Załącznik do uchwały Nr XII - 93 /07 Rady Powiatu w Kraśniku z dnia 28 listopada 2007r. STRATEGIA ROZWOJU POWIATU KRAŚNICKIEGO NA LATA

Transkrypt

1 1 Załącznik do uchwały Nr XII - 93 /07 Rady Powiatu w Kraśniku z dnia 28 listopada 2007r. STRATEGIA ROZWOJU POWIATU KRAŚNICKIEGO NA LATA

2 2 Spis treści Wstęp Diagnoza stanu wyjściowego Analiza uwarunkowań zewnętrznych rozwoju powiatu Analiza uwarunkowań wewnętrznych powiatu Rys historyczny oraz ogólne informacje o powiecie Przestrzeń i środowisko Układ osadniczy Walory przyrodnicze Walory kulturowe Społeczeństwo Demografia Wiek i struktura wykształcenia mieszkańców Gospodarstwa domowe oraz źródła ich utrzymania Warunki mieszkaniowe Zatrudnienie i rynek pracy Bezrobocie i jego struktura Aktywizacja zawodowa bezrobotnych Samozatrudnie i promocja przedsiębiorczości Poziom wykluczenia społecznego Gospodarka Sektor rolniczy Sektor pozarolniczy Rozwój sektora turystyki Infrastruktura techniczna Infrastruktura transportowa i komunikacyjna Gospodarka wodno-ściekowa Gospodarka odpadami Infrastruktura elektroenergetyczna i gazową Infrastruktura telekomunikacyjna Infrastruktura społeczna... 39

3 3 Infrastruktura edukacyjna Infrastruktura sportowa Infrastruktura kultury Infrastruktura ochrony zdrowia i opieki społecznej Infrastruktura bezpieczeństwa publicznego Jakość rządzenia w powiecie Analiza zdolności inwestycyjnej powiatu Jakość kapitału społecznego powiecie Praktyka planowania strategicznego i promowania powiatu Ocena pozycji konkurencyjnej powiatu w kraju i województwie Analiza SWOT Wizja strategicznego rozwoju powiatu Przyjęta logika strategicznych działań PoŜądany stan rozwoju powiatu Misja oraz cele strategii Misja strategii Cele strategii Główne kierunki działań w ramach celów operacyjnych System wdraŝania i finansowania strategii Główne instytucje i podmioty zaangaŝowane we wdraŝanie strategii Środki niezbędne na realizację strategii Źródła finansowania strategii System monitorowania i oceny realizacji strategii Załącznik 1: Podsumowanie rezultatów procesu konsultacji społecznych Załącznik 2: Wieloletni Plan Inwestycyjny na lata

4 4 Wstęp Strategia rozwoju powiatu jest kluczowym elementem planowania rozwoju lokalnego. Jest to dokument, którego celem jest wskazanie wizji oraz strategicznych kierunków rozwoju powiatu. Strategia jest podstawowym instrumentem długofalowego zarządzania powiatem. Pozwala na zapewnienie ciągłości i trwałości w poczynaniach władz powiatu, niezaleŝnie od zmieniających się uwarunkowań politycznych. Strategia umoŝliwia równieŝ efektywne gospodarowanie własnymi, zwykle ograniczonymi zasobami, takimi jak środowisko przyrodnicze, zasoby ludzkie, infrastruktura czy teŝ środki finansowe. Dobrze zorganizowany proces opracowania strategii umoŝliwia zaangaŝowanie władz lokalnych oraz mieszkańców w planowanie swojej przyszłości. Uwzględnienie zgłaszanych opinii i pomysłów pozwala na wypracowanie strategii, z którą będzie się identyfikowała w duŝym stopniu społeczność lokalna. UtoŜsamianie się władz i mieszkańców powiatu z opracowaną strategią stanowi niezbędny warunek jej skutecznej realizacji. Konieczność posiadania aktualnej strategii rozwoju powiatu podyktowana jest nie tylko względami praktycznymi dobrego rządzenia, ale równieŝ wynika z uregulowań prawnych, zawartych między innymi w ustawie o samorządzie powiatowym czy teŝ ustawie o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, w której strategie gmin i powiatów zostały zaliczone obok strategii rozwoju kraju, strategii sektorowych oraz strategii wojewódzkich do kluczowych dokumentów planistycznych, na podstawie których powinna być prowadzona polityka rozwoju kraju 1. Strategia rozwoju powiatu stanowi równieŝ formalną podstawę do przygotowania i oceny wniosków o finansowanie zadań ze źródeł unijnych. Na przykład jednym z warunków ubiegania się o środki z Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Lubelskiego na lata jest posiadanie aktualnej strategii rozwoju lokalnego wraz wynikającym z niej wieloletnim planem inwestycyjnym 2. ZałoŜono, Ŝe zaktualizowana strategia będzie dokumentem średniookresowym, a okres jej realizacji przypadnie na lata Przyjęcie takiego horyzontu czasowego jest zgodne z zaleceniami planistycznymi oraz pozwala na dostosowanie strategii do wymogów wynikających z obowiązującej perspektywy finansowej Unii Europejskiej Z uwagi na dość długi okres obowiązywania strategii, przyjęto, Ŝe musi to być dokument uniwersalny, koncentrujący się na rozwiązaniu najwaŝniejszych problemów rozwojowych powiatu i jej mieszkańców. 1 Art. 9 ustawy z dnia 6 grudnia 2006 r. o zasadach prowadzenia polityki rozwoju, Dz. U. Nr 227, poz Vademecum opracowania strategii rozwoju lokalnego, przyjęte przez Zarząd Województwa Lubelskiego w dniu 1 sierpnia 2007.

