Ocena skutecznoœci Apiwarolu AS

Transkrypt

1 Medycyna Wet. 2010, 66 (7) 475 Artyku³ przegl¹dowy Review skutecznoœci Apiwarolu AS ADAM DZIER AWSKI, WOJCIECH CYBULSKI Zak³ad Farmacji Weterynaryjnej Pañstwowego Instytutu Weterynaryjnego Pañstwowego Instytutu Badawczego, Al. Partyzantów 57, Pu³awy Dzier awski A., Cybulski W. Evaluation of the efficacy of Apiwarol AS Summary Varroasis has been treated with numerous different substances, including amitraz, which has been used since In 1984, Apiwarol AS a drug in the form of a flammable tablet containing 12.5 mg of amitraz was registered. The active substance, diffusing with smoke particles into the beehive, paralyzes Varroa destructor within an hour. Amitraz is also used as a component of other drugs, e.g. Biowar, which has the form of plastic strips containing 400 mg of the active substance. Unlike in the case of Apiwarol AS, amitraz diffuses slowly, reaching a therapeutic level in the beehive in 6-8 weeks. Over 25 years of observation on the combating of varroasis indicate that the parasites may develop resistance against amitraz, which has usually been observed after treatment with strips. Presumably, a long exposure to the substance released from the strip is more likely to produce resistance than fumigation with Apiwarol AS over a relatively short time. However, some reports of a reduced efficacy of fumigations have also been made. In these cases the efficacy of the drug may have been reduced by such factors as inappropriate application; season of the year and time of the day when the drug was used as well as the number of fumigations. On the other hand, a comparison of results for the years , and , presented in numerous studies, indicates that there were no statistically significant (P 0.05) differences in the efficacy of combating V. destructor with amitraz in these periods, which was 93.6 ± 3.73%, 95.4 ± 3.43% and 93.2 ± 6.59%, respectively. Nevertheless, further laboratory and field investigations are required to assess the ability of the parasite to develop resistance against Apiwarol AS. Keywords: amitraz, Apiwarol AS, varroasis, treatment, efficacy Warroza, paso ytnicza choroba pszczó³ wywo³ana przez Varroa destructor, pojawi³a siê w Polsce w 1980 r. W podejmowanym leczeniu stosowano szereg leków oraz ró ne metody ich aplikacji, pocz¹tkowo preparaty pochodzenia roœlinnego, nastêpnie proste powszechnie znane substancje, jak: naftalina, tymol, siarka, kwasy organiczne oraz fenotiazyna (9). Zwalczanie tej groÿnej choroby to ci¹g³e poszukiwania nowych substancji czynnych. W Europie przetestowano oko³o 180 substancji, spoœród których tylko nieliczne okaza³y siê skuteczne i nieszkodliwe dla pszczó³ (5). Podobnie w Polsce do zwalczania warrozy stosowano w praktyce ró ne substancje czynne (9). Amitraz jest jedn¹ z pierwszych po fenotiazynie, syntetycznych substancji farmakologicznie czynnych, która okaza³a siê skuteczna w zwalczaniu warrozy i wci¹ pozostaje preparatem z wyboru w kraju i na œwiecie. W praktyce amitraz sporz¹dzany jest do stosowania w formie aerozolu (oprysku) lub fumigacji w wyniku spalania tabletki (I generacja), ponadto plastikowego paska nasyconego lub pokrytego substancj¹ czynn¹ (III generacja), z której ulega ewaporacji. Z uwagi na kontrowersje dotycz¹ce biorównowa - noœci aktualnie stosowanych preparatów i sposobu ich u ycia w niniejszym opracowaniu dokonano analizy statystycznej i oceny wyników zamieszczonych w dostêpnych Ÿród³ach piœmiennictwa w latach Szczególn¹ uwagê skupiono na ocenie skutecznoœci Apiwarolu AS i Biowaru, jak równie nabywania opornoœci na amitraz. Historia stosowania amitrazu Wyniki doœwiadczalnych, jakie przeprowadzi³ w latach (37, 39), by³y podstaw¹ do opracowania technologii wytwarzania tabletki palnej zawieraj¹cej 12,5 mg amitrazu jako substancji czynnej o dzia³aniu kontaktowym. Rozprowadzana aktywnie przez pszczo³y z dymem w œrodowisku ula pora a paso yty na ich ciele. Preparat Apiwarol AS po wprowadzeniu ulepszeñ i dostosowaniu do obowi¹zuj¹cych wymogów, jako lek pierwszej generacji jest dopuszczony do obrotu w Polsce od 1984 r. Na bazie amitrazu Biowet w Pu³awach wyprodukowa³ i wprowadzi³ na rynek w 2004 r. dwa inne leki przeciwwarrozowe. Apiwar zawieraj¹cy 200 mg amitrazu, który nie znalaz³ zastosowania w praktyce i wkrótce zosta³ wycofany z rynku ze wzglêdu na ma³¹ iloœæ substancji czynnej na powierzchni paska. Nato-

