I. GENEZA WPROWADZENIA SYSTEMU NADZORU NAD HURTOWYM OBROTEM PRODUKTAMI

Transkrypt

1 SYSTEM NADZORU NAD HURTOWYM OBROTEM PRODUKTAMI ENERGETYCZNYMI ( REMIT ) W ŚWIETLE AKTUALNYCH PRZEPISÓW PRAWNYCH (NA PRZYKŁADZIE ENERGII ELEKTRYCZNEJ LUB GAZU) 1 ANNA JANOSZ I. GENEZA WPROWADZENIA SYSTEMU NADZORU NAD HURTOWYM OBROTEM PRODUKTAMI ENERGETYCZNYMI ( REMIT ) Rozważania dotyczące funkcjonowania systemu nadzoru nad hurtowym obrotem produktami energetycznymi rozpocząć należy od przedstawienia motywów jego wdrożenia. Niewątpliwie wprowadzenie systemu nadzoru podyktowane było negatywnymi doświadczeniami kryzysu finansowego, który uwidocznił, że przedsiębiorstwa nie są najlepszymi strażnikami dla samych siebie, a obowiązujące narzędzia nadzorcze wymagają weryfikacji. Zdarzenia jakie miały miejsce na rynku usług finansowych stanowiły przestrogę i punkt wyjścia do wprowadzenia stabilnych ram regulacyjnych niezbędnych dla zapewniania skutecznego nadzoru nad wewnątrzwspólnotowym rynkiem energii elektrycznej. W Sprawozdaniu dotyczącym postępów w tworzeniu unijnego wewnętrznego rynku gazu ziemnego i energii elektrycznej z 2008r. możemy znaleźć stwierdzenie, iż:,,nadzór regulacyjny nad rynkami hurtowymi i detalicznymi praktycznie nie istnieje w żadnym państwie członkowskim. Sankcje przewidziane w ustawodawstwie krajowym w przypadku niezgodności z prawodawstwem europejskim są często niewystarczające lub nieskuteczne. 2 Komisja Europejska wielokrotnie wskazywała na konieczność wdrożenia mechanizmów umożliwiających skuteczne monitorowanie obrotu produktami energetycznymi na rynku hurtowym, aby uniknąć nadużyć oraz prewencyjnie zapobiec załamaniu, jakie miało miejsce na rynku finansowym. 3 Konsekwencją postępującej harmonizacji oraz ściślejszego powiązania rynków na poziomie Unii Europejskiej jest fakt, iż manipulacje na hurtowym rynku energii elektrycznej w jednym państwie członkowskim mogą skutkować reperkusjami o charakterze transgranicznym. Prawodawca unijny dostrzegając ten problem postanowił wprowadzić na 1 Przedmiotem rozważań niniejszej pracy jest w głównej mierze rynek energii elektrycznej, nie mniej znacząca część zagadnień jest aktualna również w odniesieniu do rynku gazu. 2 Sprawozdanie Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego, Postępy w tworzeniu wewnętrznego rynku gazu ziemnego i energii elektrycznej; SEK (2008) 460, dostęp: r. 3 Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego, Sprawozdanie z postępów w tworzeniu wewnętrznego rynku gazu i energii elektrycznej SEK (2010) 251, dostęp: r. 1

2 poziomie europejskim efektywny systemu nadzoru, tak aby rozbieżności w ustawodawstwie krajowym państw członkowskich nie prowadziły do rozmywania odpowiedzialności oraz zakłóceń w funkcjonowaniu wewnętrznego rynku energii. Decyzja o wprowadzeniu na poziomie unijnym jednolitych rozwiązań prawnych w zakresie nadzoru nad hurtowymi rynkami energii elektrycznej wychodziła naprzeciw oczekiwaniom ustanowienia jasnych, przejrzystych zasad dla zawierania transakcji, tak aby ceny energii elektrycznej kształtowały się w wyniku wzajemnego oddziaływania popytu i podaży, a odbiorcy mogli w sposób bezpośredni korzystać z obniżek cen na hurtowych rynkach energii. Rezultatem działań prowadzonych przez Komisję Europejską miało być stworzenie spójnych ram legislacyjnych dla zapewnienia większej transparentności i integralności hurtowych rynków energii mając na względzie dobro odbiorców końcowych. II. RAMY PRAWNE SYSTEMU NADZORU NAD HURTOWYM OBROTEM PRODUKTAMI ENERGETYCZNYMI ( REMIT ) 1. REGULACJE PRAWNE UNII EUROPEJSKIEJ W literaturze przedmiotu podkreśla się, że handel prowadzony na hurtowym rynku energii elektrycznej coraz bardziej zbliża się do handlu instrumentami finansowymi. 4 Temu,,upodobnieniu towarzyszy wprowadzanie regulacji prawnych wzorowanych na przepisach dotyczących rynku finansowego. Nadzór regulacyjny nad hurtowym obrotem produktami energetycznymi jest tego najlepszym przykładem. W dniu 28 grudnia 2011r. wraz z wejściem w życie Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1227/2011 w sprawie integralności i przejrzystości na hurtowym rynku energii 5 nastąpiło urzeczywistnienie założeń Komisji Europejskiej dotyczących wprowadzenia nad hurtowym obrotem energią elektryczną systemu nadzoru spójnego z przepisami mającymi zastosowanie do rynków finansowych. Jakkolwiek konstrukcja organizacyjno-prawna systemu nadzoru,,remit jest złożona, dla uproszczenia można przyjąć, że opiera się na trzech głównych filarach, które stanowią: 1) Zakazy i obowiązki nałożone na uczestników hurtowego rynku energii w tym m.in.: zakaz wykorzystywania informacji wewnętrznej, obowiązek podawania 4 E. Wojtkowa Łodej, D. Michalski, P. Hawranek, Zmiany uwarunkowań funkcjonowania przedsiębiorstw na rynku energii elektrycznej w Unii Europejskiej, Warszawa 2014, s Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1227/2011 w sprawie integralności i przejrzystości na hurtowym rynku energii, (Dz. Urz. UE.L Nr 326), str. 1 dalej: REMIT lub Rozporządzenie REMIT. 2