5 5 Znowelizowana strategia składa się z trzech zasadniczych części: diagnozy strategicznej, w której poddano analizie główne obszary rozwoju społeczno-gospodarczego powiatu, z uwzględnieniem uwarunkowań wewnętrznych (tj. słabych i mocnych stron powiatu) oraz zewnętrznych (tj. moŝliwych szans i zagroŝeń rozwoju powiatu), wizji strategicznej oraz głównych kierunków rozwoju powiatu uwzględniających specyfikę powiatu i zewnętrzne warunki jego funkcjonowania, systemu realizacyjnego strategii, w tym ram finansowych oraz wykazu projektów kluczowych ujętych w formie załącznika jako Wieloletni Plan Inwestycyjny (WPI). Przy opracowaniu niniejszej strategii przyjęto model ekspercko-partycypacyjny, polegający na moŝliwie szerokim udziale władz i społeczności lokalnej w pracach nad strategią, przy jednoczesnym zaangaŝowaniu ekspertów zewnętrznych, odpowiadających między innymi za zorganizowanie procesu konsultacji społecznych oraz przygotowanie końcowej wersji dokumentu. Prace nad aktualizacją strategii trwały nieco ponad pięć miesiący i obejmowały następujące etapy: analiza obowiązujących w powiecie dokumentów o charakterze strategicznym, w tym strategii rozwoju powiatu kraśnickiego przyjętej w 2000 roku, przygotowanie diagnozy stanu wyjściowego, czyli opisu sytuacji społecznogospodarczej powiatu wraz z elementami analizy strategicznej, konsultacje społeczne, słuŝące między innymi weryfikacji analizy strategicznej oraz wypracowaniu wizji rozwoju powiatu i jego głównych kierunków rozwoju, identyfikacja kluczowych zadań i projektów przyczyniających się do realizacji strategii, przygotowanie ostatecznej wersji strategii oraz jej zatwierdzenie przez Radę Powiatu. W trakcie prac nad aktualizacją strategii wzięto pod uwagę poprzednią wersję strategii z 2000 roku, wychodząc z załoŝenia, Ŝe dokument ten i stopień jego realizacji powinien stanowić punkt wyjścia do dalszych prac analitycznych. Ponadto, niniejszy dokument bazuje na innych dokumentach planistycznych, które z mocy prawa zostały opracowane na przestrzeni ostatnich sześciu lat. Chodzi tu głównie o dokumenty związane z ochroną środowiska (program ochrony środowiska, plan gospodarki odpadami) oraz polityką społeczną (np. powiatowy program rozwiązywania problemów społecznych). WaŜnym źródłem informacji były równieŝ dane statystyczne, uzyskane głównie z Banku Danych Regionalnych oraz wyniki Narodowego Spisu Powszechnego z roku Przy opracowaniu części diagnostycznej wykorzystano równieŝ wyniki badań ankietowych, przeprowadzonych w trakcie organizowania spotkań konsultacyjnych.

6 6 1. Diagnoza stanu wyjściowego Zaprezentowana poniŝej diagnoza stanu wyjściowego obejmuje szczegółową analizę uwarunkowań zewnętrznych i wewnętrznych rozwoju powiatu. Do czynników zewnętrznych mogących w istotny sposób wpłynąć na rozwój powiatu zaliczono postępujące procesy integracyjne i globalizacyjne w Europie, stosowanie polityk wspólnotowych (w tym polityki rolnej i polityki rozwoju obszarów wiejskich), a takŝe takie zjawiska jak rozwój społeczeństwa informacyjnego, pojawianie się nowych form turystyki czy niekorzystnie kształtujące się trendy demograficzne. Natomiast oceny czynników wewnętrznych rozwoju powiatu dokonano w sześciu najwaŝniejszych obszarach rozwoju społeczno-gospodarczego powiatu, zwracając szczególną uwagę na powiązanie analizowanych obszarów z przyjętym w strategii systemem monitorowania. Zbiorcza analiza SWOT jest podsumowaniem przeprowadzonych badań analitycznych i stanowi podstawę do sformułowania własciwej wizji i strategii rozwoju powiatu Analiza uwarunkowań zewnętrznych rozwoju powiatu NaleŜy przypuszczać, Ŝe rozwój powiatu kraśnickiego, podobnie jak i zdecydowanej większości powiatów w Polsce, będzie mocno uzaleŝniony od szeregu czynników zewnętrznych. Niektóre z nich będą miały pozytywny wpływ na rozwój powiatu, natomiast inne mogą w sposób istotny przyczynić się do ograniczenia jego rozwoju. W niniejszej analizie ograniczono się do krótkiej charakterystyki najwaŝniejszych pozytywnych i negatywnych zjawisk, które w znaczący sposób mogą wpłynąć na dalszy rozwój powiatu. Od uświadomienia sobie znaczenia tych zjawisk zaleŝy w duŝej mierze poprawność sformułowania diagnozy i strategicznej wizji rozwoju powiatu. Do głównych czynników zewnętrznych, mogących pozytywnie wpłynąć na rozwój powiatu kraśnickiego, naleŝy z pewnością zaliczyć: Postępujące procesy integracyjne w Unii Europejskiej, dokonujące się wymiarze przestrzennym, społecznym i gospodarczym. Z licznych analiz oceniających moŝliwy wpływ procesów integracyjnych na rozwój Lubelszczyzny wynika, Ŝe w dłuŝszej perspektywie czasu naleŝy spodziewać się szeregu pozytywnych zjawisk związanych z modernizacją gospodarki i infrastruktury technicznej, napływem inwestycji i nowych technologii, rozwojem nowych form zatrudnienia, a takŝe poprawą poziomu wykształcenia i jakości Ŝycia mieszkańców regionu. NaleŜy mieć nadzieję, Ŝe równieŝ powiat kraśnicki będzie objęty częścią pozytywnych procesów rozwojowych zachodzących na obszarze Polski i województwa lubelskiego. Transfer do regionu znacznych środków finansowych związanych z realizacją przez Polskę programów współfinansowanych z Unii Europejskiej. Szacuje się, Ŝe w latach łączny napływ środków z UE

