wyrazem jest widoczny wzrost wskaźnika zatrudnienia. Pod koniec 2009 roku województwo łódzkie sytuowało się na trzecim miejscu w kraju, po województwie mazowieckim i wielkopolskim z wskaźnikiem zatrudnienia wynoszącym 51,4, mierzonym jako udział pracujących w ogólnej liczbie ludności w wieku 15 lat i więcej. Z kolei z danych GUS wynika, że w roku 2008 wskaźnik zatrudnienia kobiet w województwie wynosił 52,4, a wskaźnik zatrudnienia osób z wyższym wykształceniem- 77,0%. Z ustaleń badania przeprowadzonego wsród mieszkańców województwa łódzkiego w ramach projektu EFS wynika, że dla całego województwa wskaźnik zatrudnienia kształtował się na poziomie 64,2%, dla kobiet wynosił 53,6%, a dla osób z wyższym wykształceniem 78%. Tabela 1 ukazuje wartości wskaźników zatrudnienia dla powiatów województwa łódzkiego oraz wskaźnik osób pracujących w wieku będących kiedykolwiek bez pracy, opracowany w oparciu o pytanie zamieszczone w kwestionariuszu w wersji: Czy kiedykolwiek pozostawał(a) P. bez pracy zarobkowej? 74

75 Z zamieszczonych w tabeli danych wynika, że najwyższymi wskaźnikami zatrudnienia charakteryzuje się powiat PODDĘBICKI i ŁÓDZKI WSCHODNI, a najniższymi: BRZEZIŃSKI i TOMASZOWSKI. Najwyższy poziom zatrudnienia kobiet odnotowano w powiecie PODDĘBICKIM I ŁASKIM, najniższy w powiecie BRZEZIŃSKIM i ŁOWICKIM. Natomiast najwyższym poziomem zatrudnienia osób z wyższym wykształceniem charakteryzowały się powiaty: ŁÓDZKI WSCHODNI, OPOCZYŃSKI, PODDĘBICKI i OPOCZYŃSKI, a najniższym SKIERNIEWICE. Bezrobocia w swojej karierze zawodowej najrzadziej doświadczali mieszkańcy powiatów PODDĘBICKIEGO i ŁĘCZYCKIEGO, najczęściej RADOMSZCZAŃSKIEGO i SKIERNIEWIC. WSKAŹNIK ZATRUDNIENIA OSÓB W WIEKU W POWIATACH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO OSOBY ZATRUDNIONE OSOBY NIEZATRUDNIONE Liczebność POWIATY 75

76 WSKAŹNIK ZATRUDNIENIA KOBIET W POWIATACH WOJEWÓDZTWA ŁÓDZKIEGO KOBIETY ZATRUDNIONE KOBIETY NIEZATRUDNIONE 200 Liczebność POWIATY Z przeprowadzonych analiz wynika, że czynnikiem najsilniej różnicującym szanse na rynku pracy jest wykształcenie. Kolejne dwie tabele pokazują jak wyraźnie wzrasta aktywność zawodowa wraz z przyrostem wykształcenia. 76

77 Tabl. 2. AKTYWNI I NIEAKTYWNI ZAWODOWO WEDŁUG POZIOMU WYKSZTAŁCENIA Poziom wykształcenia Ogółem Zasadnicze zawodowe i Średnie Czy pracuje P. Co najwyżej niepełne Średnie ogólnokształcąc zarobkowo? gimnazjalne średnie zawodowe e i pomaturalne Wyższe TAK ,0% 54,0% 63,8% 49,5% 78,0% 54,5% NIE ,0% 46,0% 36,2% 50,5% 22,0% 45,5% Ogółem ,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Istotność Wartość przybliżona Nominalna przez Phi,325,000 Nominalna V Kramera,325,000 N Ważnych obserwacji 2002 Miary symetr yczne a Nie zakładając hipotezy zerowej. b Użyto asymptotycznego błędu standardowego, przy założeniu hipotezy zerowej. Aktywni i nieaktywni zawodowo według poziomu wykształcenia Pracujący zarobkowo Niepracujący zarobkowo Liczebność Co najwyżej gimnazjalne zasadnicze zawodowe i niepełne średnie Średnie zawodowe średnie ogólnokształcące i pomaturalne Wyższe Wyższy poziom wykształcenia zapewnia wyższe szanse na rynku pracy, ale nie chroni przed doświadczaniem utraty pracy. Wszystkie wyróżnione kategorie wykształcenia doświadczają w podobnym odsetku bezrobocia w karierze zawodowej (patrz tabela 3). 77

78 Tabl. 3. DOŚWIADCZENIE BEZROBOCIA W KARIERZE ZAWODOWEJ A POZIOM WYKSZTAŁCENIA Ddoświadczenie Co najwyżej bezrobocia gimnazjalne Tak 86 39,1% Zasadnicze zawodowe i niepełne średnie Poziom wykształcenia ,9% Średnie zawodowe ,9% Średnie ogólnokształcące i pomaturalne ,7% Wyższe ,9% Ogółem ,4% Nie ,9% ,1% ,1% ,3% ,1% ,6% Ogółem ,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Miary symetryczne Istotność Wartość przybliżona Nominalna przez Phi,087,012 Nominalna V Kramera,087,012 N Ważnych obserwacji 1719 a Nie zakładając hipotezy zerowej. b Użyto asymptotycznego błądu standardowego, przy założeniu hipotezy zerowej. Pozostawanie kiedykolwiek w trakcie trwania kariery zawodowej bez pracy wiąże się silnie z sektorem zatrudnienia. Jest to doświadczenie, na które częściej narażone są osoby zatrudnione w sektorze prywatnym niż osoby zatrudnione w sektorze publicznym. TABL.4. POZOSTAWANIE BEZ PRACY W KARIERZE ZAWODOWEJ A SEKTOR ZATRUDNIENIA Sektor zatrudnienia Czy kiedykolwiek pozostawał(a) P. bez pracy zarobkowej? Publiczny Prywatny Tak Nie Uczniowie,studenci, gospodynie domowe 94 28,6% ,1% 1,3% Ogółem ,0% ,8% ,9% 2,3% ,0% Aktualnie bierni zawodowo ,6% ,2% ,2% ,0% Ogółem ,3% ,0% ,7% ,0% Miary symetryczne Nominalna przez Nominalna Istotność Wartość przybliżona Phi,368,000 V Kramera,260,000 N Ważnych obserwacji 1983 a Nie zakładając hipotezy zerowej. b Użyto asymptotycznego błądu standardowego, przy założeniu hipotezy zerowej. 78

79 17% osób aktywnych zawodowo przyznaje, że korzystało z czyjeś pomocy w uzyskaniu obecnej pracy. Była to głównie pomoc znajomych lub przyjaciół, w mniejszej liczbie przypadków pomoc rodziny. Nieco ponad połowa mieszkańców województwa (51%) pracuje w miejscu zamieszkania, a 37,3% poza miejscem zamieszkania, ale w granicach gminy lub powiatu. Pozostały odsetek stanowią osoby dojeżdżające do pracy w granicach lub poza granice województwa (10,7%) oraz osoby pracujące poza granicami państwa (1%). Mobilność przestrzenna nie jest zatem wysoka. W ciągu ostatniego roku, przeciętny miesięczny zarobek uzyskiwany z pracy w województwie łódzkim kształtował się na poziomie 2000 zł i był znacznie niższy od przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w 2010 roku, które wyniosło 3224,98 zł. Przeciętne miesięczne zarobki w ciągu ostatniego roku N Ważnych (wyłączanie obserwacjami) Przeciętny miesięczny zarobek - statystyki opisowe N Minimum Maksimum Średnia Odchylenie standardowe , , , , Dla zdecydowanej większości mieszkańców województwa łódzkiego wykonywana praca jest pracą stałą zawartą na czas nieokreślony lub rzadziej na czas określony (patrz wykresy poniżej). Czy aktualnie wykonywana praca jest pracą: Procent ,54% 20 0 Stała 7,31% Dorywcza 2,15% Stała i dorywcza 79

80 Obecna forma zatrudnienia Procent ,6% 20 26,65% 0 4,21% 3,56% 0,86% 2,16% 0,97% Na cza nieokreślony Na czas określony Samozatrud nienie Umowa zlecenie Umowa o dzieło "Na czarno" Inna forma 6.2 Wykonywane zawody Co piąty mieszkaniec województwa łódzkiego jest robotnikiem przemysłowym. W ramach tej kategorii najliczniej reprezentowani są mechanicy maszyn i urządzeń, robotnicy wyrobów włókienniczych i odzieży oraz robotnicy budowlani. Drugą pod względem liczebności kategorią zawodową są specjaliści (18%). Wśród specjalistów dominują nauczyciele gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, specjaliści do spraw ekonomicznych i zarządzania oraz informatycy. Na trzecim miejscu sytuują się technicy i inny średni personel. (17,2%). Wśród techników przeważają pracownicy do spraw finansowych i handlowych oraz średni personel biurowy. Czynnikami najsilniej różnicującymi wykonywany zawód są płeć i wykształcenie. O stopniu sfeminizowania wykonywanych zawodów w województwie informuje tabela 5, a związku zawodu z poziomem wykształcenia tabela 6. TABL.5. WYKONYWANY ZAWÓD A PŁEĆ Zawód wykonywany Płeć Ogółem Kobiety Mężczyźni Przedstawiciele władz publicznych, wyżsi urzędnicy i kierownicy Specjaliści Technicy i inny średni personel Pracownicy biurowi Pracownicy usług osobistych i sprzedawcy 23 4,5% ,7% ,9% 52 11,6% 45 4,7% ,1% ,6% 14,3% 17,2% ,5% 5,4% 7,6% ,8% 6,5% 13,6%

81 Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy Robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy ,1% 8,3% 6,5% 43 8,4% ,6% ,6% Operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń 5 1,0% 58 12,9% 63 6,5% Pracownicy przy pracach prostych 8,4% 3,6% 6,1% Ogółem ,0% 100,0% 100,0% Miary symetryczne Istotność Wartość przybliżona Nominalna przez Phi,453,000 Nominalna V Kramera,453,000 N Ważnych obserwacji 962 a Nie zakładając hipotezy zerowej. b Użyto asymptotycznego błądu standardowego, przy założeniu hipotezy zerowej. Z tabeli 5 wynika, że kobiety zdecydowanie przeważają wśród osób o zawodzie specjalisty oraz pracownika usług osobistych i sprzedawców. Z kolei mężczyźni dominują w zawodach robotniczych. Natomiast dane z tabeli 6 dokumentują statystycznie istotny związek niskiego poziomu wykształcenia z zawodami rolniczymi i pracami prostymi, oraz wyższego wykształcenia z kategorią specjalistów. Własną działalność gospodarczą prowadzi lub prowadziło w przeszłości 13,8% mieszkańców województwa łódzkiego. Aktywności zawodowej w tym obszarze nie różnicuje w sposób istotny statystycznie ani płeć, ani wykształcenie. Funkcje kierownicze pełni prawie co piąty aktywny zawodowo mieszkaniec województwa (19,4%). Odsetek kobiet i mężczyzn pełniących funkcje kierownicze jest podobny (zależność nieistotna statystycznie). Wyróżnikiem kadry zarządzającej jest natomiast posiadanie wyższego wykształcenia. Wśród kierowników wyraźnie przeważają osoby mające wykształcenie wyższe (VC=0,23, p =0,000). 81

82 TABL.6. ZAWÓD WYKONYWANY A POZIOM WYKSZTAŁCENIA Zawód wykonywany Przedstawiciele władz publicznych, wyżsi urzędnicy i kierownicy Co najwyżej gimnazjalne 0,0% Zasadnicze zawodowe 2,9% Wykształcenie Średnie zawodowe 10 4,9% Średnie ogólne i pomaturalne 15 7,4% wyższe 18 7,1% Ogółem 45 4,7% Specjaliści 0,0% 1,4% 29 14,1% 12 5,9% ,8% ,1% Technicy i inny średni personel 1 1,5% 10 4,3% 47 22,8% 47 23,3% 60 23,5% ,2% Pracownicy biurowi 2 3,0% 7 3,0% 16 7,8% 30 14,9% 18 7,1% 73 7,6% Pracownicy usług osobistych i sprzedawcy 5 7,5% 40 17,2% 25 12,1% 46 22,8% 15 5,9% ,6% Rolnicy, ogrodnicy, leśnicy i rybacy 21 31,3% 26 11,2% 11 5,3% 3 1,5% 2,8% 63 6,5% Robotnicy przemysłowi i rzemieślnicy 16 23,9% 99 42,7% 42 20,4% 26 12,9% 6 2,4% ,6% Operatorzy i monterzy maszyn i urządzeń 3 4,5% 32 13,8% 15 7,3% 10 5,0% 3 1,2% 63 6,5% Pracownicy przy pracach prostych 19 28,4% 15 6,5% 11 5,3% 13 6,4% 1,4% 59 6,1% Ogółem ,0% ,0% ,0% ,0% ,0% ,0% Miary symetryczne Nominalna przez Nominalna Istotność Wartość przybliżona Phi,817,000 V Kramera,408,000 N Ważnych obserwacji 962 a Nie zakładając hipotezy zerowej. b Użyto asymptotycznego błądu standardowego, przy założeniu hipotezy zerowej. 6.3 Dodatkowe kwalifikacje zawodowe W rozwoju kapitału ludzkiego istotną rolę, obok posiadanego już wykształcenia, odgrywa zdobywanie wiedzy na szkoleniach i kursach zawodowych. Na pytanie: Czy ukończył(a) P. jakiś kurs / kursy zawodowe lub szkolenie / szkolenia 43,5% badanych odpowiedziało twierdząco. Oznacza to, że 82

83 zachowania mające na celu inwestowanie w siebie są wśród mieszkańców regionu stosunkowo rozpowszechnione. Nieco gorzej przedstawia się znajomość języków obcych. Tylko 32,8% mieszkańców województwa łódzkiego deklaruje, że jest w stanie łatwo porozumiewać się w sprawach codziennych i zawodowych w jakimś języku obcym. Poziom znajomości języków obcych należy zatem ocenić jako dosyć niski. Prawa jazdy nie posiada 37,5% respondentów, a 26,8% przyznaje się, że nie korzysta z komputera. Tej ostatniej umiejętności, jako jednej z podstawowych sprawności cywilizacji XXI wieku, warto przyjrzeć się nieco bliżej. Poniższy wykres przedstawia rozkład odpowiedzi na pytanie: Jak ocenia P. swoje umiejętności w posługiwaniu się komputerem? 50 Procent ,93% ,58% 1,00 2,00 16,67% 3,00 2,81% 4,00 27,01% 5,00 Cyfry na wykresie oznaczają następujące odpowiedzi: 1. Moje umiejętności są wyższe niż potrzeby związane z posługiwaniem się komputerem. 2. Moje umiejętności są wystarczające do potrzeb związanych z posługiwaniem się komputerem. 3. Odczuwam pewne braki umiejętności w posługiwaniu się komputerem. 4. Korzystanie z komputera sprawia mi duże trudności. 5. Nie korzystam z komputera. Zaprezentowany rozkład stanowi dobre uzasadnienie dla celowości organizowania w ramach programu Kapitał Ludzki szkoleń w zakresie obsługi komputerowej. 6.4 Podsumowanie Zaprezentowane w rozdziale wyniki odwołują się do zmiennych pierwotnych, które w kolejnym etapie projektu zostaną przedstawione w formie syntetycznej, pozwalającej stworzyć ranking powiatów ze względu na posiadane zasoby kapitałowe. O tym, że nie są one wykorzystane w pełni świadczą odpowiedzi osób posiadających tytuł zawodowy na następujące pytanie: W jakim stopniu w obecnie wykonywanej pracy wykorzystuje P. wiedzę i kwalifikacje zdobyte w toku nauki? 83

84 W jakim stopniu w obecnie wykonywanej pracy wykorzystuje P. wiedzę i kwalifikacje zdobyte w toku nauki? Procent ,29% 31,95% 26,76% 0 W mojej pracy w pełni wykorzystuję wiedzę i kwalifikacje zdobyte w toku nauki!tylko część mojej wiedzy i kwalifikacji mogę wykorzystywać w pracy Moja wiedza i kwalifikacje nie są wykorzystywane w pracy Z wstępnych analiz wynika, że w województwie łódzkim poziom aktywności zawodowej oraz zasoby pozostałych elementów kapitału ludzkiego są na przyzwoitym poziomie. Główną słabością kapitału województwa jest natomiast jego przestrzenne zróżnicowanie. Nierówności terytorialne i ich specyfika zostaną szczegółowo zaprezentowane w raporcie końcowym. Będą stanowić podstawę identyfikowania barier rozwoju i czynników sprzyjających rozwojowi województwa.. 84

85 Bartłomiej Przybylski Rozdział VII Znajomość prawa jako element kompetencji obywatelskich Badania survey'owe przeprowadzone w ramach projektu "Kapitał ludzki i społeczny jako czynniki rozwoju regionu łódzkiego" obejmowały również zagadnienie znajomości obowiązującego prawa, traktując ją jako element kompetencji obywatelskich oraz kapitału społecznego i ludzkiego. Znajomość prawa potraktowano w omawianym badaniu wycinkowo, ograniczając się do zbadania stanu wiedzy na temat uprawnień przysługujących obywatelowi bądź zasad działania różnych instytucji (a wyznaczonych przez przepisy obowiązującego w Polsce prawa) w tych sferach życia społecznego, do których odwoływały się pozostałe części kwestionariusza wywiadu. Opracowana bateria pytań diagnozujących poziom znajomości prawa obejmowała dwadzieścia itemów należących do pięciu podgrup. Pierwsza podgrupa pytań skoncentrowana była na ustaleniu poziomu wiedzy na temat praw politycznych. Respondent konfrontowany był w tej części wywiadu z pytaniami dotyczącymi składu liczebnego Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej, wieku uprawniającego obywatela do kandydowania na urząd Prezydenta Rzeczypospolitej Polskiej, nazwy instytucji zajmującej się przypadkami łamania praw obywatelskich, a także uprawnień obywatela w zakresie wstępu na posiedzenie rady miasta lub gminy. Druga podgrupa pytań skoncentrowana była na uprawnieniach w zakresie prawa rodzinnego i opiekuńczego. Obejmowała ona pytania dotyczące wieku, w jakim mężczyzna ma prawo zawrzeć związek małżeński, uprawnienia rodziców dziecka do podzielenia się urlopem wychowawczym, obowiązku dzieci do płacenia alimentów na rzecz rodziców, którzy znaleźli się w niedostatku, a także czy w przypadku rozwodu małżonków opieka nad potomstwem jest obligatoryjnie powierzana matce dzieci. Trzecia podgrupa pytań dotyczyła zagadnień związanych z uprawnień konsumenckich. Respondent był tutaj pytany o to, czy jego zdaniem klient ma prawo do odstąpienia od umowy kredytowej z bankiem, do jakiej instytucji może zwrócić się w przypadku przekonania, że naruszone zostały jego prawa konsumenckie, czy składka na ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej kierowców jest zróżnicowane dla różnych kategorii posiadaczy samochodów, a także czy sprzedawca towaru ma obowiązek przyjęcia zwrotu zakupionego przez klienta towaru. Czwarta podgrupa pytań miała na celu zbadanie stanu wiedzy na temat uprawnień związanych z korzystaniem z opieki zdrowotnej. Respondent był pytany o to, czy pacjent ma prawo uzyskania dostępu do dokumentacji medycznej dotyczącej jego stanu zdrowia i udzielonych mu świadczeń medycznych, prawa pacjenta do żądania zasięgnięcia opinii innego lekarza niż lekarz prowadzący, prawa osoby bliskiej do przebywania w gabinecie razem z osobą badaną, a także do jakiej instytucji zwróciłby się ze skargą w przypadku niewłaściwego zachowania lekarza lub pielęgniarki. Wreszcie ostatnia, piąta podgrupa pytań koncentrowała się na znajomości uprawnień pracowniczych. Respondent był pytany o to, ile dni urlopu na żądanie przysługuje w ciągu roku pracownikowi, jak długi jest standardowy tydzień pracy, czy pracownikowi przedłuża się czas dzienny pracy o okres wykorzystany na przerwę śniadaniową lub obiadową, a także o istnienie obowiązku uzyskania zgody pracodawcy na powołanie zakładowej organizacji związkowej. W kolejnych podrozdziałach omówione zostaną szczegółowe wyniki przeprowadzonego testu znajomości prawa. 85

86 7.1.Znajomość praw politycznych Znajomość praw politycznych okazała się mieć najniższy poziom spośród pięciu badanych wymiarów. Średnia poprawnych odpowiedzi na pytania dotyczące znajomości praw politycznych wyniosła zaledwie 1,25. 34,35 procent respondentów nie udzieliło żadnej poprawnej odpowiedzi na pytania dotyczące znajomości praw politycznych. Z kolei tylko 5,28 procent respondentów odpowiedziało poprawnie na wszystkie pytania badające ten wymiar znajomości prawa. Rozkład liczby poprawnych odpowiedzi obrazuje poniższy wykres. Odnotowano bardzo słaby związek poziomu znajomości praw politycznych ze zmienną w postaci płci (Vc = 0,087, Sig. = 0,004). Wśród mężczyzn zaobserwowano nieznacznie większy odsetek zbiorowości udzielający większej liczby poprawnych odpowiedzi. 7,0 procent mężczyzn odpowiedziało poprawnie na wszystkie pytania badające poziom znajomości praw politycznych (podczas gdy w zbiorowości kobiet takie przypadki stanowiły 4,0 procent). Łącznie w zbiorowości mężczyzn poziom znajomości praw politycznych zaobserwowano w 19,3 procentach przypadków, podczas gdy w zbiorowości kobiet odsetek takich przypadków wyniósł 15,0 procent. Z kolei to w zbiorowości kobiet odnotowany został wyższy odsetek przypadków nieudzielenia ani jednej poprawnej odpowiedzi na pytania badające poziom znajomości praw politycznych i wyniósł on 36,0 procent. Analogiczne przypadki w zbiorowości mężczyzn stanowiły 32,1 procent. Również słaby, aczkolwiek nieco silniejszy, związek odnotowano pomiędzy poziomem znajomości praw politycznych a zmienną w postaci wykształcenia (Vc = 0,176, Sig. = 0,001). Zgodnie ze wstępnymi hipotezami, najwyższy poziom znajomości praw politycznych zaobserwowano w zbiorowości mieszkańców województwa łódzkiego legitymujących się wyższym wykształceniem. 36,7 procenta badanych posiadających co najmniej tytuł licencjata lub inżyniera przejawiało poziom znajomości praw politycznych wyższy od przeciętnego, w tym 15,3 procent udzieliło poprawnych odpowiedzi na wszystkie pytania badające to zagadnienie. Analogicznych przypadków w zbiorowości mieszkańców województwa łódzkiego posiadających wykształcenie średnie ogólne odnotowano 15,6 procent, wykształcenie średnie zawodowe 17,1 procent, wykształcenie zasadnicze zawodowe 8,7 procent i wykształcenie co najwyżej gimnazjalne 8,0 procent. W tej ostatniej zbiorowości aż 51,5 procent w ogóle nie przejawia znajomości praw politycznych. Analogicznych przypadków w zbiorowości mieszkańców województwa łódzkiego posiadających wykształcenie zasadnicze zawodowe odnotowano 39,1 procent, wykształcenie średnie 86