3 informacji wewnętrznej do publicznej wiadomości, 6 zakaz manipulacji na rynku, obowiązek raportowania transakcji zawieranych na hurtowych rynkach energii oraz danych podstawowych, 2) Transgraniczne monitorowanie rynku w celu wykrywania oraz zapobiegania transakcjom zawieranym w oparciu o informacje wewnętrzne oraz manipulacje, dzięki wymianie informacji pomiędzy Agencją ds. Współpracy Organów Regulacji Energetyki 7 a organami krajowymi, 3) Skuteczne, odstraszające i proporcjonalne sankcje przyjęte przez państwa członkowskie w ustawodawstwie krajowym, stosowane w przypadku naruszenia Rozporządzenia REMIT. Dokonując analizy modelu funkcjonowania nadzoru,,remit w dalszej kolejności należy przedstawić krótką charakterystykę każdego z ogniw systemu. Z uwagi na obszerność zagadnienia, rozważania zostaną ograniczone do najbardziej istotnych kwestii z punktu widzenia przedmiotu niniejszego opracowania. Rys. 1. Uproszczony schemat organizacyjny systemu nadzoru nad hurtowym obrotem produktami energetycznymi,,remit rynku 8 Fundament systemu nadzoru,,remit stanowi obowiązek rejestracji uczestników przed zawarciem pierwszej transakcji, która podlega obowiązkowi raportowania 6 Por. art. 3 i 4 Rozporządzenia REMIT. Rozporządzenie REMIT określa również sposób powiadamiania ACER o opóźnieniach w publikacji informacji wewnętrznych. 7 Powołana została na mocy Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 713/2009 z dnia 13 lipca 2009r. m.in. w celu wspierania współpracy pomiędzy krajowymi organami regulacyjnymi oraz między organami regulacyjnymi na poziomie regionalnym i wspólnotowym, a także stwarzanie ram dla tejże współpracy. Dalej jako: ACER lub Agencja. 8 Zgodnie z art. 2 ust. 7 Rozporządzenia REMIT,,Uczestnik rynku oznacza każdą osobę, w tym operatorów systemów przesyłowych, która przeprowadza transakcje, obejmujące składanie zleceń, na co najmniej jednym hurtowym rynku energii (art. 2 ust. 7 Rozporządzenia REMIT). 3

4 zgodnie z art. 8 Rozporządzenia REMIT. Rejestrację prowadzi w każdym państwie członkowskim krajowy organ regulacyjny. Informacje rejestracyjne dotyczące uczestników rynku znajdują się w internetowej bazie danych - Centralnym Europejskim Rejestrze Uczestników Rynku (CEREMP) utworzonej przez ACER. W wyniku rejestracji każdy uczestnik rynku otrzymuje niepowtarzalny kod umożliwiający jego identyfikację tzw. kod ACER, który jest wykorzystywany w toku realizacji obowiązków sprawozdawczych. 9 Zakres przedmiotowy nadzoru,,remit obejmuje obrót produktami energetycznymi sprzedawanymi na rynku hurtowym, który oznacza następujące umowy i instrumenty pochodne bez względu na miejsce i sposób prowadzonego nimi obrotu: a) kontrakty na dostawę (ang. supply) energii elektrycznej lub gazu ziemnego w przypadku gdy dostawa ma miejsce w Unii; b) instrumenty pochodne dotyczące energii elektrycznej lub gazu ziemnego wytwarzanych, sprzedawanych lub dostarczanych w Unii; c) kontrakty dotyczące przesyłu (ang. transportation) energii elektrycznej lub gazu ziemnego w Unii; d) instrumenty pochodne dotyczące przesyłu (ang. transportation) energii elektrycznej lub gazu ziemnego w Unii. 10 Dodatkowo kontrakty dotyczące dostawy i dystrybucji energii elektrycznej lub gazu ziemnego do klientów końcowych o zdolności konsumpcji co najmniej 600 GWh rocznie są traktowane jako produkty energetyczne sprzedawane w obrocie hurtowym. Intencją ustawodawcy unijnego było objęcie nadzorem tych zachowań uczestników, które mogą mieć realny wpływ na sytuację rynkową. Monitoring działalności handlowej dokonywany jest w celu wykrycia transakcji zawieranych w oparciu o informacje wewnętrzne 11 oraz manipulacje na rynku i w celu zapobiegania tym transakcjom. 12 Tytułem przykładu wskazać można, iż zakaz wykorzystywania informacji wewnętrznej zostanie naruszony w sytuacji, gdy członek zarządu lub rady nadzorczej po powzięciu informacji wewnętrznej np. w zakresie nieplanowanego wyłączenia bloku, a przed podaniem do publicznej wiadomości zlecił na jej podstawie zawarcie transakcji. Z ww. zakazem skorelowane jest zobowiązanie do ujawniania informacji wewnętrznych w sposób 9 Wyszukiwarka uczestników rynku posiadających tzw. kod ACER dostępna jest pod linkiem 10 Zob. art. 2 ust. 4 Rozporządzenia REMIT. 11 Definicja,,informacji wewnętrznej została określona w art. 2 ust. 1 Rozporządzenia REMIT. Rozporządzenie REMIT określa również sposób powiadamiania ACER o opóźnieniach publikacji informacji wewnętrznych. 12 Definicja,,manipulacji na rynku została określona w art. 2 ust. 2 Rozporządzenia REMIT. 4

