IDEAŁ WŁADCY RZYMSKIEGO W II-III W.N.E.

Transkrypt

1 AKADEMIA BYDGOSKA IM. KAZIMIERZA WIELKIEGO WYDZIAŁ HUMANISTYCZNY INSTYTUT HISTORII SEWERYN PAUCH Nr albumu IDEAŁ WŁADCY RZYMSKIEGO W II-III W.N.E. Praca magisterska napisana w Katedrze Archeologii i Cywilizacji Starożytnych pod kierunkiem Prof. zw. dra hab. Leszka Mrozewicza Bydgoszcz 2003

2 WSTĘP Cel pracy Od czasów Tacyta formowała się w opinii senatorskiej teoria dobrych i złych cesarzy. Katalog powstał w zależności od sposobu traktowania przez cesarzy senatu. Wykaz ten zamknięto w okresie późnego Cesarstwa 1. W prosenatorskim dziele Scriptores Historiae Augustae zawarte jest takie stwierdzenie: Po cóż mówić, że chociaż tylu mieliśmy Cezarów, tak niewielu z nich było dobrymi cesarzami. Publiczny wykaz zawiera przecież imiona władców, którzy kolejno nosili purpurę cesarską, od Augusta do Dioklecjana i Maksymina. Najlepsi wśród nich, to sam August, Flawiusz Wespazjan, Flawiusz Tytus, Kokcejusz Nerwa, boski Trajan, boski Hadrian, Pius i Marek Antoninowie, Sewer Afrykańczyk, Aleksander, syn Mammei, boski Klaudiusz i boski Aurelian. Waleriana bowiem, chociaż był najlepszym cesarzem, nieszczęście odsunęło od wszystkich. Zobacz proszę, jak niewielu jest dobrych cesarzy 2. Nieco dalej odnajdujemy wzmiankę na temat złych cesarzy: wszyscy obawiali się Domicjanów [ ] i Neronów 3. Już w starożytności kanon cesarzy, których uznawano za dobrych i złych był jednoznacznie określony. Był on wytworem środowiska senatorskiego, tworzącego wyraźną opozycję antycesarską. W swoich zachowaniach senatorowie kierowali się ideologią republikańską, zgodnie z którą cesarz powinien być jako princeps senatus wykonawcą woli senatu. Dlatego kryterium określające dobrego i złego cesarza było dosyć jednoznaczne: 1 T. Kotula, Septymiusz Sewer. Cesarz z Lepcis Magna, Wrocław 1987, s SHA, Auelian 42 3 Tamże, Karus 1 2

3 dobrym był ten władca, który okazywał szacunek wobec senatu i przynajmniej stwarzał pozory harmonijnej z nim współpracy. Ten panujący zaś, który jednoznacznie dawał do zrozumienia, że senat jest rudymentem przeszłości, a władza spoczywa wyłącznie w jego rękach, oraz tępił wszelkie przejawy opozycji, to oczywiście zły cesarz. Jest sprawą powszechnie znaną, iż obrazy te, wykreowane przez historiografię senatorską, nie zawsze były zgodne z odczuciami mieszkańców Cesarstwa Rzymskiego i z faktycznymi dokonaniami potępianych, bądź chwalonych cesarzy. Celem niniejszej pracy jest rekonstrukacja obrazu władcy idealnego, jaki funkcjonował w odniesieniu do cesarzy II i III wieku. Nie ma najmniejszej wątpliwości, że wzorem dla historyków starożytnych byli dwaj cesarze wczesnego pryncypatu August i Trajan. Również i w moich rozważaniach portrety tych władców stanowić będą punkt odniesienia w trakcie katalogowania cech władcy pozytywnego. Z założenia praca obejmuje okres od wstąpienia na tron Hadriana do objęcia władzy przez Dioklecjana. Czasy panowania tego ostatniego nie wchodzą już w zakres moich badań. Nie uwzględniam również uzurpatorów, czyli tych, którzy byli zazwyczaj wynoszeni do władzy przez wojsko, ale nie uzyskali zatwierdzenia jej przez senat. Ze względu na to, iż historiografowie starożytni tworząc wizerunek władcy idealnego posługiwali się przykładem Augusta i Trajana, również ich panowanie, w zakresie niezbędnym dla realizacji podjętego tematu, stanowi przedmiot niniejszej pracy. 3

4 Źródła Stan zachowania źródeł, które są niezbędne do poznania ideału władcy w II i III w.n.e. przedstawia się następująco: Podstawowym dziełem historiograficznym jest Scriptores Historiae Augustae (w skrócie: SHA), powstałe prawdopodobnie pod koniec IV w. Jest to zbiór biografii cesarzy od Hadriana do Numeriana (czyli od 117 do 284 r.n.e. obejmuje więc idealnie ramy chronologiczne pracy), przypisywanych sześciu autorom. Przeważa obecnie jednak pogląd, że istniał tylko jeden autor dzieła. Zbiór ten nie zachował się w całości. Zaginęła jego część środkowa, obejmująca biografie cesarzy panujących w latach : Filipa Araba, Decjusza, Treboniana Gallusa i Emiliana oraz początek biografii Walerianów. Istnieje też hipoteza, że zaginął również początek zbioru z biografiami Nerwy i Trajana wraz z przedmową do całego dzieła 4. To opracowanie, w powszechnym mniemaniu słabej wartości, ze względu na celowe zafałszowania, pozostaje pomimo tego cennym kompendium wiedzy o tamtych czasach. Jako źródła biografowie SHA cytują autorów greckich i łacińskich. Są to: Mariusz Maksymus 5, Herodian 6, Deksippus 7. Cytują również autobiografie Hadriana i Septymiusza Sewera. Jako kolejnych autorów wymieniają: Juniusza Kordusa 8, Acholiusza 9, Swetoniusza Optatiana 10, Onesimusa 11 i 4 H. Szelest, Echa poezji rzymskiej w zbiorze biografii cesarzy Scriptores Historiae Augustae, Meander LVI, 1 2, 2001, s. 5 Żył w III wieku; autor życiorysów cesarzy od Nerwy do Heliogabala; SHA, Hadrian 2, 12, 20, 25 6 Tamże, Aleksanser Sewer 52, 57 7 Tamże, Gordianowie 2, 9, 19, 23 8 Tamże, Karus, Karynus i Numerian 5, 7, 11 9 Tamże, Aleksander Sewer 14, 48, Tamże, Tacyt Tamże, Firmus, Saturnin 13, 14 4

5 wielu innych 12. Mówią o księgach z kości słoniowej 13 anonimowych, jak historycy 14. oraz o źródłach Z wymienionych źródeł zachowało się tylko dzieło Herodiana, fragmenty Mariusza Maksymusa i Deksippusa. W odniesieniu do pozostałych nie mamy nawet pewności, że istnieli naprawdę. W nauce nie brakuje opinii, że większość wymienionych w SHA autorów zmyślono. W drugiej kolejności ważnym źródłem jest Historia Cesarstwa Rzymskiego pióra wspominanego już Herodiana (ok. 180 ok. 250). Dzieło to, zachowane w całości (składa się z 8 ksiąg), obejmuje okres od 180 do 238 r. Źródła antyczne nie przekazały żadnych wiadomości o życiu autora. Nie cytuje on nigdzie swoich źródeł, jest nastawiony prosenatorsko. W charakterystyce poszczególnych władców, zwłaszcza tych, którzy w ujemny sposób zapisali się w historii Rzymu, jak Kommodus, Karakalla i Heliogabal widać tendencyjność. Herodian bowiem z jednej strony podkreśla ich dodatnie cechy, z drugiej pomija milczeniem fakty źle o nich świadczące. Herodian chciał przedstawić następców Marka Aureliusza w lepszym świetle, niż to uczynili inni historycy. W dziele tym jest dużo retoryki, podobnie jak w SHA. Są też pewne zafałszowania, gdyż mowy są wytworem Herodiana 15. Warto zauważyć, iż wyraźnym ideałem władcy jest dla Herodiana Marek Aureliusz z nim porównuje wszystkich następnych panujących. Kolejne wiadomości przynosi Historia rzymska Kasjusza Diona (ok ) opisana w 80 księgach. Obejmuje ona okres od początków 12 Meoniusza Astianaksa (Trzydziestu pretendentów 12), Fabiusza Marcellina (Probus 2), Georgiusza Marcjalisa (Aleksander Sewer 37), Kallikratesa z Tyru (Aurelian 4), Korneliusza Kapitolinusa (Trzydziestu pretendentów 15), Stacjusza Walensa (Aleksander Sewer 48), Aureliusza Werusa (Tamże 48), Septymiusza (Tamże) i innych. 13 Tamże, Tacyt 8 14 Tamże, Trzydziestu pretendentów H. Szelest, Kilka uwag o Historii Herodiana, Eos LXVI, 2, 1952/1953, s