7 7 do województwa lubelskiego moŝe wynieść nawet 5 mld euro. Około 60% tych środków (3 mld euro) będzie pochodzić z programów realizowanych w ramach unijnej polityki spójności, natomiast pozostała kwota (2 mld euro) będzie dostępna w ramach wdraŝania w województwie lubelskim instrumentów Wspólnej Polityki Rolnej (w tym równieŝ tych związanych z rozwojem obszarów wiejskich i płatnościami bezpośrednimi dla rolników). Od wielkości i efektywności wykorzystania tych środków będzie między innymi w duŝej mierze zaleŝał rozwój społeczności lokalnych, w tym równieŝ powiatu kraśnickiego. Rozwój społeczeństwa informacyjnego i moŝliwości z tym związanych. Przewiduje się, Ŝe w ciągu najbliŝszych lat nastąpi szybki rozwój technologii informacyjnych i komunikacyjnych przyczyniający się do ich powszechnego wykorzystania przez coraz szersze kręgi społeczeństwa. Łatwy dostęp do informacji i wiedzy stanowi obecnie fundament rozwoju i moŝe stać się waŝnym czynnikiem zmierzającym do wyrównywania szans rozwojowych i przeciwdziałania marginalizacji terenów wiejskich i małych miasteczek Lubelszczyzny. Wraz z upowszechnianiem się infrastruktury komunikacji elektronicznej moŝliwy będzie stopniowy rozwój róŝnych form zatrudnienia oraz samokształcenia mieszkańców. Powszechny dostęp do technik informacyjnych będzie z pewnością przyczyniał się do zwiększenia atrakcyjności obszaru i ograniczania występujących w poszczególnych powiatach problemów społecznych i gospodarczych, takich jak bezrobocie, ubóstwo, patologie społeczne, itd. Rosnące znaczenie walorów przyrodniczych i kulturowych w rozwoju róŝnych form turystyki. W ciągu najbliŝszych lat turystyka będzie stanowiła jeden z najszybciej rozwijających się sektorów zarówno w Europie jak i Polsce 3. Rynek usług turystycznych będzie w duŝej mierze kształtowany przez kompleksowe produkty turystyczne, które w duŝym stopniu oparte będą na lokalnych walorach przyrodniczych i kulturowych. Biorąc pod uwagę bogate dziedzictwo przyrodnicze i kulturowe Lubelszczyzny, wydaje się, Ŝe wiele gmin i powiatów z regionu będzie miało duŝe moŝliwości włączenia się w ogólnokrajowy proces rozwoju i świadczenia kompleksowych usług turystycznych. Dotyczy to równieŝ powiatu kraśnickiego, który z pewnością będzie miał realne szanse na rozwój róŝnych form turystyki i rekreacji. Rozwój sektora odnawialnych źródeł energii. ZałoŜenia polityki energetycznej Wspólnoty Europejskiej zakładają wzrost udziału energii ze źródeł odnawialnych w produkcji energii ogółem w krajach Unii Europejskiej do 12% w roku 2010 i 21% w roku Ponadto udział biopaliw w zuŝyciu paliw silnikowych w transporcie ma w roku 2020 wynieść nie mniej niŝ 5,75%. Przewiduje się, Ŝe sektor energetyki odnawialnej w Polsce będzie rozwijał się w oparciu o trzy podstawowe źródła: biomasę (pochodzącą głównie z upraw energetycznych oraz odpadów rolnych i komunalnych), energię wiatrową 3 Strategia rozwoju turystyki na lata , Warszawa, czerwiec 2005

8 8 oraz wodną. Dodatkowym źródłem do wykorzystania, chociaŝ na mniejszą skalę, będzie równieŝ energia geotermalna i słoneczna. Rozwój energetyki odnawialnej będzie z pewnością stanowił mocny impuls rozwojowy dla kraju i regionów. W dłuŝszej perspektywie naleŝy spodziewać się napływu nowych inwestycji i technologii, a popyt na odnawialne surowce energetyczne stworzy dla wielu gmin wiejskich alternatywę do modernizacji rolnictwa oraz dodatkowe szanse na róŝnicowanie działalności gospodarczej na wsi. Do negatywnych czynników zewnętrznych mogących ograniczyć moŝliwości rozwojowe powiatu kraśnickiego naleŝy zaliczyć: Peryferyjne połoŝenie województwa lubelskiego i jego zapóźniania w zakresie infrastruktury drogowej. Jest to niewątpliwie jeden z głównych czynników hamujących rozwój poszczególnych miast i gmin Lubelszczyzny. Bez poprawy dostępności komunikacyjnej całego województwa i polepszenia infrastruktury drogowej wewnątrz regionu trudno będzie planować działania strategiczne na poziomie lokalnym w zakresie przyciągania inwestycji i rozwoju nowych usług rynkowych 4. Innym sposobem na ograniczenie peryferyjnego połoŝenia regionu powinien być wszechstronny rozwój współpracy międzynarodowej województwa z Białorusią i Ukrainą, obejmujący między innymi budowę transgranicznej infrastruktury drogowej i turystycznej. Wspólna polityka rolna, która z jednej strony wymusza modernizację i większą efektywność polskich gospodarstw rolnych, zaś z drugiej moŝe prowadzić do upadku znacznej części małych i nierentownych gospodarstw rolnych. Problem ten moŝe w szczególności dotyczyć gospodarstw rolnych z województwa lubelskiego, które w większości są rozdrobnione i w dłuŝszej perspektywie czasu mogą nie sprostać narastającej w tym sektorze konkurencji. Mając na uwadze duŝą liczbę zatrudnionych w rolnictwie, upadek wielu gospodarstw rolnych mógłby spowodować powaŝne problemy społeczne na poziomie lokalnym, znacznie ograniczając moŝliwości rozwojowe i inwestycyjne gmin i powiatów województwa lubelskiego. Narastająca emigracja ludzi młodych za granicę. Coraz szerszy dostęp do europejskiego rynku pracy, połączony z brakiem realnych moŝliwości zatrudnienia w miejscu zamieszkania, powoduje Ŝe coraz więcej młodych i dobrze wykształconych ludzi decyduje się na szukanie pracy poza granicami województwa i kraju. Proces ten zaczyna juŝ negatywnie wpływać na lokalny rynek pracy oraz sytuację gospodarczą w regionie, ograniczając szanse rozwojowe województwa i poszczególnych jednostek samorządowych. W wymiarze lokalnym, dalsze utrzymywanie się zjawisk emigracyjnych moŝe prowadzić do wyludniania się obszarów wiejskich 4 Szansą na przełamanie barier w zakresie poprawy dostępności komunikacyjnej powiatu kraśnickiego moŝe być planowana w latach budowa drogi ekspresowej S19 (Białystok Lublin Rzeszów). Projekt będzie współfinansowany ze środków unijnych w ramach Programu Operacyjnego Infrastruktura i Środowisko

