Andrzej Gielarowski. Tajemnica obecności. Bycie i intersubiektywność w filozofii Gabriela Marcela. Akademia Ignatianum Wydawnictwo WAM.

Transkrypt

1 3 Andrzej Gielarowski Tajemnica obecności Bycie i intersubiektywność w filozofii Gabriela Marcela Akademia Ignatianum Wydawnictwo WAM Kraków 2013

2 9 Wstęp Gabriel Marcel ( ) należy do najbardziej interesujących i wyjątkowo twórczych francuskich myślicieli XX wieku. Tezę tę potwierdza zarówno jego bogaty dorobek pisarski w dziedzinie filozofii, jak też obfita twórczość dramatyczna oraz liczne teksty stanowiące owoc wieloletniej pracy krytyka literackiego i teatralnego 1. Ze względu na znaczną rozpiętość czasową jego twórczej działalności (pierwszy artykuł opublikowany w 1912 roku, a ostatnia książka w roku 1971) w dziełach tego myśliciela znajdujemy odbicie atmosfery intelektualnej panującej w Europie (Francja, Niemcy, Anglia) oraz w Stanach Zjednoczonych, w okresie tragicznego półwiecza minionego stulecia, naznaczonego dwiema wojnami światowymi. Wczesna myśl Marcela kształtowała się w klimacie idealizmu niemieckiego (Kant, Hegel, Fichte), dominującego na paryskiej Sorbonie początku XX wieku. Tam filozof spotkał między innymi Léona Brunschvicga, z którym później wielokrotnie polemizował. W tym okresie Marcel uległ, jak sam pisze, sposobowi filozofowania, lecz 1 Por. C. Noworolnik, La concettualizzazione dell idea di Dio in Gabriel Marcel, Roma 1997, s. 58. Marcel napisał ponad dwadzieścia sztuk teatralnych, z których najwcześniejsze opublikował w 1914 r. (La grâce i Le Palais de Sable). Ostatnia zaś została wydana w 1955 r. (Croissez et multipliez); por. R. Troisfontaines, De l existence à l être. La philosophie de Gabriel Marcel, Namur Louvain Paris 1953, t. 1, s i t. 2, s ; por. M. M. Davy, Un philosophe itinérant: Gabriel Marcel, Paris 1959, s i s

3 10 Tajemnica obecności nie doktrynie, Bergsona 2, którego wykładów słuchał w Collège de France. Pod koniec studiów czytał jednak przede wszystkim pisma Schellinga i Bradleya 3. Lektura pism tego ostatniego stanowiła pierwszy krok w poznawaniu twórczości filozofów anglosaskich pozostających pod wpływem idealizmu 4. Wysiłki intelektualne Marcela skupiały się wtedy na wyzwoleniu z ciasnego, jego zdaniem, klimatu idealizmu niemieckiego [por. CS 8 9]. Jedną z możliwości wyjścia poza myśl Kanta, Fichtego i Hegla dostrzegał francuski myśliciel właśnie w filozofii Schellinga [por. SCH 74]. Inna droga poza zamknięcie idealistyczne wiodła przez zainteresowanie wspomnianymi doktrynami neoheglowskimi, stanowiącymi, zdaniem Marcela, uelastycznienie heglizmu (Bradley) [por. SW 33]. Pierwsze prace naukowe filozofa były więc owocem badań nad idealizmem. Napisana w 1909 roku na zakończenie studiów na Sorbonie praca pt. Les idées métaphysiques de Coleridge dans leurs rapport avec la philosophie de Schelling ( Idee metafizyczne Coleridge a i ich relacja do filozofii Schellinga ) została opublikowana ponad pół wieku później 5, ale w biografii intelektualnej filozofa sytuuje się ona wśród świadectw odrzucenia heglowskiego systemu wiedzy absolutnej. Zainteresowanie myślą Coleridge a 6, a przede wszystkim filozofią Schellinga, było owocem narastającego sprzeciwu Marcela wobec ograniczeń racjonalizmu Hegla i Brunschvicga. Spotkanie 2 Por. SW 20, gdzie Marcel pisze: Trzeba przeciwstawić bergsonizmowi jako systemowi bergsonizm jako sposób myślenia; w tym znaczeniu bez trudu z nim się zgodzę. Oznaczenia tekstów Marcela stosowane w książce są wyjaśnione na stronach Cyfry po symbolu oznaczają numer strony. 3 Por. ERM 14 16; por. K. Tarnowski, Podstawy epistemologiczne wiary we wczesnych pismach Gabriela Marcela, Analecta Cracoviensia t. XVII (1985), s. 161; por. F. Riva (red.) Essere e avere di Marcel e il dibattito su esistenza ed essere nell esistenzializmo, Torino 1990, s Marcel wspomina lekturę Appearance and Reality Bradleya; por. F.H. Bradley, Zjawisko a rzeczywistość. Rozważania metafizyczne, tłum. J. Szymura, Toruń 1996; por. DH 37 40; por. CS 8; por. RA Por. ICR 63; praca Marcela, o której mowa, została wydana drukiem pt. Coleridge et Schelling (Paris 1971). 6 Samuel Taylor Coleridge ( ), poeta i filozof angielski, pionier idealizmu angielskiego pozostający pod tak ogromnym wpływem Schellinga, że Marcel w swej pracy poświęconej tym dwóm myślicielom był zmuszony bronić Coleridge a przed zarzutem plagiatu z prac Schellinga; na temat Coleridge a, por. F. Copleston, Historia filozofii. Od Benthama do Russella, t. VIII, tłum. B. Chwedeńczuk, Warszawa 1989, s