6 Rzymu do panowania Sewera Aleksandra. Dzieło to nie zachowało się w całości, brak jest jeśli chodzi o potrzeby niniejszej pracy - opisu panowania Antonina Piusa i początku Marka Aureliusza. Autor reprezentuje senatorski punkt widzenia. Jego relacja, nawet uszkodzona, przedstawia wielką wartość ze względu na osobiste doświadczenie autora. Urodził się i piastował pierwsze godności państwowe w czasach panowania Marka Aureliusza i Kommodusa. Wyższe urzędy państwowe stały się jego udziałem w okresie panowania Sewerów. W roku 229 był konsulem wraz z Aleksandrem Sewerem. Należał więc do najściślejszego grona rzymskiej elity państwowej.wartość dzieła jest znaczna. W rekonstruowaniu ideału władcy szczególną rolę odgrywa słynna mowa, którą Dion włożył w usta bliskiego współpracownika cesarza Augusta Mecenasa. Odzwierciedla ona jego osobisty pogląd na istotę władzy cesarskiej, stanowi zarazem transmisję opinii, jakie w początkach III wieku były powszechne w kręgu światłych senatorów. Niezwykle ważnym źródłem są Res gestae divi Augusti, znane jako Monumentum Ancyranum, autorstwa Augusta. Jest to wykaz czynów cesarza, sporządzony w 13 r. n. e. Jego analiza dostarcza nam zarazem wizerunku panującego, który legł u podstaw wyobrażeń o władcy idealnym. Zauważyć można wyraźną koincydencję między mową Mecenasa a tekstem Augusta. Dodatkowych informacji o życiu i działaniach Oktawiana Augusta dostarcza nam dzieło Swetoniusza (ok. 69 ok. 122) Żywoty Cezarów. Powstało ono za panowania Hadriana, ok. 120 r. Zawierają biografie 12 cesarzy, od Juliusza Cezara do Domicjana. Księga II poświęcona jest Augustowi ( Boski August ). Swetoniusz miał dostęp do zbiorów archiwum 6

7 cesarskiego. Wykorzystał więc materiał zawarty w dziennikach urzędowych, edyktach pretorskich, protokołach senatu i korespondencji cesarzy. Żywoty, mimo tego, że zawierają nieraz pozornie nieistotne ciekawostki z życia cesarzy i pomijają pewne fakty, są cennym źródłem historycznym. Wynika to z tego, że jako jedyne dzieło przedstawiają w sposób ciągły dzieje pierwszych pryncepsów. W przypadku Trajana, drugiego wzorca w obrazie ideału władcy, dysponujemy tak znakomitym źródłem, jak Panegiryk pióra Pliniusza Młodszego (ok. 62 ok. 113). Jest to zachowana w całości mowa dziękczynna na cześć Trajana, wygłoszona w senacie w 100 r. Trajan jest w niej gloryfikowany, Pliniusz czyni z niego wzór godny naśladowania. Dzieło to jest utworem pochwalnym, a jednocześnie jest stereotypową mową dziękczynną, jaką miał zwyczaj wygłaszać nowo mianowany konsul po objęciu urzędowania (Pliniusz został nim w 100 lub 101 r.). Mowa ta jest w pewnym sensie programowa, bo określa ideał władcy. Zapewne jeszcze przed opublikowaniem została ona poszerzona i przekształcona w wielki panegiryk. Tak więc przedstawia wielką wartość w zakresie omawianego zagadnienia. Inny typ źródeł niż powyższe reprezentują Rozmyślania (w 12 księgach) autorstwa samego Marka Aureliusza ( ). Pod koniec życia cesarz spisał swoje myśli i refleksje, lecz nie miał zamiaru ich publikować. Ten specyficzny artefakt umożliwił spojrzenie na niektóre aspekty panowania Marka Aureliusza z perspektywy jego własnej osoby Cesarz sięgał nieraz wtecz, wspominając niektórych wcześniejszych pryncepsów Charakteryzuje na przykład Antoninusa Piusa, zob. Marek Aureliusz, Rozmyślania I 16 7

8 Są to główne źródła. Dysponujemy jeszcze pewną liczbą przekazów mniej ważnych z punktu widzenia realizowanego tematu, którymi są z reguły dzieła historyczne powstałe (z wyjątkiem Florusa i Eliusza Arystydesa) w okresie późnoantycznym, w większości mające charakter epitom, a więc krótkich streszczeń prac wcześniejszych. Chodzi tu głównie o takich pisarzy jak Florus, Euzebiusz z Cezarei, Zosimos, Paweł Diakon (Eutropiusz). Zarys dziejów rzymskich Florusa powstał prawdopodobnie za czasów Hadriana. Dzieło to odzwierciedla środowisko konserwatyzmu tradycyjnego. Przedstawia zwięźle najważniejsze zdarzenia historii rzymskiej od założenia Rzymu (753r.p.n.e.) do czasów Augusta. Ok. 160 r. Została wygłoszona przez Eliusza Arystydesa (129 ok. 169) mowa przedstawiająca, między innymi, ustosunkowanie się Greków do Rzymu, a zwłaszcza do pokoju (Pax Augusta). W Pochwale Rzymu odnajdujemy pogląd autora na rzeczy godne uwagi w państwie rzymskim. Pozwala to nam wyróżnić działania, które cesarze podejmowali, a które były potem godne (przynajmniej według Arystydesa) pochwały. Wnosi to również nieco informacji przydatnych dla realizowanego tematu. Euzebiusz z Cezarei palestyńskiej (ok. 265 ok. 340) napisał Historię Kościelną. Autor był chrześcijaninem, ok. 313 r. został wybrany biskupem Cezarei. Jego dzieło w ostatnim wydaniu (ok. 325) rorosło się do 10 ksiąg. Zawiera bogaty zbiór faktów historycznych, dokumentów i ekscerptów z licznych pism wczesnochrześcijańskich. W niektórych partiach swej pracy autor wymienia cesarzy rzymskich. Pisze o nich głównie z punktu widzenia chrześcijanina, patrząc na ich zasługi lub prześladowania względem wyznawców tej religii. Grek Zosimos (2 poł. V w.), autor Historii nowej (w 6 księgach) przedstawił w swym dziele czasy, od panowania Augusta do zdobycia 8