9 9 i zachwiania funkcjonowania podstawowych struktur społecznokulturowych w wielu miejscowościach Lubelszczyzny. Niedostosowanie środków unijnych do potrzeb inwestycyjnych większości samorządów lokalnych w regionie. Ryzyko takie jest coraz bardziej realne w związku z zobowiązaniem się Polski do przeznaczenia co najmniej 60% środków z Unii Europejskiej na realizację celów tzw. Strategii Lizbońskiej, koncentrującej się przede wszystkim na rozwiązywaniu problemów ogólnoeuropejskich, zaś w niewielkim stopniu uwzględniającej potrzeby rozwojowe wielu samorządów lokalnych. Takie podejście moŝe doprowadzić do sytuacji, w której tylko niewielki odsetek samorządów lokalnych będzie mógł uzyskać wsparcie na modernizację swojej podstawowej infrastruktury, zaś zdecydowana większość będzie musiała rozłoŝyć w czasie zaplanowane inwestycje, co z pewnością ograniczy ich konkurencyjność i zdolność do inwestowania w innych obszarach rozwoju Analiza uwarunkowań wewnętrznych powiatu Analiza uwarunkowań wewnętrznych rozwoju powiatu została dokonana w sześciu podstawowych kategoriach, obejmujących takie zagadnienia jak: przestrzeń i środowisko, sfera społeczna i gospodarcza, infrastruktura techniczna i społeczna oraz jakość rządzenia w powiecie. Analizę oparto na najbardziej aktualnych danych statystycznych, starając się opisywać zachodzące trendy i zjawiska w układzie graficznym na przestrzeni ostatnich lat. Wiele zaprezentowanych danych porównano ze średnimi wartościami w województwie i kraju. Takie podejście pozwala na ukazanie pozycji konkurencyjnej powiatu i będzie pomocne w procesie monitorowania rozwoju powiatu w kolejnych latach Rys historyczny oraz ogólne informacje o powiecie W roku 1807 gdy utworzono Księstwo Warszawskie, w jego skład włączona została Lubelszczyzna podzielona na 10 powiatów. Jednym z nich był nowoutworzony powiat kraśnicki (dekrety z 24 lutego i 17 kwietnia 1810 r.). W ten sposób po raz pierwszy w historii powstał powiat kraśnicki jako odrębna jednostka administracyjna. Reformy administracyjne Królestwa Polskiego i Polski do 1945 roku przenosiły tereny kraśnickie do Obwodu Zamojskiego (1815), Okręgu Janowskiego (1844), powiatu janowskiego (1867). Pod koniec 1942 roku ze względów bezpieczeństwa siedziba powiatu janowskiego przeniesiona zostaje do Kraśnika. W ten sposób powstaje powiat kraśnicki, który pod władzą okupanta działał do końca lipca 1944 roku. W czerwcu 1975 roku weszła w Ŝycie reforma administracyjna, w wyniku której powstał, dwustopniowy szczebel zarządzania w terenie (gmina-

10 10 województwo), co spowodowało Ŝe powiat kraśnicki został zlikwidowany. Od 1 stycznia 1999 roku reaktywowany powiat kraśnicki naleŝy pod względem administracyjnym do województwa lubelskiego. Powiat zajmuje obszar km 2 (5 % powierzchni województwa i 0,4% powierzchni Polski). Powiat cechuje się dobrą dostępnością komunikacyjną. Przez powiat przebiegają dwie drogi krajowe: S19 (Białystok - Lublin - Kraśnik Rzeszów) i S74 (Kielce - Kraśnik Zamość) oraz linia kolejowa (Lublin - Kraśnik - Stalowa Wola Rozwadów). Stolica powiatu Kraśnik znajduje się w odległości około 50 km od Lublina, 220 od Warszawy oraz 125 km od Rzeszowa. Powiat zamieszkuje 100,3 tys. osób, co stanowi 4,6% ludności województwa i 0,26% ludności Polski. Przekłada się to na gęstość zaludnienia wynoszącą 99,8 osób na km 2 (przy średniej dla województwa wynoszącej 87 osób i kraju 122 osoby) Przestrzeń i środowisko Układ osadniczy Powiat charakteryzuje się dość korzystnym układem osadniczym. W skład powiatu wchodzi 10 gmin: miasto Kraśnik (gmina miejska), miasto i gmina Annopol (gmina miejsko-wiejska) oraz osiem gmin wiejskich: Dzierzkowice, Gościeradów, Kraśnik, Szastarka, Trzydnik DuŜy, Urzędów, Wilkołaz, Zakrzówek. Łącznie w powiecie jest 206 miejscowości wiejskich. Mapa 2. Układ osadniczy i komunikacyjny w powiecie

11 11 Dwa miasta powiatu kraśnickiego (Kraśnik i Annopol) zamieszkuje około 39% populacji powiatu, co świadczy o dosyć niskim wskaźniku jego urbanizacji. Potencjał rozwojowy miast powiatu jest dosyć ograniczony. Najsilniejszym ośrodkiem miejskim jest miasto powiatowe Kraśnik, które dysponuje znacznym potencjałem demograficznym i stanowi centrum aktywności gospodarczej i społecznej powiatu. Znacznie gorszym potencjałem rozwoju dysponuje Annopol, zaliczany do kategorii miast o lokalnym oddziaływaniu 5. W układzie przestrzennym powiatu występują zarówno zwarte jak i rozproszone formy osadnictwa. Dominuje zabudowa wiejska jednorodzinna. PrzewaŜają wsie zwarte. Występują takŝe miejscowości o luźnej zabudowie i przysiółki. Najmniej liczną grupę stanowią wsie o zabudowie rozproszonej, nieregularnej oraz kolonijnej. Wiele wsi zachowało swój historyczny wygląd, jednak ich stan i zagospodarowanie wymaga wielu działań rewitalizacyjnych. Walory przyrodnicze Obszar powiatu obejmuje prawie w całości obszar Wzniesień Urzędowskich stanowiących część WyŜyny Lubelskiej oraz prawobrzeŝną część Małopolskiego Przełomu Wisły. Od wschodu granica powiatu obejmuje zachodni skraj Wyniosłości Giełczewskiej, od południowego wschodu skraj Roztocza zachodniego. Granica ma tu charakter płynnego przejścia od WyŜyny Lubelskiej do wyŝszego poziomu Roztocza w okolicach Polichny. Znacznie bardziej jest wyodrębniona południowa krawędź WyŜyny, w południowo zachodniej części powiatu w okolicy Opoki DuŜej i na południe od Kosina. Na południe od tej granicy w skład powiatu wchodzi skraj Kotliny Sandomierskiej. Na północy Wzniesienia Urzędowskie graniczą z Równiną BełŜycką i Kotliną Chodelską. Lasy zajmują ok. 22% obszaru powiatu. Największą powierzchnię zajmują w gminie Gościeradów (42,6%), najmniejszą w gminie Trzydnik DuŜy (7,3%) oraz Szastarka (9,5%). Około 70% powierzchni zajmują pola uprawne, łąki i sady. Dominującymi siedliskami leśnymi (ok. 66%) są lasy mieszane, występujące najczęściej na glebach Ŝyznych. Piaszczyste tereny zachodnie i południowo zachodnie porastają w większości lasy iglaste (głównie sosnowe). Na szczególną uwagę w składzie gatunków lasów zasługują jodła i buk, występujące na terenie powiatu poza granicą ich naturalnego zasięgu. Lasy jodłowe występują w okolicach Polichny, Marynopola i Natalina, a lasy bukowe głównie w okolicach Polichny i Szczecyna. W okolicy Kraśnika zaobserwowano występowanie 42 rzadkich roślin naczyniowych na 94 stanowiskach oraz 67 innych gatunków roślin wyŝszych, uchodzących 5 W analizie Urzędu Statystycznego w Lublinie zatytułowanej Potencjał ekonomiczny miast w województwie lubelskim w latach Kraśnik został sklasyfikowany na 13 pozycji, zaś Annopol na 35 miejscu.