87 zawodowe 29,6 procent, wykształcenie średnie ogólne 36,6 procent i wykształcenie wyższe 12,8 procent. Szczegółowe wyniki przedstawia poniższa tabela. Poziom znajomości praw politycznych Co najwyżej gimnazjalne Zasadnicze zawodowe Poziom wykształcenia Średnie zawodowe Średnie ogólne Wyższe Bardzo niski 51,50% 39,10% 29,60% 36,60% 12,80% Niski 25,50% 34,70% 28,50% 27,00% 24,80% Przeciętny 15,00% 17,60% 24,80% 20,80% 25,60% Wysoki 6,40% 7,30% 11,30% 12,00% 21,40% Bardzo wysoki 1,60% 1,40% 5,80% 3,60% 15,30% Związek pomiędzy powiatem, w którym mieszka respondent, a poziomem jego znajomości praw politycznych również jest słaby (Vc = 0,196, Sig. = 0,001). Analiza wyników pozwala na wskazanie powiatów, w których znajomość praw politycznych wśród mieszkańców jest wyższa od średniej dla województwa łódzkiego. Wyróżnia się tutaj przede wszystkim powiat łaski, gdzie ponad połowa respondentów przejawiała wyższy od przeciętnego poziom znajomości praw politycznych (51,2 procent), czyli ponad trzykrotnie więcej niż w populacji całego województwa (16,8 procent). Wyższy od średniego poziom znajomości praw politycznych odnotowano także w powiatach: bełchatowskim (29,4 procent), kutnowskim (21,7 procent), łowickim i opoczyńskim (w obu 20,0 procent), pajęczańskim (21,0 procent), skierniewickim ziemskim (31,6 procent) oraz tomaszowskim (28,1 procent). Interesujący jest wynik uzyskany w powiecie łęczyckim, gdzie nie odnotowano ani jednego przypadku wysokiej bądź bardzo wysokiej znajomości praw politycznych. Ten powiat okazał się też być tym, w którym największy odsetek mieszkańców przejawia mniejszą od przeciętnej znajomość praw politycznych (82,5 procent wobec 62,6 procent w populacji całego województwa). Inne powiaty ze zdecydowanie większym od średniej dla województwa odsetkiem mieszkańców przejawiających niski i bardzo niski poziom znajomości praw politycznych to powiaty: opoczyński (70,0 procent), pabianicki (78,9 procent), poddębicki (76,9 procent), rawski (76,2 procent), wieruszowski (79,4 procent), zgierski (64,6 procent), miasto Piotrków Trybunalski (68,6 procent), miasto Skierniewice (66,6 procent) oraz miasto Łódź (69,5 procent). 7.2.Znajomość prawa rodzinnego Przeprowadzone badanie pozwala na postawienie tezy, że mieszkańcy województwa łódzkiego przejawiają większą znajomość prawa rodzinnego i opiekuńczego niż praw politycznych. Średnia liczba poprawnych odpowiedzi udzielanych na pytania dotyczącego tego wymiaru znajomości prawa wyniosła 2,16. Jedynie 6,9 procent mieszkańców województwa nie było w stanie odpowiedzieć na żadne z zadanych pytań, podczas gdy 8,7 procent udzieliło wszystkich poprawnych odpowiedzi. 38,4 procent mieszkańców województwa przejawia poziom znajomości prawa rodzinnego i opiekuńczego wyższy od przeciętnego. 24,3 procent przejawia poziom znajomości niższy od przeciętnego. Dokładny rozkład liczby poprawnych odpowiedzi prezentuje wykres poniżej. 87

88 Nieco wyższy poziom znajomości prawa rodzinnego i opiekuńczego odnotowano w zbiorowości kobiet. 40,8 procent mieszkanek województwa łódzkiego przejawia poziom znajomości prawa rodzinnego wyższy od przeciętnego. W zbiorowości mężczyzn analogiczne przypadki stanowiły 34,9 procent. Jedynie 4,7 procent kobiet nie było w stanie odpowiedzieć na żadne z pytań badających ten wymiar znajomości prawa. W grupie mężczyzn odsetek ten był ponad dwukrotnie wyższy i wyniósł 10,1 procent. Płeć jednak w małym stopniu różnicowała poziom znajomości prawa rodzinnego (Vc = 0,160, Sig. = 0,001). Jeszcze słabszy związek odnotowano pomiędzy poziomem znajomości prawa rodzinnego a wykształceniem respondenta (Vc = 0,120, Sig. = 0,001). Najwyższy poziom znajomości prawa rodzinnego odnotowano w populacji mieszkańców województwa łódzkiego legitymujących się wykształceniem wyższym (48,4 procent osób o wysokim lub bardzo wysokim poziomie znajomości prawa rodzinnego) i średnim zawodowym (48,2 procent). Najniższy poziom wiedzy na temat prawa rodzinnego odnotowano w populacji osób z wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym (26,6 procent osób o wysokim lub bardzo wysokim poziomie znajomości prawa rodzinnego). Jednocześnie w tej zbiorowości 12,6 procent nie udzieliło ani jednej poprawnej odpowiedzi na pytania dotyczącego tego wymiaru znajomości prawa, podczas gdy w zbiorowości osób legitymujących się wykształceniem wyższym odsetek ten wyniósł tylko 1,4 procent. Szczegółowe wyniki przedstawia tabela. Poziom znajomości prawa rodzinnego Co najwyżej gimnazjalne Zasadnicze zawodowe Poziom wykształcenia Średnie zawodowe Średnie ogólne Wyższe Bardzo niski 12,60% 9,60% 4,50% 6,00% 1,40% Niski 26,30% 18,50% 12,70% 16,70% 12,50% Przeciętny 34,60% 39,10% 36,70% 38,30% 37,60% Wysoki 22,00% 25,30% 37,20% 31,00% 33,40% Bardzo wysoki 4,60% 7,50% 9,00% 7,90% 15,00% 88

89 Zależność pomiędzy powiatem zamieszkania respondenta, a poziomem jego znajomości prawa rodzinnego i opiekuńczego jest również słaba, aczkolwiek nieco silniejsza niż w przypadku związku tej zmiennej z płcią i wykształceniem (Vc = 0,244, Sig. = 0,001). Najwyższy poziom znajomości prawa rodzinnego odnotowano w powiecie piotrkowskim ziemskim (71,9 procent respondentów przejawiających wyższy od przeciętnego poziom wiedzy na temat prawa rodzinnego). Wysoki poziom znajomości prawa rodzinnego występuje również w powiatach: tomaszowskim (70,3 procent respondentów przejawiających wyższy od przeciętnego poziom wiedzy na temat prawa rodzinnego), bełchatowskim (57,7 procent), pajęczańskim (55,8 procent), zgierskim (46,9 procent), łódzkim wschodnim (45,8 procent) oraz opoczyńskim (43,3 procent). Najniższy poziom znajomości prawa rodzinnego odnotowano w powiecie wieruszowskim, gdzie aż 64,7 procent mieszkańców przejawiało niższy od przeciętnego poziom wiedzy na temat uprawnień przysługujących obywatelom w zakresie prawa rodzinnego i opiekuńczego. Niższy od średniego poziom znajomości prawa rodzinnego występuje również w powiatach: rawskim (57,1 procent respondentów przejawiających wyższy od przeciętnego poziom wiedzy na temat prawa rodzinnego), łowickim (49,1 procent), kutnowskim (47,0 procent), poddębickim (46,2 procent), skierniewickim ziemskim (46,1 procent) oraz wieluńskim (44,0 procent). 7.3.Znajomość praw konsumenta Poziom wiedzy na temat praw konsumenckich okazał się być niższy od poziomu wiedzy na temat prawa rodzinnego, ale wyższy od poziomu znajomości praw politycznych. Średnia poprawnych odpowiedzi wyniosła 1,91. Zaledwie 3,7 procent mieszkańców województwa przejawia bardzo wysoki poziom znajomości praw konsumenta. 28,4 procent mieszkańców województwa stanowiły osoby o wyższym niż przeciętny poziomie znajomości prawa konsumenckiego. 32,4 procent mieszkańców województwa stanowiły natomiast osoby o mniejszym niż przeciętny poziomie wiedzy na temat praw konsumeckich. W tym 8,2 procent badanych nie udzieliło ani jednej poprawnej odpowiedzi na pytania dotyczące tego zagadnienia. Szczegółowe wyniki przedstawia wykres. 89

90 Poziomu wiedzy na temat uprawnień konsumeckich nie różnicuje płeć (Vc = 0,068, Sig. = 0,054). W zbiorowości kobiet można zaobserwować nieznacznie większy odsetek osób przejawiających niższy od przeciętnego poziom znajomości prawa konsumeckiego niż w zbiorowości mężczyzn (kobiety 34,9 procent, mężczyźni 28,9 procent). Z kolei w przypadku osób przejawiających większy od przeciętnego poziom znajomości uprawnień konsumenckich, większy odsetek stanowiły one w zbiorowości mężczyzn (30,3 procent) niż w zbiorowości kobiet (26,9 procent). Zaobserwowano również słaby związek pomiędzy poziomem wykształcenia a poziomem znajomości uprawnień konsumenckich (Vc = 0,173, Sig. = 0,001). Najwyższy poziom wiedzy na temat prawa konsumenckiego występuje w zbiorowości mieszkańców województwa łódzkiego posiadających wyższe wykształcenie. 50,5 procent tej zbiorowości stanowiły osoby przejawiające wyższy od przeciętnego poziom znajomości uprawnień konsumenckich. Z kolei wśród osób posiadających co najwyżej gimnazjalne wykształcenie, poziom wiedzy o prawach konsumenta był najniższy. 50,2 procent tej zbiorowości przejawiało poziom wiedzy niższy od przeciętnego. Szczegółowe wyniki przedstawia tabela. Poziom znajomości praw konsumenta Co najwyżej gimnazjalne Zasadnicze zawodowe Poziom wykształcenia Średnie zawodowe Średnie ogólne Wyższe Bardzo niski 17,40% 10,30% 4,70% 5,80% 2,50% Niski 33,80% 26,00% 17,70% 27,80% 14,50% Przeciętny 37,50% 45,20% 41,20% 39,00% 32,60% Wysoki 10,20% 16,60% 31,90% 24,20% 42,10% Bardzo wysoki 1,10% 1,90% 4,50% 3,20% 8,40% Równie słaby związek występuje pomiędzy powiatem zamieszkania respondenta, a poziomem jego wiedzy na temat prawa konsumenckiego (Vc = 0,175, Sig. = 0,001). Najwyższy poziom wiedzy o uprawnieniach konsumenckich odnotowano w powiecie łęczyckim, gdzie 40,0 procent jego mieszkańców przejawiało wyższą od przeciętnej znajomość prawa konsumenckiego. Wyższe niż średnia dla całego województwa wyniki odnotowano również w mieście Piotrkowie Trybunalskim (39,5 procent mieszkańców przejawiających wyższy od przeciętnego poziom znajomości prawa konsumenckiego) oraz powiatach: rawskim (38,1 procent), mieście Łodzi (35,3 procent), łaskim (34,1 procent), sieradzkim (32,7 procent), piotrkowskim ziemskim (32,4 procent), bełchatowskim (31,7 procent), tomaszowskim (31,3 procent) oraz pajęczańskim (30,2 procent). "Najsłabsze" pod tym względem okazały się powiaty: łowicki (63,7 procent mieszkańców przejawiających niższy od przeciętnego poziom znajomości prawa konsumenckiego), poddębicki (61,6 procent), opoczyński (56,7 procent), łódzki wschodni (54,2 procent), brzeziński (48,2 procent), wieruszowski (47,0 procent), radomszczański (41,4 procent), pabianicki (40,3 procent), kutnowski (39,8 procent), a także miasto Skierniewice (38,9 procent). Również w powiecie łęczyckim odnotowano znaczący odsetek osób, które prezentowały niższy od przeciętnego poziom wiedzy na temat uprawnień konsumenckich (37,5 procent). 7.4.Znajomość praw pacjenta Poziom wiedzy na temat uprawnień związanych z korzystaniem z systemu opieki zdrowotnej okazał się najwyższy spośród wszystkich pięciu badanych wymiarów znajomości prawa. Średnia liczba poprawnych odpowiedzi wyniosła 2,47. Aż 57,0 procent mieszkańców województwa zaprezentowało wyższy od przeciętnego poziom wiedzy o prawach pacjenta, z czego 22,6 procent poziom bardzo wysoki. Niższy od przeciętnego poziom 90

91 znajomości praw pacjenta prezentowało tylko 21,5 procent mieszkańców województwa. Szczegółowy rozkład liczby poprawnych odpowiedzi przedstawia poniższy wykres. Zaobserwowano słaby związek opisywanej zmiennej z płcią (Vc = 0,137, Sig. = 0,001). Nieznacznie wyższy poziom znajomości praw pacjenta zaobserwowano w zbiorowości kobiet. 62,2 procent mieszkanek województwa łódzkiego przejawia wyższy od przeciętnego, a 18,0 procent niższy od przeciętnego poziom znajomości praw pacjenta. W zbiorowości mężczyzn wartości te wynoszą odpowiednio 49,7 procent i 26,6 procent. Równie słaby związek występuje między poziomem znajomości praw pacjenta a poziomem wykształcenia (Vc = 0,131, Sig. = 0,001). Najwyższy poziom wiedzy o prawach pacjenta zaobserwowano w zbiorowości osób posiadających wykształcenie wyższe (70,5 procent osób o poziomie wiedzy wyższym niż przeciętny) i średnie zawodowe (64,9 procent). Najniższy poziom wiedzy o prawach pacjenta przejawiają natomiast osoby z wykształceniem co najwyżej gimnazjalnym (31,4 procent osób o poziomie wiedzy niższym niż przeciętny) i zasadniczym zawodowym (27,4 procent). Szczegółowe wyniki prezentuje tabela. Poziom znajomości praw pacjenta Co najwyżej gimnazjalne Zasadnicze zawodowe Poziom wykształcenia Średnie zawodowe Średnie ogólne Wyższe Bardzo niski 18,50% 15,20% 9,20% 6,40% 5,30% Niski 12,90% 12,20% 8,70% 12,40% 6,40% Przeciętny 25,70% 23,40% 17,20% 22,50% 17,80% Wysoki 34,30% 31,40% 32,20% 35,10% 39,60% Bardzo wysoki 8,60% 17,80% 32,70% 23,60% 30,90% 91

92 Umiarkowanie silny związek odnotowano pomiędzy powiatem zamieszkania respondenta a poziomem jego wiedzy na temat praw pacjenta (Vc = 0,305, Sig. = 0,001). Najwyższy poziom znajomości praw pacjenta odnotowano w powiatach zduńskowolskim i tomaszowskim (odpowiednio 86,0 i 85,9 procent mieszkańców przejawia wyższy od przeciętnego poziom wiedzy na ten temat). Inne powiaty, w których poziom wiedzy na temat uprawnień przysługujących w związku z korzystaniem ze służby zdrowia to powiaty: piotrkowski ziemski (83,1 proc.), miasto Piotrków Trybunalski (73,2 procent), łęczycki (72,5 procent), pajęczański (67,4 procent), łaski (65,9 procent), bełchatowski (65,8 procent) oraz mieście Łodzi (65,2 procent) i powiecie zgierskim (64,6 procent). Zdecydowanie najniższy poziom znajomości praw pacjenta odnotowano w powiatach: wieruszowskim (94,1 procent osób prezentujących niższy od przeciętnego poziom wiedzy), łowickim (72,7 procent), wieluńskim (71,3 procent), kutnowskim (49,4 procent), opoczyńskim (43,3 procent) oraz skierniewickim ziemskim (42,3 procent). 7.5.Znajomość praw pracownika Poziom znajomości praw pracownika okazał się znacząco niższy od poziomu znajomości praw pacjenta, a także prawa rodzinnego i uprawnień konsumenckich. Średnia liczba poprawnych odpowiedzi udzielanych przez mieszkańców województwa łódzkiego na pytania dotyczącego zagadnienia praw pracowniczych wyniosła 1,73. Jedynie 4,4 procent mieszkańców województwa prezentowało bardzo wysoki poziom znajomości uprawnień pracowniczych. 23,6 procent przejawiało poziom wiedzy wyższy od przeciętnego. Z kolei aż 43,1 procent mieszkańców województwa prezentuje niższy od przeciętnego poziom znajomości praw pracowniczych. Szczegółowy rozkład liczby poprawnych odpowiedzi prezentuje wykres. Poziomu znajomości praw pracowniczych nie różnicuje płeć (Vc = 0,036, Sig. = 0,622). Słaby związek występuje pomiędzy poziomem wiedzy o uprawnieniach przysługujących pracownikom a 92

93 poziomem wykształcenia (Vc = 0,135, Sig. = 0,001). Największy odsetek osób prezentujących wyższy od przeciętnego poziom wiedzy o prawach pracowniczych odnotowano w zbiorowości osób legitymujących się wykształceniem wyższym (34,6 procent) i średnim zawodowym (29,6 procent). Najniższy poziom znajomości praw pracowniczych odnotowano w zbiorowości osób posiadających co najwyżej gimnazjalne wykształcenie (61,4 procent osób prezentujących niższy od przeciętnego poziom wiedzy). Szczegółowe wyniki zostały zaprezentowane w tabeli. Poziom znajomości praw pracownika Co najwyżej gimnazjalne Zasadnicze zawodowe Poziom wykształcenia Średnie zawodowe Średnie ogólne Wyższe Bardzo niski 22,80% 13,10% 7,90% 12,00% 4,20% Niski 38,60% 34,90% 24,00% 33,60% 22,30% Przeciętny 25,70% 33,00% 38,50% 31,30% 39,00% Wysoki 11,00% 14,50% 25,10% 18,60% 27,90% Bardzo wysoki 1,90% 4,40% 4,50% 4,50% 6,70% Słaby jest też związek pomiędzy powiatem zamieszkania respondenta a poziomem jego znajomości praw pracowniczych (Vc = 0,201, Sig. = 0,001). Największy odsetek mieszkańców prezentujących wyższy od przeciętnego poziom znajomości praw pracowniczych odnotowano w powiatach: zduńskowolskim (40,0 procent), sieradzkim (38,8 procent), pabianickim (35,8 procent) oraz mieście Łodzi (31,5 procent). Z kolei najniższy poziom znajomości praw pracowniczych odnotowano w powiecie łęczyckim (75,0 procent mieszkańców przejawiających mniejszy niż przeciętny poziom wiedzy). Do grupy "najsłabszych" pod tym względem powiatów zaliczyć należy również powiaty: poddębicki (65,4 procent), radomszczański (64,9 procent), opoczyński (63,3 procent), rawski (61,9 procent), wieluński (60,6 procent) oraz wieruszowski (58,8 procent). 7.6.Podsumowanie Analiza szczegółowych wyników uzyskanych w trakcie realizacji badań survey'owych pozwala postawić tezę, iż mieszkańcy województwa łódzkiego prezentują przeciętny poziom znajomości prawa. 4,1 procent mieszkańców województwa łódzkiego należy do kategorii osób prezentujących bardzo wysoki poziom znajomości prawa, a 25,5 procent wysoki poziom. 28,3 procent mieszkańców województwa przejawia niższą od przeciętnej znajomość prawa, w tym 5,2 procent to osoby prezentujące bardzo niski poziom wiedzy o przysługujących obywatelowi uprawnieniach. Szczegółowe wyniki prezentuje wykres. 93

94 Poziom wiedzy na temat prawa jest zróżnicowany w zależności od katalogu spraw, jakich dotyczą uprawnienia. Najwyższy poziom wiedzy odnotowano w zakresie praw związanych z korzystaniem z opieki zdrowotnej i prawa rodzinnego. Najniższy poziom wiedzy występował natomiast w zakresie praw politycznych i pracowniczych. Znajomość prawa jest bardzo słabo uzależniona od płci (Vc = 0,090, Sig. = 0,003) i słabo od poziomu wykształcenia (Vc = 0,207, Sig. = 0,001) i powiatu zamieszkania (Vc = 0,233, Sig. = 0,001). Zarówno w zbiorowości mężczyzn, jak i w zbiorowości kobiet odsetek osób prezentujących wyższy od przeciętnego poziom wiedzy o prawie wynosi około 29 procent. W zbiorowości mężczyzn obserwujemy jednak nieco większy odsetek osób prezentujących niższy od przeciętnego poziom wiedzy o prawie (31,5 procent), niż w zbiorowości kobiet (26,1 procent). Największy odsetek osób prezentujących wyższy od przeciętnego poziom wiedzy na temat prawa występuje w zbiorowości osób legitymujących się wyższym wykształceniem (55,4 procent) oraz w zbiorowości osób posiadających wykształcenie średnie zawodowe (38,3 procent). Dla porównania w zbiorowości osób posiadających co najwyżej gimnazjalne wykształcenie odsetek ten wyniósł jedynie 11,0 procent. Z kolei największy odsetek osób prezentujących niższy od przeciętnego poziom wiedzy na temat prawa występuje w zbiorowości osób legitymujących się co najwyżej gimnazjalnym wykształceniem (51,0 procent) oraz wśród osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym (36,3 procent). Dla porównania w zbiorowości osób posiadających wykształcenie wyższe odsetek ten stanowi 8,7 procent. Najwyższy poziom wiedzy na temat prawa odnotowano w powiecie piotrkowskim ziemskim, gdzie 60,6 procent mieszkańców prezentuje wyższy od przeciętnego poziom znajomości prawa. Do "najlepszych" pod tym względem należy zaliczyć również powiaty: łaski (53,6 procent mieszkańców prezentujących poziom wiedzy wyższy niż przeciętny), tomaszowski (51,6 procent), bełchatowski (48,2 procent), zduńskowolski (48,0 procent), sieradzki (48,0 procent), pajęczański (41,9 procent). Najniższy poziom znajomości prawa odnotowano w powiecie wieruszowskim, gdzie 76,4 procent mieszkańców prezentuje niższy od przeciętnego poziom wiedzy na temat prawa. Do "najsłabszych" powiatów zaliczyć należy również powiaty: wieluński (60,6 procent mieszkańców prezentujących poziom wiedzy niższy niż przeciętny), łowicki (60,0 procent), poddębicki (57,7 procent), opoczyński (53,4 procent), kutnowski (48,2 procent) oraz skierniewicki ziemski (44,2 procent). 94