9 Rzymu przez Alaryka (410). Poczynając od objęcia władzy przez Dioklecjana, w dalszej partii relacja staje się bardziej szczegółowa. Pomimo tego, że dzieło to jest epitomą, nie należy go lekceważyć. Paweł Diakon (kronikarz Karola Wielkiego) autor Historii rzymskiej oparł się na Zarysie historii od założenia miasta (w 10 księgach) Eutropiusza (autora z IV wieku). Przepisał je niemal dosłownie; dokonał uzupełnień i w ten sposób otrzymał ciąg dziejów od mitycznego Janusa do Walensa ( ). Eutropiusz ograniczył się do faktów, które uznał za najważniejsze. Wnosi też pewne przydatne informacje. Ammianus Marcellinus (ok. 320 ok. 395) jest autorem Dziejów (początkowo 31 ksiąg) obejmujących historię rzymską od 96 r., tj. od wstąpienia na tron Nerwy, aż do bitwy z Gotami pod Adrianopolem w 378 r. Zaginęło 13 pierwszych ksiąg, obejmujących historię 256 lat (96 352). Zachowane księgi (XIV XXXI) obejmują 26 lat ( ). Źródło to przydatne jest z tego względu, że w niektórych zachowanych partiach jest mowa o cesarzach z II i III w. Poza tym autor hołdował ideałom, które były charakterystyczne dla wcześniejszych czasów i sławił dawnych władców, co pozwala wnioskować, jakie ideały żywe były w IV wieku. Pomocne w badaniach okazać się mogą również numizmaty. W warunkach antycznych moneta była jednym z najbardziej liczących się środków przekazu propagandowego. Tak więc na emisjach monetarnych pojawiają się treści (tekst i przedstawienia ikonograficzne) nawiązujące do budowy obiektów użyteczności publicznej, wznoszonych z inicjatywy cesarza, oraz do różnych działań charytatywnych władcy, jak np. rozdawnictwo zboża i pieniędzy. W ten sposób kształtowano wizerunek władcy w oczach obywateli. 9

10 Literatura Literatura podstawowa, w zakresie zapoznania się z omawianą epoką, to przede wszystkim książka M. Cary i H. Scullarda, Dzieje Rzymu. Od czasów najdawniejszych do Konstantyna, Warszawa Przydatny w zakresie omawianego tematu jest tom II. Istotne są dwie pozycje autorstwa M. Jaczynowskiej, Historia starożytnego Rzymu oraz Dzieje Imperium Romanum, różne wydania. Do dzisiaj aktualne pozostało dzieło E. Gibbona, Zmierzch Cesarstwa Rzymskiego. Przekładu polskiego dokonał S. Kryński, wydanie z roku Ściśle dotyczy epoki, w którą wpisuje się realizowane zagadnienie, tom I. Jeszcze inną ważną pracą ogólną jest tom III Wielkiej Historii Powszechnej autorstwa L. Piotrowicza traktujący o historii starożytnej. Wydanie pochodzi z 1934 r., ale podobnie jak dzieło Gibbona jest nadal aktualne. Bardziej szczegółowe zagadnienia omawiają książki: G. Alfoldy, Historia społeczna starożytnego Rzymu oraz J. Ostrowskiego, Starożytny Rzym. Polityka i sztuka. Obie te publikacje traktują o tytułowych zagadnieniach również w czasie II i IIIw. Zapoznanie się ze strukturą społeczną i związkami polityki z szeroko pojętą sztuką pozwoli z szerszej perspektywy spojrzeć na badane zagadnienia. Poszczególni cesarze, którymi przyjdzie się zająć w niniejszej pracy nie zawsze posiadają swoją biografię. W przypadku Augusta jednak, którego to cesarza obraliśmy za punkt wyjścia, mamy do czynienia z wieloma zbadanymi aspaktami jego rządów. Najważniejsza pozycja to książka P. Zankera, August i potęga obrazów. 10

11 Zwięźle o panowaniu Augusta traktuje L. Piotrowicz w odczycie na temat cesarza Augusta, wygłoszonym w 1937r. Z kolejnych cesarzy, którzy są przedmiotem badań, swoje biografie w języku polskim posiada niewielu. A. Birley napisał książkę Hadrian cesarz niestrudzony, której polskie tłumaczenie ukazało się w 2002 r (przeł. R. Wiśniewski). Pewną pomocą może posłużyć dzieło M. Yourcenar, traktujące o Hadrianie, jednak jest to raczej pozycja popularna. Na temat Marka Aureliusza istnieją w języku polskim dwie pozycje: P. Grimal, Marek Aureliusz (przekład A. Łukaszewicz) oraz Ch. Parain (J. Rogoziński) pod tym samym tytułem. Z Sewerów swoją biografię autorstwa T. Kotuli ma Septymiusz Sewer (Septymiusz Sewerus. Cesarz z Lepcis Magna). Ten sam autor napisał książkę traktującą o Klaudiuszu II Gockim (Cesarz Klaudiusz II i Bellum Gothicum lat ). Swoją biografię posiada także cesarz Probus (W. Kaczanowicz, Cesarz Probus n. e.). Poza powyższymi pozycjami istnieje szereg bardziej szczegółowych traktujących o pomniejszych zagadnieniach, albo konkretnych aspektach (np. o kryzysie III wieku). W przeważającej mierze są to artykuły. 11

12 ROZDZIAŁ I FELICIOR AUGUSTO, MELIOR TRAIANO: AUGUST I TRAJAN WZOREM WŁADCY IDEALNEGO Pierwszym cesarzem rzymskim był Oktawian August. Stał się on dla kolejnych cesarzy niedoścignionym wzorem do naśladowania. Po zamordowaniu Cezara (15 III 44 r. p.n.e.) przez trzynaście lat trwała walka o władzę. Od roku 31 p.n.e. (tj. od bitwy pod Akcjum 2 IX i pokonaniu Antoniusza) rządził aż do 14 r.n.e. samodzielnie. Z czasem bitwę tę zaczęto stylizować na epokowe, zapowiadające nową władzę, wielkie wydarzenie. W dniu 13 I 27 r. p.n.e. Oktawian oddał państwo całkowicie pod władzę senatu i ludu. Sam informuje o tym: Za mego szóstego i siódmego konsulatu, kiedy stłumiłem wojny domowe, osiągnąłem za zgodą wszystkich całkowitą władzę, przekazałem państwo spod mojej władzy pod decyzje senatu i narodu rzymskiego. Dalej czytamy, że za to przyznano mu imię Augustus i drzwi domu przyozdobiono wawrzynem, a w kurii julijskiej umieszczono złotą tarczę za jego: męstwo, łagodność, sprawiedliwość i bogobojność 17. Przedtem jeszcze senatorzy uprosili Oktawiana, by jednak przyjął na dziesięć lat namiestnictwo nad Hiszpanią, Galią i Syrią, i by nadal był konsulem. Oficjalnie była to kontynuacja Republiki, ale Oktawian miał inne plany co do przyszłości państwa. Wracając do przyznanych mu zaszczytów należy stwierdzić, że największym spośród nich było przyznanie honorowego imienia Augustus. Miało ono szerokie znaczenie i mogło oznaczać osobę dostojną, świętą. Imię 17 Res Gestae 34 12