12 12 za interesujące w skali regionalnej i krajowej. Najciekawsze tereny pod względem gatunków występujących roślin znajdują się w obrębie doliny WyŜnicy. Ciekawymi walorami odznaczają się równieŝ lasy na południe od doliny, stawy w okolicach Terpentyny oraz pola między Słodkowem i Boiskami. Są to środowiska o duŝej róŝnorodności faunistycznej, zbliŝone do środowisk naturalnych. Potwierdzeniem walorów przyrodniczo krajobrazowych jest utworzenie na terenie 5 gmin Kraśnickiego Obszaru Chronionego Krajobrazu o powierzchni 293 km 2. Na terenie gminy Urzędów znajduje się rezerwat leśny Natalin o powierzchni 2,45 ha, obejmujący ochroną drzewostan jodłowy. Znacznie większy rezerwat jodły Marynopole o powierzchni 157 ha istnieje na terenie gminy Gościeradów. Drugi rezerwat krajobrazowo leśny Szczeckie Doły na terenie tej samej gminy o powierzchni 200 ha charakteryzuje się poza urozmaiconą rzeźbą (liczne rozbudowane wąwozy lessowe) występowaniem zwartego drzewostanu bukowego oraz roślinnością charakterystyczną dla buczyn górskich oraz lasu grabowo bukowego porastającego wąwozy. W fazie projektowania znajdują się kolejne rezerwaty na terenie gminy Dzierzkowice Grabowy Las oraz w Polichnie Mostach z drzewostanem buku i jodły. W dolinie WyŜnicy w okolicach Kraśnika wydzielono kilka uŝytków ekologicznych obejmujących swym zasięgiem stawy, łąki, torfowiska, tereny podmokłe i zabagnione bogate we florę i faunę. Mapa 3. Walory przyrodnicze powiatu kraśnickiego

13 13 W sumie prawie 25% powierzchni powiatu zajmują obszary prawnie chronione. Jest to nieco więcej niŝ średnio w województwie (23%), ale znacznie mniej niŝ średnio w kraju (prawie 33%). Na terenie powiatu została wyznaczona jedna ostoja siedliskowa (Gościeradów PLH ) oraz dwie ostoje ptasie (Małopolski Przełom Wisły PLB i Lasy Janowskie PLB060005), wchodzące w skład obszarów NATURA Teren powiatu kraśnickiego to obszar o bardzo rzadkiej sieci wód powierzchniowych, charakteryzujący się rozległymi pustkami wodnymi, zwłaszcza na południe od Kraśnika i Olbięcina. Występują tu podziemne wody szczelinowo warstwowe zalegające na znacznych głębokościach. Głównym zbiornikiem tych wód są spękane skały kredowe. Głównymi rzekami są Wisła, Sanna w dolnym biegu i Bystrzyca w górnym biegu. Centralnym ciekiem wodnym Wzniesień Urzędowskich jest WyŜnica, tworząca z dopływami Urzędówką i Potokiem Podlipie system rzeczny drugiego rzędu. Przełomowy odcinek Wisły jest tu jednym z najbardziej malowniczych na całym jej biegu. Wisła charakteryzuje się tu zmieniającym się z roku na rok przebiegiem koryta oraz pojawiającymi się i znikającymi łachami piaszczystymi i wyspami. Do wód powierzchniowych naleŝą równieŝ stawy, które głównie są wykorzystywane do celów gospodarczych. Na szczególną uwagę zasługują malowniczo połoŝone stawy Zawólcze w Wólce Szczeckiej, wkomponowane w kompleks leśny u podnóŝa sfery krawędziowej wyŝyny Lubelskiej oraz stawy w Rzeczycy KsięŜej i Ziemiańskiej i Wólce Gościeradowskiej. Cechą charakterystyczną sieci wodnej w powiecie są liczne źródełka. We wsi Łany (gmina Gościeradów) znajdują się źródliska uznane za pomniki przyrody nieoŝywionej. Są to źródła podpływowe o stałej wysokiej temperaturze zimą i latem od 10,2 do 10,3 ºC i licznych gejzerkach wybijających się ponad lustro wody. Jednym z warunków poprawy bilansu wodnego w powiecie powinno być wdroŝenie działań wynikających z realizacji wojewódzkiego programu małej retencji. NajwaŜniejsze potrzeby inwestycyjne w tym zakresie oszacowano na kwotę prawie 130 mln zł. Wśród najwaŝniejszych zadań zaplanowanych do realizacji jest budowa bądź modernizacja zbiorników retencyjnych (m.in. w gminach Kraśnik, Annopol, Dzierzkowice, Trzydnik DuŜy, Urzędów, Wilkołaz i Zakrzówek), a takŝe budowa urządzeń piętrzących oraz systemu nawodnień rolniczych. Obszar powiatu kraśnickiego jest ubogi w surowce mineralne. Znaczenie gospodarcze mają złoŝa węgla brunatnego, występujące w rejonie miejscowości Trzydnik Mały, oraz fosforyty udokumentowane na obszarze od Annopola do Janowa Lubelskiego, a takŝe na obszarze gminy Gościeradów. ZłoŜa te nie są obecnie eksploatowane, chociaŝ są w stanie zabezpieczyć wieloletnią działalność duŝego zakładu górniczego. Ponadto na terenie powiatu występują kruszywa naturalne (piaski i Ŝwiry), surowce ilaste (glinki lessowe) i surowce węglanowe (opoki i