5 skuteczny i w odpowiednim czasie za pośrednictwem elektronicznej platformy lub strony internetowej uczestnika rynku. 13 Wykrywanie transakcji zawieranych w oparciu o informację wewnętrzną czy w wyniku manipulacji ma ułatwić określony w art. 8 Rozporządzenia REMIT obowiązek raportowania danych na temat transakcji zawieranych na hurtowych rynkach, w tym składanych zleceń, stanowiący trzon systemu nadzoru,,remit. Szczegółowy wykaz kontraktów objętych obowiązkiem sprawozdawczym, w tym także termin, forma oraz zasady ich przekazywania określone zostały w Rozporządzeniu wykonawczym Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1348/2014r. z dnia 17 grudnia 2014r. w sprawie przekazywania danych wdrażające art. 8 ust. 2 i 6 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1227/2011 w sprawie integralności i przejrzystości hurtowego rynku energii. 14 Raportowanie kontraktów bezpośrednio do ACER może być realizowane wyłącznie przez podmiot posiadający status Registered Reporting Mechanism (RRM) 15. W praktyce oznacza to, iż uczestnik rynku w celu właściwej realizacji nałożonych na niego obowiązków sprawozdawczych w pierwszej kolejności powinien ustalić czy zawierana transakcja podlega obowiązkowi raportowania, to znaczy czy stanowi ona kontrakt, o którym mowa w art. 3 Rozporządzenia Wykonawczego. Dokonując analizy należy mieć na uwadze fakt, iż pewne kontrakty (o ile nie zostały zawarte na zorganizowanej platformie obrotu) są objęte obowiązkiem sprawozdawczym wyłącznie na żądanie ACER. 16 W dalszej kolejności należy przesądzić czy zawarty kontrakt jest kontraktem standardowym czy niestandardowym. Odpowiedź na to pytanie niejednokrotnie może budzić wątpliwości, ponieważ zgodnie z definicją zawartą w art. 2 Rozporządzenia wykonawczego kontrakt standardowy to,,kontrakt dotyczący produktu energetycznego sprzedawanego w obrocie hurtowym, dopuszczonego do obrotu na zorganizowanej platformie obrotu, niezależnie od tego, czy transakcja faktycznie ma miejsce na tej zorganizowanej platformie obrotu, czy też nie. 13 Uczestnicy rynku powinni dochować szczególnej staranności, aby format elektroniczny informacji wewnętrznej publikowanej na ich stronie internetowej odpowiadał wytycznym ACER. Zgodnie z zapowiedziami od dnia 7 kwietnia 2016r. ACER rozpocznie systematyczne zbieranie informacji wewnętrznych za pośrednictwem kanałów internetowych na podstawie przedstawionych przez nią standardów i formatów elektronicznych. 14 Por. art. 3-7 Rozporządzenia wykonawczego Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1348/2014r. z dnia 17 grudnia 2014r. w sprawie przekazywania danych wdrażające art. 8 ust. 2 i 6 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1227/2011 w sprawie integralności i przejrzystości hurtowego rynku energii, dalej jako: Rozporządzenie wykonawcze. 15 Status RRM może uzyskać każdy podmiot, który spełnia wymagania techniczne i organizacyjne, które określił ACER w RRM Requirements z dnia 12 sierpnia 2015r. Na dzień r. status RRM w Polsce posiada: Towarowa Giełda Energia S.A., Polskie Sieci Elektroenergetyczne S.A., GAZ SYSTEM S.A. 16 Zob. szerzej art. 4 Rozporządzenia wykonawczego. 5