13 to otaczało go aurą wyjątkowości. Podobno chciano mu też nadać imię Romulusa 18. Umieszczony na tarczy honoryfikującej napis sławił cnoty (virtutes) cesarza, które wykazał w swej działalności na rzecz państwa, i którymi będzie się kierował w przyszłości. Virtus miała ogólnie podkreślać polityczną aktywność Augusta. Posiadała też ona militarne znaczenie i w tym sensie obliczona była na sprawienie wrażenia, że cesarz jest doskonałym wodzem. To ostatnie było mu szczególnie potrzebne, gdyż nie posiadał talentów wojskowych 19, a kampanie zlecał wybitnym dowódcom (np. Agryppie). Odzwierciedleniem tej propagandy miał być stan faktyczny. Podbił Kantabrię 20, Akwitanię 21, Panonię 22, Dalmację z całą Ilirią 23, Recję 24, Windelików 25 i Salassów 26 (ludy alpejskie). Powstrzymał Daków, Germanów (Swebów i Sygambrów) 27. Oddajmy mu głos: Często prowadziłem wojny na całym świecie, poza granicami państwa, domowe, lądowe i morskie, a jako zwycięzca oszczędziłem wszystkich obywateli, którzy prosili o łaskę. Sąsiadów, których można było nie narażając się na niebezpieczeństwo przebaczyć, wolałem oszczędzić niż zniszczyć 28. August zawarł w tym fragmencie informacje o walkach przed 31 r.p.n.e.(wojny domowe), ale 18 Florus II, J. Korpanty, Napis na tarczy Augusta i ody rzymskie Horacego, Meander XXX, 2 3, 1975, s Walki w Hiszpani z Kantabrami i Asturami trwały od 26 do 14 r.p.n.e. Hiszpanię podzielono na trzy prowincje: Lusitanię, Tarraconensis i Baetica 21 Akwitanię (tj. południową Galię) podbił ostatecznie w latach p.n.e. Utworzył trzy prowincje: Lugdunensis, Aquitania i Belgica 22 Panonię podbito w 10 r.p.n.e. i utworzono prowincję 23 Dalmację podbito w 12 r.p.n.e., tworząc prowincje Illiricum. Dalmacje i Panonię określano do czasów Flawiuszy jako Illiricum 24 Recję, krainę środkowoalpejską, podbito w 15 r.p.n.e. 25 Vindelicia, północne podnóże Alp, podbita w 15 r.p.n.e. 26 Salassi podbici w 25 r.p.n.e. 27 Sygambrów podbito w 8 r.p.n.e. 28 Res Gestae 3 13

14 jednocześnie o okresie, kiedy to panował samodzielnie (wojny poza granicami kraju). Swoją virtus ukazuje jako coś wielkiego, bo prowadził wojny na całym świecie, a do tego były one zwycięskie. Z wszystkich wojen i zwycięstw największe znaczenie cesarz przypisywał Akcjum. Wtedy to m. in. odbył owacje i triumfy 29. Pierwszą owację Oktawian odbył po bitwie pod Filippi (42 r. p.n.e.), drugą po wojnie sycylijskiej (43 36r.p.n.e.) 30. Wszystkie trzy triumfy odbył August w dniach V 29 r. p.n.e. z okazji podboju Illiricum, zwycięstwa pod Akcjum i aneksji Egiptu. Dowiadujemy się również, ze wielu ludzi oszczędził, nie tylko obywateli, ale i sąsiadów. Wypływa tu kolejna cecha Augusta, a co za tym idzie władcy godnego naśladowania, mianowicie clementia (łagodność). Jest ona kolejną cnotą umieszczoną na złotej tarczy. W praktyce miała ona odzwierciedlenie w łagodności okazanej stronnikom Antoniusza po bitwie pod Akcjum, co miało spowodować, by zapomniano o zbrodniach triumwiratu 31. Trzecia na tarczy widnieje iustitia. Legalność swych działań cesarz chciał podkreślać przez iustitia - sprawiedliwość. Było to niezbędne o tyle, że plany Augusta wykraczały o wiele dalej niż mogła to sobie wyobrazić większość senatorów. Nie mogło już być mowy o powrocie do Republiki. Cesarz stopniowo zyskiwał coraz szersze pełnomocnictwa. Wszystko to działo się pod pozorami istnienia starego ustroju, a jednocześnie odbywało się legalnie i nie bez zgody senatu. Zestaw trzech wymienionych wyżej cnót uzupełniała pietas. Oznaczała ona bogobojność, zaś ogólnie - wykonywanie sumiennie wszystkich 29 Ovatio wódz wjeżdżał tylko na koniu i miał na głowie wieniec mitrowy (zob. J. Wikarjak, Ovatio, Balcanica Posnaniensia III 1984, s ). Triumf kurulny, zwany wielkim triumfem zwycięski wódz wjeżdżał na rydwanie, a na głowie miał wieniec laurowy 30 Swetoniusz, August Tamże, s

15 obowiązków. W tym konkretnym przypadku cesarz realizował ją poprzez stosunek do ojca. Chodziło o zemstę dokonaną na zabójcach Cezara 32, czy wykonanie testamentu ojca 33. August spełnił swe zobowiązania co do osoby ojca, ale potem skazał go na zapomnienie. Pietas to też, w przypadku Augusta, spełnianie obowiązków wobec bogów 34. Jednak cel zasadniczy to pokazanie siebie, głównie wyższym warstwom społeczeństwa, jako człowieka oddanego obowiązkom państwowym 35. Napis umieszczony na złotej tarczy odzwierciedlał więc te cechy, które miał posiadać cesarz. Prawdopodobne jest,że to on sam był autorem tekstu. W myśl wskazań, które daje Mecenas Augustowi, cesarz miał być wzorem do naśladowania 36. Jego męstwo miało posłużyć też przywróceniu męstwa ludu rzymskiego. Z odrodzeniem Republiki wiązał się ściśle program uzdrawiania społeczeństwa. Najistotniejsza była odnowa religijna. Wprowadzając ją, August spełnił jeden z postulatów wygłoszonych na złotej tarczy. Kreował swą osobę na wzór pobożności. Był członkiem czterech największych kolegiów kapłańskich i najwyższym kapłanem. Sam mówi o tym następująco: Ponieważ nie chciałem zostać najwyższym kapłanem w miejsce żyjącego, kiedy naród powierzał mi tę godność, ponieważ miał ją mój ojciec, odmówiłem. Przyjąłem ją po kilku latach 37. Co do swej osoby, to cesarz otoczył się pewną aurą boskości nie tylko przez podkreślenie pochodzenia od boskiego Juliusza, ale też przez 32 Res Gestae 2 33 Tamże Tamże 4 35 J. Korpanty, Z dziejów rzymskiej pietas, Meander XXX, 1975, s Kasjusz Dion Res Gestae 10; pontifex maximus został w 12 r.p.n.e. 15

16 wyrażenie zgody na uprawianie kultu swego geniusza. Nie dopuścił do bezpośredniego kultu własnej osoby, bo byłoby to sprzeczne z tradycją rzymską i republikańską 38. Mowa Mecenasa zawarta w dziele Kasjusza Diona zawiera następujący fragment charakteryzujący tę przezorność: Natomiast co do twojej osoby nie pozwól, aby ani kto inny, ani senat, czy to czynem, czy to słowem nadmiernie i wyjątkowo ciebie uhonorował. Albowiem zaszczyt przyznany przez ciebie przynosi innym sławę, ty sam natomiast nie uzyskałbyś więcej niż posiadasz, a ponadto mógłbyś narazić się na podejrzenie o nieuczciwość 39. August, władca kreujący się na wzór do naśladowania, chciał podwyższyć poziom moralny górnych warstw społeczeństwa rzymskiego i reaktywować stare kulty. Sam był w tym względzie przykładem dla innych. Czytamy w Monumentum Ancyranum: Na mocy nowych ustaw wprowadzonych za moją sprawą, przywróciłem wiele zanikających obyczajów przodków i sam też swoim postępowaniem w wielu wypadkach dawałem przykład 40. August rzeczywiście wznowił stare kulty i stowarzyszenia: najlepszym przykładem tego było kolegium fratres Arvales (kolegium Braci Polnych), którzy mieli odtąd modlić się nie tylko o urodzaj, ale i o pomyślność pryncepsa i jego rodziny 41. Tak można scharakteryzować najważniejsze i tradycyjne cnoty, których uosobieniem stał się August. Jednak do tego kanonu należałoby dodać jeszcze działania Oktawiana, które bez wątpienia stały się składnikiem wizerunku idealnego władcy. Były to przede wszystkim sfery: 38 L. Piotrowicz, Cesarz August. Odczyt wygłoszony na publicznym posiedzeniu Polskiej Akademii Umiejętności w dniu 15 czerwca 1937 roku, Kraków 1937, s Kasjusz Dion 52, Res Gestae 8 41 Poza tym wznowił np. urząd kapłana Jowisza, zob. Swetoniusz, August 31 16