95 Krystyna Dzwonkowska-Godula, Emilia Garncarek, Ewa Malinowska Rozdział VIII Subiektywna ocena swego stanu zdrowia oraz wyglądu Z punktu widzenia celu badań, którym jest charakterystyka kapitału ludzkiego, znaczenie ma m.in. subiektywna ocena swego stanu zdrowia oraz wyglądu. Te oceny wpływają bowiem na zachowania człowieka, na jego aktywność życiową, na realizowany styl życia itd. Zebrane dane pozwalają scharakteryzować: 8.1. dbałość o stan zdrowia w badanej populacji (wskaźnik masy ciała, palenie papierosów, picie alkoholu), 8.2. subiektywną ocenę działania istotnego czynnika warunkującego stan zdrowia, jakim jest podleganie stresowi oraz subiektywną ocenę stanu własnego zdrowia i jego wpływu na codzienne funkcjonowanie badanych, 8.3. subiektywną ocenę swego wyglądu i jego znaczenia w kontaktach z innymi ludźmi Dbałość o stan zdrowia badanej populacji Wskaźnik masy ciała - BMI W badaniu zapytano respondentów o wagę i wzrost. Na podstawie tych danych wyliczono BMI (Body Mass Index wskaźnik masy ciała). Współczynnik ten konstruuje się dzieląc masę ciała podaną w kilogramach przez kwadrat wysokości podanej w metrach. Wskaźnik masy ciała ma z kolei zastosowanie przy ocenianiu zagrożenia chorobami związanymi z nadwagą i otyłością, np. cukrzycą, chorobą niedokrwienną serca, miażdżycą. Podwyższona wartość BMI jest związana ze zwiększonym ryzykiem wystąpienia wymienionych chorób. Mniej niż połowa ogółu badanych (46,3 % respondentów) charakteryzuje się prawidłową masą ciała, jednakże prawie 38 % badanych ma nadwagę, natomiast 13% respondentów jest otyła. Wyniki analizy wskazują, że istnieje związek między wskaźnikiem masy ciała a płcią. Kobiety w większości charakteryzuje waga prawidłowa, natomiast u mężczyzn przeważa nadwaga (prawie 50 %) 2. Tabela: Wskaźnik masy ciała (BMI) a płeć (w %) Ogółem Kobiety Mężczyźni Niedowaga (BMI poniżej18,5) Waga (BMI w przedziale 18,5-24,9) prawidłowa 2,7 4,3 0,5 46,3 54,6 34,6 2 Istnieje istotny statystycznie związek pomiędzy zmiennymi (poziom istotności p=0,000) i jest to zależność na średnim poziomie (V Cramera = 0,25). 95

96 Nadwaga (BMI w przedziale 25-29,9) 37,9 29,7 49,4 Otyłość (BMI 30 i więcej) 13,1 11,3 15,5 Ogółem 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Wpływ na wskaźnik masy ciała ma wiek badanych. Prawie 70 % respondentów w wieku lata charakteryzuje się prawidłową masą ciała, natomiast wraz ze wzrostem wieku respondentów, liczba osób charakteryzująca się prawidłowym wskaźnikiem masy ciała maleje. W przedziale wieku 55 lat i więcej, połowa badanych posiada nadwagę (49,3%), a 22 % badanych z tej grupy wiekowej to ludzie otyli 3. Tylko nieco ponad jedna czwarta respondentów ma wagę prawidłową (27,7%). Warto zauważyć, że otyłości nabawiano się zwłaszcza między 45 a 54 rokiem życia (udział otyłych jest tu najwyższy i wynosi 21,1% ). Tabela: Wskaźnik masy ciała (BMI) a wiek (w %) lata lata lata lata 55 lat i więcej Niedowaga (BMI poniżej18,5) Waga prawidłowa (BMI w przedziale 18,5-24,9) Nadwaga (BMI w przedziale 25-29,9) 8,9 3,6 1,3 0 0,8 69,9 58,2 49,4 34,1 27,7 19,9 31,1 38,8 44,9 49,3 Otyłość (BMI 30 i więcej) 1,2 7,1 10,5 21,1 22,2 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Wyniki analizy pokazują równocześnie, że istnieje silna zależność pomiędzy wskaźnikiem masy ciała a płcią i wiekiem 4. I tak, młode kobiety (18-24 lata) w większości charakteryzuje prawidłowa masa ciała (ponad 73 %). Ponadto, wśród kobiet biorących udział w badaniu i mieszczących się w tym przedziale wiekowym, zdecydowanie więcej jest tych, które mają niedowagę (15,3 %) niż tych z nadwagą (10,2 %). Inaczej wygląda sytuacja u płci przeciwnej. Już prawie jedna trzecia młodych mężczyzn, tzn. mieszczący się w przedziale wiekowym lata charakteryzuje się znaczną nadwagą (30,9 % respondentów). Niedowagę ma tylko 1,3 % badanych. Uzasadnioną wydaje się hipoteza o wpływie kulturowych ideałów płci (szczupłość jako pożądana cecha wyglądu kobiety) na ten ważny, także dla zdrowia aspekt wyglądu, nie jest pozbawiona sensu (zwłaszcza w odniesieniu do początkowego okresu dorosłego życia, kiedy to wygląd ma niebagatelne znaczenie dla osiągania celów życiowych (zresztą nie tylko przez kobiety, choć w naszej kulturze wygląd kobiety od wieków był jej wizytówką, obowiązkiem a czasem jedynym posagiem). 3 Istnieje istotny statystycznie związek pomiędzy zmiennymi (poziom istotności p=0,000) i jest zależność na średnim poziomie (V Cramera = 0,23). 4 Istnieje istotny statystycznie związek pomiędzy zmiennymi (poziom istotności p=0,000) i jest to dość silna zależność (V Cramera = 0,29). 96

97 Im starszy człowiek, tym częściej charakteryzuje go BMI wskazujące nadwagę. Warto jednak zwrócić uwagę, że największy odsetek kobiet z nadwagą (45,9 %) pojawia się dopiero wśród tych po 55 roku życia. W populacji mężczyzn zaś, problemy z nadwagą pojawiają się dużo wcześniej tj. w przedziale wiekowym lata (prawie 51 %) i utrzymują się na podobnym poziomie (35-44 lata 52,7 % mężczyzn z nadwagą; lata 55,3 % mężczyzn z nadwagą; pow. 55 lat 53,8 % mężczyzn z nadwagą) we wszystkich przedziałach wiekowych. Co więcej wśród najstarszych kobiet jest mniej osób z nadwagą (45,9%) niż wśród najstarszych mężczyzn (tych z nadwagą jest tu 53,8%). Zestawiając powyższe dane z faktem feminizacji populacji w województwie łódzkim można przypuszczać, że potwierdzenie zyskuje tu teza, iż otyli żyją krócej. Tabela: wskaźnik masy ciała (BMI) a zmienna łącząca płeć i wiek (w %) Kobiety Mężczyźni Niedowaga (BMI poniżej18,5) Waga prawidłowa (BMI w przedziale 18,5-24,9) Nadwaga (BMI w przedziale 25-29,9) Otyłość (BMI 30 i więcej) lata lata lata lata 55 lat i więcej lata lata lata lata 15,3 6,1 2,1 0 0,7 1, ,9 55 lat i więcej 73,3 72,3 61,7 43,2 30,5 66,4 37,9 28,8 20,7 24,1 10,2 17,3 30,5 37,7 45,9 30,9 50,9 52,7 55,3 53,8 1,1 4,3 5,8 19,1 22,9 1,3 11,2 18,5 24,0 21,2 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. W analizie wyników badań uwzględniono także miejsce zamieszkania tj. powiat, w którym mieszkają respondenci. 5 Stosunkowo najwięcej badanych posiadających nadwagę znalazło się wśród uczestników badania z powiatu wieruszowskiego (50%) oraz pajęczańskiego (48,8 %), do powiatów charakteryzujących się wysokim odsetkiem osób z nadwaga należą również powiaty: opoczyński (46,7%), poddębicki (46,2%), radomszczański (45,1%), łęczycki (45%) oraz kutnowski (43,4%). Jeśli chodzi o wskaźnik niedowagi, to największy odsetek osób charakteryzujących się niedowagą występuje w powiecie piotrkowskim prawie 10%. Tabela: Wskaźnik masy ciała (BMI) a miejsce zamieszkania (powiat) (w %) Powiat Niedowaga (BMI poniżej18,5) Waga prawidłowa (BMI w przedziale 18,5-24,9) Nadwaga (BMI przedziale 25-29,9) w Otyłość (BMI 30 i więcej) Ogółem: bełchatowski 6,0 52,4 23,8 17,9 100,0 brzeziński 0,0 37,9 27,6 34,5 100,0 kutnowski 0,0 44,6 43,4 12,0 100,0 5 Poziom istotności p=0,000; V Cramera na poziomie 0,14 97

98 łaski 2,4 43,9 29,3 24,4 100,0 łęczycki 7,5 27,5 45,0 20,0 100,0 łowicki 0,0 65,5 34,5 0,0 100,0 łódzki wschodni 0,0 50,0 37,5 12,5 100,0 Łódź 1,4 44,5 41,6 12,4 100,0 opoczyński 0,0 46,7 46,7 6,7 100,0 pabianicki 4,6 43,1 35,8 16,5 100,0 pajęczański 0,0 34,9 48,8 16,3 100,0 Piotrków Trybunalski 3,5 61,6 23,3 11,6 100,0 piotrkowski 9,9 47,9 32,4 9,9 100,0 poddębicki 0,0 50,0 46,2 3,8 100,0 radomszczański 1,4 45,1 45,1 8,3 100,0 rawski 2,4 45,2 31,0 21,4 100,0 sieradzki 3,1 48,0 35,7 13,3 100,0 Skierniewice 5,6 38,9 38,9 16,7 100,0 skierniewicki 1,9 46,2 40,4 11,5 100,0 tomaszowski 4,7 45,3 32,8 17,2 100,0 wieluński 1,5 42,4 40,9 15,2 100,0 wieruszowski 0,0 35,3 50,0 14,7 100,0 zduńskowolski 4,0 40,0 40,0 16,0 100,0 zgierski 6,3 53,5 31,5 8,7 100,0 Ogółem 2,7 46,3 37,9 13,1 100,0 Źródło: Opracowanie własne Palenie papierosów Podobnie jak omówiony wcześniej wskaźnik BMI, udzielone przez respondentów informacje na temat stosowania używek, tj. palenia papierosów oraz picia alkoholu, są przydatne do charakterystyki jakości kapitału ludzkiego. Wyniki analizy pokazują, iż jedna trzecia mieszkańców woj. łódzkiego pali papierosy (w grupie tej znaleźli się palący, niezależnie od liczby wypalanych papierosów). Wśród palaczy przeważają mężczyźni (42,5 % pali papierosy, nie pali 57,5 % respondentów płci męskiej). Natomiast jeśli chodzi kobiety, nieco ponad jedna czwarta (27,1 % ) pali papierosy, zaś prawie trzy czwarte kobiet (72,9 %) nie stosuje tego typu używki) 6. 6 Istnieje istotny statystycznie związek pomiędzy zmiennymi (poziom istotności p=0,000), ale jest to słaba zależność (V Cramera = 0,16). 98

99 Tabela: Palenie papierosów a płeć (w %) Ogółem Kobiety Mężczyźni Palę papierosy 33,5 27,1 42,5 Nie palę papierosów 66,5 72,9 57,5 Ogółem 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Wyniki badania pokazują, że palenie papierosów rozwija się jako nawyk wraz z wiekiem. Odsetek osób palących stopniowo wzrasta, następnie utrzymuje się na tym samym poziomie u ludzi między 35 a 54 rokiem życia, aby po 55 roku życia łagodnie zacząć spadać 7. Tabela: Palenie papierosów a wiek (w %) lata lata lata lata 55 lat i więcej Palę papierosy 24,5 33,2 37,9 37,8 33,1 Nie palę papierosów 75,5 66,8 62,1 62,2 66,9 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Wyniki analizy wskazują, iż istnieje zależność pomiędzy paleniem papierosów a płcią i wiekiem. W nielicznej grupie kobiet palących papierosy, najwięcej palaczek występuje w przedziale wiekowym lata oraz lata ( ok. 33 %). Dla populacji męskiej charakterystyczne jest utrzymywanie się odsetka palących papierosy na podobnym poziomie. Tylko w przedziale wiekowym lata mniej niż 30 % mężczyzn pali tytoń; poczynając od 35 roku życia odsetek palaczy utrzymuje się na poziomie %. Mężczyźni pozostają więc wierni temu nałogowi. Tabela: Palenie papierosów a zmienna łącząca płeć i wiek (w %) Kobiety Mężczyźni lata lata lata lata 55 lat i więcej lata lata lata lata 55 lat i więcej Palę papierosy 20,1 24,8 33,1 32,6 24,0 29,9 45,3 45,9 45,6 45,2 Nie palę papierosów 79,9 75,2 66,9 67,4 76,0 70,1 54,7 54,1 54,4 54,8 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. 7 Istnieje istotny statystycznie związek pomiędzy zmiennymi (poziom istotności p=0,001), ale jest to bardzo słaba zależność (V Cramera = 0,1). 99

100 Analiza uwzględniająca powiat, w którym mieszkali uczestnicy badania 8 pokazuje, że najwięcej papierosów wypalają mieszkańcy powiatu poddębickiego (72 %), natomiast w drugiej grupie niepalących stosunkowo najwięcej jest mieszkańców powiatu bełchatowskiego (85,9%), a także w powiatach: piotrkowskim (83,1%) oraz łaskim (80,5%). Tabela: Palenie papierosów a miejsce zamieszkania (powiat) (w %) Powiat Palę papierosy Nie palę papierosów Ogółem: bełchatowski 14,1 85,9 100,0 brzeziński 17,2 22,8 100,0 kutnowski 39,8 60,2 100,0 łaski 19,5 80,5 100,0 łęczycki 55,0 45,0 100,0 łowicki 30,9 69,1 100,0 łódzki wschodni 27,7 72,3 100,0 Łódź 42,5 57,5 100,0 opoczyński 36,7 63,3 100,0 pabianicki 32,4 67,6 100,0 pajęczański 23,3 76,7 100,0 Piotrków Trybunalski 23,3 76,7 100,0 piotrkowski 16,9 83,1 100,0 poddębicki 72,0 28,0 100,0 radomszczański 33,8 66,2 100,0 rawski 31,7 68,3 100,0 sieradzki 20,8 79,2 100,0 Skierniewice 44,4 55,6 100,0 skierniewicki 28,8 71,2 100,0 tomaszowski 25,0 75,0 100,0 wieluński 30,3 69,7 100,0 wieruszowski 38,2 61,8 100,0 zduńskowolski 24,0 76,0 100,0 zgierski 38,8 61,2 100,0 Ogółem 33,5 66,5 100,0 8 Zależność między zmiennymi istotna statystycznie: p=0,000; na średnim poziomie: V Cramera na poziomie 0,22 100

101 Picie alkoholu Respondenci odpowiadali także na pytanie o to, jak często piją napoje zawierające alkohol. Z analizy zebranych danych wynika, iż najczęściej respondenci przyznawali, że piją alkohol kilka razy w roku 32,2 %. Natomiast prawie jedna piąta (19,2 % ) ogółu respondentów w ogóle nie pije alkoholu. Istnieje istotny statystycznie związek między piciem napojów alkoholowych a płcią 9. Mężczyźni piją alkohol częściej niż kobiety - codziennie lub kilka razy w tygodniu pije alkohol tylko 1,5 % kobiet, natomiast aż 9,3 % mężczyzn; w ogóle nie pije alkoholu 26 % respondentek, a tylko 9,6 % respondentów. Zależność między piciem alkoholu a płcią jest jednak bardzo słaba (V Cramera = 0,1). Tabela: Picie alkoholu a płeć (w %) Ogółem Kobiety Mężczyźni Codziennie, kilka razy w tygodniu 4,7 1,5 9,3 Dwa razy w tygodniu 4,2 1,8 7,6 Raz w tygodniu 12,8 7,8 20,0 Raz na dwa tygodnie 11,0 9,9 12,5 Raz na miesiąc 15,9 15,8 16,0 Kilka razy w roku 32,2 37,1 25,1 W ogóle nie piję alkoholu 19,2 26,1 9,6 Ogółem 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Również słaba zależność występuje między piciem alkoholu a płcią i wiekiem (V Cramera = 0,17). Tabela: Picie alkoholu a wiek (w %) lata lata lata lata 55 lat i więcej Codziennie, kilka razy w tygodniu 4,6 4,1 4,3 4,0 5,9 Dwa razy w tygodniu 4,9 3,8 3,8 4,6 4,1 Raz w tygodniu 13,7 16,3 13,0 14,3 8,4 Raz na dwa tygodnie 11,6 9,9 13,3 12,1 8,8 Raz na miesiąc 17,9 17,1 18,1 16,2 11,4 Kilka razy w roku 25,5 31,1 34,9 33,7 34,6 W ogóle nie piję alkoholu 21,9 17,6 12,5 15,1 26,9 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. 9 Istnieje istotny statystycznie związek pomiędzy zmiennymi (poziom istotności p=0,000) i jest to silna zależność (V Cramera = 0,35). 101

102 Tabela: Picie alkoholu a zmienna łącząca płeć i wiek (w %) Kobiety Mężczyźni Codziennie, kilka razy w tygodniu lata lata lata lata 55 lat i więcej lata lata lata lata 55 lat i więcej 2,2 0,9 0,4 1,4 2,5 7,4 8,7 10,9 7,9 10,4 Dwa razy w tygodniu 4,5 0,9 1,6 1,4 1,1 5,4 8,1 7,5 9,3 8,0 Raz w tygodniu 11,2 9,1 7,8 8,2 4,3 16,8 26,7 21,8 23,2 13,7 Raz na dwa tygodnie 11,2 9,5 12,2 11,4 6,5 12,1 10,6 15,0 13,2 11,8 Raz na miesiąc 16,2 17,3 19,2 20,0 7,9 20,1 16,8 16,3 10,6 16,0 Kilka razy w roku 27,4 36,8 40,8 37,7 40,9 22,8 23,0 25,2 27,8 26,4 W ogóle nie piję alkoholu 27,4 25,5 18,0 20,0 36,9 15,4 6,2 3,4 7,9 13,7 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Analiza uwzględniająca powiat, w którym mieszkali uczestnicy badania 10 pokazuje, że najczęściej piją alkohol (codziennie lub kilka razy w tygodniu) mieszkańcy powiatu pabianickiego (12,8 %) oraz kutnowskiego (9,6 %). Natomiast wśród mieszkańców powiatu skierniewickiego jest największy odsetek osób w ogóle niepijących alkoholu (36,5%). Tabela: Picie alkoholu a miejsce zamieszkania (powiat) (w %) Powiat Codziennie, kilka razy w tygodniu Dwa razy w tygodniu Raz w tygodniu Raz na dwa tygodnie Raz na miesiąc Kilka razy w roku W ogóle nie piję alkoholu Ogółem: bełchatowski 2,4 7,1 10,6 14,1 21,2 31,8 12,9 100,0 brzeziński 0,0 0,0 3,4 17,2 17,2 31,0 31,0 100,0 kutnowski 9,6 10,8 19,3 13,3 19,3 12,0 15,7 100,0 10 Zależność między zmiennymi istotna statystycznie: p=0,000; na średnim poziomie: V Cramera na poziomie 0,16 102

103 łaski 2,5 2,5 12,5 10,0 17,5 45,0 10,0 100,0 łęczycki 5,0 2,5 35,0 7,5 5,0 30,0 15,0 100,0 łowicki 7,4 9,3 24,1 11,1 14,8 20,4 13,0 100,0 łódzki wschodni 6,3 10,4 20,8 10,4 14,6 25,0 12,5 100,0 Łódź 6,1 5,0 16,1 11,1 17,4 29,7 14,5 100,0 opoczyński 6,7 0,0 6,7 6,7 16,7 43,3 20,0 100,0 pabianicki 12,8 2,8 9,2 9,2 8,3 35,8 22,0 100,0 pajęczański 0,0 2,3 7,0 2,3 16,3 46,5 25,6 100,0 Piotrków Trybunalski 5,8 2,3 3,5 18,6 18,6 40,7 10,5 100,0 piotrkowski 1,4 2,8 12,7 12,7 16,9 29,6 23,9 100,0 poddębicki 3,8 3,8 15,4 34,6 23,1 11,5 7,7 100,0 radomszczański 2,8 5,5 14,5 7,6 13,8 28,3 27,6 100,0 rawski 2,4 2,4 9,5 0,0 7,1 47,6 31,0 100,0 sieradzki 2,0 2,0 10,2 18,4 12,2 35,7 19,4 100,0 Skierniewice 0,0 0,0 5,6 16,7 11,1 44,4 22,2 100,0 skierniewicki 1,9 3,8 5,8 5,8 11,5 34,6 36,5 100,0 tomaszowski 1,6 4,7 18,8 12,5 14,1 28,1 20,3 100,0 wieluński 0,0 0,0 1,5 10,6 30,3 34,8 22,7 100,0 wieruszowski 0,0 0,0 8,8 11,8 26,5 26,5 26,5 100,0 zduńskowolski 0,0 0,0 8,0 0,0 14,0 56,0 22,0 100,0 zgierski 6,2 3,1 6,2 8,5 11,5 36,9 27,7 100,0 Ogółem 4,7 4,2 12,8 11,0 15,9 32,2 19,2 100,0 Źródło: Opracowanie własne Subiektywna ocena podlegania stresowi, stanu zdrowia i wpływu stanu zdrowia na codzienne funkcjonowanie Podleganie stresowi Przedmiotem badania były tu opinie mieszkańców woj. łódzkiego na temat występowania w ich życiu sytuacji stresujących. Prawie 44% populacji ocenia, że w sytuacjach stresujących znajdują się tylko czasami, choć mniej więcej jedna trzecia respondentów uważa, że jest często narażona na stres; nieco częściej dotyczy to kobiet (33,9%) niż mężczyzn(28,9% zbiorowości mężczyzn wyraziło taką opinię). Nie stwierdzono jednak zależności pomiędzy płcią a deklarowanym poziomem stresu. 103

104 Tabela: Poziom stresu a płeć (w %) Ogółem Kobiety Mężczyźni Stale jestem narażony na stres 6,3 6,3 6,3 Często jestem narażony na stres 31,8 33,9 28,9 Czasami znajduję się w sytuacjach stresujących 43,9 43,6 44,4 Rzadko jestem narażony na stres 15,1 19,3 16,8 W moim życiu nie występują sytuacje powodujące stres 1,1 1,2 1,2 Ogółem 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Istnieje natomiast istotny statystycznie związek między oceną poziomu stresu a wiekiem respondentów, a także między podleganiem sytuacjom stresującym a wiekiem i płcią. Między tymi zmiennymi występuje jednak słaba zależność (V Cramera odpowiednio 0,12 i 0,13). Najwięcej osób uważających, że są stale narażone na stres występuje w grupie wiekowej lata (prawie 9 %). Największy odsetek osób, które uznały, że często są narażone na sytuacje stresujące występuje przedziale wiekowym lata (prawie 40 % badanych). Najrzadziej narażone są na stres osoby powyżej 55 roku życia i starsze; stanowią one także relatywnie najliczniejszą grupę respondentów wśród twierdzących, że w ich życiu nie występują sytuacje powodujące stres (1,4%). Tabela: Poziom stresu a wiek (w %) lata lata lata lata 55 lat i więcej Stale jestem narażony na stres Często jestem narażony na stres Czasami znajduję się w sytuacjach stresujących Rzadko jestem narażony na stres W moim życiu nie występują sytuacje powodujące stres 5,2 5,4 7,4 8,9 4,7 28,2 34,9 39,5 35,8 22,9 50,3 46,7 42,3 39,9 41,2 15,3 12,5 9,7 14,0 29,8 0,9 0,5 1,0 1,3 1,4 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Spośród osób, które uznały, że są stale narażone na stres, największą grupę stanowią kobiety w wieku lata (prawie 10% wszystkich kobiet z tego przedziału wiekowego) oraz mężczyźni w wieku lata (prawie 12% mężczyzn z tego przedziału). Natomiast za często narażonych na stres uważają się przede wszystkim kobiety i mężczyźni w wieku lata (pierwsze stanowią 42%, a drudzy 35,4% tej kategorii wieku w odpowiednich grupach płci). Czasami na stres jest narażona ponad połowa najmłodszych kobiet, tj. w wieku lata (51,4%) raz liczne kobiety w wieku lata (prawie 46% kobiet z tej grupy wieku). 104