6 Pewnym ułatwieniem w klasyfikacji jest wykaz kontraktów standardowych prowadzony i aktualizowany przez ACER. W świetle powyższej definicji nie ulega wątpliwości, że kontrakt standardowy może zostać zawarty również na rynku OTC (ang. over-the-counter). Nie mniej brak jednoznacznego stanowiska Agencji czy odmienny od giełdowego sposób rozliczenie kontraktu to cecha umożliwiająca uznanie go za niestandardowy. Kategoryzacja kontraktu ma z kolei istotne znacznie dla zachowania terminu zgłaszania transakcji. W przypadku kontraktów standardowych jest to następny dzień roboczy po zawarciu kontraktu, natomiast dla kontraktów niestandardowych termin ten jest dłuższy i wynosi miesiąc po jego zawarciu. Na marginesie należy zaznaczyć, iż obowiązek sprawozdawczy w odniesieniu do transakcji dokonywanych na giełdach i innych rynkach zorganizowanych wszedł w życie z dniem 7 października 2015r. Natomiast część obowiązków wynikających z Rozporządzenia REMIT w tym np. zakaz manipulacji na rynku czy obowiązek publikacji informacji wewnętrznej, obowiązywały od początku wejścia w życie Rozporządzenia REMIT tj. od dnia 28 stycznia 2011r. Z pewnością kwestia raportowania transakcji nabiera obecnie szczególnego znaczenia, bowiem z dniem 7 kwietnia 2016r. wszedł w życie ostatni z obowiązków tworzących ogniwo w systemie nadzoru nad hurtowym obrotem produktami energetycznymi tj. obowiązek przekazywania do ACER danych dotyczących kontraktów, których przedmiotem są produkty energetyczne sprzedawane w obrocie hurtowym związane z dostawą i przesyłem energii elektrycznej lub gazu ziemnego w Unii zawartych poza rynkiem zorganizowanym. Należy w tym miejscu sprostować powszechny błąd pojawiający się w różnych opracowaniach z zakresu Rozporządzenia REMIT, iż kontrakty standardowe podlegają obowiązkowi raportowania z dniem 7 października 2015r. Od wskazanej daty powstał obowiązek informowania ACER o kontraktach standardowych dotyczących dostawy energii elektrycznej lub gazu ziemnego zawartych na zorganizowanej platformie obrotu (np. na TGE S.A.). Natomiast obowiązek sprawozdawczy w zakresie kontraktów dotyczących dostawy energii elektrycznej lub gazu ziemnego zawartych poza rynkiem zorganizowanym rozpoczął się z dniem 7 kwietnia 2016r. Wobec powyższego należy jednoznacznie przesądzić, iż kontrakty standardowe zawarte na rynku OTC powinny być raportowane od dnia 7 kwietnia 2016r. 17 Mimo, że Rozporządzenie wykonawcze określa jednolite zasady przekazywania informacji o zawieranych kontraktach, wiele kwestii budzi wątpliwości uczestników rynku, 17 Por. art. 12 ust. 2 w zw. z art. 6 ust. 3 Rozporządzenia wykonawczego. 6

7 dlatego też w rozważaniach dotyczących unijnych regulacji prawnych nie sposób pominąć roli wydawanych przez ACER wytycznych, które wprawdzie nie są źródłem prawa powszechnie obowiązującego, ale umożliwiają spójną realizację postanowień Rozporządzenia REMIT przez krajowe organy regulacyjne a także uczestników rynku. 18 Komunikaty oraz wytyczne należą do grupy dokumentów publikowanych przez ACER, nie mających mocy prawnie wiążącej, nie mniej stanowiących źródło cennych wskazówek interpretacyjnych. Zaliczyć można do nich m.in.: Transaction Reporting User Manual (TRUM), Manual of Procedures (MoP) on data reporting czy Questions&Answers on REMIT - wielokrotnie aktualizowane w celu wyjaśniania pojawiających się wątpliwości. 2. KRAJOWE REGULACJE PRAWNE Warunkiem sine qua non prawidłowego funkcjonowania systemu nadzoru jest skuteczne egzekwowanie przestrzegania przepisów prawnych wyznaczających ramy działania uczestników rynku. Na szczeblu krajowym kwestie monitorowania rynku energii reguluje Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997 r. - Prawo energetyczne 19, znowelizowana w dniu 11 września 2015r. 20 w związku z koniecznością dostosowania regulacji krajowych do wymogów określonych w Rozporządzeniu REMIT. Jak wskazano w uzasadnieniu projektu ustawy, skutkiem prawnym wprowadzonych zmian jest: 1.,,rozszerzenie zadań i uprawnień Prezesa URE o: a) monitorowanie hurtowego rynku energii, b) współpracę z ACER, organami regulacyjnymi państw członkowskich Unii Europejskiej, UOKiK i KNF, w zakresie niezbędnym dla wykonywania obowiązków wynikających z Rozporządzenia REMIT, c) przekazywanie do ACER informacji o podejrzeniach manipulacji na rynku, d) prowadzenie rejestru uczestników hurtowego rynku energii, e) prowadzenie kontroli oraz postępowań wyjaśniających w sprawie manipulacji lub prób manipulacji oraz w sprawie niewłaściwego wykorzystywania informacji wewnętrznej na rynku energii, f) możliwość nakładania kar pieniężnych; 18 Wytyczne w sprawie stosowania Rozporządzenia REMIT, III Wydanie, 29 października 2013r. 19 Ustawa z dnia 10 kwietnia 1997r. Prawo energetyczne (tekst jedn. Dz.U. z 2012r. poz. 392 ze zm.) dalej jako: Prawo energetyczne. 20 Ustawa o zmianie Ustawy Prawo energetyczne oraz niektórych innych ustaw z dnia 11 września 2015r., (Dz.U. z 2015 r. poz. 1618). 7