17 budownictwa, rozdawnictwa, igrzyska i święta. Z tymi wszystkimi zagadnieniami ściśle wiązała się propaganda. Często więc podkreślano to co zrobił August dla państwa i obywateli. Wymownym tego potwierdzeniem jest Monumentum Ancyranum, autorstwa samego pryncepsa. Mecenas zalecał ozdobić Rzym zbytkiem i różnorodnymi uroczystościami - wszystko po to, by wywołać strach wśród sprzymierzeńców i wrogów 42. Swetoniusz napisał, że Rzym nie dość wystawnie zbudowany jak na siedzibę majestatu cesarstwa, narażony na wylewy rzeczne i pożary, upiększył tak dalece, że słusznie mógł się chełpić iż <zostawia marmurowy, a otrzymał ceglany> 43 August zakończył budowę świątyni Wenus Rodzicielki na Forum Juliusza. Wzniósł też świątynię Marsa Mściciela, którą ślubował po bitwie pod Filippi 44 oraz świątynię Apollona na Palatynie i Jowisza Grzmiącego na Kapitolu 45. Cesarz wspomniał o tym w swych Res Gestae 46. Poza Marsem August szczególnie lansował kult Apollona. Zwycięstwo pod Akcjum przypisał właśnie jemu 47. Z innych budowli publicznych odnowił Kapitol i Teatr Pompejusza 48. Wzniósł budowle w imieniu członków swej rodziny, jak np. Portyk Liwii i Oktawii, czy Teatr Marcellusa, poza tym kurię i portyk koło cyrku Flaminiusza 49. Własnym kosztem naprawił via Flaminia aż do Ariminum. 42 Kasjusz Dion 52, Swetoniusz, August Wybudował ją dopiero po czterdziestu latach, w 2 r.n.e. 45 Swetoniusz, August Res Gestae Odzwierciedlenie tego widoczne jest w poezji czasów Augusta. Wergiliusz w Eneidzie zestawił ze sobą Apollina i Augusta. Zabieg ten był formą dyskretnej apoteozy cesarza (zob. D. Pietrusiński, Paralela Apollina i Augusta w VIII księdze Eneidy jako rodzaj apoteozy princepsa, Meander XXXII, 7 8, 1977, s ) 48 Res Gestae Swetoniusz, August 29, por. Res Gestae 19 17

18 Budowle publiczne miały służyć oczywiście ludowi rzymskiemu. Cesarz hojność świadczył wszystkim stanom często i w różnych okolicznościach [ ] Często udzielał ludowi zapomóg pieniężnych różnej wysokości to po czterysta, to po trzysta, niekiedy po dwieście pięćdziesiąt sesterców na głowę [ ] W czasach drożyzny chleba często wydawał na głowę zboże po bardzo niskiej cenie albo zgoła darmo oraz podwoił wartość pieniężną talonów 50. Sam August podal, że wypłacił na mocy testamentu Cezara każdemu z plebejuszy trzysta sesterców. Wiele też razy wypłacił im po czterysta sesterców. Organizował rozdawnictwo zboża. Informuje także, że z uczt publicznych nie korzystało nigdy poniżej dwustu pięćdziesięciu tysięcy osób 51. Hojność pryncepsa była wielka, ale politykę Augusta wobec plebsu miejskiego cechowała pewna nieufność doń. Jednak cesarz sądził, że uda mu się rozładować polityczne dążenia proletariatu przez rozdawnictwo pieniędzy, zboża i organizowanie igrzysk 52. W urządzaniu igrzysk prześcignął wszystkich poprzedników zarówno pod względem ilości widowisk, jak bogactwa pomysłów oraz przepychu. Sam mówi, że <urządzał igrzyska w swoim imieniu czterokrotnie, a za innych urzędników[ ] dwadzieścia trzy razy>. 53 Urządzał igrzyska gladiatorów i walki z dzikimi zwierzętami w amfiteatrze oraz wyścigi rydwanów w cyrku. Zorganizował też bitwę morską koło Tybru, na sadzawce sztucznie wykopanej [ ] Swetoniusz, August Res Gestae M. Jaczynowska, Dzieje Imperium Romanum, Warszawa 1995, s Swetoniusz, August 43; August podaje, że w swoim imieniu urządzał igrzyska trzy razy i pięć razy w imieniu synów i wnuków Res Gestae Swetoniusz, August 43, por. Res Gestae 23 18

19 Jednym z najważniejszych wydarzeń w czasie pryncypatu Augusta, które było zarazem obietnicą nadejścia szczęśliwych czasów, były obchody ludi saeculares. Zorganizowano je na cześć rozpoczęcia nowego wieku, który wyznaczono na 17 r. p.n.e. (30 V 3 VI). August przyspieszył uroczystości, ponieważ na rok 17 p.n.e. zapowiedziano pojawienie się komety. Fakt ten powiązał z propagandą nadejścia nowej epoki. Ustanowił też nowy szereg saecula po sto dziesięć lat (wcześniej po sto). Jednak cele Augusta były inne niż starych ludi. W jego mniemaniu miały ewidentnie potwierdzać koniec krwawych walk wewnętrznych i początek szczęśliwych czasów 55. Pierwszy cesarz rzymski spełniał tu nie tylko postulat elity Rzymu, senatorów i ekwitów. Na pewno kres walk był tym, czego pragnęły szerokie masy społeczeństwa. Jednak zwycięstwo Augusta nie spowodowało zmian w strukturze społeczno-gospodarczej Rzymu. Państwo opierało się nadal na nielicznych najwyższych warstwach społeczeństwa 56. Wszystkie omawiane tu aspekty, jak odrodzenie moralne społeczeństwa, odrodzenie religijne, początek nowej ery i szczególna rola cesarza jako wybawiciela z okresu wojen, znalazły odbicie w ówczesnej literaturze. Okres augustowski jest uważany za złoty wiek poezji rzymskiej 57. Drugim z kolei cesarzem, który stał się niedoścignionym wzorem dla cesarzy II i III wieku, był Trajan. Już przez sobie współczesnych uważany był 55 Nowy wiek zaczęto obchodzić w 249 r.p.n.e. Kolejne uroczystości miały miejsce w 149 r.p.n.e., przypadające na 49 r.p.n.e. zaniechano, bo Cezar przekroczył Rubikon i rozpoczął wojnę z Pompejuszem; zob. A. Krawczuk, Cesarz August, Wrocław 1978, s. 213; zob. także T. Kotula, Rzymskie millenium, Meander XVI, 9 10, 1961, s F. Sokołowiecki, Vita magistra historiae, Meander I, 9, 1946,s Opiekunami artystów byli wtedy: Mecenas, Azyniusz Pollion i Waleriusz Messala. Do najwybitniejszych poetów propagujących ideologie Augusta należał Publiusz Wergiliusz Maro. W Eneidzie, pisanej w latach p.n.e., składa hołd Augustowi. Inni twórcy tej epoki to: Horacy (65 8 p.n.e.), Tibullus, Propercjusz, Owidiusz (43 p.n.e. 18 n.e.). W prozie wybija się Tytus Liwiusz; zob. M. Cytowska, H. Szelest, Literatura grecka i rzymska w zarysie, Warszawa 1981, s. 266,