2 476 Medycyna Wet. 2010, 66 (7) Tab. 1. skutecznoœci Apiwarolu AS l ab., pasieka, TCL - 0,00012 % roztwór, o prysk 1 w pasiece,tcl 1 : 10000, o prysk 1 lub 2, bez czerwiu (b.c.) w pasiece, paski w³asne z taktikiem, o dymianie 1 w pasiece, amitraz, aerozol, emulsja 2 ml/l o dymianie, 2-3, w pasiece, Apiwarol: 1) 6,25 mg, 2) 12,5 mg Objaœnienia: *TCL prekursor Apiwarilu AS; ** obliczono wartoœæ œredni¹ z podanego zakresu; *** pominiêto w obliczaniu skuteczny = 85% LATA (37) (39) Olszewski (28) Marchetti (26) (38) 94,0 l ab., pasieka, Apiwarol AS, odymianie 1 98,06 90,0 84,2-98,9** 1) 51,8*** 2) 99,6-100,0** amitraz, o dymianie 1 i 2, (b.c.) A piwarol AS, odymianie 2 w lab., pasieka, amitraz, odymianie 2, (b.c.) w pasiece, Apiwarol AS, odymianie 2 w pasiece, bad. porównawcze 1) amitraz, 2 ) Apiwarol AS, odym. 2 Apiwarol AS, odymianie w pasiece, Apiwarol AS, odymianie 2 w pasiece, Taktic 12,5 %, spalanie na bibule w pasiece, amitraz 0,02 g, o dymianie 1 (16) Jeliñski (15) (17) Kostecki (21) Kostecki (22) Bieñkowska (6) Wyrwa (45) (19) Lupo (25) Kulinceviæ (23) 88,0-90,0** 97,0-99,1** 98,0 97,0 94,0-100** 1) 45,0*** 2) 96,0 93,0 97,0 wysoka 99,7-100** Œrednia 95, 5 96, 3 Odchylenie 4,38 3,06 miast Biowar zawieraj¹cy 400 mg substancji czynnej inkorporowanej w plastikowy pasek do zawieszania w ulu, dzia³aj¹c przez okres 6 tygodni lub d³u ej w wyniku powolnego uwalniana substancji czynnej niszczy paso yty na pszczo³ach doros³ych i wychodz¹cych z komórek (8, 32). Zatem Apiwarol i Biowar, zawieraj¹c tê sam¹ substancjê czynn¹, ró ni¹ siê jednak zasadniczo dawk¹, czasem ekspozycji i sposobem oddzia³ywania na paso yta. Odmiennoœci te s¹ na tyle istotne, e uzyskiwane efekty ró ni³y siê znacz¹co zarówno w zakresie terapeutycznym, jak i wykszta³cania opornoœci u paso yta. Zasadniczym czynnikiem jest czas ekspozycji substancji aktywnej w œrodowisku ula im d³u sze oddzia³ywanie, tym wykszta³cenie opornoœci staje siê bardziej prawdopodobne. Emulsyjna postaæ amitrazu wprowadzona w formê aerozolu lub dymu dzia³a w pierwszej godzinie po zastosowaniu (26). Zalecane trzykrotne odymianie Apiwarolem AS wprowadza do ula 50 mg substancji czynnej na krótki okres. Natomiast przy stosowaniu pasków Biowaru substancja czynna w œrodowisku ula dzia³a na pszczo³y i paso yta przez minimum 6 do 8 tygodni (8, 32). Coraz czêœciej pojawiaj¹ce siê doniesienia o zmniejszonej skutecznoœci Apiwarolu AS sugerowa³y powstanie opornoœci paso yta na substancjê czynn¹ (6, 30, 31). zy nie podawali jednak istoty zjawiska opornoœci poprzestaj¹c na podkreœleniu, i s¹ to efekty wieloletnich obserwacji nad stosowaniem preparatu. Milani w 1995 r. na podstawie doœwiadczeñ laboratoryjnych i w pasiece opisa³ zjawisko powstawania opornoœci V. destructor na fluvalinat. Stosunkowo szybkie pojawianie siê opornoœci roztocza na ten pyretroid jest aktualnie dobrze rozpoznane (27). W Polsce podobne wyniki otrzymali Londzin i Œledziñski (39). Natomiast badania amitrazu prowadzone w USA, gdzie by³ i jest powszechnie stosowany, wskazuj¹, e zjawisko opornoœci paso yta mo e zachodziæ (10). Jak podaje Pidek, pszczelarze amerykañscy stosuj¹ amitraz g³ównie w formie pasków nie uzyskuj¹c najlepszych wyników w terapii warrozy, zauwa a jednak, e substancja czynna zmieszana z dymem jest lepiej rozprowadzana w ulu i skuteczniejsza (30). Pierwsze badania wra liwoœci na amitraz w Polsce przeprowadzi³a Pohorecka (31). W porównawczych badaniach laboratoryjnych testem czasu œmiertelnoœci zaobserwowa³a, e okres, jaki up³ywa od kontaktu paso yta z substancj¹ do chwili œmierci jest ró ny, co pozwala wnioskowaæ o zró nicowanej wra liwoœci paso ytów w jednej pasiece.