4 Wstęp 11 z dziełami Schellinga, których lektura była związana głównie z pracą nad metafizycznymi ideami Coleridge a, wycisnęło na Marcelowej filozofii, jak sam twierdzi, pewne piętno [por. CS 9]. Drugą wczesną pracą francuskiego myśliciela, o której trzeba przypomnieć, są wydane dopiero w 1961 roku Fragments philosophiques ( Fragmenty filozoficzne ), obejmujące analizy z lat W tym okresie Marcel podjął zasadniczą rozprawę z ideą wiedzy absolutnej Hegla. Nie słabnie wówczas jednak jego zainteresowanie myślą Bradleya oraz amerykańskim idealizmem, zwłaszcza metafizyką Royce a 7. Badania nad myślą anglosaską są kolejnym świadectwem wysiłku francuskiego filozofa, włożonego w wydostanie się z kręgu idealizmu absolutnego. Artykuły składające się na wydaną w 1945 roku książkę poświęconą Royce owi (La métaphysique de Royce Metafizyka Royce a ) były publikowane w Revue de Métaphysique et de Morale w latach , a więc w okresie, gdy zainteresowania Marcela skupiały się z jednej strony na doświadczeniach metapsychicznych 8, a z drugiej, pod wpływem przeżyć związanych z pierwszą wojną światową, na analizach prowadzących stopniowo w kierunku filozofii konkretnej. Zarówno udział w eksperymentach metapsychicznych, jak i doświadczenie tragizmu ludzkich losów wojennych spowodowały, że Marcel zwrócił się w filozofii ku zagadnieniu intersubiektywności 9. Badanie tej kwestii było inspirowane także lekturą pism myślicieli anglosaskich (Royce, Hocking) 10. Tych ostatnich przywołuje myśliciel jako sprzymierzeńców w przezwyciężaniu monadyzmu, którego literackim wyrazem była dla niego, w owym czasie, między innymi twórczość Prousta 11. Niektóre idee Royce a zostały przez Marcela częściowo 7 Josiah Royce ( ) studiował na Uniwersytecie Kalifornijskim. Dwa lata po studiach spędził w Niemczech, gdzie czytał m.in. Schellinga i Schopenhauera oraz studiował u Lotzego w Getyndze. Po doktoracie wykładał na Uniwersytecie Kalifornijskim, a następnie został profesorem filozofii w Harvardzie; por. F. Copleston, dz. cyt., s ; por. MR Por. MR 5, przypis 1; por. DM ; por. SW 46 47; por. ICR 88 91; por. DH Por. SW 46 47; por. ICR 91; por. DH William Ernest Hocking ( ), uczeń Josiaha Royce a i Williama Jamesa. Profesor filozofii w Harvardzie, por. F. Copleston, Historia filozofii. Od Benthama do Russella, dz. cyt., s Por. ICR 60; por. SW 33, 45; por. SW 98, gdzie Marcel, powołując się na Nie ma Albertyny (por. M. Proust, W poszukiwaniu straconego czasu, t. 6: Nie ma