20 za uosobienie ideału cesarza. W 89 r. Domicjan odkomenderował go nad Ren, gdzie wsławił się w walkach prowadzonych nad tą granicą, a także nad Dunajem. W 97 r. adoptował go cesarz Nerwa (96-98). Gdy zmarł w 98 r., cesarzem został Trajan. Jego czasy znamionują ofensywę na wielką skalę. Ten aspekt swych rządów szeroko propagował Trajan. Już na początku jego rządów (w 100 r.), Pliniusz Młodszy wygłosił mowę pochwalną na cześć cesarza. Wygłoszenie jej przed senatem rzymskim przez zdolnego mówcę mogło okazać się istotnym czynnikiem wspierającym prestiż władcy. Mowa ta z czasem stała się wzorem, zbiorem przykładów dla późniejszych cesarzy, jakimi oni powinni być. Sam wjazd Trajana do Rzymu w drugiej połowie 99 r. Pliniusz przedstawia jako dzień znany i oczekiwany przez ludzi. Wszyscy wylegli na ulice i cieszyli się z powrotu cesarza do stolicy 58. Pliniusz widział w Trajanie władcę, który posiadał odpowiednie predyspozycje, by być idealnym pryncepsem. Uczynił z niego wręcz ideał władcy. Ukazał jego wzorowe rządy, a jako tło przeciwstawił okrutne panowanie Domicjana. Ponieważ Pliniusz wygłosił swą mowę, jak zaznaczono wyżej, w 100r. (jesienią), jest więc zrozumiałe, że konkretne działania cesarza, wspomniane przez panegirystę, miały znamiona propagandowe. Cel to pozyskanie przychylnej opinii społecznej. Był to początek rządów tego cesarza i nie odniósł on jeszcze spektakularnych sukcesów. Jednak większość treści sformułowanych w Mowie miała uniwersalny charakter i dzięki temu Trajan nawet jeszcze w średniowieczu uchodził za wzór monarchy. 58 Pliniusz Młodszy, Panegiryk czyli Mowa dziękczynna na cześć Trajana wygłoszona w senacie w 100 r., 22 20

21 Trajan miał posiadać zespół wszystkich wsławionych cnót oraz dokonać wszystkich chwalebnych czynów 59. Jeśli wziąć pod uwagę, że Pliniusz mówi o tym dopiero dwa i pół roku po wstąpieniu przez Trajana na tron cesarski, widzimy, że cesarz niewiele miał czasu na to by dokonać owych czynów. Ale prynceps wsławił się nimi jeszcze zanim został imperatorem 60. Można sądzić, że chodzi tu o działania w wojnie przeciw Wologezesowi (lata 70-te), a najpewniej o wspomniane już walki nad Renem oraz Dunajem. Czasów przed uzyskaniem purpury cesarskiej dotyczy też ustęp o tym, że cesarz nie bał się wojen, ale też ich nie wszczynał 61. Pierwsze zbrojne działania za swego pryncypatu cesarz podjął dopiero na początku 101 r. przeciw Dakom. Należy pamietać, że wszystko o czym pisał Pliniusz w Mowie, dotyczy czasów przed 100 r. Sam autor Panegiryku nie mógł jeszcze wiedzieć, że I wojna dacka zostanie rozpoczęta właśnie przez Trajana. To jednak nie zmienia faktu, że nie lękanie się, czyli odwaga, oraz nie wszczynanie wojen, to w oczach Pliniusza cechy władcy idealnego. Aby uzyskać poparcie ludności cesarz poszerzył akcje dobroczynne na skalę nie spotykaną wcześniej 62. Były to m.in. alimenta i rozdawnictwa różnorakich dóbr 63. Prynceps oprócz zwykłego rozdawnictwa zboża pomiędzy ubogich Rzymian trzy razy rozdzielił congiarium 64. Za tym krokiem szły inne, np. zakaz ściągania podatków sięgających czasu przed objęciem władzy przez Trajana Tamże 4 60 Tamże Tamże Tamże Tamże 27, Fakt ten dotyczy już okresu panowania Trajana, tj. lat ; zob. N. A. Maszkin, Historia starożytnego Rzymu, Warszawa 1950, s Panegiryk 40 21

22 Niewątpliwie te wszystkie działania były realizowane pod kątem uzyskania poparcia szerokich mas ludności. Choć dochodzi do tego inny ważny aspekt, mianowicie, że należało utrzymać wiele dziesiątek tysięcy bezrobotnych obywateli miasta Rzymu. Ale tę najważniejszą grupę, która miała wspierać cesarza, a on żyć z nią w zgodzie, byli senatorowie. Trajan często zasięgał opinii senatu to samo bowiem co i senat, Cezar pochwala i potępia 66. Stosunki cesarza z senatem były dobre, a więc to również należy uznać za cechę idealnego cesarza. Ten z obywateli który odnosił się z szacunkiem do senatu, szanował też cesarza, bo każdy zaś kto z szacunkiem odnosić się będzie do osób cieszących się uznaniem senatu, przysłuży się jak najbardziej pryncepsowi 67. Trajan został przeciwstawiony, w Panegiryku Pliniusza, Domicjanowi. Ten ostatni z Flawiuszów gardził senatorami. Lecz za Trajana powraca powaga senatu i wolność słowa. Wszystko, co na razie zostało wyżej poruszone na temat osoby Trajana, jako uosobienia ideału władcy, nie dotyczy polityki podbojów i wojen za jego panowania. Działania te były novum, bo od Augusta nie prowadzono szeroko zakrojonych walk. Powraca do tego dopiero Trajan. Przede wszystkim przywrócił karność i dyscyplinę w armii. Zyskał poparcie żołnierzy dzięki temu, że razem z nimi ćwiczył i uczestniczył w boju jak zwykły żołnierz 68. Dzięki temu cieszył się w wojsku uznaniem, nie musiał kupować życzliwości żołnierzy za pieniądze. Do tego jeszcze dochodził fakt, że był znakomitym wodzem. Talenty dowódcze uwydatniły się podczas prowadzonych kampanii, a odniesione zwycięstwa stały się elementem 66 Tamże 62; zob. M. Cary, H. H. Scullard, Dzieje Rzymu. Od czasów najdawniejszych do Konstantyna, t. 2, Warszawa 1992, s. 205 (o senacie i stosunku Trajana do niego) 67 Panegiryk Tamże 13, 18 22

23 dobrej sławy Trajana. W latach i prowadził wojny z Dakami i pokonał ich. Trajan powrócił do Rzymu i odbył triumf oraz uzyskał przydomek Dacicus (Zwycięzca Daków). W latach trwały walki z Partami. Cesarz przyjął przydomek Parthicus, ale do końca wojny było daleko. Wybuchły powstania na okupowanych terenach. Śmiało można jednak powiedzieć, że podjęte przez Trajana działania wojenne, pomimo niepokojów pod koniec jego panowania, świadczyły o wielkiej virtus, której nie można mu odmówić. W kwestiach tyczących dobra publicznego cesarz nie szczędził pieniędzy 69. Wybudował np. via Traiana, Portum Traiani, termy Trajana, Forum Traiani. Jednak Pliniusz nie mógł mieć tych budowli na myśli, gdyż wtedy gdy pisał Panegiryk, one jeszcze nie istniały. Kampanie wojenne znalazły szerokie odbicie w sztuce. Miało to na celu wywarcie wrażenia na widzu, jakim to zwycięskim wodzem jest Trajan. Dla upamiętnienia zwycięstw w wojnach dackich postanowił wznieść nowe forum, wspomniane Forum Trajana, budowane w latach Tę samą wiktorię gloryfikowała kolumna Trajana, poświęcona w 113 r., zwieńczona posągiem cesarza, o całkowitej wysokości prawie czterdziestu metrów 70. Jeśli jakiś cesarz świadomie coś propagował, a tak było na pewno w przypadku Trajana, to wielce przydatnym nośnikiem lansowanych treści były monety. Ich oddziaływanie było bardzo szerokie, gdyż był to najbardziej liczący się ówcześnie środek propagandy. Ważne było to, iż cesarz miał prawo wybijać monety z kruszcu złotego i srebrnego, senat zaś z 69 Tamże zob. J. Ostrowski, Starożytny Rzym. Polityka i sztuka, Warszawa Kraków 1999, s