105 Także wielu spośród mężczyzn w tym samym wieku (18-24 oraz lata) wielu czasami znajduje się w sytuacjach stresujących (pierwsi - 48,6% swej grupy wieku a drudzy 47,8% swej grupy wieku). Tabela: Poziom stresu a zmienna łącząca płeć i wiek (w %) Kobiety Mężczyźni lata lata lata lata 55 lat i więcej lata lata lata lata 55 lat i więcej Stale jestem narażony na stres Często jestem narażony na stres Czasami znajduję się w sytuacjach stresujących Rzadko jestem narażony na stres W moim życiu nie występują sytuacje powodujące stres 4,5 5,6 9,9 6,8 4,3 6,1 5,0 3,4 11,9 5,2 31,1 36,8 42,0 37,3 24,1 25,0 32,3 35,4 33,8 21,2 51,4 45,9 40,7 41,8 39,9 48,6 47,8 44,9 37,1 42,9 11,9 11,3 7,0 12,7 29,9 19,6 14,3 14,3 15,9 29,7 1,0 0,4 0,4 1,4 1,8 0,7 0,6 2,0 1,3 0,9 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. W analizie opinii respondentów na temat odczuwania stresu w życiu codziennym uwzględniono także ich miejsce zamieszkania powiat 11. Wyniki pokazują regionalne zróżnicowanie dotyczące tej kwestii. Stosunkowo najwięcej osób stale narażonych na stres jest w mieście Skierniewice (22,5%), natomiast często narażonych na stres jest najwięcej w powiecie łęczyckim (56,4%). Najrzadziej narażeni na stres są mieszkańcy powiatu rawskiego, natomiast największy odsetek respondentów, którzy odpowiedzieli, że w ich życiu nie występują sytuacje powodujące stres jest w powiecie skierniewickim (7,7 %). Tabela: Poziom stresu a miejsce zamieszkania (powiat) (w %) Powiat Stale jestem narażony na stres Często jestem narażony na stres Czasami znajduję się w sytuacjach stresujących Rzadko jestem narażony na stres W moim życiu nie występują sytuacje powodujące stres Ogółem: bełchatowski 1,2 28,9 50,6 18,1 1,2 100,0 brzeziński 3,4 20,7 51,7 24,1 0,0 100,0 kutnowski 7,2 39,8 30,1 22,9 0,0 100,0 łaski 2,4 24,4 58,5 14,6 0,0 100,0 11 Zależność między zmiennymi istotna statystycznie: p=0,000; na średnim poziomie: V Cramera na poziomie 0,16 105

106 łęczycki 10,3 56,4 30,8 2,6 0,0 100,0 łowicki 7,3 20,0 45,5 27,3 0,0 100,0 łódzki wschodni 6,3 41,7 39,6 12,5 0,0 100,0 Łódź 8,1 35,5 46,6 9,3 0,5 100,0 opoczyński 3,3 23,3 56,7 13,3 3,3 100,0 pabianicki 9,2 33,0 35,8 18,3 3,7 100,0 pajęczański 11,6 34,9 37,2 16,3 0,0 100,0 Piotrków Trybunalski 2,3 34,9 47,7 14,0 1,2 100,0 piotrkowski 7,1 30,0 48,6 14,3 0,0 100,0 poddębicki 0,0 42,3 38,5 19,2 0,0 100,0 radomszczański 4,1 32,4 42,1 20,7 0,7 100,0 rawski 0,0 19,5 41,5 34,1 4,9 100,0 sieradzki 2,1 24,0 42,7 30,2 1,0 100,0 Skierniewice 22,2 38,9 33,3 5,6 0,0 100,0 skierniewicki 9,6 28,8 34,6 19,2 7,7 100,0 tomaszowski 7,8 25,0 53,1 14,1 0,0 100,0 wieluński 4,5 21,2 47,0 27,3 0,0 100,0 wieruszowski 0,0 23,5 58,8 17,6 0,0 100,0 zduńskowolski 2,0 16,0 60,0 22,0 0,0 100,0 zgierski 8,5 34,9 31,0 21,7 3,9 100,0 Ogółem 6,3 31,8 44,0 16,8 1,2 100,0 Źródło: Opracowanie własne Ocena stanu zdrowia w kontekście codziennego funkcjonowania badanych mieszkańców woj. łódzkiego Respondentów zapytano również czy, i ewentualnie w jakim stopniu, ich stan zdrowia ogranicza ich codzienne funkcjonowanie. Prawie 68 % badanych wskazało, iż stan zdrowia pozwala im robić wszystko co chcą (istnieje jednak słaba zależność pomiędzy odczuwanym stanem zdrowia i płcią V Cramera = 0,07). Respondentów, którzy wskazali, iż ze względu na stan zdrowia mają nieliczne ograniczenia i takich, którzy uznali, że nie mogą sami sobie poradzić z czynnościami życia codziennego było jedynie odpowiednio 3% i prawie 1 %. 106

107 Tabela: Stan zdrowia a płeć (w %) Ogółem Kobiety Mężczyźni Mój stan zdrowia pozwala mi robić wszystko co chcę Ze względu na stan zdrowia nie mogę wykonywać tylko niektórych czynności dnia codziennego. Są takie czynności dnia codziennego, które ze względu na stan zdrowia mogę wykonywać, ale są też takie, których nie mogę wykonywać. Ze względu na stan zdrowia mogę wykonywać tylko nieliczne czynności dnia codziennego. Ze względu na stan zdrowia nie mogę sam sobie poradzić z większością czynności dnia codziennego. 67,4 64,7 71,2 16,9 18,9 14,2 11,7 12,3 10,9 3,0 3,1 2,9 0,9 1,0 0,8 Ogółem 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Najmłodsi respondenci (18-24 oraz lata) podkreślali, iż ich stan zdrowia pozwala im robić wszystko co chcą (odpowiednio 91,5 % oraz 87,8 %). Im starszy wiek respondenta, tym mniejszy odsetek osób wskazujących, iż ich stan zdrowia pozwala im robić wszystko co chcą (ok. 30%). Wśród najstarszych uczestników badania dominowało przekonanie, że ze względu na stan zdrowia nie mogą wykonywać tylko niektórych czynności dnia codziennego (32,5 %) 12. Tabela: Stan zdrowia a wiek (w %) lata lata lata lata 55 lat i więcej Mój stan zdrowia pozwala mi robić wszystko co chcę Ze względu na stan zdrowia nie mogę wykonywać tylko niektórych czynności dnia codziennego. Są takie czynności dnia codziennego, które ze względu na stan zdrowia mogę wykonywać, ale są też takie, których nie mogę wykonywać. Ze względu na stan zdrowia mogę wykonywać tylko nieliczne czynności dnia codziennego. Ze względu na stan zdrowia nie mogę sam sobie poradzić z większością czynności dnia codziennego. 91,5 87,8 80,1 59,9 30,5 4,9 7,4 12,0 21,8 32,5 2,7 4,1 6,6 15,1 26,0 0,3 0,3 1,0 2,7 8,5 0,6 0,5 0,3 0,5 2,4 12 Istnieje istotny statystycznie związek pomiędzy zmiennymi (poziom istotności p=0,000) i jest to zależność na średnim poziomie (V Cramera = 0,26). 107

108 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Wszyscy mężczyźni, bez względu na wiek, oceniają lepiej swój stan zdrowia niż kobiety, również bez względu na wiek. Innymi słowy i najmłodsze kobiety i najstarsze kobiety niżej oceniają stan swojego zdrowia w kontekście ewentualnych ograniczeń w wykonywaniu codziennych czynności niż mężczyźni. Tabela: Stan zdrowia a zmienna łącząca płeć i wiek (w %) Mój stan zdrowia pozwala mi robić wszystko co chcę Ze względu na stan zdrowia nie mogę wykonywać tylko niektórych czynności dnia codziennego. Kobiety lata lata lata lata 55 lat i więcej Mężczyźni lata lata lata lata 55 lat i więcej 90,5 86,6 78,0 56,1 25,7 92,6 89,4 83,7 65,6 36,8 6,1 7,8 13,5 25,8 35,0 3,4 6,8 9,5 15,9 29,2 Są takie czynności dnia codziennego, które ze względu na stan zdrowia mogę wykonywać, ale są też takie, których nie mogę wykonywać. Ze względu na stan zdrowia mogę wykonywać tylko nieliczne czynności dnia codziennego. 2,2 4,3 6,9 15,4 28,2 3,4 3,7 6,1 14,6 23,1 0,6 0,4 1,6 2,7 7, ,6 9,4 Ze względu na stan zdrowia nie mogę sam sobie poradzić z większością czynności dnia codziennego. 0,6 0, ,2 0,7 0 0,7 1,3 1,4 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. W analizie wyników badań uwzględniono także miejsce zamieszkania tj. powiat, w którym mieszkają respondenci 13. W powiatach tomaszowskim (87,5%) oraz piotrkowskim (83,1%) występuje 13 Poziom istotności p=0,000; V Cramera na poziomie 0,17 108

109 największy odsetek osób, które najlepiej oceniły swój stan zdrowia, natomiast największy odsetek respondentów, którzy wskazali, iż ze względu na stan zdrowia mogą wykonywać tylko nieliczne czynności dnia codziennego występuje w powiecie brzezińskim (17,2 %), również w tym samy powiecie wystąpił największy odsetek osób, które ze względu na stan zdrowia nie mogę same sobie poradzić z większością czynności dnia codziennego (3,4%) respondentów. Tabela: Stan zdrowia a miejsce zamieszkania (powiat) (w %) Powiat Mój stan zdrowia pozwala mi robić wszystk o co chcę Ze względu na stan zdrowia nie mogę wykonywać tylko niektórych czynności dnia codziennego. Są takie czynności dnia codziennego, które ze względu na stan zdrowia mogę wykonywać, ale są też takie, których nie mogę wykonywać. Ze względu na stan zdrowia mogę wykonywać tylko nieliczne czynności dnia codziennego. Ze względu na stan zdrowia nie mogę sam sobie poradzić z większością czynności dnia codziennego. Ogółem: bełchatowski 78,8 14,1 5,9 1,2 0,0 100,0 brzeziński 41,4 17,2 20,7 17,2 3,4 100,0 kutnowski 28,9 21,7 32,5 14,5 2,4 100,0 łaski 75,6 19,5 4,9 0,0 0,0 100,0 łęczycki 72,5 15,0 7,5 5,0 0,0 100,0 łowicki 76,4 12,7 7,3 3,6% 0,0 100,0 łódzki wschodni 79,2 12,5 8,3 0,0 0,0 100,0 Łódź 68,5 15,7 12,5 2,1 1,1 100,0 opoczyński 56,7 23,3 13,3 3,3 3,3 100,0 pabianicki 70,6 10,1 15,6 1,8 1,8 100,0 pajęczański 67,4 18,6 14,0 0,0 0,0 100,0 Piotrków Trybunalski 57,0 29,1 14,0 0,0 0,0 100,0 piotrkowski 83,1 7,0 5,6 1,4 2,8 poddębicki 53,8 38,5 7,7 0,0 0,0 100,0 100,0 radomszczańs ki 69,7 15,2 9,7 3,4 2,1 100,0 rawski 68,3 9,8 22,0 0,0 0,0 sieradzki 70,4 15,3 13,3 1,0 0,0 Skierniewice 44,4 38,9 16,7 0,0 0,0 skierniewicki 71,2 13,5 11,5 3,8 0,0 100,0 100,0 100,0 100,0 109

110 tomaszowski 87,5 6,3 4,7 1,6 0,0 wieluński 57,6 30,3 6,1 6,1 0,0 wieruszowski 76,5 17,6 2,9 2,9 0,0 zduńskowolski 64,0 26,0 8,0 2,0 0,0 zgierski 64,6 19,2 9,2 5,4 1,5 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Ogółem 67,4 16,9 11,7 3,0 0,9 100,0 Źródło: Opracowanie własne Subiektywna ocena swego wyglądu i jego znaczenia w kontaktach z innymi ludźmi Ocena swego wyglądu Większość badanych (66%), zarówno kobiet jak i mężczyzn, postrzegała siebie jako osoby niewyróżniające się wyglądem tak samo atrakcyjne jak inni w ich otoczeniu. 14 Co piąta osoba wyraziła przekonanie, że jest bardziej atrakcyjna niż inni (18,7%), natomiast według 15% badanych są oni mniej atrakcyjni w porównaniu z większością swoich znajomych. 15 Tabela: Ocena własnego wyglądu a płeć (w %) Ogółem Kobiety Mężczyźni Jestem bardziej atrakcyjny niż większość moich znajomych. Jestem tak samo atrakcyjny jak inne osoby z mego otoczenia. Jestem mniej atrakcyjny niż większość moich znajomych. 18,7 19,6 17,4 65,9 65,6 66,5 15,3 14,8 16,1 Ogółem 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Wpływ na poczucie atrakcyjności ma wiek jednostki. 16 Ponad jedna trzecia respondentów w wieku lata (35,1%) oraz blisko co czwarty badany w wieku lata (24,4%) postrzega siebie jako osobę bardziej atrakcyjną niż większość swoich znajomych. W najstarszej grupie respondentów (55 lat i więcej) przekonanie takie wyraziło jedynie 9,4% zapytanych, natomiast prawie 30% osób z tej kategorii wiekowej uznało, że są mniej atrakcyjni niż inni w ich otoczeniu. 14 Nie stwierdzono zależności między płcią a oceną wyglądu (poziom istotności > 0,05). 15 Łącznie odpowiedzi: jestem najbardziej / najmniej atrakcyjny niż większość moich znajomych oraz jestem bardziej / mniej atrakcyjny niż większość moich znajomych. 16 Zależność między zmiennymi istotna statystycznie: p=0,000; na średnim poziomie: V Cramera= 0,

111 Tabela: Ocena własnego wyglądu a wiek (w %) lata lata lata lata 55 lat i więcej Jestem bardziej atrakcyjny niż większość moich znajomych. Jestem tak samo atrakcyjny jak inne osoby z mego otoczenia. Jestem mniej atrakcyjny niż większość moich znajomych. 35,1 24,4 17,2 12,7 9,4 59,5 69,4 71,0 68,7 60,9 5,5 6,2 11,8 18,6 29,7 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Wyniki analizy pokazują, że istnieje także związek między oceną własnego wyglądu a wykształceniem jednostki. 17 Wśród respondentów z wyższym wykształceniem blisko co czwarta osoba (24,4%) wyraziła przekonanie, że jest bardziej atrakcyjna niż większość jej znajomych i jedynie 5,7% badanych w tej grupie przyznało, że czują się mniej atrakcyjni. Stosunkowo najczęściej takie poczucie pojawiało się wśród osób z najniższym poziomem wykształcenia co trzecia z nich oceniała siebie jako mniej atrakcyjną w porównaniu z innymi (33,4%). Tabela: Ocena własnego wyglądu a wykształcenie (w %) Wykształcenie podstawowe Wykształcenie zasadnicze zawodowe Wykształcenie średnie Wykształcenie wyższe Jestem bardziej atrakcyjny niż większość moich znajomych. Jestem tak samo atrakcyjny jak inne osoby z mego otoczenia. Jestem mniej atrakcyjny niż większość moich znajomych. 14,4 11,8 21,2 24,4 52,1 66,4 68,8 69,9 33,4 21,8 10,0 5,7 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. W analizie wyników badań uwzględniono także miejsce zamieszkania tj. powiat, w którym mieszkają respondenci. 18 Stosunkowo najwięcej badanych oceniających się jako bardziej atrakcyjnych od swoich znajomych znalazło się wśród uczestników z powiatu zduńskowolskiego (42%) oraz łęczyckiego (40%). Relatywnie najniżej swój wygląd oceniali biorący udział w badaniu mieszkańcy powiatów poddębickiego (48%) i wieluńskiego (45,5%). Jako osoby niewyróżniające się wyglądem z otoczenia stosunkowo najczęściej postrzegali się respondenci z powiatu łaskiego (90,2%), Piotrkowa Trybunalskiego (81,4%) i powiatu bełchatowskiego (80,5%) Zależność między zmiennymi istotna statystycznie: p=0,000; na średnim poziomie: V Cramera= 0,19. Zależność między zmiennymi istotna statystycznie: p=0,000; na średnim poziomie: V Cramera= 0,

112 Tabela: Ocena własnego wyglądu a miejsce zamieszkania (powiat) (w %) Powiat Jestem bardziej atrakcyjny niż większość moich znajomych. Jestem tak samo atrakcyjny jak inne osoby z mego otoczenia. Jestem atrakcyjny większość znajomych. mniej niż moich Ogółem: bełchatowski 15,9 80,5 3,7 100,0 brzeziński 7,1 64,3 28,6 100,0 kutnowski 16,9 49,4 33,7 100,0 łaski 4,9 90,2 4,9 100,0 łęczycki 40,0 47,5 12,5 100,0 łowicki 16,4 67,3 16,4 100,0 łódzki wschodni 16,7 70,8 12,5 100,0 Łódź 15,5 71,4 13,1 100,0 opoczyński 16,7 60,0 23,3 100,0 pabianicki 22,0 61,5 16,5 100,0 pajęczański 27,9 67,4 4,7 100,0 Piotrków Trybunalski 11,6 81,4 7,0 100,0 piotrkowski 29,6 59,2 11,3 100,0 poddębicki 16,0 36,0 48,0 100,0 radomszczański 19,7 64,8 15,5 100,0 rawski 19,5 63,4 17,1 100,0 sieradzki 24,7 69,1 6,2 100,0 Skierniewice 16,7 77,8 5,6 100,0 skierniewicki 26,9 44,2 28,8 100,0 tomaszowski 15,6 79,7 4,7 100,0 wieluński 18,2 36,4 45,5 100,0 wieruszowski 23,5 38,2 38,2 100,0 zduńskowolski 42,0 54,0 4,0 100,0 zgierski 14,7 70,5 14,7 100,0 Ogółem 18,7 65,9 15,3 100,0 Źródło: Opracowanie własne. 112

113 Ocena znaczenia własnego wyglądu w kontaktach z innymi ludźmi Zebrane w badaniu opinie respondentów na temat znaczenia ich wyglądu w kontaktach z innymi ludźmi pozwalają ich podzielić w zasadzie na tych, którzy są przekonani, że to jak wyglądają ma znaczenie dla ich społecznych relacji (47,5%) oraz na tych, którzy stwierdzili, że ich wygląd nie ma na nie żadnego wpływu (45,8%). Jedynie 6,7% zapytanych przyznało, że ich wygląd nie pomaga im w relacjach międzyludzkich. Istotna była w tym przypadku płeć respondenta 19 ponad połowa kobiet uczestniczących w badaniu (53,5%) uznała, że ich wygląd liczy się w kontaktach z innymi, podczas gdy co drugi mężczyzna wyraził przekonanie, że to jak wygląda nie ma tu znaczenia (53,4%). Tabela: Ocena znaczenia wyglądu w kontaktach z innymi ludźmi a płeć (w %) Ogółem Kobiety Mężczyźni Mój wygląd pomaga mi w kontaktach z innymi ludźmi Mój wygląd ani mi pomaga ani nie pomaga w kontaktach z innymi ludźmi Mój wygląd nie pomaga mi w kontaktach z innymi ludźmi 47,5 53,5 38,9 45,8 40,4 53,4 6,7 6,0 7,7 Ogółem 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Podobnie jak w przypadku poprzedniego pytania, stwierdzono zależności pomiędzy oceną znaczenia wyglądu a wiekiem oraz wykształceniem. 20 Ponad połowa respondentów w najniższych kategoriach wiekowych (58,4% osób w wieku18-24 lata oraz 54,2% osób w wieku lata) postrzegała swój wygląd jako atut w relacjach społecznych. Z kolei wśród najstarszych uczestników badania dominowało przekonanie, że ich wygląd nie ma znaczenia w kontaktach z innymi ludźmi (55,3%). W grupie tej znalazło się stosunkowo najwięcej osób, które przyznały, że to jak wyglądają nie pomaga im w relacjach z innymi (12%). Tabela: Ocena znaczenia wyglądu w kontaktach z innymi ludźmi a wiek (w %) lata lata lata lata 55 lat i więcej Mój wygląd pomaga mi w kontaktach z innymi ludźmi Mój wygląd ani mi pomaga ani nie pomaga w kontaktach z innymi ludźmi Mój wygląd nie pomaga mi w kontaktach z innymi ludźmi 58,4 54,2 50,1 46,5 32,7 36,8 41,4 44,4 47,8 55,3 4,9 4,4 5,5 5,7 12,0 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. 19 Zależność między zmiennymi istotna statystycznie: p=0,000; słaba: V Cramera= 0, Stwierdzono, że związki między oceną znaczenia własnego wyglądu w kontaktach z innymi a wiekiem oraz wykształceniem są istotne statystycznie (p=000), o stosunkowo słabej sile zależności w obu przypadkach V Cramera wynosi 0,

114 Poza wiekiem, także wykształcenie jednostki wpływa na przekonanie o znaczeniu wyglądu w kontaktach międzyludzkich. Według większości respondentów z wykształceniem średnim oraz wyższym (odpowiednio 58,9% i 58,1%) ich wygląd jest pomocny w relacjach z innymi, podczas gdy przekonanie takie wyraża nieco ponad jedna trzecia badanych (36,8%) z wykształceniem zasadniczym zawodowym oraz podstawowym. W tej ostatniej grupie więcej niż co dziesiąta osoba (13,2%) przyznała, że jej wygląd nie pomaga jej w kontaktach z ludźmi. Tabela: Ocena znaczenia wyglądu w kontaktach z innymi ludźmi a wykształcenie (w %) Wykształcenie podstawowe Wykształcenie zasadnicze zawodowe Wykształcenie średnie Wykształcenie wyższe Mój wygląd pomaga mi w kontaktach z innymi ludźmi Mój wygląd ani mi pomaga ani nie pomaga w kontaktach z innymi ludźmi Mój wygląd nie pomaga mi w kontaktach z innymi ludźmi 36,8 36,8 58,9 58,1 50,0 54,8 43,0 38,8 13,2 8,4 5,1 3,1 Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Wyniki pokazują, że istnieje dość silna zależność pomiędzy oceną własnej atrakcyjności a oceną znaczenia wyglądu w kontaktach z innymi ludźmi. 21 Zdecydowana większość osób uznających się za bardziej atrakcyjne niż inni w ich otoczeniu wyraziła przekonanie, że wygląd ma pozytywny wpływ na ich społeczne relacje (72,7%). Co czwarty respondent (24,5%) oceniający się jako mniej atrakcyjny w porównaniu ze swoimi znajomymi przyznał natomiast, że to jak wygląda nie pomaga mu w kontaktach z innymi. Tabela: Ocena znaczenia wyglądu w kontaktach z innymi ludźmi a poczucie atrakcyjności (w %) Jestem bardziej atrakcyjny niż większość moich znajomych. Jestem tak samo atrakcyjny jak inne osoby z mego otoczenia. Jestem mniej atrakcyjny niż większość moich znajomych. Mój wygląd pomaga mi w kontaktach z innymi ludźmi Mój wygląd ani mi pomaga ani nie pomaga w kontaktach z innymi ludźmi Mój wygląd nie pomaga mi w kontaktach z innymi ludźmi 72,7 45,2 26,5 25,4 51,0 49,0 1,9 3,8 24,5 Ogółem 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Analiza uwzględniająca powiat, w którym mieszkali uczestnicy badania 22 pokazuje, że stosunkowo najczęściej przekonani o pozytywnym wpływie swojego wyglądu na społeczne kontakty byli respondenci z powiatu piotrkowskiego (81,4%) i tomaszowskiego (77,4%). Relatywnie najwięcej osób deklarujących, że to jak wyglądają, nie pomaga im w relacjach z innymi ludźmi znalazło się natomiast wśród mieszkańców Zależność między zmiennymi istotna statystycznie: p=0,000; dość silna: V Cramera= 0,27. Zależność między zmiennymi istotna statystycznie: p=0,000; na średnim poziomie: V Cramera= 0,