5 12 Tajemnica obecności przejęte oraz rozwinięte w koncepcji bycia, którego istotą jest intersubiektywność. Ani Hocking, ani Royce (z ideą doświadczenia absolutnego ), podobnie jak Bradley, nie mogli jednak uniknąć ostrza krytyki skierowanej przez Marcela głównie wobec heglowskiej idei wiedzy absolutnej oraz pokrewnym jej koncepcjom 12. Opublikowany w 1927 roku Dziennik metafizyczny, którego część pierwsza zawiera zapisy z roku 1914, jest, także w ocenie jego autora, świadectwem stopniowego wyzwalania się z okowów idealizmu. Część druga tego dziennika (lata ) zawiera między innymi wczesne analizy, w których ujawnia się Marcelowa koncepcja bycia 13 jako tego, co opiera się próbie życia, co spełnia nasze najgłębsze oczekiwania i pragnienia, a ostatecznie wiąże się ściśle ze zbawieniem i z wiecznością [por. DM ]. Znaczenie problematyki bycia podkreślał myśliciel, stwierdzając, podczas Gifford Lectures wygłoszonych w 1949 i 1950 roku w Aberdeen, że jedynie problemy metafizyczne zasługują na uwagę filozofa, podczas gdy całą resztę można ostatecznie potraktować jako zwyczajne gadulstwo [TB 232]. Wspominając swój rozwój filozoficzny, Marcel wyjaśniał, że od początku wyznaczały go dwa akcenty: jednym z nich, jak pisał, jest to, co nazwałbym wymaganiem, aby być, a drugim opętanie przez byty z całym ich dziwactwem, a jednocześnie z ich tajemniczymi powiązaniami wzajemnymi [SW 190]. Problematyka bycia pojawia się w pismach Marcela najpierw implicite, jako tło wszystkich jego wczesnych poszukiwań filozoficznych [por. FP 23 67]. Filozof stwierdza w rozmowie z Paulem Ricoeurem, że zagadnienie bycia pojawia się w jego myśli dopiero na początku roku 1919 w Dzienniku metafizycznym [por. ERM 30]. Twierdzenie to dotyczy jednak, moim zdaniem, świadomego podjęcia zagadnienia. Przyjmuję, za jednym z komentatorów dzieł Marcela, iż w roku 1919 kwestia bycia została przez francuskiego filozofa Albertyny, tłum. M. Żurowski, Warszawa 1960), zaznacza, iż u Prousta «ty» przekształca się natychmiast w «on», co oznacza, w terminologii Marcela, brak relacji dialogicznej, a nawet uprzedmiotowienie partnera relacji. 12 Por. DH 40. Na temat krytyki myśli Royce a, por. MR W języku francuskim słowo być (être) cechuje się dwuznacznością wynikającą z jego podwójnej natury gramatycznej (por. HV 177). Jest ono bowiem używane w dwóch formach: rzeczownikowej i czasownikowej. Priorytet czasownikowej formy słowa être w pismach Marcela jest świadectwem odmowy substancjalizacji tego, co używając języka filozoficznego Martina Heideggera można nazwać byciem.