24 brązowego 71. Dwa pierwsze metale, mimo że raczej mniej dostępne szerszym kręgom społeczeństwa, uwydatniały rolę tego, co na nich przedstawiano. W przypadku mennictwa Trajana na awersie widoczny był wizerunek cesarza, głowa lub popiersie otoczone laurem, rzadziej promieniami słonecznymi z elementami stroju imperatora. Wokół awersu umieszczano napisy, np. Dacicus (od 103 r.), co wiązało się z rozgromieniem Daków; Optimus (od 114 r.); Parthicus (od 116 r.) nie do końca odzwierciedlający stan faktyczny w stosunkach panujących na Wschodzie. Bardzo istotny i nowatorski był epitet Optimus Princeps. Propaganda cesarska dowodziła, że Trajan jest najlepszym ze wszystkich rzymskich imperatorów. A prym wiódł Pliniusz: Czyż więc przyczyny, jakimi się kierował senat i lud rzymski, nadając ci przydomek <Najlepszego>, nie były uzasadnione? Odpowiedni to tytuł i dobru publicznemu służący, a przy tym nowy. Wiedz, że nikt przedtem nie zasłużył na to, bo też i nie należy wymyślać czegoś, na co nikt nie zasłużył dotąd [ ]. Ciebie usynowił najlepszy z pryncepsów (Nerwa S.P.) zaś senat nagrodził przydomkiem <Najlepszego>. 72 Trajan, jak dowodzi powyższy fragment, otrzymał ten tytuł od senatu i ludu, senat go nagradzał. Znów więc idealny cesarz, jakiego uosabiał Trajan, liczył się z wolą rady, a ta za to była mu wdzięczna, czego wyrazem stał się nadany tytuł. W propagandzie Trajana ważną rolę odgrywały główne cnoty obywatelskie: virtus, iustitia, pietas. Virtus oznaczała cnotę cesarską w 71 W. Kaczanowicz, Propaganda rzymskiej polityki podbojów na monetach epoki Trajana, Wiadomości Numizmatyczne XX 1976, 3, s Panegiryk 88; ustęp ten należy uznać za późniejszy wtręt, gdyż oficjalnie tytuł Najlepszego, choć proponowany w 100 r., otrzymał w 114 r. 24

25 ogóle. Pietas realizował cesarz poprzez troskę o stare kulty. Jednak sprawy wiary były Trajanowi naprawdę obojętne 73. Iustitia to osobista sprawiedliwość władcy, co widać w panegiryku: Ty doprawdy nie zasiadasz w trybunale ku pomnożeniu zasobów pieniężnych cesarskiej kasy, bo też nie ma dla ciebie, wyroku ferującego, nagrody cenniejszej niż sprawiedliwy werdykt 74. Cnota ta dotyczy też ściśle stosunku do rodziny, np. żony Plotyny i siostry Marcii 75. Ważną cnotą była też gravitas czyli stałość charakteru, poważny stosunek do życia. Pewna jej przejawy są widoczne w propagandzie Trajana: wytrzymałość, kiedy to razem z żołnierzami walczył; niechęć do wywyższenia, bo prynceps nie powinien zabiegać o sławę wieczną, która budzić może niechęć u wielu ludzi, lecz o sławę dobrą, to jest taką, która trwa potem nie w jakichś obrazach i posągach, ale w cnocie i zasługach 76. Poprzez takie cechy cesarz zbliżał się do bogów, bo swe cnoty od nich otrzymał. Trajan w propagandzie dużą rolę przypisywał Wiktorii, która była jego opiekunką jako niezwyciężonego. Istotną rolę spełniał też Zeus, który posłał cesarza, by ten sprawował władzę 77. Na podstawie tego krótkiego zarysu pryncypatu Augusta i Trajana oraz głównych wydarzeń, istotnych dla poznania kształtowania się toposu dobrego władcy, można pokusić się o próbę zrekonstruowania owego ideału. Obaj byli wysoko cenieni przez sobie współczesnych i w ogóle w starożytności, a jak wykażą późniejsze wydarzenia, stawali się często punktem odniesienia dla swych następców w II i III wieku. 73 M. Musielak, Trajan jako uosobienie ideału obywatela i władcy w świetle propagandy politycznej swoich czasów, Eos LXVII, 1979, 1, s Panegiryk 80, por. Tamże 56, Tamże 83, Wytrzymałość Tamże 13; niechęć do wywyższenie Tamże Musielak, s

26 Na pewno można mówić o podobieństwach w działaniach tych cesarzy, jak na przykład szeroko rozwinięta działalność budowlana. Jednak znaczne są także różnice. Sam fakt, że August umierając zalecał w swym testamencie, by nie rozszerzać granic Cesarstwa, odróżnia jego pryncypat od Trajana. Zaś bohater Panegiryku, powrócił do polityki ekspansywnej, co po jego śmierci zostało i tak zaniechane przez Hadriana 78. Trzeba pamiętać, że wpływ na ocenę obu cesarzy miały wydarzenia poprzedzające ich panowanie. W przypadku Augusta były to wojny domowe i walki z politycznymi oponentami pod koniec istnienia Republiki. W konsekwencji bój o jedynowładztwo rozegrał się między Antoniuszem a Oktawianem. Na tle tych wydarzeń, pokój, który zaprowadził twórca pryncypatu, stał się ziszczeniem tego, czego powszechnie oczekiwano. Cesarz był jego jedynym twórcą. I to było podnoszone w propagandzie cesarskiej, która przejawiała się między innymi w sztuce, czego wyrazem jest Ara Pacis 79. Propagowanie bitwy pod Akcjum było również istotnym elementem, który przedstawiono jako jeden z etapów dążenia do szczęśliwej epoki. Ludi saeculares, których obchody przyspieszono, miały być zapowiedzią tych właśnie czasów i końca epoki krwawych walk. Trajan w Panegiryku jest ukazany na tle despotycznych rządów Domicjana (81-96 r.), poprzednika Nerwy (adoptowanego ojca Trajana). Aby uwypuklić tyranię ostatniego z Flawiuszów, Trajana ukazano jako wręcz idealnego cesarza. Domicjan miał być tak niepopularny, że jego śmierć ludność przyjęła obojętnie, senatorowie się ucieszyli. Zmartwieni mieli być 78 Z. Haszczyc, Wyprawa przeciw Partom w latach i zwrot w polityce zagranicznej Cesarstwa Rzymskiego po objęciu władzy przez Hadriana, Meander XXX, 4, 1975, s Opis tego zabytku zob., Ostrowski, s

27 tylko żołnierze 80. Jednak fakt ten spowodował ożywienie nadziei na spokojne czasy. Krótkie rządy Nerwy były tego początkiem. Pełny wyraz tym szczęśliwym czasom dały rządy Trajana. W ogóle cesarzy z dynastii Antoninów, pomijając Lucjusza Werusa ( ) i Kommodusa ( ), tradycja zaczęła określać mianem pięciu dobrych cesarzy. Swetoniusz w zakończeniu swego dzieła napisał, iż Domicjan miał sen, w którym przyśnił mu się złoty garb, co miało być zapowiedzią szczęśliwego stanu Cesarstwa. I to autor skwitował twierdzeniem, że sen się sprawdził dzięki rzetelności i umiarkowaniu następnych pryncepsów 81. Nie ma wątpliwości, że chodzi o Nerwę, ale szczególnie o Trajana. Tak więc te czasy, które poprzedziły pryncypat obu cesarzy, istotnie rzutowały na ich wizerunek. Oni sami propagowali wiele swych poczynań, co przyczyniało się jeszcze bardziej do polepszenia ich wizerunku. Tu trzeba podkreślić działalność budowlaną. August wzniósł w celach publicznych teatr Marcellusa, czy via Flaminia, oraz wiele świątyń. Za Trajana powstało Forum i termy jego imienia. Zabytki z jego epoki propagują zwycięstwa odniesione nad Dakami. Wszystko to było zapewne obliczone na wykazanie mieszkającym w Rzymie i w prowincjach, jak wspaniały był ich cesarz. Ze źródeł dowiadujemy się też, że cechy osobiste tych dwóch cesarzy przysparzały im wielkiego splendoru. Trajan był więc odważny, August skromny, obaj byli sprawiedliwi. Złota tarcza (clipeus virtutis) ku czci Augusta sławi jego męstwo, łagodność, sprawiedliwość i bogobojność. W jeszcze bardziej usłużny ton, pomimo tego, że jego mowa ma być wolna od pozorów czołobitności 82, 80 Swetoniusz, Domicjan Tamże Panegiryk 1 27