14 14 margle). Wykorzystywane są one jednak na niewielką skalę, głównie przez lokalne firmy budowlane. Powiat kraśnicki dysponuje znacznymi potencjałami, jeŝeli chodzi o rozwój energii ze źródeł odnawialnych. Ze względu na swoje połoŝenie powiat jest uprzywilejowanym obszarem do rozwoju energetyki wodnej i wiatrowej 6. Podstawą do rozwoju energetyki wodnej moŝe być mała elektrownia wodna pracująca na rzece Tuczyn w miejscowości Mniszek (gmina Gościeradów) oraz dwie planowane budowle piętrzące na rzekach: Sanna (gmina Annopol) oraz WyŜnica (gmina Dzierzkowice). Ponadto duŝa ilość gruntów ornych oraz tradycja rolnicza stwarza realne szanse rozwoju upraw energetycznych na terenie powiatu oraz produkcji energii z odpadów pochodzenia roślinnego i zwierzęcego (np. biogazu). Walory kulturowe O historii i bogatym dziedzictwie kulturowym powiatu świadczą liczne zabytki. Na terenie powiatu zarejestrowano wiele zabytków architektury i kultury. Wśród nich moŝna wyróŝnić: zespoły urbanistyczne (stare młyny, tradycyjne obiekty mieszkalne i gospodarcze), zespoły pałacowe, dworskie i folwarczne (np. w Gościeradowie i Olbięcinie), obiekty sakralne, reprezentowane przede wszystkim przez Zespoły Kościołów Parafialnych, kaplice cmentarne, liczne kapliczki i krzyŝe przydroŝne oraz cmentarze Ŝydowskie (na terenie powiatu zachowały się kirkuty w Kraśniku, Annopolu, Urzędowie oraz szczątkowo w Zakrzówku), obszary archeologiczne (grodzisko wczesnośredniowieczne z IX wieku w Leszczynie koło Urzędowa, oraz ślady zamczysk w Kraśniku i Dzierzkowicach). Niestety wiele zabytków znajduje się w złym stanie materialnym i wymaga pilnych prac konserwatorsko-remontowych. Poprawa stanu i wyglądu zewnętrznego najwaŝniejszych obiektów zabytowych powinno stać się z jednym z podstawowych kierunków działań w zakresie rozwoju turystyki i rekreacji na terenie powiatu. 6 Wojewódzki program rozwoju alternatywnych źródeł energii dla województwa lubelskiego, BPP, Lublin 2006.

15 15 Mapa 4. Walory kulturowe powiatu kraśnickiego Społeczeństwo Demografia Na koniec 2006 roku liczba ludności w powiecie kształtowała się na poziomie nieco ponad 100 tys. osób. Od kilku lat liczba osób w powicie wykazuje stałą tendencję spadkową (na przestrzeni ostatnich 6 lat nastąpił spadek o około osób). Długoterminowe prognozy demograficzne wskazują na dalsze obniŝanie się liczby ludności w powiecie. Przewiduje się, Ŝe do roku 2015 liczba ludności w powiecie spadnie do 98 tys. mieszkańców. Wykres 1. Ludność powiatu kraśnickiego w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS

16 16 Spadek liczby ludności spowodowany jest głównie ujemnym przyrostem naturalnym i migracjami wewnątrz kraju. W roku 2006 saldo migracji wyniosło -355 osób, natomiast przyrost naturalny: Niestety nie ma oficjalnych danych mówiących o emigracji zarobkowej mieszkańców za granicę. Ocenia się, Ŝe zjawisko to jest powszechne i moŝe dotyczyć nawet 5% mieszkańców powiatu (głównie ludzi młodych i dobrze wykształconych). Wykres 2. Przyrost naturalny i migracje w powiecie kraśnickim w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS Wiek i struktura wykształcenia mieszkańców Ludność powiatu cechuje się strukturą wiekową zbliŝoną do średniej obserwowanej na poziomie województwa i kraju. Struktura wieku ludności wg ekonomicznych grup wiekowych wskazuje na nieco wyŝszy udział osób w wieku poprodukcyjnym (powyŝej 59 lat dla kobiet i 64 lat dla męŝczyzn). Odsetek osób w tym wieku wynosi ponad 18%, podczas gdy średnia dla województwa wynosi nieco ponad 16%. Natomiast ludności w wieku produkcyjnym jest w powiecie 61,2%, czyli o 1,1 punktu procentowego mniej niŝ średnio w województwie. Wykres 3. Struktura wieku ludności powiatu kraśnickiego Źródło: Opracowanie włane na podstawie danych BDR GUS Ściśle powiązany ze strukturą wieku jest wskaźnik obciąŝenia demograficznego, który wskazuje liczbę osób w wieku nieprodukcyjnym przypadających na 100 osób w wieku produkcyjnym. Wysoki poziom współczynnika wskazuje na niekorzystną

17 17 strukturę wiekową mieszkańców oraz wpływa negatywnie na jakość Ŝycia i warunki funkcjonowania lokalnej gospodarki. Wskaźnik ten dla powiatu kraśnickiego jest o 2,9% wyŝszy niŝ w województwie i 8,2 wyŝszy niŝ w kraju. Na przestrzeni ostatnich lat wartość tego wskaźnika malała, jednakŝe długookresowe prognozy wskazują na szybkie i głębokie odwrócenie się tego trendu. Wykres 4. Wskaźnik obciąŝenia demograficznego Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS Wykształcenie ludności jest wskaźnikiem w duŝym stopniu obrazującym potencjał powiatu do rozwoju i dokonywania się zmian strukturalnych. W powiecie kraśnickim notuje się niŝszy poziom wykształcenia niŝ średnie wartości dla kraju i województwa. Niecałe 7% ludności z wykształceniem wyŝszym koresponduje z 8,4% w kraju i 8% w województwie. Średnim wykształceniem legitymuje się 26% mieszkańców powiatu, przy wartościach 24% w Polsce i 23,2% w województwie. Wskaźniki dla najniŝszego poziomu wykształcenia są równieŝ niekorzystne: 6% mieszkańców nie ma wykształcenia nawet na poziomie ukończonej szkoły podstawowej (przy jedynie 3% dla kraju i 4,5% dla województwa). Podnoszenie poziomu wykształcenia mieszkańców powinno być zatem jednym z priorytetowych działań samorządu gminnego i powiatowego. Wykres 5. Wykształcenie ludności powiatu kraśnickiego Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS

18 18 Gospodarstwa domowe oraz źródła ich utrzymania Ogółem w powiecie jest 32,3 tys. gospodarstw domowych, z których przewaŝająca część (prawie 70%) to gospodarstwa jednorodzinne. Nieco ponad 51 % gospodarstw utrzymuje się ze źródeł zarobkowych (zatrudnienie, praca na własny rachunek, praca w gospodarstwie rolnym). Natomiast dla pozostałej część gospodarstw domowych (49%) głównym źródłem utrzymania są emerytury, renty oraz zasiłki. Dochody z pracy mieszkańców powiatu są niŝsze od średniej krajowej i wojewódzkiej. Średnio na koniec 2005 dochody kształtowały się na poziomie 1930,26 zł brutto miesięcznie, przy średniej dla województwa wynoszącej 2180 i kraju 2507 zł. Oznacza to, Ŝe dochody w powiecie są średnio o 11,5 % niŝsze niŝ w województwie i 23% niŝsze niŝ w kraju. Wykres 6. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS Warunki mieszkaniowe Na ogólną liczbę prawie 30 tys. mieszkań w powiecie, 88% wyposaŝona jest w wodociąg, zaś 75% w ustęp spłukiwany. Trzy czwarte mieszkań posiada centralne ogrzewanie, a ponad połowa mieszkań podłączona jest do sieci gazowej (przy średniej w województwie wynoszącej 39%). Podejmowane działania w zakresie polepszenia warunków mieszkaniowych mieszkanców powinny dotyczyć głównie obszarów wiejskich, gdzie ponad 20% mieszkań nie jest podłączonych do sieci wodociągowej, prawie połowa nie posiada łazienek, a trzy czwarte nie są podłączone do sieci gazowej.

19 19 Wykres 7. WyposaŜenie mieszkań w niezbędne warunki sanitarno-ciepłownicze Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS Zatrudnienie i rynek pracy Rynek pracy w powiecie kraśnickim jest konsekwencją rolniczego charakteru gospodarki, struktury wykształcenia, a takŝe bliskiego sąsiedztwa Lublina, oferującego atrakcyjne zatrudnienie w sektorze przemysłu i usług. Wykres 8. Pracujący w podziale na kobiety i męŝczyzn Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS Na koniec 2006 roku liczba pracujących poza rolnictwem w powiecie wynosiła nieco ponad 13,5 tys. osób, co stanowi mniej niŝ 50% pracujących włącznie z zatrudnionymi w rolnictwie indywidualnym (około 15 tys. osób). Odsetek osób pracujących w rolnictwie wynosi ponad 50% ogółu pracujących w powiecie (21.5% średnio dla kraju i 45% dla województwa). Tak wysoki udział osób zatrudnionych w rolnictwie wskazuje na przestarzałą strukturę lokalnej gospodarki, która w najbliŝszych latach będzie musiała ulegać stopniowej restrukturyzacji.

20 20 Wykres 9. Struktura pracujących wg sektorów Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS Wskaźnik zatrudnienia poza rolnictwem indywidualnym, obrazujący udział pracujących wśród ogółu osób w wieku produkcyjnym wynosi dla powiatu 22% i jest znacznie niŝszy niŝ średnie dla województwa (29%) i kraju (33%). Wykres 10. Udział pracujących w ogóle osób w wieku produkcyjnym Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS Największymi zakładami przemysłowymi powiatu, stanowiącymi źródło utrzymania dla kilku tysięcy osób są: Fabryka ŁoŜysk Tocznych Kraśnik S.A. i TSUBAKI HOOVER POLSKA w Kraśniku. Zakłady te odgrywają duŝą rolę w funkcjonowaniu polskiego przemysłu maszynowego i motoryzacyjnego oraz są liczącymi się eksporterami łoŝysk i elementów tocznych. WaŜną gałęzią gospodarki powiatu jest równieŝ produkcja wyrobów i elementów gumowych, reprezentowana głównie przez przedsiębiorstwa WOTEX oraz NABOR. Na uwagę zasługuje równieŝ przedsiębiorstwo poligraficzne AJG, które dzięki wyposaŝeniu w najnowocześniejszy sprzęt świadczy usługi na bardzo wysokim poziomie. NaleŜy równieŝ wspomnieć o Okręgowej Spółdzielni Mleczarskiej w Kraśniku, której wyroby wielokrotnie odnosiły sukcesy na targach ogólnopolskich i cieszą się duŝym uznaniem wśród klientów. Specyfiką okolic Kraśnika jest funkcjonowanie licznych cegielni eksploatujących bogate pokłady glinki lessowej. Od dziesiątków lat produkowany jest tu doskonały materiał budowlany trafiający do wielu zakątków Lubelszczyzny i nie tylko. Pochodząca stąd cegła wykorzystana została, m.in. do odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie.