115 powiatu poddębickiego (32%). Ze stwierdzeniem Mój wygląd ani mi pomaga ani nie pomaga w kontaktach z innymi ludźmi stosunkowo najczęściej zgadzali się badani z powiatu kutnowskiego (69,9%) oraz łęczyckiego (67,5%). Tabela: Ocena znaczenia wyglądu w kontaktach z innymi ludźmi a miejsce zamieszkania (powiat) Powiat Mój wygląd pomaga mi w kontaktach z innymi ludźmi. Mój wygląd ani mi pomaga ani nie pomaga w kontaktach z innymi ludźmi. Mój wygląd nie pomaga mi w kontaktach z innymi ludźmi. Ogółem: bełchatowski 52,4 42,9 4,8 100,0 brzeziński 35,7 46,4 17,9 100,0 kutnowski 9,6 69,9 20,5 100,0 łaski 32,5 57,5 10,0 100,0 łęczycki 20,0 67,5 12,5 100,0 łowicki 41,8 41,8 16,4 100,0 łódzki wschodni 66,0 29,8 4,3 100,0 Łódź 52,3 43,2 4,5 100,0 opoczyński 37,9 55,2 6,9 100,0 pabianicki 67,0 32,1 0,9 100,0 pajęczański 44,2 55,8 0,0 100,0 Piotrków Trybunalski 30,6 63,5 5,9 100,0 piotrkowski 81,4 14,3 4,3 100,0 poddębicki 16,0 52,0 32,0 100,0 radomszczański 37,1 52,1 10,7 100,0 rawski 39,0 56,1 4,9 100,0 sieradzki 50,0 49,0 1,0 100,0 Skierniewice 33,3 61,1 5,6 100,0 skierniewicki 46,2 44,2 9,6 100,0 tomaszowski 77,4 17,7 4,8 100,0 wieluński 63,6 33,3 3,0 100,0 wieruszowski 42,4 48,5 9,1 100,0 zduńskowolski 34,0 60,0 6,0 100,0 zgierski 42,9 50,8 6,3 100,0 Ogółem 47,5 45,8 6,7 100,0 Źródło: Opracowanie własne. 115

116 8.4. Podsumowanie W badanej populacji dbałość o stan zdrowia nie jest zadowalająca. Zdecydowanie gorzej dbają o swe zdrowie mężczyźni niż kobiety. Przede wszystkim już od najmłodszych lat mają nadwagę lub są otyli, a wraz z wiekiem problem się pogłębia. Zdecydowanie więcej mężczyzn pali też papierosy, a w dodatku palą więcej niż kobiety oraz konsekwentniej, tzn. nie zrywają z nałogiem przez całe życie. Mężczyźni przyznają się też do częstszego, niż to zadeklarowały kobiety, picia alkoholu. Te czynniki, mając związek z zapadalnością na wiele chorób, należą do pośrednio odpowiedzialnych za krótsze trwanie życia mężczyzn niż kobiet. Współdziałać z nimi może także, choć zależności między zmiennymi były słabe, podleganie silnemu stresowi - przez mężczyzn w wieku nieco starszym, niż jest to w przypadku kobiet. Jeśli chodzi o subiektywną ocenę swego stanu zdrowia przez badanych, to jest ona pozytywna. Wyniki analizy pokazują, że wszyscy mężczyźni, bez względu na wiek, lepiej niż kobiety będące w porównywalnym wieku, oceniają swoją sprawność jeśli chodzi o istnienie ewentualnych ograniczeń spowodowanych stanem zdrowia dla ich codziennego funkcjonowania. Zdecydowana większość badanych, bez względu na płeć, trzeźwo ocenia swój wygląd w porównaniu z wyglądem innych osób ze swego otoczenia. Atrakcyjniejsi od innych czują się natomiast najmłodsi i młodzi. W najstarszej grupie wieku (55 lat i więcej) 30% ludzi ma niską samoocenę pod tym względem czują się mniej atrakcyjni od innych. Stwierdzono wpływ poziomu wykształcenia na ocenę swego wyglądu w porównaniu z innymi. Najczęściej za mniej atrakcyjne uważały się osoby o najniższym poziomie wykształcenia. Równocześnie tylko i aż połowa badanych przyznaje, że atrakcyjny wygląd ma znaczenie w kontaktach z innymi ludźmi. Znaczenie atrakcyjnego wyglądu dla kontaktów społecznych potwierdziły przede wszystkim kobiety. Znaczenie wyglądu w relacjach z innymi potwierdzają głównie ludzie najmłodsi i młodzi. Najstarsi pomniejszają jego znaczenie. Znaczący wpływ na ocenę znaczenia wyglądu dla relacji społecznych ma równocześnie poziom wykształcenia - średnie i wyższe sprzyja podniesieniu samooceny i traktowaniu swego wyglądu jak atutu w relacjach z innymi. 116

117 Krystyna Dzwonkowska-Godula, Ewa Malinowska Rozdział IX. Ocena równości i nierówności szans życiowych, zawodowych i obywatelskich ze względu na płeć Przedmiotem badania były opinie respondentów na temat społecznego statusu płci w polskim społeczeństwie. Ustalano po pierwsze, czy zdaniem uczestników badania prawo obowiązujące obecnie w Polsce w wystarczającym stopniu zapewnia kobietom i mężczyznom równe traktowanie w życiu prywatnym, w pracy oraz w życiu publicznym rozumianym jako świat polityki. Po drugie - jak badani oceniają możliwości posiadane przez przedstawicieli obu płci jeśli chodzi o uczestnictwo w różnych sferach życia: w rodzinie (przyznania prawa do opieki nad dzieckiem w przypadku rozwodu), w dostępie do edukacji (uzyskania wyższego wykształcenia), na rynku pracy (znalezienia pracy, zwolnienia z pracy, awansu na kierownicze stanowisko) oraz w dostępie do władzy (szansa na zostanie sołtysem, czy radnym oraz zostanie posłem). Uwzględniono tu zatem dwa aspekty równouprawnienia: równość de iure, czyli prawo gwarantujące równe traktowanie bez względu na płeć oraz równość de facto, czyli rzeczywisty status społeczny kobiet i mężczyzn, znaczenie płci jednostki dla jej funkcjonowania w społeczeństwie. Ponieważ jest to badanie opinii, poznajemy tu nie obiektywną rzeczywistość społeczną, ale subiektywne oceny badanych, oparte na ich własnych doświadczeniach, posiadanej wiedzy, codziennych obserwacjach, itd. W badaniu wykorzystano pytania z sondażu CBOS Kobiety w społeczeństwie równouprawnienie czy dyskryminacja? (grudzień 2006) oraz częściowo zmienione pytanie z sondażu CBOS Kobiety o równości płci w życiu zawodowym (grudzień 1996) Ocena polskiego prawa z punktu widzenia równego traktowania kobiet i mężczyzn Wyniki pokazują, że zdaniem dużej części badanych istniejące prawo zapewnia równe traktowanie przedstawicieli obu płci. 23 Inaczej jednak jest oceniane równouprawnienie w trzech wymienionych w pytaniu dziedzinach życia społecznego. Większość uczestników badania wyraziła przekonanie o wystarczających gwarancjach prawnych dla osiągnięcia równości płci w rodzinie (65,5%). Ponad połowa respondentów (54,1%) uznała, że prawo zapewnia także równe traktowanie kobiet i mężczyzn w życiu publicznym. Zdania były natomiast podzielone w przypadku pytania o prawne gwarancje równego traktowania przedstawicieli obu płci na rynku pracy 48,9% zapytanych przyznało, że są one niewystarczające, 46,9% natomiast, że prawo zapewnia równość kobiet i mężczyzn w życiu zawodowym. Różnica zdań wynikać może stąd, że przejawy nierówności płci i dyskryminacji (głównie kobiet) w sferze zawodowej są nagłaśniane, ujawniane w licznych publikacjach (naukowych i nie tylko) i mediach. Z drugiej strony, sfera pracy doczekała się stosunkowo najbardziej szczegółowych regulacji prawnych (rozdział Kodeksu Pracy poświęcony właśnie równości kobiet i mężczyzn); stąd być może bierze się przekonanie części badanych, że to wystarczy. Tabela: Ocena prawa pod względem zapewnienia równego traktowania kobiet i mężczyzn w różnych sferach życia społecznego (w %) Czy obecnie obowiązujące w Polsce prawo w wystarczającym stopniu zapewnia kobietom i mężczyznom równe traktowanie Tak Nie Trudno powiedzieć Ogółem w życiu rodzinnym 65,4 31,4 3,2 100,0 w pracy 47,0 48,9 4,1 100,0 w życiu publicznym? 54,1 40,6 5,3 100,0 Źródło: Opracowanie własne. 23 W analizie opinii połączono odpowiedzi zdecydowanie tak i raczej tak oraz zdecydowanie nie i raczej nie. 117

118 W analizie wyników uwzględniono płeć uczestników badania. Stwierdzono, że istnieje zależność między płcią a opiniami na temat zapewnienia przez prawo równego traktowania obu płci, jest to jednak słaba zależność. 24 Większość mężczyzn wyrażała przekonanie, że mamy do czynienia z równością płci w życiu rodzinnym (71%), życiu publicznym (64,3%) oraz zawodowym (56,2%). Stosunkowo najwięcej wątpliwości budziła w nich kwestia równouprawnienia na rynku pracy ponad jedna trzecia badanych (38,7%) przyznała, że obowiązujące w Polsce prawo nie przeciwdziała w wystarczającym stopniu dyskryminacji ze względu na płeć w sferze aktywności zawodowej. Wśród kobiet ponad połowa (56,1%) dostrzegała problem nierównego traktowania przedstawicieli obu płci w pracy. Jeżeli chodzi o ocenę prawnych gwarancji równości płci w życiu publicznym, kobiety były podzielone: 46,9% z nich oceniało je pozytywnie, 48% uznało je natomiast za niewystarczające. Nieco mniejszy był odsetek kobiet, w porównaniu z mężczyznami, wyrażających przekonanie o zapewnieniu przez prawo równego traktowania obu płci w życiu rodzinnym (61,4%), co trzecia respondentka dostrzegała nierówność płci w tej sferze rzeczywistości społecznej. Tabela: Ocena prawa pod względem zapewnienia równego traktowania kobiet i mężczyzn w różnych sferach życia społecznego a płeć (w %) Czy obecnie obowiązujące w Polsce prawo w wystarczającym stopniu zapewnia kobietom i mężczyznom równe traktowanie Kobiety Tak Nie Trudno powiedzieć Mężczyźni Ogółem Tak Nie Trudno powiedzieć Ogółem w życiu rodzinnym 61,4 35,8 2,7 100,0 71,0 25,1 3,8 100,0 w pracy 40,4 56,1 3,5 100,0 56,2 38,7 5,1 100,0 w życiu publicznym? 46,9 48,0 5,1 100,0 64,3 30,3 5,4 100,0 Źródło: Opracowanie własne. W analizie przekonań na temat prawnych gwarancji równości płci w różnych wymiarach życia społecznego nie stwierdzono istotnego statystycznie związku między tymi opiniami a wykształceniem. W analizie statystycznej wyodrębniono zmienną łączącą płeć i wykształcenie, pozwalającą na przyjrzenie się opiniom kobiet i mężczyzn z różnym poziomem wykształcenia (Tabele poniżej). Stwierdzono istnienie zależności między tą zmienną a wyżej wymienionymi poglądami dotyczącymi wszystkich trzech dziedzin życia społecznego, przy czym zależność ta jest słaba. 25 Porównanie opinii osób reprezentujących różne kategorie płci i wykształcenia pokazuje, że kobiety i mężczyźni z wyższym wykształceniem stosunkowo najczęściej wyrażali przekonanie o wystarczających gwarancjach prawnych dla osiągnięcia równości płci w wyodrębnionych wymiarach życia społecznego. Np. w przypadku pytania dotyczącego rynku pracy, blisko co druga kobieta mająca wyższe wykształcenie (49,2%) i tylko co trzecia mająca wykształcenie zasadnicze zawodowe (35,1%) uznała, że prawo zapewnia równe traktowanie przedstawicieli obu płci w sferze aktywności zawodowej. W tej drugiej grupie kobiet znalazło się także stosunkowo najwięcej kobiet dostrzegających problem niewystarczającego działania prawa w zakresie zapewnienia równości płci w życiu publicznym (54,1%), a także w życiu rodzinnym (44,8%). Jeżeli chodzi o uczestniczących w badaniu mężczyzn, bez względu na poziom wykształcenia, przeważały wśród nich osoby przekonane o zapewnianiu przez prawo równego traktowania kobiet i mężczyzn we wszystkich trzech sferach, przy czym, jak zostało to już wspomniane, stosunkowo najczęściej takie opinie wyrażali mężczyźni z wyższym wykształceniem. 24 Poziom istotności p=0,000; V Cramera na poziomie 0,12 w przypadku pytania dotyczącego równości płci w życiu rodzinnym, 0,17 w przypadku pytania dotyczącego równości płci w pracy oraz 0,18 w przypadku pytania dotyczącego równości płci w życiu publicznym. 25 Stosunkowo silniejsza była zależność między zmiennymi w przypadku pytania o prawne zagwarantowanie równości płci w pracy i życiu publicznym wartości V Cramera wynoszą w obu przypadkach 0,15 przy poziomie istotności p=0,000; w odniesieniu do pytania dotyczącego życia rodzinnego: V Cramera=0,1. 118

119 Tabela: Ocena prawa pod względem zapewnienia równego traktowania kobiet i mężczyzn w życiu rodzinnym a zmienna łącząca płeć i wykształcenie (w %) Kobiety Mężczyźni Wykształce nie podstawow e Wykształce nie zasadnicze zawodowe Wykształce nie średnie Wykształce nie wyższe Wykształce nie podstawow e Wykształce nie zasadnicze zawodowe Wykształce nie średnie Wykształce nie wyższe Tak 63,4 52,1 62,3 66,0 69,5 68,7 70,6 78,5 Nie 34,1 44,8 34,6 32,4 24,1 27,0 25,8 20,7 Trudno 2,4 3,1 3,1 1,7 6,4 4,3 3,6 0,8 powiedzi eć Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Tabela: Ocena prawa pod względem zapewnienia równego traktowania kobiet i mężczyzn w pracy a zmienna łącząca płeć i wykształcenie (w %) Kobiety Mężczyźni Wykształce nie podstawow e Wykształce nie zasadnicze zawodowe Wykształce nie średnie Wykształce nie wyższe Wykształce nie podstawow e Wykształce nie zasadnicze zawodowe Wykształce nie średnie Wykształce nie wyższe Tak 41,2 35,1 38,2 49,2 54,6 52,8 55,4 66,9 Nie 55,2 61,9 57,1 50,0 36,2 42,5 40,1 30,6 Trudno 3,6 3,1 4,7 0,8 9,2 4,7 4,5 2,5 powiedzi eć Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Tabela: Ocena prawa pod względem zapewnienia równego traktowania kobiet i mężczyzn w życiu publicznym a zmienna łącząca płeć i wykształcenie (w %) Kobiety Mężczyźni Wykształce nie podstawow e Wykształce nie zasadnicze zawodowe Wykształce nie średnie Wykształce nie wyższe Wykształce nie podstawow e Wykształce nie zasadnicze zawodowe Wykształce nie średnie Wykształce nie wyższe Tak 47,9 41,2 46,5 51,7 64,5 57,5 65,0 75,2 Nie 47,3 54,1 46,9 46,2 27,0 36,9 29,3 24,0 Trudno 4,8 4,6 6,6 2,1 8,5 5,6 5,7 0,8 powiedzi eć Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. 119

120 W analizie opinii respondentów na temat zapewnienia przez prawo równego traktowania obu płci w życiu publicznym uwzględniono także ich miejsce zamieszkania powiat. 26 Wyniki pokazują regionalne zróżnicowanie poglądów. Przekonana o wystarczających prawnych gwarancjach równości kobiet i mężczyzn w sferze publicznej była zdecydowana większość uczestniczących w badaniu mieszkańców powiatu poddębickiego (84,6%), zduńskowolskiego (82%), Skierniewic (72,2%) oraz powiatu bełchatowskiego (71,8%). Przeciwnego zdania natomiast była większość respondentów z powiatu skierniewickiego (76,9%), łódzkiego wschodniego (62,5%), wieruszowskiego (58,8%), pabianickiego (58,7%) oraz tomaszowskiego (57,8%). Tabela: Ocena prawa pod względem zapewnienia równego traktowania kobiet i mężczyzn w życiu publicznym a miejsce zamieszkania (powiat) (w %) Powiat Tak Nie Trudno powiedzieć bełchatowski 71,8 28,2 0,0 brzeziński 65,5 31,0 3,4 kutnowski 45,7 43,2 11,1 łaski 58,5 31,7 9,8 łęczycki 52,5 47,5 0,0 łowicki 38,2 47,3 14,5 łódzki wschodni 37,5 62,5 0,0 Łódź 58,8 38,0 3,2 opoczyński 56,7 36,7 6,7 pabianicki 32,1 58,7 9,2 pajęczański 58,1 41,9 0,0 Piotrków Trybunalski 62,8 27,9 9,3 piotrkowski 39,4 54,9 5,6 poddębicki 84,6 11,5 3,8 radomszczański 49,0 38,6 12,4 rawski 59,5 38,1 2,4 sieradzki 63,3 31,6 5,1 Skierniewice 72,2 27,8 0,0 skierniewicki 19,2 76,9 3,8 tomaszowski 42,2 57,8 0,0 wieluński 50,0 50,0 0,0 wieruszowski 41,2 58,8 0,0 zduńskowolski 82,0 16,0 2,0 26 Zależność między zmiennymi istotna statystycznie: p=0,000; na średnim poziomie: V Cramera= 0,

121 zgierski 60,2 29,7 10,2 Ogółem 54,2 40,6 100,0 Źródło: Opracowanie własne Równość szans życiowych kobiet i mężczyzn w różnych dziedzinach Kolejne pytanie dotyczyło porównania możliwości kobiet i mężczyzn w różnych dziedzinach życia. Badani zgodni byli co do tego, że płeć nie ma wpływu na dostęp do wyższego wykształcenia (82,5%). Większość respondentów wyraziła przekonanie, że kobiety mają większe niż mężczyźni możliwości uzyskania prawa do opieki nad dzieckiem w przypadku rozpadu rodziny (69,8%), a mężczyźni zarabiają więcej niż kobiety (67,7%). Ponad połowa zapytanych dostrzegała także większe możliwości mężczyzn w porównaniu z kobietami w znalezieniu pracy (56,4%) oraz awansu na kierownicze stanowisko (56,3%). Według co drugiego badanego przedstawiciele obu płci są w takim samym stopni zagrożeni utratą pracy (50,5%). Zdaniem blisko jednej czwartej respondentów ten problem dotyczy bardziej kobiet (23,2%), a 16,7% uznało, że większe możliwości zwolnienia z pracy mają mężczyźni. W przypadku pytań dotyczących dostępu do władzy, ponad połowa badanych wyraziła opinię, że przedstawiciele obu płci mają takie same możliwości bycia wybranym na sołtysa lub radnego (52,6%). Ponad jedna trzecia respondentów (37,4%) dostrzegała jednak nierówność płci w dostępie do lokalnych struktur władzy na korzyść mężczyzn. Uczestnicy badania podzielili się w ocenie szans kobiet i mężczyzn w wejściu do Sejmu: 45,6% z nich uznało, że płeć kandydata nie ma znaczenia, 44,2% - że to mężczyznom łatwiej zostać posłem. Tabela: Opinie na temat możliwości kobiet i mężczyzn w życiu społecznym (w %) Większe możliwości ma kobieta niż mężczyzna Mają takie same możliwości Większe możliwości ma mężczyzna niż kobieta Trudno powiedzieć Ogółem Znalezienia pracy 3,0 34,8 56,4 5,7 100,0 Zwolnienia z pracy 23,2 50,5 16,7 9,6 100,0 Awansu na kierownicze stanowisko 2,9 34,5 56,3 6,3 100,0 Uzyskania wyższych zarobków 2,2 24,7 67,7 5,4 100,0 Przyznania opieki nad dzieckiem w przypadku rozstania się z 69,8 22,3 4,0 4,0 100,0 mężem/żoną Uzyskania wyższego wykształcenia 5,5 82,5 8,5 3,5 100,0 Bycia wybranym na sołtysa lub radnego 1,4 52,6 37,4 8,5 100,0 Bycia wybranym na posła 1,0 45,6 44,2 9,2 100,0 Źródło: Opracowanie własne. W analizie oceny równości płci w wymienionych obszarach uwzględniono płeć badanych. W przypadku opinii na temat dostępu kobiet i mężczyzn do wyższego wykształcenia nie stwierdzono istotnej statystycznie zależności między płcią i tą zmienną. Zdecydowana większość respondentów, zarówno kobiet (82,3%) jak i mężczyzn (82,7%), uznała, że przedstawiciele obu płci mają w tej sferze takie same możliwości. Zależność między płcią a pozostałymi opiniami istnieje, jednak jest to słaba zależność. 27 Badani 27 Bardzo słaba jest zależność między płcią a opinią na temat możliwości kobiet i mężczyzn w uzyskaniu opieki nad dzieckiem w sytuacji rozwodu: VCramera=0,06 przy p=0,04. W pozostałych przypadkach stwierdzono słabą zależność między płcią a opinią na temat szans przedstawicieli obu płci w: znalezieniu pracy: VCramera=0,17 przy p=0,000; zwolnieniu z pracy: VCramera=0,11 przy p=0,000; awansu na kierownicze stanowisko: VCramera=0,15 przy p=0,000; uzyskaniu wyższych 121