28 uderza Pliniusz, stwierdzając, że Trajan posiadał wszystkie chwalebne cechy 83. Poczynania Augusta i Trajana miały charakter intencjonalny, na co wskazują wymownie zabytki. Nie ma właściwie wśród nich żadnych przypadkowych dzieł czy treści lansowanych bez konkretnego celu, przeszczepianych automatycznie z okresu wcześniejszego. Warto w tym momencie zasygnalizować, że stanie się to regułą w czasie kryzysu III wieku Cesarstwa Rzymskiego, ale będą od tego wyjątki. Najbardziej znamienne są przydomki, które im nadano. Oktawiana nazwał senat (w 27 r. p.n.e.) Augustem (wywyższonym przez bóstwo), zaś Trajana (w 114 r. n.e.) Optimus Princeps (Najlepszy Prynceps). Żaden z późniejszych cesarzy nie otrzymał tych przydomków 84. Można wyłuskać wiele cech składających się na wizerunek idealnego władcy, jaki uosabiali obaj cesarze. W pierwszej kolejności będą to tradycyjne cnoty: virtus, iustitia, pietas, clementia. Ich przejawy były widoczne w konkretnych działaniach. Wyróżnić należy tutaj szczególnie wszystko to, co miało służyć społeczności rzymskiej (gdyż to w jej świadomości miał powstać taki, a nie inny obraz dobrego cesarza). Dla niej urządzali obaj cesarze rozdawnictwa, igrzyska, organizowali święta. Często też budownictwo służyło celom publicznym i gloryfikowało władców. Powyższe cnoty oraz przejawy działalnosci Augusta i Trajana są trzonem tego, co składało się na obraz idealnego princepsa. Za ucieleśnienie takiego uważano ich już za życia. 83 Tamże 4 84 Jednak przyjęło się tytułować panującego cesarza augustem 28

29 Bardzo znamienne są słowa, które senat składał każdemu nowemu cesarzowi po Trajanie w momencie objęcia przez niego władzy: Felicior Augusto, melior Traiano ( Obyś był szczęśliwszy od Augusta i lepszy od Trajana ). Słowa te bardzo wymownie świadczą o tym, których z cesarzy ceniono najbardziej. Są one w zasadzie nie do zrealizowania, bo czy można być lepszym od uświęconego (August) i najlepszego cesarza (Optimus Princeps). ROZDZIAŁ II DYNASTIA ANTONINÓW 1. Hadrian ( ) Listę cesarzy objętych moimi badaniami otwiera Hadrian. Podstawowym źródłem informującym o jego rządach jest SHA. Od razu należy zaznaczyć, że Hadrian jest w nim ukazany jako jeden z lepszych pryncepsów. W SHA cesarze są podzieleni na dwie grupy, dobrych i złych. Pozytywne przedstawienie Hadriana, ale też i innych cesarzy, wynika z faktu, że u schyłku IV w. (kiedy prawdopodobnie powstało SHA) anonimowy pogański autor chciał podnieść prestiż senatu. Z drugiej strony nasiliła się antypogańska polityka władców, a znaczenie senatu było nikłe. Rozważania na temat ideału władcy rzymskiego w II i III w. n. e. wypadnie więc rozpocząć od przedstawienia stosunku cesarza do senatu. W dalszym ciągu za kryterium posłużą wyszczególnione we wstępie prastare cnoty rzymskie: clementia, iustitia, pietas, virtus oraz działalność budowlana, urządzane igrzyska i rozdawnictwa. 29

30 Stosunki Hadriana z senatem układały się raczej dobrze. Cesarz obdarzył senatorów wieloma przywilejami. Oficjalnie potępił tych cesarzy, którzy w przeszłości nie okazywali szacunku senatowi 85. Złożył również przysięgę, że nigdy nie ukarze wyrokiem śmierci żadnego senatora 86. Jednak na linii cesarz senat występowały też pewne zgrzyty. Na początku swojego panowania Hadrian skazał na śmierć czterech byłych współpracowników Trajana 87. Prawdopodobnie brali oni udział w organizowanym na życie cesarza spisku. Oficjalnie zostali skazani z wyroku senatu, ale to właśnie m. in. senatorowie mogli być niezadowoleni z tego, co się wydarzyło. Mimo że później cesarz starał się współżyć dobrze z senatem, nie zyskał jego sympatii. Ważnym tego powodem było to, że prynceps wywyższył ekwitów 88. Jako pierwszy powierzył im urząd sekretarza kancelarii cywilnej i urząd rozpatrujący petycje kierowane do cesarza 89. Ogólnie więc odnosił się do kurii z szacunkiem i pozostawił jej pozory równorzędności, starając się nie naruszać jednocześnie jej praw i czci. Z drugiej strony przyczynił się do zmniejszenia jej znaczenia. Takie postępowanie spowodowało, że po śmierci senat miał wątpliwości, czy nazwać go boskim. Pomogła dopiero interwencja Antoninusa Piusa 90. Hadrian różnił się w swoim postępowaniu od Trajana. Wydaje się, że raczej bliżej było mu do Augusta, gdyż ten również pomniejszył znaczenie kurii. Widać więc, że w tym aspekcie swych rządów odbiegał od opisanego ideału cesarza, który ściśle współpracuje z senatem. 85 SHA, Hadrian 8 86 Tamże 7 87 Tamże 7 88 M. Jaczynowka, Historia Starożytnego Rzymu, Warszawa 1974, s SHA, Hadrian Tamże 27 30

31 Cnoty, które są kolejnym wyznacznikiem, cesarz realizował w różnoraki sposób, zależnie od tego, co to była za cecha. Podobno już na początku panowania okazywał wielką skłonność do łagodności (clementia) 91. Ważnym jej przejawem było darowanie dłużnikom w Rzymie i Italii pieniędzy należnych fiskusowi cesarskiemu 92. Potwierdzają to monety i relief 93. Wiele poczynań cesarza przeczy temu, co powiedziano wyżej. Wskazują one raczej na okrucieństwo, którego nijak nie można łączyć z dobrym władcą. SHA zawiera fragment, gdzie cesarz jest przedstawiony jako człowiek posiadający jednocześnie dwie przeciwne cechy. W tym katalogu znajduje się także para: okrucieństwo łagodność. Może wydawać się dziwne, że Hadriana cechowały zupełnie odmienne od siebie przymioty, ale biograf skwitował to trafnie, pisząc, że cesarz był zmienny 94. Nawet epitomatorzy, którzy skupiali się na pisaniu tego, co najistotniejsze, podkreślali jako jedną z przodujących cech Hadriana to, że nie cieszył się opinią człowieka wielce łagodnego 95. Bardzo konkretny przykład potwierdzający słowa cytowanych biografów znajduje się w Historii Kościelnej Euzebiusza z Cezarei (któremu nie należy raczej zarzucać fałszowania faktów). Podaje on, że namiestnik cesarski (tj. Hadriana) podczas powstania Żydów tysiące mężów, dzieci i niewiast w pień wyciął 96. Wydarzenie to nie było postrzegane przez Rzymian jako coś niemoralnego. Tak też widzieć musiał to panujący. To tzw. powstanie Szymona Bar Kochby cesarz potraktował jak mało znaczący 91 Tamże 5 92 Tamże 7 93 A. Birley, Hadrian cesarz niestrudzony, Warszawa 2002, s SHA, Hadrian Paweł Diakon, Historia rzymska VIII 7 96 Euzebiusz z Cezarei, Historia kościelna IV 6,