6 Wstęp 13 podjęta explicite 14. Odtąd temat ten ewoluował w kierunku zbieżności teorii bycia i filozofii intersubiektywności. Natomiast w tzw. wczesnych pismach Marcela kwestia bycia występowała w postaci idei, którą należało opracować w dyskusji z dotychczasowymi stanowiskami. Rozwój myśli, o którym była mowa, nie polegał tu bowiem na ewolucji w zwykłym sensie tego słowa, lecz, jak metaforycznie stwierdza sam filozof, na orkiestracji pewnej ilości danych na początku tematów [TB 232]. Wśród nich niezmiennie znajdowało się zagadnienie bycia, którego rozumienie było od początku sprzeczne, z jednej strony, z idealizmem absolutnym, a z drugiej z myślą scholastyczną. Rozumienie to wynikało bowiem z przekonania, że bycie to ujmowany przez myśl konkret, a nie abstrakcja w rodzaju Arystotelesowskiego to on hê on czy Heglowskiego bycia tożsamego z myślą [por. CD 638]. W Dzienniku metafizycznym pojawia się także wyraźnie zarysowane ujęcie zagadnienia intersubiektywności, co sprawia, że dzieło to może być porównane do głównych prac twórców filozofii dialogu, takich jak Martin Buber, Franz Rosenzweig czy Ferdynand Ebner. Czas i miejsce (Francja, a nie Niemcy) powstania pierwszego dziennika Marcela 15 oraz zawarte w nim analizy sfery intersubiektywnej pozwalają uznać francuskiego myśliciela za twórcę niezależnej, choć zbliżonej w niektórych aspektach do myśli Bubera, wersji refleksji dialogicznej 16. Istotny jest fakt, iż myślenie dialogiczne Marcela, podobnie jak w przypadku innych przedstawicieli tego nurtu, zrodziło się między innymi pod wpływem wstrząsu, 14 Por. N. Ngimbi, Tragique et intersubjectivité dans la philosophie de Gabriel Marcel, Mayidi (Zair) 1981, s Poza Dziennikiem metafizycznym (z lat ) charakter dzienników filozoficznych mają także takie publikacje Marcela jak: Być i mieć (zapiski z lat opublikowane z czterema esejami) oraz Présence et immortalité (zapiski z lat opublikowane wraz z esejem z 1937 roku oraz z tytułowym tekstem pt. Obecność i nieśmiertelność z roku 1951). 16 Por. E. Lévinas, Martin Buber, Gabriel Marcel et la philosophie, Revue Internationale de Philosophie 1978, nr 12, s. 501; por. tenże, O Bogu, który nawiedza myśl, tłum. M. Kowalska, Kraków 1994, s. 217; Marcel osobiście spotkał się jedyny raz z Buberem w Paryżu. Wygłosił również wykłady na temat myśli Bubera (por. APB), a także na temat filozofii Ebnera, którego dziennik (F. Ebner, Słowo i realności duchowe. Fragmenty pneumatologiczne, tłum. K. Skorulski, Warszawa 2006) wywarł na nim duże wrażenie, por. EAGM 226.