122 reprezentujący obie płcie byli w większości zgodni, że w momencie rozpadu małżeństwa kobieta ma większe możliwości niż mężczyzna uzyskania opieki nad dzieckiem (opinię taką wyraziło 71,6% respondentek oraz 67,2% badanych mężczyzn). W przypadku pozostałych sytuacji, w odniesieniu do których badani oceniali równość płci, kobiety i mężczyźni wyrażali odmienne opinie. Stosunkowo największe różnice w postrzeganiu możliwości przedstawicieli obu płci pojawiły się w odniesieniu do rynku pracy. W ocenie możliwości uzyskania zatrudnienia wśród respondentek dominowało przekonanie, że mężczyznom łatwiej jest znaleźć pracę (63,4%). W grupie zapytanych mężczyzn opinię taką wyraziło 46,6%, a 42,8% z nich uznało, że przedstawiciele obu płci mają takie same szanse w podjęciu aktywności zawodowej. Męska część badanej zbiorowości była podzielona także w opiniach na temat znaczenia płci dla uzyskania awansu na kierownicze stanowisko: 47,2% przyznało, że mężczyznom łatwiej awansować, a 41,8%, że kobiety i mężczyźni mają takie same możliwości zdobycia wyższego stanowiska w pracy. Kobiety w większości (62,7%) dostrzegały nierówność płci w tej sferze na korzyść mężczyzn. Uczestniczący w badaniu mężczyźni stosunkowo najczęściej (ale rzadziej niż w grupie uczestniczących w badaniu kobiet) zauważali uprzywilejowanie przedstawicieli własnej płci w dostępie do wyższych dochodów (58,3%). Przekonanie, że mężczyźni zarabiają więcej wyraziła zdecydowana większość kobiet (74,4%). W ostatniej kwestii dotyczącej rynku pracy: możliwości zwolnienia z pracy 55,7% mężczyzn oraz 46,7% kobiet uznało, że płeć nie ma tu znaczenia. Zdaniem ponad jednej czwartej kobiet (26,9%) i mniej niż jednej piątej mężczyzn (18%) problem utraty zatrudnienia dotyczy w pierwszej kolejności żeńskiej części populacji. Zbliżony odsetek badanych w obu grupach (odpowiednio 17% i 16,3%) dostrzegał z kolei większe możliwości mężczyzn w zwolnieniu z pracy. Tabela: Opinie na temat możliwości kobiet i mężczyzn w życiu społecznym a płeć (w %) Większe możliwości ma kobieta niż mężczyzna Kobie Mężcz Ogó ty yźni łem Mają takie same możliwości Większe możliwości ma mężczyzna niż kobieta Trudno powiedzieć Kobie ty Mężcz yźni Ogó łem Kob iety Mężczy źni Ogółe m Kob iety Mężcz yźni Ogół em Znalezienia pracy 2,2 4,1 3,0 29,1 42,8 34,8 63,4 46,6 56,4 5,2 6,5 5,7 Zwolnienia z pracy 26,9 18,0 23,2 46,7 55,7 50,5 17,0 16,3 16,7 9,3 9,9 9,6 Awansu na kierownicze stanowisko 2,6 3,4 2,9 29,4 41,8 34,5 62,7 47,2 56,3 5,3 7,7 6,3 Uzyskania wyższych zarobków 2,1 2,3 2,2 19,3 32,3 24,7 74,4 58,3 67,7 4,1 7,1 5,4 Przyznania opieki nad dzieckiem w przypadku rozstania się z 71,6 67,2 69,8 20,6 24,6 22,3 4,4 3,4 4,0 3,4 4,8 4,0 mężem/żoną Uzyskania wyższego wykształcenia 4,7 6,7 5,5 82,3 82,7 82,5 9,6 7,0 8,5 3,4 3,6 3,5 Bycia wybranym na 1,5 1,2 1,4 47,5 60,0 52,6 42,2 30,6 37,4 8,7 8,2 sołtysa lub radnego 8,5 Bycia wybranym na 1,1 0,8 1,0 39,2 54,5 45,6 50,5 35,3 44,2 9,2 9,3 posła 9,2 Źródło: Opracowanie własne. Kobiety i mężczyźni różnili się w opiniach na temat dostępu przedstawicieli obu płci do władzy. Wśród mężczyzn dominowało przekonanie, że płeć nie ma znaczenia ani w przypadku możliwości zostania sołtysem lub radnym (60%) ani dla możliwości zostania posłem (54,5%). Respondentki z kolei stosunkowo częściej zauważały nierówność płci w dostępie do władzy na szczeblu centralnym: co druga z nich (50,5%) stwierdziła, że mężczyźnie łatwiej zostać posłem. W ocenie szans wygrania wyborów do władz lokalnych 42,2% z nich dostrzegało uprzywilejowaną pozycję mężczyzn, ale blisko połowa (47,5%) uznała, że płeć nie ma znaczenia dla możliwości zostania sołtysem bądź radnym. zarobków: VCramera=0,17 przy p=0,000; zostaniu sołtysem lub radnym: VCramera=0,13 przy p=0,000; zostaniu posłem: VCramera=0,16 przy p=0,

123 W analizie opinii na temat równości płci w różnych sytuacjach nie stwierdzono istotnego statystycznie związku między tą zmienną a wykształceniem 28. Podobnie jak w przypadku poprzedniego pytania, także tu wyodrębniono zmienną łączącą płeć i wykształcenie. Stwierdzono istnienie zależności opiniami a tą zmienną w przypadku opinii dotyczących możliwości kobiet i mężczyzn, poza pytaniem o przyznanie opieki nad dzieckiem w przypadku rozpadu małżeństwa oraz dostępu do wyższego wykształcenia (brak istotnego statystycznie związku między tymi zmiennymi a zmienną łączącą płeć i wykształcenie). W pozostałych przypadkach była to słaba zależność. 29 Szczegółowo zostaną tu omówione opinie kobiet i mężczyzn z różnym wykształceniem, dotyczące równości płci w znalezieniu pracy, uzyskania wyższych zarobków oraz bycia wybranym na posła (w przypadku tych pytań zależność między opinią a zmienną łączącą płeć i wykształcenie była stosunkowo najsilniejsza). W odniesieniu do podjęcia aktywności zawodowej wśród respondentek, bez względu na poziom wykształcenia, dominowała opinia, że mężczyznom łatwej jest znaleźć pracę. Stosunkowo najczęściej takie przekonanie wyrażały kobiety z wykształceniem zasadniczym zawodowym (70,3%) oraz wyższym (67,6%). Blisko jedna trzecia respondentek z wykształceniem średnim (31%) oraz podstawowym (30,5%) stwierdziła takie same możliwości znalezienia pracy przez przedstawicieli obu płci. Spośród mężczyzn biorących udział w badaniu, nierówność płci w uzyskaniu zatrudnienia dostrzegali przede wszystkim respondenci z wykształceniem zasadniczym zawodowym (50,2%). Ponad połowa mężczyzn z wyższym wykształceniem (53,7%) uznała, że płeć jednostki nie ma znaczenia dla możliwości znalezienia przez nią pracy. Wśród mężczyzn z wykształceniem średnim 46,3% dostrzegało większe trudności kobiet w wejściu na rynek pracy, a 44,2% mężczyzn z tej kategorii było przekonanych o równych szansach przedstawicieli obu płci wejścia na rynek pracy. Tabela: Opinie na temat możliwości kobiet i mężczyzn znalezienia pracy a zmienna łącząca płeć i wykształcenie (w %) Kobiety Mężczyźni Wykształce nie podstawow e Wykształce nie zasadnicze zawodowe Wykształce nie średnie Wykształce nie wyższe Wykształce nie podstawow e Wykształce nie zasadnicze zawodowe Wykształce nie średnie Wykształce nie wyższe Większe 4,3 1,6 2,4 0,8 7,9 3,4 3,3 3,3 możliwoś ci ma kobieta niż mężczyz na Mają 30,5 25,5 31,0 26,5 36,4 39,1 44,2 53,7 takie same możliwoś ci Większe 62,2 70,3 59,8 67,6 46,4 50,2 46,3 40,5 możliwoś ci ma mężczyz na niż kobieta Trudno 3,0 2,6 6,8 5,0 9,3 7,3 6,2 2,5 28 Zależność między zmiennymi istniała jedynie w przypadku pytania o możliwości kobiet i mężczyzn zwolnienia z pracy oraz uzyskania wyższego wykształcenia, jednak była to bardzo słaba zależność (odpowiednio VCramera=0,06 przy p=0,005 oraz VCramera=0,05 przy p=0,04). 29 W przypadku opinii na temat możliwości kobiet i mężczyzn znalezienia pracy: VCramera=0,13 przy p=0,000; zwolnienia z pracy: VCramera=0,10 przy p=0,000; awansu na kierownicze stanowisko: VCramera=0,10 przy p=0,000; uzyskania wyższych zarobków: VCramera=0,12 przy p=0,000; bycia wybranym na sołtysa lub radnego: VCramera=0,10 przy p=0,000; bycia wybranym na posła: VCramera=0,12 przy p=0,

124 powiedzi eć Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. W pytaniu o znaczenie płci dla uzyskania wyższych zarobków zdecydowana większość respondentek w każdej z kategorii wykształcenia stwierdziła, że mężczyźni mają większe możliwości osiągnięcia wyższych zarobków w porównaniu z kobietami. Opinię o równości płci w tej sferze stosunkowo najczęściej wyrażały kobiety z wykształceniem podstawowym (23,5%). Wśród męskich uczestników badania przekonanych o takich samych możliwościach przedstawicieli obu płci uzyskania wyższych dochodów dominowali badani z wyższym wykształceniem (43,8%), z których jednak co drugi (50,4%) dostrzegał uprzywilejowaną mężczyzn w dostępie do wyższych zarobków. Problem nierównego wynagradzania przedstawicieli obu płci na niekorzyść kobiet dostrzegali przede wszystkim mężczyźni z wykształceniem zasadniczym zawodowym (64,2%) oraz średnim (59,3%). Tabela: Opinie na temat możliwości kobiet i mężczyzn uzyskania wyższych zarobków a zmienna łącząca płeć i wykształcenie (w %) Kobiety Mężczyźni Wykształce nie podstawow e Wykształce nie zasadnicze zawodowe Wykształce nie średnie Wykształce nie wyższe Wykształce nie podstawow e Wykształce nie zasadnicze zawodowe Wykształce nie średnie Wykształce nie wyższe Większe 1,2 2,6 2,6 1,3 2,9 1,7 3,0 0,8 możliwoś ci ma kobieta niż mężczyz na Mają 23,5 16,1 18,7 20,3 34,3 26,7 31,2 43,8 takie same możliwoś ci Większe 69,8 79,7 74,1 74,3 52,9 64,2 59,3 50,4 możliwoś ci ma mężczyz na niż kobieta Trudno 5,6 1,6 4,5 4,2 10,0 7,3 6,5 5,0 powiedzi eć Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. Przypomnijmy, że trzy czwarte męskiej zbiorowości badanych z wyższym wykształceniem uznało, że istniejące prawo gwarantuje równość płci w życiu publicznym. W odpowiedzi na pytanie o możliwość zostania posłem to właśnie dobrze wykształceni mężczyźni najczęściej stwierdzali, że kobiety i mężczyźni mają takie same szanse wejścia do Sejmu (66,1%) (Tabela poniżej). Przekonanie takie wyraziła także ponad połowa mężczyzn z wykształceniem średnim (56,4%) oraz podstawowym (53,6%). Uczestniczące w badaniu kobiety z różnym poziomem wykształcenia inaczej niż mężczyźni oceniały dostęp przedstawicieli obu płci do władzy, dostrzegając dyskryminację kobiet. Stosunkowo najczęściej większe możliwości mężczyzn zostania wybranym na posła dostrzegały respondentki z wykształceniem podstawowym (57,6%). 124

125 Z opinią ta zgadzała się ponad połowa badanych kobiet z wykształceniem zasadniczym zawodowym (53,1%) oraz wyższym (52,3%) i 46,8% respondentek z wykształceniem średnim. Tabela: Opinie na temat możliwości kobiet i mężczyzn bycia wybranym na posła a zmienna łącząca płeć i wykształcenie (w %) Kobiety Mężczyźni Wykształce nie podstawow e Wykształce nie zasadnicze zawodowe Wykształce nie średnie Wykształce nie wyższe Wykształce nie podstawow e Wykształce nie zasadnicze zawodowe Wykształce nie średnie Wykształce nie wyższe Większe 1,2 0,5 1,2 1,3 0,7 0,4 1,2 0,8 możliwoś ci ma kobieta niż mężczyz na Mają 32,7 40,1 40,0 40,9 53,6 46,3 56,4 66,1 takie same możliwoś ci Większe 57,6 53,1 46,8 52,3 35,0 43,7 33,5 24,8 możliwoś ci ma mężczyz na niż kobieta Trudno 8,5 6,3 11,9 5,5 10,7 9,5 8,9 8,3 powiedzi eć Ogółem 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 100,0 Źródło: Opracowanie własne. W analizie poglądów na temat trzech powyższych kwestii (porównania szans kobiet i mężczyzn w znalezieniu pracy, uzyskaniu wyższych zarobków oraz zostania posłem) uwzględniono także powiat, w którym mieszkali respondenci. W odniesieniu do możliwości zatrudnienia przedstawicieli obu płci o braku znaczenia płci (takich samych szansach kobiet i mężczyzn) przekonana była większość uczestniczących w badaniu mieszkańców powiatu łaskiego (65,9%) oraz sieradzkiego (58,2%). 30 Opinię, że mężczyznom łatwiej jest znaleźć pracę wyrażali przede wszystkim respondenci z powiatu poddębickiego (84,6%), rawskiego (81%) oraz łęczyckiego (80%). Tabela: Opinie na temat możliwości kobiet i mężczyzn znalezienia pracy a miejsce zamieszkania (powiat) (w %) Powiat Większe możliwości ma kobieta niż mężczyzna Mają takie same możliwości Większe możliwości ma mężczyzna niż kobieta Trudno powiedzieć bełchatowski 5,9 41,2 50,6 2,4 brzeziński 3,4 41,4 51,7 3,4 30 Zależność między zmiennymi istotna statystycznie: p=0,000; na średnim poziomie: V Cramera= 0,

126 kutnowski 0,0 18,1 73,5 8,4 łaski 0,0 65,9 29,3 4,9 łęczycki 0,0 17,5 80,0 2,5 łowicki 0,0 21,8 54,5 23,6 łódzki wschodni 4,2 47,9 45,8 2,1 Łódź 3,4 40,8 49,4 6,4 opoczyński 13,3 13,3 53,3 20,0 pabianicki 3,7 23,1 67,6 5,6 pajęczański 0,0 32,6 65,1 2,3 Piotrków Trybunalski 12,8 32,6 53,5 1,2 piotrkowski 1,4 38,6 58,6 1,4 poddębicki 0,0 15,4 84,6 0,0 radomszczański 2,1 32,6 60,4 4,9 rawski 0,0 14,3 81,0 4,8 sieradzki 0,0 58,2 39,8 2,0 Skierniewice 0,0 44,4 33,3 22,2 skierniewicki 0,0 11,5 75,0 13,5 tomaszowski 1,6 23,4 75,0 0,0 wieluński 0,0 36,4 63,6 0,0 wieruszowski 0,0 32,4 67,6 0,0 zduńskowolski 2,0 46,0 46,0 6,0 zgierski 6,2 30,0 54,6 9,2 Ogółem 3,0 34,8 56,4 5,7 Źródło: Opracowanie własne. W odpowiedzi na pytanie o możliwości kobiet i mężczyzn uzyskania wyższych zarobków nierówność płci na korzyść mężczyzn dostrzegała zdecydowana większość uczestników badania z powiatu tomaszowskiego (92,2%), skierniewickiego (88%), piotrkowskiego (85,9%), brzezińskiego (79,3%) oraz pajęczańskiego (79,1%). 31 Stosunkowo najwięcej osób przekonanych, że płeć nie ma znaczenia dla wysokości dochodów z pracy znalazło się wśród respondentów z powiatu zduńskowolskiego (54%) oraz łaskiego (46,3%). 31 Zależność między zmiennymi istotna statystycznie: p=0,000; słaba: V Cramera= 0,

127 Tabela: Opinie na temat możliwości kobiet i mężczyzn uzyskania wyższych zarobków a miejsce zamieszkania (powiat) (w %) Powiat Większe możliwości ma kobieta niż mężczyzna Mają takie same możliwości Większe możliwości ma mężczyzna niż kobieta Trudno powiedzieć bełchatowski 5,9 35,3 58,8 0,0 brzeziński 3,4 17,2 79,3 0,0 kutnowski 0,0 27,7 62,7 9,6 łaski 4,9 46,3 39,0 9,8 łęczycki 7,5 15,0 75,0 2,5 łowicki 0,0 16,4 72,7 10,9 łódzki wschodni 6,3 22,9 68,8 2,1 Łódź 2,5 23,0 69,5 5,0 opoczyński 0,0 13,3 60,0 26,7 pabianicki 0,0 28,4 67,0 4,6 pajęczański 2,3 16,3 79,1 2,3 Piotrków Trybunalski 3,6 29,8 60,7 6,0 piotrkowski 0,0 14,1 85,9 0,0 poddębicki 3,8 19,2 73,1 3,8 radomszczański 2,8 22,2 70,8 4,2 rawski 0,0 24,4 75,6 0,0 sieradzki 0,0 39,8 56,1 4,1 Skierniewice 0,0 23,5 64,7 11,8 skierniewicki 0,0 8,0 88,0 4,0 tomaszowski 0,0 7,8 92,2 0,0 wieluński 3,0 25,8 71,2 0,0 wieruszowski 0,0 26,5 73,5 0,0 zduńskowolski 4,0 54,0 38,0 4,0 zgierski 2,3 25,6 54,3 17,8 Ogółem 2,0 24,7 67,7 5,4 Źródło: Opracowanie własne. W ocenie możliwości kobiet i mężczyzn zostania posłem istnienie równość płci w tej sferze deklarowała zdecydowana większość uczestników badania z powiatu zduńskowolskiego (90%) oraz łęczyckiego 127

128 (82,5%). 32 Przekonanie o większych szansach mężczyzn na dostanie się do Sejmu wyrażali przede wszystkim respondenci z powiatu skierniewickiego (84,6%) i rawskiego (83,3%). Tabela: Opinie na temat możliwości kobiet i mężczyzn bycia wybranym na posła a miejsce zamieszkania (powiat) (w %) Powiat Większe możliwości ma kobieta niż mężczyzna Mają takie same możliwości Większe możliwości ma mężczyzna niż kobieta Trudno powiedzieć bełchatowski 0,0 47,6 51,2 1,2 brzeziński 0,0 34,5 62,1 3,4 kutnowski 0,0 43,4 47,0 9,6 łaski 2,4 56,1 34,1 7,3 łęczycki 2,5 82,5 15,0 0,0 łowicki 0,0 27,3 67,3 5,5 łódzki wschodni 4,2 22,9 64,6 8,3 Łódź 0,4 48,7 34,5 16,4 opoczyński 0,0 27,6 37,9 34,5 pabianicki 2,8 34,9 60,6 1,8 pajęczański 0,0 48,8 48,8 2,3 Piotrków Trybunalski 2,3 39,5 45,3 12,8 piotrkowski 0,0 59,2 35,2 5,6 poddębicki 0,0 40,0 60,0 0,0 radomszczański 3,5 48,3 42,0 6,3 rawski 0,0 16,7 83,3 0,0 sieradzki 0,0 66,7 33,3 0,0 Skierniewice 0,0 55,6 38,9 5,6 skierniewicki 1,9 9,6 84,6 3,8 tomaszowski 0,0 45,3 54,7 0,0 wieluński 1,5 43,9 54,5 0,0 wieruszowski 0,0 32,4 64,7 2,9 zduńskowolski 2,0 90,0 6,0 2,0 zgierski 0,8 36,9 38,5 23,8 Ogółem 1,0 45,6 44,2 9,2 Źródło: Opracowanie własne. 32 Zależność między zmiennymi istotna statystycznie: p=0,000; na średnim poziomie: V Cramera= 0,

129 9.3. Podsumowanie Wyniki pokazują, że wśród badanych dominuje przekonanie, iż polskie prawo zapewnia równe traktowanie przedstawicieli obu płci w uwzględnionych w kwestionariuszu dziedzinach życia. Niedoskonałości polskiego prawa pod tym względem nie dostrzegają przede wszystkim mężczyźni, zwłaszcza z wyższym wykształceniem (choć trzeba zaznaczyć, że najczęściej opinie o wystarczających gwarancjach prawnych równości płci wyrażali mężczyźni i kobiety o najwyższym poziomie wykształcenia). Jeśli chodzi o równość szans życiowych obu płci, opinie większości badanych były w przypadku analizowanych kwestii (dostęp do wykształcenia, uzyskania prawa do opieki nad dzieckiem w przypadku rozwodu, do zarobków, do awansu) generalnie zgodne z rzeczywistością potwierdzaną wynikami kolejnych badań empirycznych. Obszar ignorancji zaczynał się od problemu nierównego zagrożenia utratą pracy i rozciągał na dostęp do władzy. Ponieważ płeć różnicowała (słabo ale jednak) opinie co do szans życiowych obu płci (z wyjątkiem opinii w sprawie dostępu do wyższego wykształcenia) warto zauważyć, że największe różnice zdań pojawiły się w odniesieniu do rynku pracy i władzy. Interesujących informacji dostarczyło zbadanie związku opinii o równości płci w dostępie do zatrudnienia, do uzyskania wyższych zarobków i do władzy ze zmienną łączącą płeć i wykształcenie. Ponad połowa mężczyzn z wyższym wykształceniem uznała, że płeć jednostki nie ma znaczenia dla możliwości znalezienia pracy, a problem dyskryminacji płacowej kobiet dostrzegali przede wszystkim mężczyźni z wykształceniem zasadniczym zawodowym i średnim, zaś dobrze wykształceni mężczyźni najczęściej stwierdzali, że obie płci mają takie same szanse wejścia do sejmu. Można stwierdzić, że istnienie dyskryminacji kobiet w dostępie do najcenniejszych dóbr społecznych (praca, dochód, władza) negują ci, którzy mając najwyższe pozycje społeczne, najbardziej obawiają się konkurencji z ich strony. 129