8 2. określenie podstawy prawnej do współpracy organów krajowych (URE, UOKiK, KNF) ze sobą oraz z ACER w ramach wykonywania obowiązków nałożonych przez Rozporządzenie REMIT; 3. określenie sankcji za dokonywanie naruszeń obowiązków przewidzianych w przepisach Rozporządzenia REMIT sankcje administracyjne oraz sankcje karne. 21 III. ARCHITEKTURA SYSTEMU NADZORU,,REMIT Po przybliżeniu podstaw prawnych systemu nadzoru,,remit w dalszej kolejności zachodzi konieczność przestawienia aspektów technicznych jego funkcjonowania. Monitorowanie działalności handlowej uczestników rynku w zakresie obrotu produktami energetycznymi na hurtowych rynkach energii dokonywane jest za pomocą różnych narzędzi informatycznych. ACER w celu gromadzenia oraz wymiany danych, w tym także automatycznej kontroli korzysta z Systemu Informacji Agencji (ang. ACER REMIT Information System- ARIS), który działa się na czterech poziomach: 1. Poziom pierwszy wspiera gromadzenie informacji o zgłaszanych transakcjach i danych podstawowych, 2. Poziom drugi stanowi główną bazę danych o zaraportowanych transakcjach i danych podstawowych, zawiera także dane rejestracyjne uczestników rynku, 3. Poziom trzeci umożliwia monitorowanie rynku poprzez analizowanie danych zgromadzonych na poziomie pierwszym oraz drugim, w celu wykrycia nadużyć na rynku w formie manipulacji czy prowadzenia obrotu produktami energetycznymi z wykorzystaniem informacji wewnętrznej, 4. Poziom czwarty pozwala realizować ACER obowiązek przewidziany w art. 10 Rozporządzenia REMIT dotyczący udostępniania danych w prawem przewidzianych przypadkach. 22 System informatyczny ACER w oparciu o oprogramowanie NASDAQ OMX SMARTS umożliwia skuteczny monitoring bieżących i historycznych transakcji oraz składanych zleceń. Jego głównym zadaniem jest analizowanie przebiegu notowań w celu wykrywania nieuczciwych praktyk giełdowych, w szczególności manipulacji cenami energii elektrycznej. System poprzez wbudowane alerty pozwala identyfikować nietypowe transakcje, których paramenty handlowe odstają od standardowych. 21 Uzasadnienie Projektu ustawy o zmianie ustawy Prawo energetyczne oraz niektórych innych ustaw, s Transaction Reporting User Manual (TRUM), 30 września 2015r., s , dostęp: r. 8

9 Dodatkowym źródłem informacji o potencjalnych nadużyciach jest również prowadzona przez ACER - Notification Platform umożliwiająca zgłaszanie podejrzeń naruszenia postanowień Rozporządzenia REMIT za pośrednictwem elektronicznego formularza. 23 IV. ROLA ACER W FUNKCJONOWANIU SYSTEMU NADZORU NAD HURTOWYM OBROTEM PRODUKTAMI ENERGETYCZNYMI,,REMIT Agencja ds. Współpracy Organów Regulacji Energetyki jest centralnym organem na poziomie Unii Europejskiej czuwającym nad realizacją obowiązków w zakresie zwiększenia integralności oraz przejrzystości hurtowego rynku energii elektrycznej. Podstawa normatywna działań podejmowanych przez Agencję określona została w art. 7 ust. 1 Rozporządzenia REMIT, który określa jej kompetencje w zakresie monitorowania działalności handlowej, której przedmiotem są produkty energetyczne sprzedawane w obrocie hurtowym, w celu wykrywania manipulacji na rynku oraz transakcji zawieranych w oparciu o informację wewnętrzną. Pozyskane przez ACER w toku monitorowania rynku dane mają służyć do stosowania względem jego uczestników różnych form oddziaływania, zmierzających do wymuszania zachowań zgodnych z postanowieniami Rozporządzenia REMIT. Osiągnięcie pożądanego stanu jest możliwe dzięki wyposażaniu Agencji w środki prawne umożliwiające weryfikację poprawności działań podejmowanych przez uczestników rynku. Przykładowe kompetencje ACER związane z sprawowaniem nadzoru nad hurtowym rynkiem energii: 1. Uprawnienie do gromadzenia informacji na potrzeby oceny i monitorowania hurtowych rynków energii, 2. Prowadzenie Centralnego Europejskiego Rejestru Uczestników Rynku (CEREMP), 3. Uprawnienie do wydawania Komisji zaleceń dotyczących danych na temat transakcji w tym składanych zleceń, 4. Uprawnienie do publikacji niewiążących wytycznych dotyczących stosowania definicji zawartych w art. 2 Rozporządzenia REMIT, 5. W przypadku podejrzenia naruszeń postanowień Rozporządzenia REMIT uprawnienie do: żądania od krajowego organu regulacyjnego informacji dotyczących podejrzanego naruszenia, 23 Elektroniczny formularz umożliwiający powiadamianie o naruszeniach Rozporządzenia REMIT dostępny jest pod linkiem dostęp r. 9