3 Medycyna Wet. 2010, 66 (7) 477 p asieka, bad. porównawcze, pasieka, bad. porównawcze, A piwarol AS, odymianie pasieka, bad. wieloletnie , pasieka, bad. porównawcze, amitraz, oprysk, odymianie p asieka, bad. porównawcze, p asieka, bad. porównawcze, A piwarol AS, odymianie 1 (41) (34) (41) Anon. (1) (18) Sokó³ (44) 89,80 100,0 skuteczny 99,0 88,69-100** skuteczny 92,2 6,65 œredniej. skutecznoœci: b. wysoka = 95%; wysoka = 90%; Zakres nad Apiwarolem AS w okresie od 1981 do 2009 r. W pracy analizowano dane piœmiennictwa o skutecznoœci Apiwarolu AS. Pogrupowano je dla trzech okresów, tj. dla lat , i (tab. 1). Szczególnie po 1985 r. lek doczeka³ siê publikacji szeregu wyników z wielu oœrodków naukowo-badawczych. Prowadzono badania w³aœciwoœci Apiwarolu w ró nych uk³adach doœwiadczalnych wnosz¹c szereg interesuj¹cych obserwacji z zakresu farmakodynamiki i farmakokinetyki. Badano wp³yw Apiwarolu AS (amitrazu) na rozwój matek pszczelich i nie stwierdzono wyraÿnie negatywnego wp³ywu leku, mimo e odymianie zmniejsza³o liczbê matek unasiennianych (7). Nie stwierdzono te, aby odymianie wielokrotnymi dawkami niekorzystnie wp³ywa³o na rozwój czerwiu; nie obserwowano zamierania czerwiu, jego niedorozwoju lub upoœledzenia wygryzaj¹cych siê pszczó³ (38). Bah (2-4) notowa³ ujemny wp³yw preparatów warrozowych na rozwój czerwiu, zauwa aj¹c najmniejsz¹ toksycznoœæ Apiwarolu AS. Badania ró nych leków przeciw warrozie na prze ywalnoœæ pszczó³ prowadzone przez Gromisza (13) wykaza³y, e zabiegi z zastosowaniem dawek wiêkszych od leczniczych zmniejsza³y prze ywalnoœæ pszczó³, a efekt leczniczy najszybciej pojawia³ siê po Apiwarolu AS. Badane preparaty w zalecanych dawkach nie wp³ywa³y ujemnie na larwy pszczele (14). Nie stwierdzono te statystycznie istotnej ró nicy masy cia³a pszczó³ grup doœwiadczalnych i kontrolnej (35). Badano wybrane elementy odpornoœci u pszczó³ (11) oraz w³aœciwoœci immunomodulacyjne Apiwarolu AS (12), wp³yw œrodków warrozobójczych na temperaturê gniazda (40), a tak e bakterie jelita œrodkowego (43), stwierdzaj¹c niewielkie, przejœciowe odchylenia badanych parametrów od normy. Amitraz rzadko wykrywano w miodzie, a stwierdzone pozosta³oœci by³y ni sze od wyznaczonego poziomu MRL. Stwierdzono, e substancja szybko ulega³a rozk³adowi tak w miodzie, jak i w wosku (42). Przytoczone wyniki wskazuj¹ jednoznacznie, e Apiwarol AS nie wp³ywa³ ujemnie na rozwój czerwia, larw, nie prowadzi³ do dysfunkcji rodziny pszczelej i pojedynczych osobników, a stosowany w zalecanych dawkach nie pozostawia³ pozosta³oœci w produktach pszczelich, w iloœciach szkodliwych dla konsumenta. Na podstawie przytoczonych mo - na przyj¹æ, e Apiwarol AS jest lekiem stosunkowo nieszkodliwym i bezpiecznym. skutecznoœci Najbardziej interesuj¹c¹ w³aœciwoœci¹ Apiwarolu AS by³a efektywnoœæ jego dzia³ania na V. destruktor. Badania prowadzono w laboratoriach i w pasiekach z samym lekiem lub w porównaniu z innymi lekami przeciw warrozie. Zainteresowanie tym zagadnieniem jest zrozumia³e i ma nie tylko poznawcze, ale równie du e znaczenie praktyczne. D³ugi