130 Ilona Celej, Ewa Malinowska Rozdział X Orientacje osobowościowe mieszkańców województwa łódzkiego Cechy osobowości Opis narzędzia Narzędziem psychologicznym wykorzystanym w badaniu jest test NEO FFI, znany również jako Wielka Piątka, autorstwa P.Costa i R.McCrea. Zadaniem badanych było ustosunkowanie się, zaznaczając na 5-cio stopniowej skali (gdzie 1 oznaczało zdecydowanie się nie zgadzam, a 5 to zdecydowanie się zgadzam), do 60 kwestii przedstawionych w teście. W oparciu o dokonane odpowiedzi możliwe było określenie 5 wymiarów badanych przez test: Ekstrawersji, Otwartości na doświadczenie, Neurotyczności, Sumienności oraz Ugodowości. Uzyskane wyniki zostały zapisane w postaci tzw. wyników surowych, a następnie zmienione (z uwzględnieniem norm dla wieku i płci) na steny. Kodowanie wyników na steny wykonuje się w celu swobodnego i wiarygodnego porównania osób o różnej płci i wieku ze względu na posiadane przez nie cechy (badane wymiary). Przedstawione analizy zostały dokonane z uwzględnieniem 2 perspektyw: bardziej ogólne z podziałem wyników na 3 grupy (wyniki niskie, średnie i wysokie) oraz perspektywa bardziej szczegółowa uwzględniająca 10-cio stopniową skalę stenową. Polska wersja kwestionariusza NEO FFI została stworzona na podstawie wielokrotnego tłumaczenia oryginału, dzięki czemu można zauważyć istnienie wysokiej korelacji między wersją zachodnią, a wersją polską testu 33. Autorzy testu zwrócili uwagę, że wyniki na skali Ugodowość może wzrastać wraz z wiekiem, podobnie jest w przypadku pomiarów uzyskanych na skali Sumienność. Ze względu na braki w odpowiedziach udzielanych przez badanych, w analizach uwzględnione zostały testy 1778 respondentów z 2004 wszystkich osób, które brały udział w badaniu. Wyniki były analizowane na 2 poziomach: ogólnym (wyniki niskie, średnie i wysokie) oraz szczegółowym, uwzględniającym rozkład stenowy. Przedziały analizowanych wyników: Wyniki niskie steny od 1 do 3 Wyniki średnie steny od 4 do 7 Wyniki wysokie steny od 7 do Rozkład częstości cech osobowości w badanej populacji W oparciu o wyniki analizy rozkładu częstości występowania danej cechy w badanej populacji, można wnioskować, że zdecydowana większość respondentów uzyskuje wyniki średnie w każdej ze skal testu NEO FFI. Poddając analizie wyniki skrajne (wysokie i niskie) można zaobserwować, że liczba osób uzyskujących wynik niski na skali Otwartość na doświadczenie jest znacznie wyższa (27,4%) niż respondentów z wysokim wynikiem na tej skali (6% badanych). Ponadto osób z wysokimi wynikami na skali Ekstrawersja jest ponad dwukrotnie więcej (18,8% respondentów), niż tych, którzy osiągnęli w tym wymiarze wynik niski (7,1%). Różnice między uzyskiwanymi wynikami w badanej grupie dostrzega się również na skali Sumienność. 26,4% badanych charakteryzuje się wynikami wysokimi na tej skali, dla porównania: tylko 9,9% osób uzyskuje na tej skali wyniki niskie. 33 Współczynniki rzetelności alfa Cronbacha dla polskiej wersji wynoszą kolejno dla skal: Sumienność 0,82; Neurotyczność 0,80; Ekstrawersja 0,77; Otwartość 0,77 oraz ugodowość 0,

131 Tabela: Rozkład procentowy wyników testu NEO FFI w badanej grupie Cechy osobowości Otwartość na doświadczenie Ugodowość Ekstrawersja Sumienność Neurotyczność Pozio m wynikó w Wyniki Niskie 27,4% 20,2% 7,1% 9,9% 22,8% Wyniki Średnie 66,6% 61,1% 74,1% 63,7% 67,6% Wyniki Wysokie 6,0% 18,6% 18,8% 26,4% 9,6% Ogółem 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% 100,0% Rozkład częstości: cechy osobowości a płeć biologiczna W oparciu o analizę rozkładu częstości poziomu danej cechy z uwzględnieniem kryterium płci biologicznej można wnioskować, że niski wynik Otwartości na doświadczenie częściej występuje u mężczyzn ( 32,1%) niż u kobiet (24%). Szczegółowa analiza wyników wskazuje, że kobiety uzyskując wyniki średnie, częściej niż mężczyźni posiadają wyniki na poziomie 6-7 stena (32% kobiet), czyli wyniki zbliżone do wyników wysokich 34 Tabela: Rozkład skali Otwartość na doświadczenie w badanej grupie wg kryterium płci biologicznej Otw artoś ć na doś wiad czen ie Poziom wyników Wyniki niskie Wyniki średnie Wyniki wysokie Sten Płeć biologiczna Kobiety Mężczyźni 1 4,1% 7,9% 2 6,9% 7,1% 3 13,1% 17,1% Ogółem 24,0% 32,1% 4 14,9% 21,2% 5 21,9% 19,9% 6 20,3% 15,1% 7 12,0% 7,1% Ogółem 69,1% 63,3% 8 5,1% 3,2% 9 1,5% 1,1% 10,4%,3% Ogółem 7,0% 4,6% Kolejnym obiektem analizy był rozkład cechy Ekstrawersja z uwzględnieniem kryterium płci biologicznej. W obu grupach najczęściej uzyskiwanym poziomem wyników są wyniki średnie (76,5% dla kobiet i 70,8% dla mężczyzn). Na skali Ekstrawersja to mężczyźni częściej uzyskują wyniki wysokie (22%) niż kobiety (16,4%). Niedostrzegalne są za to różnice w częstości występowania niskich wyników u obu płci (w obu stanowią one 7,1% badanych) Wynik jest istotny statystycznie na poziomie p=0,000 Wyniki istotne statystycznie na poziomie p=0,

132 Tabela: Rozkład skali Ekstrawersja w badanej grupie wg kryterium płci biologicznej Ekstr awer sja Poziom wyników Wyniki niskie Wyniki średnie Wyniki wysokie Sten Kobiety Płeć biologiczna Mężczyźni 1,3% 1,1% 2 2,7%,4% 3 4,1% 5,6% Ogółem 7,1% 7,1% 4 13,1% 10,8% 5 19,3% 18,1% 6 24,4% 23,3% 7 19,7% 18,7% Ogółem 76,5% 70,8% 8 11,0% 10,6% 9 3,8% 7,1% 10 1,6% 4,3% Ogółem 16,4% 22,0% Na podstawie wyników badań stwierdza się, że kobiety (25,2%) częściej niż mężczyźni (19,4%) uzyskują niskie wyniki na skali Neurotyczność. Nie ma istotnych różnic w osiąganiu przez obie grupy płciowe wyników wysokich (10,4% kobiet i 8,5% mężczyzn). Warto jednak zauważyć, że mężczyźni są liczniejszą grupą (72,2%) uzyskującą wyniki średnie w tym wymiarze 36. Tabela: Rozkład skali Neurotyczność w badanej grupie wg kryterium płci biologicznej Ne uro tyc zn ość Poziom wyników Wyniki niskie Wyniki średnie Wyniki wysokie Płeć biologiczna Sten Kobiety Mężczyźni 1 3,8% 2,8% 2 5,7% 6,7% 3 15,8% 9,8% Ogółem 25,2% 19,4% 4 22,4% 17,9% 5 15,6% 19,8% 6 13,7% 17,1% 7 12,6% 17,5% Ogółem 64,3% 72,2% 8 6,4% 6,3% 9 3,4% 1,6% 10,7%,5% Ogółem 10,4% 8,5% Analizując dane skali Ugodowość można zaobserwować, że najliczniejszą grupą badanych (zarówno kobiet, jak i mężczyzn) są osoby uzyskujące wyniki średnie 58,9% mężczyzn i 64,2% kobiet. Odnotowuje się także różnice między wynikami grup: kobiety (21,6%) częściej niż mężczyźni (18,4%) uzyskują wyniki niskie. Również wyniki wysokie częściej występują u kobiet (19,5%) niż u mężczyzn (17,3%). 36 Wyniki istotne statystycznie na poziomie p=0,

133 Tabela: Rozkład skali Ugodowość w badanej grupie wg kryterium płci biologicznej Ug od ow ość Poziom wyników Wyniki niskie Wyniki średnie Wyniki wysokie Sten Płeć biologiczna Kobiety Mężczyźni 1 3,3% 4,4% 2 7,4% 6,0% 3 10,9% 7,9% Ogółem 21,6% 18,4% 4 10,1% 15,2% 5 17,2% 19,9% 6 17,6% 17,6% 7 14,0% 11,6% Ogółem 58,9% 64,2% 8 11,4% 10,8% 9 5,4% 3,1% 10 2,7% 3,5% Ogółem 19,5% 17,3% Ze względu na brak istotnych różnic między rozkładem cech osobowości na skali Sumienność w oparciu o kryterium płci biologicznej (p=0,868), nie interpretuje się uzyskanych wyników Rozkład częstości: cechy osobowości a wiek Kolejnym analizowanym aspektem badań jest rozkład cech osobowości badanych w teście NEO FFI z uwzględnieniem kryterium wieku. W badaniu dokonano podziału respondentów na 5 grup wiekowych. Poniżej znajduje się podział na te grupy: Nazwa grupy Grupa 1 Grupa 2 Grupa 3 Grupa 4 Grupa 5 Przedział wieku lata lata lata lata 55 i więcej lat W przypadku analizy wyników na skali Otwartość na doświadczenie wyniki niskie najczęściej uzyskiwane są przez najmłodszą, pierwszą, grupę (33,9%), z kolei wyniki wysokie pojawiają się przede wszystkim w grupie 4, do której zalicza się czterdziesto- i pięćdziesięciolatków (9,3%) Wyniki istotne statystycznie na poziomie p=0,

134 Tabela: Rozkład skali Otwartość na doświadczenie w badanej grupie wg kryterium wieku Ot war tość na doś wia dcz enie Poziom wyników Wynik niski Wynik średni Wynik wysoki Sten Wiek (w latach) i więcej 1 2,4% 1,4% 4,9% 7,5% 10,3% 2 11,8% 7,0% 7,8% 3,9% 5,5% 3 19,7% 14,6% 13,3% 14,5% 13,0% Ogółem 33,9% 23,1% 25,9% 25,9% 28,8% 4 23,5% 22,5% 16,7% 11,1% 15,2% 5 20,4% 19,4% 18,4% 23,5% 22,9% 6 12,5% 22,3% 17,9% 19,3% 17,8% 7 6,2% 9,6% 13,0% 10,8% 9,7% Ogółem 62,6% 73,8% 66,0% 64,8% 65,5% 8 2,8% 2,5% 5,8% 6,0% 4,4% 9 0,3% 0,3% 2,3% 2,7% 0,9% 10 0,3% 0,3% 0,0%,6% 0,4% Ogółem 3,5% 3,1% 8,1% 9,3% 5,7% Dokonując dalszej analizy wyników można zaobserwować, że najstarsza grupa uzyskuje najwięcej wyników wysokich na skali Ugodowość (25,6% badanych grupy wiekowej od 55 lat). Interesującym jest fakt, że grupą wiekową z najrzadziej występującymi niskimi wynikami w badanym wymiarze, jest ta, do której przynależą respondenci między 18 a 24 rokiem życia ( 14,5% badanych) 38. Tabela: Rozkład skali Ugodowość w badanej grupie wg kryterium wieku. Ug odo woś ć Poziom wyników Wynik niski Wynik średni Wynik wysoki Sten Wiek (w latach) i więcej 1,7% 3,4% 5,2% 4,8% 4,2% 2 4,2% 3,4% 6,1% 9,9% 9,5% 3 9,7% 11,0% 12,4% 8,7% 7,3% Ogółem 14,5% 17,7% 23,6% 23,5% 20,9% 4 15,9% 13,0% 10,7% 12,3% 10,3% 5 14,9% 18,6% 20,2% 16,0% 20,7% 6 11,4% 17,5% 22,2% 18,1% 17,8% 7 15,2% 14,4% 7,8% 11,4% 15,6% Ogółem 57,4% 63,4% 60,8% 57,8% 64,4% 8 12,1% 14,9% 10,7% 10,8% 8,1% 9 5,2% 1,7% 2,6% 3,6% 2,6% 10 16,3% 20,0% 19,5% 18,7% 25,6% Ogółem 33,6% 36,6% 32,8% 33,1% 36,3% 38 Wyniki istotne statystycznie na poziomie p=0,

135 W oparciu o analizę wyników na skali Ekstrawersja dostrzega się, że wyniki wysokie najrzadziej występują u osób powyżej 55 roku życia (9,5%). W tej grupie wiekowej występują też najczęściej niskie wyniki 11,9% osób powyżej 55 roku życia. Wysokie wyniki w tym wymiarze są charakterystyczne dla respondentów między 18 a 34 rokiem życia (25,3% osób w wieku lat oraz 25,9% w wieku lat). 39 Tabela: Rozkład skali Ekstrawersja w badanej grupie wg kryterium wieku Eks tra wer sja Poziom wyników Wynik niski Wynik średni Wynik wysoki Sten Wiek (w latach) i więcej 0,7% 0,3% 0,3% 0,9% 0,9% 1 2 0,7% 0,6% 1,4% 2,4% 3,1% 3 4,2% 3,4% 2,3% 4,8% 7,9% Ogółem 5,5% 4,2% 4,0% 8,1% 11,9% 4 11,1% 8,2% 12,4% 9,9% 17,1% 5 15,9% 18,6% 17,9% 17,5% 22,6% 6 22,5% 22,3% 22,5% 28,0% 24,2% 7 19,7% 20,8% 23,6% 19,0% 14,7% Ogółem 69,2% 69,9% 76,4% 74,4% 78,7% 8 12,5% 16,6% 14,1% 8,1% 4,8% 9 7,6% 7,0% 3,5% 5,4% 3,3% 10 5,2% 2,3% 2,0% 3,9% 1,3% Ogółem 25,3% 25,9% 19,6% 17,5% 9,5% W przypadku cechy Sumienność osoby powyżej 55 roku życia najczęściej uzyskują wyniki wysokie w tym wymiarze (13,2%). W oparciu o dalsze analizy można zauważyć, że wyniki wysokie są uzyskiwane przede wszystkim przez respondentów w wieku lata (31,8% osób od 18 do 24 roku życia, 34,1% respondentów między 25 a 34 rokiem życia). Może być to tłumaczone tym, że badani z tej grupy wiekowe najczęściej decydują się na pracę zawodową, która wymaga od nich planowania i systematycznego działania. Tabela: Rozkład skali Sumienność w badanej grupie wg kryterium wieku Su mie nno ść Poziom wyników Wynik niski Wynik średni Sten 1 Wiek (w latach) i więcej,3%,8%,9%,6% 1,1% 2 1,7% 1,7% 3,5% 3,0% 3,5% 3 6,2% 5,1% 5,5% 5,7% 8,6% Ogółem 8,3% 7,6% 9,8% 9,3% 13,2% 4 8,7% 7,6% 13,0% 16,9% 16,3% 5 16,6% 11,8% 11,8% 17,2% 18,5% 6 17,0% 18,3% 22,8% 18,7% 23,3% 7 17,6% 20,6% 14,4% 13,6% 11,6% 39 Wyniki istotne statystycznie na poziomie p=0,

136 Su Poziom wyników Sten Wiek (w latach) Wynik wysoki Ogółem 59,9% 58,3% 62,0% 66,3% 69,7% 8 15,2% 12,4% 9,8% 10,2% 10,3% 9 7,6% 10,1% 8,1% 10,2% 5,3% 10 9,0% 11,5% 10,4% 3,9% 1,5% Ogółem 31,8% 34,1% 28,2% 24,4% 17,1% Na podstawie przeprowadzonych badań i uzyskanych wyników można stwierdzić, że w przypadku cechy Neurotyczność wyniki na poziomie niskim najczęściej uzyskiwane są przez osoby z grup wiekowych lata (grupa lata to 24, 9%, a grupa respondentów między 25 a 34 stanowi 25,1%). Wyniki wysokie na skali Neurotyczność zdecydowanie dominują u respondentów z grupy 4 (między 45 a 54 rokiem życia) oraz z grupy 5 (55 i więcej lat). Rozkład częstości w każdej z tych grup wynosi 12,7%. 40 Tabela: Rozkład skali Neurotyczność w badanej grupie wg kryterium wieku Neu roty czn ość Poziom wyników Wynik niski Wynik średni Wynik wysoki Sten 1 Wiek (w latach) i więcej 2,8% 3,1% 3,7% 4,8% 2,6% 2 9,0% 9,6% 4,3% 4,5% 4,2% 3 13,1% 12,4% 10,7% 14,2% 15,4% Ogółem 24,9% 25,1% 18,7% 23,5% 22,2% 4 21,1% 22,0% 24,8% 19,0% 16,9% 5 20,4% 14,9% 17,0% 16,9% 17,8% 6 15,6% 16,3% 14,4% 13,3% 15,8% 7 12,5% 15,8% 15,3% 14,8% 14,5% Ogółem 69,6% 69,0% 71,5% 63,9% 65,1% 8 2,4% 3,1% 5,8% 9,9% 9,2% 9 1,7% 2,5% 2,9% 2,4% 3,3% 10 1,4%,3% 1,2%,3%,2% Ogółem 5,5% 5,9% 9,8% 12,7% 12,7% Rozkład częstości: cechy osobowości a wykształcenie W opracowaniu danych uwzględniono również rozkład częstości cechy osobowości ze względu na wykształcenie respondentów. W oparciu o analizę zgromadzonego materiału można zaobserwować, że wraz ze wzrostem wykształcenia spada liczebność osób uzyskujących niskie wyniki na skali Otwartość na doświadczenie. Wynik niski w tym wymiarze najczęściej pojawia się u osób z wykształceniem podstawowymi (38,7% badanych). Dla porównania: niskie wyniki uzyskiwane są tylko przez 15,1% respondentów z wykształceniem wyższym. Wnioski te korespondują z dalszymi obserwacjami: im wyższe wykształcenie ma osoba badana tym bardziej prawdopodobne jest, że uzyska ona wynik wysoki na skali Otwartość na doświadczenie. Osoby z podstawowym wykształceniem stanowią zaledwie 2,3%, a z 40 Wyniki istotne statystycznie na poziomie p=0,

137 wykształceniem zawodowym 2,4% badanych w przypisanych im grupach. Warte podkreślenia jest, że osoby z wysokimi wynikami stanowią 14,5% wszystkich badanych z wyższym wykształceniem 41. Tabela: Rozkład skali Otwartość na doświadczenie w badanej grupie wg kryterium wykształcenie Otw artoś ć na doś wiad czen ie Poziom wyników Wynik niski Wynik średni Wynik wysoki Wykształcenie Sten Podstawowe Zawodowe Średnie Wyższe 1 8,0% 11,8% 3,8% 1,3% 2 11,1% 8,7% 6,0% 4,1% 3 19,5% 15,5% 14,7% 9,7% Ogółem 38,7% 36,0% 24,5% 15,1% 4 22,2% 18,9% 17,3% 12,9% 5 17,6% 24,1% 22,9% 15,4% 6 12,6% 13,9% 19,2% 24,8% 7 6,5% 4,7% 10,6% 17,3% Ogółem 59,0% 61,7% 70,0% 70,4% 8 1,5% 1,8% 4,0% 10,4% 9 0,4% 0,3% 1,3% 3,1% 10 0,4% 0,3% 0,1% 0,9% Ogółem 2,3% 2,4% 5,5% 14,5% W oparciu o wyniki analizy można stwierdzić, że respondenci uzyskujący najczęściej wyniki niskie na skali Ugodowość to osoby z wykształceniem podstawowym (32,2%). Najrzadziej poziom niski tej cechy pojawia się u badanych z wyższym wykształceniem (13,2% osób z takim wykształceniem). Można więc wnioskować, że poziom wykształcenia ma związek z poziomem Ugodowości u respondentów, tj. im wyższe wykształcenie, tym mniejsze prawdopodobieństwo, że poziom cechy będzie niski. Wniosek ten koresponduje z koleją obserwacją opartą na uzyskanych wynikach: osoby o wykształceniu wyższym częściej uzyskują wysoki wynik w teście NEO FFI na skali Ugodowość (stanowią oni 21,1% respondentów z wyższym wykształceniem). Porównując: tylko 14,9% badanych z podstawowym wykształceniem uzyskuje wynik wysoki w tym wymiarze 42. Tabela: Rozkład skali Ugodowość w badanej grupie wg kryterium wykształcenie Ugo dow ość Poziom wyników Wynik niski Wynik średni Wykształcenie Sten Podstawowe Zawodowe Średnie Wyższe 1 6,1% 4,5% 2,9% 3,1% 2 13,4% 7,6% 5,1% 4,7% 3 12,6% 11,3% 9,7% 5,3% Ogółem 32,2% 23,4% 17,7% 13,2% 4 11,1% 15,0% 12,1% 10,1% 5 19,5% 17,6% 17,0% 21,7% 6 10,3% 17,1% 19,6% 18,9% Wyniki istotne statystycznie na poziomie p=0,000. Wyniki istotne statystycznie na poziomie p=0,

138 Ugo Poziom wyników Sten Wykształcenie Wynik wysoki 7 11,9% 11,5% 13,2% 15,1% Ogółem 52,9% 61,2% 61,9% 65,7% 8 7,7% 10,5% 12,1% 12,3% 9 4,6% 2,6% 4,9% 5,3% 10 2,7% 2,4% 3,3% 3,5% Ogółem 14,9% 15,5% 20,3% 21,1% Osoby o wykształceniu wyższym uzyskują rzadziej niski wynik na skali Ekstrawersja (3,5%) niż respondenci z wykształceniem podstawowym (10,7%). Takie wyniki korespondują w rozkładem częstości wyników wysokich: 30,2% osób z wykształceniem wyższym charakteryzowanych jest przez wysoki wynik Ekstrawersji, a już tylko 12,3% badanych z wykształceniem podstawowym oraz 11% zawodowym, osiąga wynik wysoki w tym samym wymiarze. Na podstawie tej analizy można wnioskować, że istnieje związek między poziomem cechy Ekstrawersja u respondenta, a wykształceniem badanej osoby 43. Tabela: Rozkład skali Ekstrawersja w badanej grupie wg kryterium wykształcenie Ekst rawe rsja Poziom wyników Wynik niski Wynik średni Wynik wysoki Sten 1 Wykształcenie Podstawowe Zawodowe Średnie Wyższe 0,8% 0,8% 0,5% 0,6% 2 2,3% 2,6% 1,5% 0,9% 3 7,7% 5,5% 4,5% 1,9% Ogółem 10,7% 8,9% 6,5% 3,5% 4 16,1% 12,9% 12,1% 7,9% 5 21,1% 21,3% 17,3% 18,2% 6 24,9% 26,2% 24,6% 18,6% 7 Ogółem 14,9% 19,7% 19,5% 21,7% 77,0% 80,1% 73,4% 66,4% 8 7,7% 7,6% 11,8% 15,1% 9 3,8% 2,4% 5,8% 8,2% 10 0,8% 1,0% 2,6% 6,9% Ogółem 12,3% 11,0% 20,1% 30,2% Na skali Sumienność niskie wyniki uzyskiwane są przede wszystkim przez osoby z wykształceniem podstawowym (17,2%). Dla porównania: tylko 4,7% osób z wyższym wykształceniem uzyskuje niski wynik w tym wymiarze. W oparciu o te analizy można wnioskować o istnieniu związku między poziomem wykształcenia, nasileniem cechy Sumienność im niższe jest wykształcenie, tym większe jest prawdopodobieństwo, że osoba badana będzie miała niski poziom cechy. Wniosek ten może być potwierdzony przez dalsze obserwacje: 40,3% osób z wykształceniem wyższym uzyskuje wysoki wynik na skali Sumienność, jednak ten sam wynik uzyskuje już tylko 18,8% respondentów z podstawowym i 19,2% z zawodowym wykształceniem. Warto zauważyć, że jest to ponad dwukrotna różnica Wyniki istotne statystycznie na poziomie p=0,000. Wyniki istotne statystycznie na poziomie p=0,