10 żądania od krajowego organu regulacyjnego wszczęcia dochodzenia oraz podjęcia stosownych działań celem jego usunięcia, ustanowienia i koordynowania międzynarodowej grupy dochodzeniowej, w przypadku uznania, iż naruszenie ma charakter transgraniczny. Przykładowe obowiązki ACER związane z sprawowaniem nadzoru nad hurtowym rynkiem energii: 1. Zapewnienie stosowania Rozporządzenia REMIT w sposób skoordynowany i spójny w całej Unii Europejskiej, 2. Zapewnienie niezawodności operacyjnej poufności, integralności oraz ochrony informacji wewnętrznych przekazywanych do publicznej wiadomości, 3. Określenie źródeł ryzyk operacyjnych oraz opracowanie odpowiednich systemów, mechanizmów, procedur i kontroli, 4. Zapewnienie dostępu krajowym organom regulacyjnym do mechanizmów umożliwiających udostępnianie informacji. Realizacja przez ACER prawem przewidzianych obowiązków oraz korzystanie z przyznanych uprawnień umożliwia koordynowanie na szczeblu unijnym monitorowania hurtowego rynku energii w ścisłej współpracy z krajowymi organami regulacyjnymi. Nie ulega wątpliwości, że sprawny system nadzoru uzależniony jest od efektywnej współpracy ACER z organami poszczególnych państw członkowskich. Ciężar wykrycia podejrzanych zachowań uczestników rynku po wstępnej weryfikacji przez ACER spoczywa na krajowych regulatorach, których obowiązkiem jest niezwłoczne podjęcie działań w celu wyjaśnienie zgłoszeń o przekazanych nieprawidłowościach. Rys. 2 Etapy procesu monitorowania hurtowego obrotu produktami energetycznymi Źródło: opracowanie własne na podstawie Transaction Reporting User Manual (TRUM), 30 września 2015r., s. 12, dostęp: r. 10

11 V. KOMPETENCJE PREZESA URE W ZAKRESIE KONTROLI JAKO INSTRUMENTU UMOŻLIWIAJĄCEGO WYKRYWANIE NADUŻYĆ NA HURTOWYM RYNKU ENERGII Dla nadzoru nad hurtowym obrotem produktami energetycznymi,,remit, rozumianego jako stałe i bieżące monitorowanie działalności handlowej uczestników rynku, istotne znaczenie ma rozszerzenie uprawnień kontrolnych Prezesa URE umożliwiających mu wszczynanie postępowań wyjaśniających oraz kontroli w sprawach manipulacji lub próby manipulacji na rynku oraz niezgodnego z prawem wykorzystywania informacji wewnętrznej. W odróżnieniu od nadzoru,,remit, który stanowi pewien proces, kontrola ma charakter doraźny oraz może być przeprowadzana ad hoc celem wyjaśnienia potencjalnych nieprawidłowości. Na podstawie art. 23p Prawa energetycznego Prezes URE jest uprawniony do zarządzenia przeprowadzenia postępowania wyjaśniającego w celu ustalenia, czy istnieją podstawy do złożenia zawiadomienia o podejrzeniu popełnienia przestępstwa w zakresie manipulacji lub prób manipulacji na hurtowym rynku energii, lub niezgodnego z prawem wykorzystania informacji wewnętrznej. Postępowanie wyjaśniające toczy się w sprawie i nie może trwać dłużej niż 6 miesięcy. 25 W przypadku uznania wątpliwości za uzasadnione zachodzi podstawa do wszczęcia postępowania kontrolnego przeciwko określonemu uczestnikowi rynku. Przepisy prawne regulujące kontrolę REMIT wzorowane są na modelu kontroli antymonopolowej przeprowadzanej przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów m.in. w zakresie upoważnienia do przeprowadzenia kontroli, obowiązku współdziałania z kontrolerem, pomocy w sprawnym przeprowadzeniu kontroli, instytucji przeszukania pomieszczeń lub rzeczy, zabezpieczenia dowodów, postanowieniu o zajęciu przedmiotów oraz spisania protokołu i zastrzeżeń pokontrolnych. 26 Zakres uprawnień kontrolnych przyznanych upoważnionemu pracownikowi Urzędy Regulacji Energetyki został określony w art. 23d Prawa energetycznego. Zgodnie z jego treścią pracownik kontrolujący ma prawo: wstępu na grunt oraz do budynków, lokali lub innych pomieszczeń oraz środków transportu podmiotu kontrolowanego, żądania udostępnienia akt, ksiąg, wszelkiego rodzaju dokumentów i nośników informacji związanych z przedmiotem kontroli oraz ich odpisów i wyciągów, a także sporządzania z nich notatek i kopii, 25 Por. art. 23p Ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. - Prawo energetyczne, Dz.U. Nr 89, poz. 625., z późn. zm. 26 Por. Art. 23b 23 p Ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. - Prawo energetyczne, Dz.U. Nr 89, poz. 625., z późn. zm. 11