okres stosowania Apiwarolu AS w praktyce zwalczania warrozy oraz bogate piœmiennictwo pozwala na ocenê tego zagadnienia. Wed³ug ankietowych pszczelarzy jego stosowanie kszta³towa³o siê na poziomie 5,0% do 35,1% i w niektórych latach by³o najwiêksze spoœród leków zarejestrowanych w Polsce (5, 29). W pierwszych latach stosowania amitrazu jako substancji czynnej Apiwarolu AS skutecznoœæ zabiegów wynosi³a od 84,2% do 100% (tab. 1). Wysokie wyniki skutecznoœci otrzymali w latach Kostecki i (21, 22, 37, 39). Podobn¹ skutecznoœæ zabiegów we W³oszech wykaza³ Marchetti (26). w 1986 r. zwróci³a uwagê na odmiennoœci w dynamice Apiwarolu AS (17), potwierdzaj¹c jego wysok¹ skutecznoœæ (98,0%) oraz poda³a czynniki maj¹ce istotny wp³yw na skutecznoœæ zabiegów (16). Badania prowadzone 10 lat póÿniej, wykaza³y podobn¹, wysok¹ skutecznoœæ warrozobójcz¹ leku (17). Analiza 750 próbek pszczó³ i oko³o 200 osypów zebranych w czasie wieloletnich prowadzonych od 1986 do 2000 r. w pasiekach, w których zwalczano warrozê stosuj¹c tylko Apiwarol AS wskazuje, e lek ten cechuje stabilna i wysoka skutecznoœæ (41). skutecz-

4 478 noœci Apiwarolu AS, jak¹ przeprowadzi³a (18) w 2001 r. wskazuje, e po trzech odymianiach ginie od 88,69% do 100% paso ytów. Podobne wyniki w zwalczaniu warrozy odnotowano we Francji, W³oszech, Nowej Zelandii, S³owacji i w Czechach, gdzie amitraz o dzia³aniu kontaktowym stosuje siê ponad 20 lat (1, 20, 23, 25, 26). Wielu autorów stwierdza, e skutecznoœæ zabiegów zale y od wielu czynników, ale decyduj¹cym jest liczebnoœæ czerwiu w rodzinie pszczelej w okresie wykonywania zabiegów. Apiwarol AS dzia³a tylko na paso yty znajduj¹ce siê na pszczo³ach, nie dzia³a na paso yty pod zasklepem. Z ogólnej liczby paso ytów w rodzinie oko³o 20% bytuje na pszczo³ach i a 80% znajduje siê na czerwiu (21). W rodzinach, w których czerw zajmowa³ 10,3-12,9 dcm 2, skutecznoœæ wynosi³a 37,19%, przy mniejszej powierzchni, od 8,4 do 9,7 dcm 2, skutecznoœæ wzrasta³a do 64,62%, natomiast przy czerwiu zajmuj¹cym mniej ni 6 dcm 2 skutecznoœæ wynosi³a 98,06%. Dlatego producenci zalecaj¹ kilkukrotne stosowanie leku (17). W³aœciwe wykonanie zabiegu, okres rozpoczêcia leczenia, pora dnia i liczby odymiañ wp³ywaj¹ na efektywnoœæ leczenia pszczó³ (21, 22, 35). Istotne wydaj¹ siê wyniki uzyskane przez Soko³a i Michalczyka (44) w 2009 r. W 10-pniowej pasiece, w której zara enie V. destruktor wynosi³o od 0,4% do 1,97% zastosowano paski Biowaru. Po 8-tygodniowej obecnoœci leku w ulach, warrozê stwierdzono w 4 ulach, a pozosta³ych 6 by³o wolnych od paso ytów. Dodatkowe odymianie pszczó³ Apiwarolem wykaza- ³o, e na dennicê odpad³o od 2 do 400 roztoczy. Te najnowsze jednoznaczne wyniki, chocia niezamierzenie, wykaza³y bardzo wysok¹ skutecznoœæ zabiegu Apiwarolem AS. Wymienione obserwacje uzasadniaj¹ podjêcie dalszych porównawczych skutecznoœci oraz kszta³towania siê opornoœci V. destructor dla amitrazu, substancji czynnej Apiwarolu i Biowaru. Wyniki oparte na reprezentatywnym materiale mog¹ przynieœæ jednoznaczn¹ odpowiedÿ odnoœnie ich biorównowa noœci i