7 14 Tajemnica obecności jaki wywołała w jego umyśle pierwsza wojna światowa 17. Przedstawiając okoliczności, które przywiodły go do rozważań o stosunku pomiędzy «ja» i «ty», o metafizycznym znaczeniu słowa «ty» [SW 47], filozof przywołuje zarówno eksperymenty metapsychiczne, w których uczestniczył w tym czasie, jak też swe doświadczenia związane ze służbą w Czerwonym Krzyżu, w którym pomagał odnajdywać zaginionych żołnierzy. Te ostatnie przeżycia wspomina Marcel, pisząc: Tak więc musiałem odpowiadać na pytania stawiane mi najczęściej przez istoty z krwi i kości, których trwoga udzielała mi się prawie bezpośrednio za pośrednictwem spojrzenia, głosu... Jestem przekonany, że to doświadczenie prawdziwie ludzkich kontaktów, gdy dzieliłem wzruszenia osób nieznanych, które w pierwszej chwili były dla mnie X em lub Y em, ale których niepokój już po kilku chwilach rozumiałem tak dalece, że często stawał się moim własnym niepokojem że to doświadczenie odegrało zasadniczą rolę w ukształtowaniu mojej myśli [SW 46]. Drążące Marcela i ciągle aktualne, co przypomniał Bernhard Casper, pytanie o świat jako świat wszystkich ludzi 18, prowadzi, w przypadku francuskiego myśliciela, do stworzenia ontologii, której osią są wzajemne wezwanie i odpowiedź, kierowane do siebie przez partnerów dialogu. W myśli Marcela występuje charakterystyczny dla refleksji dialogicznej priorytet ty przed ja i dialogu ( diada ; relacja ja ty ) 19 wobec monologu ( triada ; ja ty on ) 20. Zachodzi tu więc, jak ujmuje to Emmanuel Lévinas, pierwotność stosunku społecznego (la socialité) wobec struktury podmiotowo przedmiotowej 21. Dialogika Marcela kulminuje, podobna 17 Główne dzieła dialogików np. Fragmenty pneumatologiczne (1921 r.) Ebnera, Gwiazda Zbawienia (1921 r.) Rosenzweiga, Ja i Ty (1922 r.) Bubera, Duszoznawstwo stosowane (1924 r.) Rosenstocka Huessy ego, Dziennik metafizyczny (1927 r.) Marcela, Współczesność (1928 r.) Grisebacha, powstawały niezależnie, lecz prawie jednocześnie, w atmosferze pierwszej wojny światowej, por. B. Baran, Przedmowa, w: tegoż (red.), Filozofia dialogu, Kraków 1991, s. 10 i B. Casper, Co to znaczy myśleć dialogicznie?, w: W. Zuziak (red.), Pytając o człowieka: myśl filozoficzna Józefa Tischnera, Kraków 2001, s. 80; por. HP Diada w terminologii Marcela oznacza relację ja ty. 20 Triada jest opisywana jako relacja ja ty on, gdzie on to przeszkoda ( ekran ) zakłócająca dialog. 21 E. Lévinas, Martin Buber, Gabriel Marcel et la philosophie, dz. cyt., s. 493.

8 Wstęp 15 w tym znów do Buberowskiej wersji filozofii dialogu, w przeżyciu obecności, w którym spełnia się każda prawdziwa wspólnota międzyosobowa ( my ) 22. Obecność, tak jak ją rozumie Marcel, jako rzeczywistość intersubiektywna, przekracza granice widzialnego świata, otwierając horyzont tego, co niewidzialne, zaświatów, które stanowią, jak pisze, drugą, niewyjaśnioną dla nas stronę świata, do którego należymy, a więc jakieś królestwo zmarłych [HV 259]. Takie pojęcie obecności zakłada intersubiektywność, rozumianą nie tylko jako całość odniesień między ludźmi zmierzającymi do innego królestwa, a więc istniejącymi w świecie, lecz również obejmuje nasze relacje z osobami, które przekroczyły granice widzialnego świata, przechodząc przez bramę śmierci. W refleksji Marcela pytanie o obecność, już w punkcie wyjścia, zbiega się z pytaniem o nieśmiertelność osoby kochanej. Pytania te wyrastają na bazie wielokrotnie przywoływanego przez filozofa osobistego traumatycznego przeżycia śmierci ukochanej matki, którego doznał w dzieciństwie. Doświadczenie zagubienia i opuszczenia przez najukochańszą osobę, które stało się wówczas jego udziałem, naznaczyło jego egzystencję i myślenie [por. EAGM 24]. W związku z kwestią nieśmiertelności ukochanych osób, które opuściły nasz świat, rodzi się pytanie o bycie: innego i moje własne. Sprzeciw wobec unicestwienia umiłowanej osoby, która zmarła, kazał Marcelowi przyjąć koncepcję bycia zbieżną z intersubiektywnie pojętą obecnością [por. PI 105]. Obecność, która nie ma nic wspólnego z przedmiotowością, wiąże analizy filozoficzne Marcela na temat bycia i relacji międzypodmiotowych. Oryginalne rozumienie obecności czyni z bycia i intersubiektywności ściśle skorelowane rzeczywistości. 22 Por. EAGM 40; por. E. Lévinas, Martin Buber, Gabriel Marcel et la philosophie, dz. cyt., s Przedmiotem tego artykułu jest analiza porównawcza myśli wspomnianych w tytule filozofów dialogu, którzy wychodząc z różnych tradycji, pozostają zgodni, mimo pewnych nieuniknionych różnic, w węzłowych punktach refleksji na temat obecności, spotkania, wspólnoty itp.