12 żądania od osób, o których mowa w art. 23e ust. 1 Prawa energetycznego, ustnych wyjaśnień dotyczących przedmiotu kontroli, żądania informacji od osób, które biorą lub brały udział w sposób pośredni lub bezpośredni w zawieraniu kontrolowanych transakcji, przeprowadzania kontroli w siedzibie podmiotu kontrolowanego. Krajowy organ regulacyjny ma także ważną rolę do odegrania w toku kontroli wszczętej na żądanie ACER. W zakresie jego kompetencji leży ocena działalności handlowej określonego podmiotu z uwzględnieniem specyfiku rynku, gdyż to on dysponuje kompleksową wiedzą na temat zdarzeń mogących mieć wpływ na kształtowanie się cen na krajowym hurtowym rynku energii. 27 Na szczeblu krajowym w celu zwiększenia skuteczności wykrywania nadużyć na hurtowych rynkach energii, obejmujących nie tylko rynki towarowe, ale także rynki instrumentów pochodnych Prezes URE powinien przekazywać informacje oraz współpracować nie tylko z ACER, ale także z Komisją Nadzoru Finansowego oraz Urzędem Ochrony Konkurencji i Konsumentów. Rys. 3. Schemat współdziałania organów nadzorczych nad hurtowym obrotem produktami energetycznymi,,remit 28 VI. SANKCJE Z TYTUŁU NARUSZENIA ROZPORZĄDZENIA REMIT Zgodnie z założeniami Rozporządzenia REMIT gwarancją przestrzegania jego postanowień oraz bodźcem mobilizującym uczestników rynku do stosowania mają być proporcjonalne, skuteczne oraz odstraszające sankcje wprowadzone do krajowych porządków prawnych przez państwa członkowskie Unii Europejskiej. 29 Przejawem realizacji tego 27 M. Dragan, URE będzie kontrolować podejrzane transakcje na hurtowym rynku energii, dostęp: r. 28 Źródło: opracowanie własne. 29 Zgodnie z motywem 31 Preambuły Rozporządzenia REMIT, sankcje z tytułu naruszenia Rozporządzenia REMIT powinny być zbieżne z sankcjami przyjętymi przez państwa członkowskie w ramach wdrażania 12

13 założenia było wprowadzenie zmian do art. 56 Prawa energetycznego regulującego kwestie kar pieniężnych. Jednym z narzędzi w jaki został wyposażony Prezes URE, pozwalającym mu oddziaływać na uczestników rynku na celu skutecznego egzekwowania postanowień Rozporządzenia REMIT, jest uprawnienie do wymierzanie kar pieniężnych w wysokości od zł do zł m.in. za: niepodawanie informacji wewnętrznej do publicznej wiadomości, nie przekazanie danych handlowych lub informacji na temat zawieranych transakcji, w tym przekazanie danych niepełnych lub nieprawdziwych, dokonywanie sprzedaży produktów energetycznych na hurtowym rynku przy braku wymaganego wpisu do rejestru uczestników rynku, utrudnianie przeprowadzania czynności w postępowaniu wyjaśniającym oraz kontrolnym. Z tytułu naruszenia Rozporządzenia REMIT sankcjom o charakterze administracyjnym, towarzyszą również karne określone w art. 57a 57f Prawa energetycznego. Przepisy karne wprowadzą możliwość nałożenia na osobę, która dokonuje m.in. manipulacji na rynku, wykorzystuje informację wewnętrzną poprzez nabywanie lub zbywanie produktów energetycznych sprzedawanych w obrocie hurtowym, kary pozbawienia wolności do lat 8 lat, kary ograniczenia wolności albo kary grzywny do zł. Niewątpliwe zarówno sankcje pieniężne jak i karne stanowią istotny środek nadzorczy dyscyplinowania uczestników rynku nie tylko poprzez walor represyjny, lecz również prewencyjnie odstraszają przed pokusami dopuszczania się nieuczciwych praktyk rynkowych. Należy w tym miejscu podkreślić, iż pierwsze sankcje za nieprzestrzeganie postanowień Rozporządzenia REMIT zostały już wymierzone. Z tytułu naruszenia art. 5 Rozporządzenia REMIT hiszpański urząd antymonopolowy - The National Commission on Competition and Markets (CNMC) w grudniu 2015r. nałożył na Iberdrola Generación Espana S.A. karę w wysokości 25 mln Euro zarzucają hiszpańskiej spółce manipulacje cenami w 2013r. Według komunikatu prasowego opublikowanego przez CNMC, sankcja wymierzona przeciwko Iberdrola Generación dotyczyła działań spółki powodujących wzrost cen energii elektrycznej dla gospodarstw domowych o 10%. W toku dochodzenia w Iberdrola, CNMC ustaliła, że spółka celowo ograniczyła podaż, wstrzymując produkcję w elektrowniach dyrektywy 2003/6/WE w sprawie wykorzystywania poufnych informacji i manipulacji na rynkach finansowych ( Dyrektywa MAD ). 13