21 21 Tabela 1. Najwięksi pracodawcy Przedsiębiorstwo/zakład pracy Liczba zatrudnionych Fabryka ŁoŜysk Tocznych Samodzielny Publiczny Zakład Opieki Zdrowotnej 779 TSUBAKI-HOOVER sp. z o.o. 460 Spółdzielnia Jedność 230 Zakłady Poligraficzne AJG 190 Przedsiębiorstwo Produkcyjno WdroŜeniowe Nabor 181 Zakład Narzędziowy ANNOPOL sp. z o.o. 120 Przedsiebiorstwo Usług Wodno-Budowlanych WOD 107 BUD śródło: Dane Starostwa Powiatowego w Kraśniku Bezrobocie i jego struktura Bezrobocie w powiecie kraśnickim, podobnie jak w całym województwie, stanowi w dalszym ciągu duŝy problem społeczny. Stopa bezrobocia rejestrowanego w powiecie na koniec lipca 2007 wynosiła 13,4% (w skali województwa poziom bezrobocia w tym okresie wynosił takŝe 13,4 %, a w skali kraju 12,2). W porównaniu z okresem ubiegłego roku stopa bezrobocia spadła o 2,2 punkty procentowe. Spadek bezrobocia wynika nie tylko z coraz lepszej koniunktury gospodarczej w kraju i regionie, ale w duŝej mierze związany jest z emigracją zarobkową młodych ludzi za granicę. Według długofalowych prognoz US w Lublinie bezrobocie w powiecie kraśnickim będzie nadal spadać, chociaŝ jego dynamika będzie znacznie mniejsza niŝ jest to notowane obecnie. Wykres 11. Bezrobotni w powiecie kraśnickim Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS Na koniec czerwca 2007 w Powiatowym Urzedzie Pracy w Kraśniku było zarejestrowanych bezrobotnych, z czego 52% stanowiły kobiety. Generalnie wśród osób bezrobotnych dominują osoby młode (do 34 lat) oraz słabo wykształcone (56% bezrobotnych nie posiada wykształcenia średniego). Prawie 40% bezrobotnych to osoby długotrwale bezrobotne, czyli pozostające bez pracy powyŝej 24 miesięcy. Wskazuje to na strukturalny charakter bezrobocia w powiecie i jego ograniczenie będzie zaleŝało nie tylko od poprawy koniunktury gospodarczej w powiecie, ale

22 22 równieŝ od przekwalifikowania się wielu osób i znalezienia pracy w innym zawodzie. Wykres 12. Struktura bezrobotnych w powiecie kraśnickim Źródło: Opracowanie własne na podstawie danych BDR GUS Aktywizacja zawodowa bezrobotnych Ocenia się, Ŝe około 77% bezrobotnych aktywnie poszukuje pracy 7. Najpopularniejszą metodą szukania pracy jest pośrednictwo pracy (64%), kontakty osobiste (57,5% ankietowanych) oraz śledzenie ogłoszeń w prasie (43,5%). Tylko 4% bezrobotnych korzysta z prywatnych agencji pośrednictwa pracy i aŝ 11% z usług pośrednictwa pracy za pomocą internetu. Instytucje zajmujące się obsługą rynku pracy oferują róŝnorodne usługi skierowane do osób bezrobotnych. Do najwaŝniejszych z nich naleŝą: szkolenia zawodowe, szkolenia dotyczące poruszania się po rynku pracy, poradnictwo zawodowe, pośrednictwo pracy, zatrudnienie subsydiowane oraz staŝe. Niestety problemem w dalszym ciągu pozostaje dostępność tych usług dla bezrobotnych oraz ich jakość. Z badań ankietowych wynika, Ŝe tylko 20% bezrobotnych dobrze ocenia działalność lokalnych instytucji rynku pracy. Dlatego teŝ, jednym ze strategicznych działań powinien być rozwój publicznych i niepublicznych instytucji rynku pracy oraz poprawa dostępności i jakości świadczonych przez te instytucje usług. Samozatrudnie i promocja przedsiębiorczości Jedną z form przeciwdziałania bezrobociu jest aktywizacja mieszkańców w zakresie samozatrudnienia i przedsiębiorczości. Jednak, jak dowodzą badania, gotowość mieszkańców powiatu do podejmowania działalności na własny rachunek jest dosyć ograniczona. Ocenia się, Ŝe tylko około 10% mieszkańców byłaby skłonna podjąć ryzyko załoŝenia własnej firmy. Do głównych barier utrudniających załoŝenie własnej firmy naleŝy zaliczyć: trudności finansowe, brak kwalifikacji i doświadczenia, a takŝe brak wsparcia ze strony instytucji ryku pracy w zakresie aktywnego wspierania potencjalnych przedsiębiorców. Dlatego teŝ, jednym ze strategicznych kierunków działań intytucji rynku pracy i otoczenia biznesu powinien być rozwój kompleksowych instrumentów wsparcia 7 Dane pochodzą z projektu badawczego Platforma Medialna Rozwój Regionalny i opracowania Powiat Kraśnicki Analiza społeczno-gospodarcza.

23 23 dla osób rozpoczynających działalność gospodarczą. Usługi te powinny obejmować nie tylko bezpłatne doradztwo i szkolenia w zakresie prowadzenia własnej firmy, ale takŝe instrumenty wsparcia finansowego. Na terenie powiatu istnieją dwie organizacje wspomagające rozwój przedsiębiorczości. Są to Kraśnicka Izba Gospodarcza, zrzeszająca ok. 200 małych i średnich przedsiębiorstw oraz Agencja Rozwoju Regionalnego, która jest kraśnickim oddziałem Lubelskiej Fundacji Rozwoju. Obie organizacje świadczą usługi doradcze i szkoleniowe dla przedsiębiorstw z terenu powiatu kraśnickiego. Poziom wykluczenia społecznego Wysoki poziom bezrobocia oraz niskie dochody mieszkańców, osiągane zarówno ze źródeł zarobkowych jak i niezarobkowych, są głównymi przyczynami wykluczenia społecznego. Głównymi czynnikami wpływającymi na ciągle wysoki poziom wykluczenia społecznego w powiecie są ubóstwo, bezrobocie, bezradność w sprawach opiekuńczo-wychowawczych oraz długotrwała choroba. Ocenia się, Ŝe około 2,5 tys. osób (2% społeczeństwa) korzysta z róŝnych form pomocy społecznej oferowanej przez Powiatowe Centrum Pomocy Rodzinie w Kraśniku, na które przeznaczane jest aŝ 28,3% środków z budŝetu powiatu (17% średnio w województwie). Wykres 13 Formy pomocy społecznej w PCPR (liczba osób) Źródło: Strategia rozwiązywania problemów społecznych powiatu kraśnickiego Dodatkowo od 5-10% ludności korzysta z pomocy społecznej oferowanej przez Gminne Ośrodki Pomocy Społecznej. W celu przeciwdziałania występującym zjawiskom wykluczenia społecznego, od dwóch lat wdraŝana jest na terenie powiatu Strategia rozwiązywania problemów społecznych. Innym waŝnym dokumentem w zakresie prowadzonej polityki społecznej jest Powiatowy program działań na rzecz osób niepełnosprawnych.