139 Tabela: Rozkład skali Sumienność w badanej grupie wg kryterium wykształcenie Sum ienn ość Poziom wyników Wynik niski Wynik średni Wynik wysoki Wykształcenie Sten Podstawowe Zawodowe Średnie Wyższe 1 1,1% 1,6% 0,5% 0,3% 2 4,6% 2,4% 2,8% 1,6% 3 11,5% 6,0% 6,2% 2,8% Ogółem 17,2% 10,0% 9,5% 4,7% 4 21,8% 15,5% 11,4% 5,7% 5 13,8% 19,9% 15,4% 10,7% 6 15,3% 22,8% 20,9% 19,8% 7 13,0% 12,6% 15,8% 18,9% Ogółem 64,0% 70,9% 63,5% 55,0% 8 12,3% 8,1% 11,9% 13,5% 9 3,4% 6,0% 9,1% 11,9% 10 3,1% 5,0% 6,0% 14,8% Ogółem 18,8% 19,2% 26,9% 40,3% W oparciu o dokonane analizy widoczne jest, że osoby o wyższym wykształceniu znacznie częściej niż respondenci o innym poziomie wykształcenie, uzyskują wynik niski na skali Neurotyczność (38,4%). Najrzadziej niskie wyniki na tej skali uzyskiwane są przez badanych z wykształceniem podstawowym (14,2%) lub zawodowym (13,95). Interesujące jest, że wyniki wysokie najczęściej uzyskiwane są nie przez osoby z wykształceniem podstawowym (14,7%) lub zawodowym (21,4%), ale przez osoby z wykształceniem średnim (46%). Na tej podstawie nie można wskazać związku między poziomem wykształcenia, a nasileniem cechy Neurotyczność 45. Tabela: Rozkład skali Neurotyczność w badanej grupie wg kryterium wykształcenie Neur otyc znoś ć Poziom wyników Wynik niski Wynik średni Wynik wysoki Wykształcenie Sten Podstawowe Zawodowe Średnie Wyższe 1 1,5% 1,8% 2,7% 8,5% 2 1,9% 3,1% 7,1% 10,7% 3 10,7% 8,9% 13,8% 19,2% Ogółem 14,2% 13,9% 23,6% 38,4% 4 12,6% 19,4% 22,6% 23,0% 5 19,5% 20,7% 17,4% 11,0% 6 20,3% 17,6% 13,6% 11,9% 7 21,5% 16,8% 13,6% 9,1% Ogółem 73,9% 74,5% 67,2% 55,0% 8 9,2% 8,4% 5,5% 3,8% 9 2,3% 2,6% 2,9% 2,2% 10,4%,5%,7%,6% 45 Wyniki istotne statystycznie na poziomie p=0,

140 Neur Poziom wyników Sten Wykształcenie Ogółem 14,7% 21,4% 46,0% 17,9% Podsumowanie Analiza rozkładu cech osobowości w grupach płci biologicznej pozwala sformułować hipotezę o zaawansowaniu procesu kulturowej androgynizacji osobowości badanych kobiet. Wyniki pokazują też kulturową feminizację osobowościowych predyspozycji mężczyzn (widoczną zwłaszcza na skali ekstrawersji). W badanej zbiorowości wysoce otwartymi na nowe doświadczenia okazali się ludzie dojrzali ( w wieku lata). To oni najczęściej w porównaniu z innymi grupami wieku uzyskiwali wysokie wyniki na skali otwartości. Jednocześnie najniższe wyniki na tej skali najczęściej mieli najmłodsi, tzn. osoby w wieku lata. O wysokiej otwartości świadczą takie cechy, jak kreatywność, twórcza wyobraźnia, niekonwencjonalność, zainteresowanie sztuką, niezależność sądów itp. Osoby najstarsze (55 lat i więcej) uzyskały z kolei najwyższy wynik na skali ugodowości. To oni w najwyższym stopniu posiadają zatem takie cechy, jak skłonność do niesienia pomocy, prostolinijność, altruistyczność, potulność, skromność, uczuciowość w stosunkach z innymi itp. Równocześnie wyniki analizy pokazały jednak, że ludzie dojrzali (45-54) oraz ci już starsi (55 i więcej lat) stają się często wysoce neurotyczni, mają niski poziom ekstrawersji - zamykają się w sobie, dystansują od innych, izolują społecznie itd. Często są wysoce sumienni ale pod tym względem najwyższy poziom reprezentują już osoby w wieku lata. Wyniki analizy rozkładu cech osobowości w grupach według poziomu wykształcenia wskazują, że im wyższe wykształcenie tym większa otwartość na nowe doświadczenia. Również na skali ugodowości najczęściej wysoki wynik mają osoby z wyższym wykształceniem i średnim. Na skali ekstrawersji wysoki wynik najczęściej osiągają także ludzie z wyższym wykształceniem. Również bezkonkurencyjnie wysokie wyniki na skali sumienności mają ludzie z wyższym wykształceniem. Najbardziej neurotyczne są natomiast osoby mające średnie wykształcenie; w ich przypadku istnieje potrzeba zawodowo ukierunkowanego dokształcenia na tym samym poziomie albo podwyższenia poziomu wykształcenia. 140

141 ZAKOŃCZENIE W badaniu socjologicznym zmierzano do osiągnięcia trzech zasadniczych celów: 1. Celem pierwszym jest zdiagnozowanie indywidualnych zasobów kapitału ludzkiego i społecznego w skali woj. Łódzkiego. 2. Celem drugim jest wykazanie zróżnicowania poziomów kapitału ludzkiego i społecznego w poszczególnych powiatach woj. łódzkim 3. Wreszcie celem trzecim jest ukazanie związków zachodzących pomiędzy zasobami kapitału ludzkiego i społecznego a płcią i wykształceniem badanych. Zgodnie z literaturą przedmiotu przez kapitał społeczny rozumiemy ogół dyspozycji pozostających w swobodnej dyspozycji jednostki i umożliwiających osiąganie przez tę jednostkę określonych korzyści bez konieczności współdziałania innymi. Wskaźnikami kapitału ludzkiego uczyniono zatem: - stan zdrowia mieszkańców woj. łódzkiego, - poziom i kierunki wykształcenia mieszkańców woj. Łódzkiego, - umiejętności i kompetencje obywatelskie, - wzory przebiegu karier i dynamika pełnionych ról zawodowych, - wzory i pełnienie ról determinowanych płcią, - cechy psychiczne mieszkance woj. łódzkiego Kapitał społeczny odnoszony jest do powiązań miedzy jednostkami sieci społecznych, norm wzajemności oraz wyrastającego z nich zaufania. Zgodnie z powyższa sugestią w analizach empirycznych uwzględniamy tylko te komponenty kapitału społecznego, które uznaje się za czynniki konstytutywne tego zjawiska. Do nich zaliczono : - zakres utrzymywanych sieci interakcji społecznych, - poziom zaufania społecznego zarówno zgeneralizowanego, poziomego jak i pionowego oraz - stopień podzielania norm społecznych związanych ze współpracą, dobrem wspólnym, demokracją oraz podmiotowością jednostek w danym społeczeństwie lub danej grupie społecznej. Badanie zrealizowano na losowej próbie adresowej mieszkańców woj. łódzkiego w wieku lat. W sumie zrealizowano docelową próbę 2005 wywiadów. Główne rezultaty Zgromadzone dane empiryczne dotyczące kapitału społecznego wiodą do następujących konkluzji. Po pierwsze należy stwierdzić, że mieszkańcy woj. łódzkiego nie dysponują rozbudowanymi sieciami kontaktów społecznych. Ok. 3% badanej populacji nie posiada jakiegokolwiek zakorzenienia w sieciach powiązań przyjacielskich, rodzinnych i stowarzyszeniowych. Aż 16% deklaruje zakorzenienie tylko w jednym z trzech badanych wymiarów sieci kontaktów społecznych. Po drugie, zarówno kręgi rodzinne jak i przyjacielskie charakteryzują się wysokim poziomem homogeniczności pod względem poziomu wykształcenia. Oznacza to, że populacja woj. łódzkiego podlega ewidentnemu procesowi zamykania się struktur społecznych i reprodukcji strukturalnej. Biorąc pod uwagę przestrzenny zakres kontaktów społecznych możemy stwierdzić, iż społeczeństwo woj. łódzkiego jest na wskroś lokalne. 141

142 Po trzecie stwierdzono wiele istotnych korelacji pomiędzy poziomem wykształcenia badanych, a analizowanymi wymiarami sieci kontaktów społecznych. Największe jednak zróżnicowanie co do zasobów kapitału społecznego w aspekcie sieci występowało w układzie przestrzennym czyli pomiędzy poszczególnymi powiatami Po czwarte, wyniki analiz wskazują na możliwość wyróżnienia trzech kategorii powiatów ze względu na zasoby sieciowe kapitału społecznego. Do pierwszej zaliczyć można powiaty o najniższych zasobach sieciowych kapitału społecznego a mianowicie: powiat brzeziński, piotrkowski, tomaszowski oraz opoczyński. Do kategorii powiatów o najwyższym poziomie zasobów sieciowych zaliczyć można jedynie: powiat pabianicki, wieluński oraz łaski. Pozostałe powiaty tworzą środkowy podzbiór w ramach którego różnice nie są istotne statystycznie. Po piąte, należy podkreślić niski poziom zaufania do współpracowników oraz instytucji lokalnych oraz regionalnych. W przypadku tych drugich jedynie instytucjom edukacyjnym ufa ponad połowa mieszkańców regionu, natomiast zdecydowanie mniejszym zaufaniem darzone są takie instytucje jak: lokalne firmy, Marszałek, rady miast i gmin. Relatywnie niski poziom zaufania, zarówno poziomego, jak i pionowego odnotowano w miastach regionu: Skierniewicach, Łodzi, Piotrkowie Trybunalskim. Do grona powiatów o najwyższym poziomie zaufania pionowego, jak i poziomego należy zaliczyć powiat wieruszowski, wieluński oraz poddębicki. Natomiast na drugim krańcu kontinuum można byłoby wymienić powiat łaski, pajęczański i opoczyński. Po szóste, należy podkreślić, niemal powszechne podzielanie norm społecznych określających podstawowe zasady współżycia w ramach społeczności lokalnej. Zaobserwowano istotne zróżnicowanie poziomu podzielanych norm w poszczególnych powiatach. Do powiatów, w których aprobata dla norm współdziałania, podmiotowości i lojalności jest największa należą powiaty rawski i łęczycki. Odnotowano również statystycznie istotne zależności między płcią i wykształceniem badanych a poziomem podzielania przez nich norm społecznych. Po siódme, z badań wynika duży stopień niechęci badanych do aktywnego reagowania w sytuacjach łamania norm społecznych. Aż 20 % badanych nie podejmuje żadnej reakcji w sytuacji kiedy jest świadkiem naruszania przez innych reguł społecznych. Skłonność do reagowania na zachowania anormatywne nie jest różnicowana przez płeć badanych ale przez wykształcenie. Skłonność do reagowania w sytuacjach naruszania norm rośnie wraz z poziomem wykształcenia badanych. Najmniejsza skłonność do reagowania na zachowania anormatywnych zaobserwowano w powiatach: wieruszowskim, wieluńskim i miejskim skierniewickim. Po ósme, w województwie łódzkim poziom aktywności zawodowej oraz zasoby pozostałych elementów kapitału ludzkiego są na przyzwoitym poziomie. Główną słabością kapitału województwa jest natomiast jego przestrzenne zróżnicowanie. Dla całego województwa wskaźnik zatrudnienia kształtował się na poziomie 64,2%, dla kobiet wynosił 53,6%, a dla osób z wyższym wykształceniem 78%. Najwyższymi wskaźnikami zatrudnienia charakteryzuje się powiat poddębicki i łódzki wschodni, a najniższymi: brzeziński i tomaszowski. Po dziewiąte, w ostatnim roku, przeciętny miesięczny zarobek uzyskiwany z pracy w województwie łódzkim kształtował się na poziomie 2000 zł i był znacznie niższy od przeciętnego wynagrodzenia w gospodarce narodowej w 2010 roku, które wyniosło 3224,98 zł. Po dziesiąte, nasze badania potwierdzają wcześniejsze ustalenia dotyczące relatywnie wysokiego poziomu wykształcenia mieszkańców woj. łódzkiego. Około 18 % mieszkańców deklaruje posiadanie wykształcenia wyższego a dalsze 40% wykształcenia średniego. Problem jednak w tym, że pod względem zawodowym, wśród osób z wykształceniem wyższym dominują osoby z kwalifikacjami z zakresu ekonomii i zarządzania oraz nauk społecznych i pedagogiki(40%), podczas gdy z zakresu nauk technicznych tylko 12%. Najlepiej wykształconymi jednostkami terytorialnymi są powiaty; bełchatowski, pajęczański, łódzki wschodni, łowicki, zduńskowolski natomiast jednostki o najniższym poziomie wykształcenia to powiaty: wieruszowski, wieluński, poddębicki, kutnowski i brzeźiński 142

143 Po jedenaste, wyższy poziom wykształcenia zapewnia wyższe szanse na rynku pracy, ale nie chroni przed doświadczaniem utraty pracy. Wszystkie wyróżnione kategorie wykształcenia doświadczają w podobnym odsetku bezrobocia w karierze zawodowej. Pozostawanie kiedykolwiek w trakcie trwania kariery zawodowej bez pracy wiąże się silnie z sektorem zatrudnienia. Jest to doświadczenie, na które częściej narażone są osoby zatrudnione w sektorze prywatnym niż osoby zatrudnione w sektorze publicznym. Po dwunaste, co piąty mieszkaniec województwa łódzkiego jest robotnikiem przemysłowym. W ramach tej kategorii najliczniej reprezentowani są mechanicy maszyn i urządzeń, robotnicy wyrobów włókienniczych i odzieży oraz robotnicy budowlani. Drugą pod względem liczebności kategorią zawodową są specjaliści (18%). Wśród specjalistów dominują nauczyciele gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, specjaliści do spraw ekonomicznych i zarządzania oraz informatycy. Na trzecim miejscu sytuują się technicy i inny średni personel. (17,2%). Wśród techników przeważają pracownicy do spraw finansowych i handlowych oraz średni personel biurowy. Czynnikami najsilniej różnicującymi wykonywany zawód są płeć i wykształcenie. Kobiety zdecydowanie przeważają wśród osób o zawodzie specjalisty oraz pracownika usług osobistych i sprzedawców. Z kolei mężczyźni dominują w zawodach robotniczych. Występuje statystycznie istotny związek niskiego poziomu wykształcenia z zawodami rolniczymi i pracami prostymi, oraz wyższego wykształcenia z kategorią specjalistów. Po trzynaste, wyniki badań wskazują na zróżnicowany poziom kompetencji obywatelskich mierzonych znajomością prawa. Okazuje się, że najwyższy poziom znajomości dotyczy prawa rodzinnego i opieki zdrowotnej, natomiast poziom najniższy dotyczy praw politycznych i pracowniczych. Najwyższy poziom kompetencji obywatelskich odnotowano w powiatach ; piotrkowskim, łaskim, tomaszowskim i bełchatowskim, natomiast poziom najniższy w powiatach, wieruszowskim, wieluńskim, poddębickim i łowickim. Po czternaste, w badanej populacji zdecydowanie gorzej dbają o swe zdrowie mężczyźni niż kobiety. Charakteryzuje ich znaczna nadwaga. Zdecydowanie więcej mężczyzn pali też papierosy, a w dodatku palą więcej niż kobiety oraz konsekwentniej, tzn. nie zrywają z nałogiem przez całe życie. Mężczyźni przyznają się też do częstszego, niż to zadeklarowały kobiety, picia alkoholu. Te czynniki, mając związek z zapadalnością na wiele chorób, należą do pośrednio odpowiedzialnych za krótsze trwanie życia mężczyzn niż kobiet. Współdziałać z nimi może także, choć zależności między zmiennymi były słabe, podleganie silnemu stresowi - przez mężczyzn w wieku nieco starszym, niż jest to w przypadku kobiet. Jeśli chodzi o subiektywną ocenę swego stanu zdrowia przez badanych, to jest ona pozytywna. Wyniki analizy pokazują, że wszyscy mężczyźni, bez względu na wiek, lepiej niż kobiety będące w porównywalnym wieku, oceniają swoją sprawność jeśli chodzi o istnienie ewentualnych ograniczeń spowodowanych stanem zdrowia dla ich codziennego funkcjonowania. Po piętnaste, wśród badanych dominuje przekonanie, iż polskie prawo zapewnia równe traktowanie przedstawicieli obu płci w uwzględnionych w kwestionariuszu dziedzinach życia. Jeśli chodzi o równość szans życiowych obu płci, opinie większości badanych były w przypadku analizowanych kwestii (dostęp do wykształcenia, uzyskania prawa do opieki nad dzieckiem w przypadku rozwodu, do zarobków, do awansu) generalnie zgodne z rzeczywistością potwierdzaną wynikami kolejnych badań empirycznych. Obszar ignorancji zaczynał się od problemu nierównego zagrożenia utratą pracy i rozciągał na dostęp do władzy. Po szesnaste, analiza rozkładu cech osobowości w grupach płci biologicznej pozwala sformułować hipotezę o zaawansowaniu procesu kulturowej androgynizacji osobowości badanych kobiet. Wyniki pokazują też kulturową feminizację osobowościowych predyspozycji mężczyzn (widoczną zwłaszcza na skali ekstrawersji). W badanej zbiorowości wysoce otwartymi na nowe doświadczenia okazali się ludzie dojrzali (w wieku lata). To oni najczęściej w porównaniu z innymi grupami wieku uzyskiwali wysokie wyniki na skali otwartości. Jednocześnie najniższe wyniki na tej skali najczęściej mieli najmłodsi, tzn. osoby w wieku lata. O wysokiej otwartości świadczą takie cechy, jak kreatywność, twórcza wyobraźnia, niekonwencjonalność, zainteresowanie sztuką, niezależność sądów itp. 143

144 Po siedemnaste, rozkłady cech osobowości w grupach według poziomu wykształcenia wskazują, że im wyższe wykształcenie tym większa otwartość na nowe doświadczenia. Również na skali ugodowości najczęściej wysoki wynik mają osoby z wyższym wykształceniem i średnim. Najbardziej neurotyczne są natomiast osoby mające średnie wykształcenie; w ich przypadku istnieje potrzeba zawodowo ukierunkowanego dokształcenia na tym samym poziomie albo podwyższenia poziomu wykształcenia. Po osiemnaste, należy podkreślić relatywnie słabą pozycję Łodzi jako ośrodka,który pomimo pełnionej funkcji stolicy regionu, nie należy do wiodących w województwie pod względem indywidualnych zasobów zarówno kapitału ludzkiego jak i społecznego. 144

145 Bibliografia: Becker G.S.,1974, A Theory of Social Interactions, Journal of Political Economy Vol.82, ss Bierwiaczonka K., Nawrocki T., Szczepański M. S., (red) 2008, Kapitały ludzkie i społeczne a konkurencyjność regionów, Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Bourdieu P.,1986, The forms of capital (w;) Richardson J.G Handbook of Theory and Research for the Sociology of Education, Westport, Conn; Greenwood Press, ss Florida R.,2010, Narodziny klasy kreatywnej, Warszawa: Narodowe Centrum Kultury Halpren D.,2005, Social Capital, Cambridge: poliy Haynes A.,2004,Social capital and regional growth, (w;)peillon M,Corcoran M.P.(reds.)Place and Non Place, Dublin: Institute of Public Administration Helliwell J, Putnam R.,1995, Economic Growth and Social Capital in Italy, Eastern Economic Journal Vol.21 ss Jaeschke A,(red.),2010, Kapitał ludzki w województwie łódzkim w latach , Łódź; Urząd Statystyczny w Łodzi Kanak S.,2002, Social capital, growth, and poverty; a survey of cross country evidence (w;) Grootaert Ch, van Bastelaer T,(reds.) The role of Social Capital in Development. An Empirical Assessment, Cambridge; Cambridge University Press Klasyfikacja zawodów i specjalności na potrzeby rynku pracy, Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej, Warszawa 2010 Lin N.,2001, Social Capital. A Theory of Social Structure and Action, Cambridge,Cambridge University Press Mikulec A.,2008, Potencjał społeczno-ekonomiczny powiatów w województwie łódzkim w latach , Łódź ; Urząd Statystyczny w Łodzi Nussbaum M.,1992, Human Functioning and social justice. In defense of Aristotelian essentialism, Political Theory,Vol.20 ss Putnam R.,2008, Samotna gra w kręgle. Upadek i odrodzenie wspólnot lokalnych w Stanach Zjednoczonych, Warszawa: Wydawnictwa Akademickie i Profesjonalne Raiser M.,2008, Social Capital and Economic Performance in Transition Economies(w;) Castiglione D, van Deth J.W,Wolleb G,(reds.) The Handbook of Social Capital, Oxford; Oxford University Press Robeyns I.,2005,The Capability Approach: a theoretical survey, Journal of Human Development,vol.6 ss Sen A.,1993, Capability and well being (w;) Nussbaum M, Sen A(reds.) The Quality of Life, Oxford ;Clarendon Press Sen A.,1998, Mortality as Indicator of Economic Success and Failure, The Economic Journal, Vol.108 ss Schulz T.W.,1982, Investment in Entrepreneurial Ability, Scandinavian Journal of Economy Vol.82ss

146 Starosta P., Frykowski M, 2008, typy kapitału społecznego i wzory partycypacji obywatelskiej w wiejskich gminach centralnej Polski (w:) Bierwiaczonka K., Nawrocki T., Szczepański M. S., (red) 2008, Kapitały ludzkie i społeczne a konkurencyjność regionów, Katowice, Wydawnictwo Uniwersytetu Śląskiego. Sztaudynger J.J., 2007, Kapitał społeczny a wzrost ekonomiczny, Warszawa; PWN Woolcock M.,1998, Social Capital and Economic Development ; Toward a Theoretical Synthesis and Policy Framework, Theory and Society, Vol.27 ss

147 ANEKS Narzędzie badawcze 147

148 Projekt Kapitał ludzki i społeczny jako czynniki rozwoju regionu łódzkiego współfinansowany ze środków Unii Europejskiej w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego Uniwersytet Łódzki Katedra Socjologii Wsi i Miasta Łódź ul. Rewolucji 1905 r. 41/43 Tel. /42/ Koordynator Modułu badawczego: prof. dr hab. Paweł Starosta Asystent ds. badań: mgr Emilia Garncarek Kapitał ludzki i społeczny jako czynniki rozwoju regionu łódzkiego Ankieter Wywiad nr Data przeprowadzenia wywiadu Łódź 2010 Uniwersytet Łódzki prowadzi badania socjologiczne nad kapitałem ludzkim i społecznym w regionie łódzkim. Badania te polegają na rozmowach z losowo dobraną liczbą mieszkańców woj. łódzkiego. Jesteście Państwo reprezentantami mieszkańców swoich miejscowości. Badanie jest poufne. Uzyskane od Państwa informacje będą wykorzystywane w postaci zbiorczych zestawień statystycznych, wyłącznie w celach naukowych. 148