14 wodnych nad rzekami Duero, Sil, Tajo między 30 listopada a 23 grudnia 2013 roku doprowadzając tym samym do wzrostu ceny na rynku SPOT o około 7 euro za MWh. Karą finansową w wysokości Euro został ukarany także estoński operator systemu przesyłowego - Elering AS za naruszenie art. 4 Rozporządzenia REMIT w zakresie obowiązku podawania informacji wewnętrznej do publicznej wiadomości. 30 Rys. 4 Liczba postępowań wyjaśniających toczących się na poziomie ACER w III kwartale 2015r. 31 Ze względu na fakt, iż problematyka monitowania nadużyć na hurtowych rynkach energii elektrycznej została po raz pierwszy w sposób kompleksowy uregulowana w całej Unii Europejskiej trudno w chwili obecnej przesądzić jak ukształtuje się praktyka postępowań kontrolnych. Zatem pytanie o ewentualną skalę kontroli oraz zakres sankcji w polskich realiach trzeba na razie pozostawić bez odpowiedzi. Natomiast zgodnie z Rozporządzeniem REMIT każde państwo członkowskie jest zobowiązane do zapewnienia możliwości odwołania od wydanej decyzji, co tym samym otwiera drogę dla każdego uczestnika rynku do dowodzenia swojej racji. VII. PODSUMOWANIE Celem wprowadzenia systemu nadzoru nad hurtowym obrotem produktami energetycznymi jest zapewnienie prawidłowego funkcjonowania rynku, jego transparentności, stabilności, w tym także ochrona interesów odbiorców dążąca do tego, by obniżki cen na hurtowych rynkach energii miały wpływ na wysokość rachunków za energię elektryczną. 30 REMIT Quarterly ACER guidance on the application of REMIT and transaction reporting, Issue No. 4 / Q4 2015, s REMIT Quarterly ACER guidance on the application of REMIT and transaction reporting, Issue No. 4 / Q4 2015, s. 3 14

15 Niewątpliwe realizacja postanowień Rozporządzenia REMIT wymaga po stronie organów nadzorczych wdrożenia odpowiednich systemów oraz narzędzi analitycznych, a także zatrudnienie dodatkowych pracowników o wyspecjalizowanych kompetencjach. Na uczestnikach rynku ciąży z kolei obowiązek wprowadzenia rozwiązań zgodnych z nowymi regulacjami m.in. w zakresie zasad publikacji informacji wewnętrznej czy raportowania transakcji, co stanowi duże wyznawanie nie tylko pod względem organizacyjnym, ale również finansowym. Wątpliwości interpretacyjne pojawiające się w toku praktycznego stosowania Rozporządzenia REMIT nie ułatwiają tego zadania. Nie mniej dotkliwe sankcje finansowe uzasadniają konieczność wprowadzenia przez uczestników rynku wewnętrznych regulacji oraz procedur dla zapewniania zgodności prowadzonej działalności z Rozporządzeniem REMIT. Biorąc pod uwagę powyższe rozważania nasuwa się szereg pytań. Czy obecne zmiany jakie mają miejsce w sferze regulacji obrotu produktami energetycznymi na hurtowym rynku energii przyniosą oczekiwane efekty? Czy wprowadzony system nadzoru REMIT spełni swoje zadanie? W końcu czy poniesione nakłady organizacyjne oraz finansowe zapewnią większą przejrzystość oraz transparentność hurtowych rynków energii? Niewątpliwie wszechstronna ocena skuteczności instrumentów nadzorczych oraz realizacji celów przez systemu nadzoru nad hurtowym obrotem produktami energetycznymi będzie możliwa dopiero po upływie kilku lat jego obowiązywania, bowiem dopiero wówczas będzie można ocenić zasadność wprowadzenia tak szerokiego zakresu monitorowania hurtowych rynków energii elektrycznej. BIBLIOGRAFIA: 1. Rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1227/2011 w sprawie integralności i przejrzystości na hurtowym rynku energii 2. Rozporządzenie wykonawczego Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1348/2014r. z dnia 17 grudnia 2014r. w sprawie przekazywania danych wdrażające art. 8 ust. 2 i 6 rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) nr 1227/2011 w sprawie integralności i przejrzystości hurtowego rynku energii. 3. Ustawy z dnia 10 kwietnia 1997 r. - Prawo energetyczne. 4. Ustawa o zmianie Ustawy Prawo energetyczne oraz niektórych innych ustaw z dnia 11 września 2015r. 5. Sprawozdanie Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego, Postępy w tworzeniu wewnętrznego rynku gazu ziemnego i energii elektrycznej; SEK(2008) Komunikat Komisji do Rady i Parlamentu Europejskiego, Sprawozdanie z postępów w tworzeniu wewnętrznego rynku gazu i energii elektrycznej SEK (2010) Wytyczne w sprawie stosowania Rozporządzenia REMIT, III Wydanie, 29 października 2013r. 8. E. Wojtkowa Łodej, D. Michalski, P. Hawranek, Zmiany uwarunkowań funkcjonowania przedsiębiorstw na rynku energii elektrycznej w Unii Europejskiej, Warszawa M. Dragan, URE będzie kontrolować podejrzane transakcje na hurtowym rynku energii, dostęp: r. 10. REMIT Quarterly ACER guidance on the application of REMIT and transaction reporting, Issue No. 4 / Q Transaction Reporting User Manual (TRUM), r., s