dalszego stosowania w praktyce. Analizê wyników badania skutecznoœci Apiwarolu AS od 1981 do 2009 r. umo liwi³o pogrupowanie danych dla trzech okresów jego stosowania (tab. 1). W ocenie œrednich i odchyleñ standardowych oraz przy porównywaniu testem t-studenta trzech analizowanych grup wyników nie stwierdzono ró nic statystycznie istotnych pomiêdzy okresami , i Skutecznoœæ leku w wymienionych przedzia³ach wynosi³a, odpowiednio 95,5 ± 4,38%, 96,3 ± 3,06% i 92,2 ± 6,65%. Sporadycznie otrzymywano tak e ni sze wyniki skutecznoœci leczenia. (38) uzyska³ skutecznoœæ 51,8%, stosuj¹c preparat o zawartoœci 6,25 mg amitrazu w tabletce. Podobne wyniki otrzyma³a Bieñkowska (6), stosuj¹c lek przy du ej obecnoœci czerwiu w czasie zabiegów. Wyniki te, œwiadcz¹ce o niskiej skutecznoœci Apiwarolu AS, jako skrajne nie zosta³y Medycyna Wet. 2010, 66 (7) w³¹czone do obliczeñ œrednich dla grup. To umo liwi³o reprezentatywne wnioskowanie o jednakowej skutecznoœci zwalczania w poszczególnych okresach stosowania preparatu z uwagi na brak ró nic statystycznie istotnych przy p 0,05. Na podstawie analizy statystycznej zebranych wyników mo na przyj¹æ, e Apiwarol AS zawieraj¹cy amitraz jako substancjê czynn¹ w formie odymiania wykazuje skutecznoœæ powy ej 93%. Nale y zaznaczyæ, e analiza wyników skutecznoœci nie jest ³atwa do interpretacji. zy publikacji prowadzili badania w ró nym czasie, w odmiennych warunkach klimatycznych, w ró nych porach sezonu pasiecznego i nie zawsze przy podobnym stanie rozwoju rodziny pszczelej oraz w podobnych, ale nie takich samych uk³adach doœwiadczalnych z odmienn¹, niekiedy metod¹ szacowania wyników. Wobec powy szego w tym opracowaniu ocenê skutecznoœci sprowadzono do danych w wymiarze iloœciowym, prezentuj¹c nieliczne estymacje wyrazowe danymi liczbowymi, które podano w objaœnieniach do tab. 1. Uwagi koñcowe Podsumowuj¹c wyniki wieloletnich nad Apiwarolem AS nale y podkreœliæ, i umo liwiaj¹ one rzeteln¹ ocenê leku w zakresie jego istotnych w³aœciwoœci farmakodynamicznych. Wyniki te wskazuj¹, e Apiwarol AS jest lekiem skutecznym, który nie uleg³ istotnej zmianie jakoœciowej w okresie stosowania w zwalczaniu warrozy od 1981 r. Ponadto stwierdzono, e Apiwarol AS jest lekiem bezpiecznym i nieszkodliwym, nie zak³ócaj¹cym procesu rozwoju larwalnego i nie wp³ywaj¹cym ujemnie na funkcjonowanie rodziny pszczelej. Praktycznie amitraz nie pozostaje w produktach pszczelich w iloœciach stanowi¹cych zagro- enie toksykologiczno-higieniczne; stwierdzane wartoœci nie przekraczaj¹ wartoœci MRL, do czego przyczynia siê stosunkowo szybki rozk³ad tej substancji. Pojawiaj¹ce siê w¹tpliwoœci, co do skutecznoœci, nie znajduj¹ uzasadnienia w œwietle przedstawionych danych, a zdarzaj¹ce siê przypadki ni szej skutecznoœci s¹ najczêœciej wynikiem nie stosowania siê do zaleceñ w³aœciwej terapii i nie wp³ywaj¹ na ogóln¹ ocenê leku. Nieliczne i nie w pe³ni reprezentatywne badania Biowaru, w porównaniu do liczby i zakresu Apiwarolu, nie pozwalaj¹ na rzeteln¹ ocenê dzia³ania na pszczo³y i paso yta w zakresie ich biorównowa - noœci (9). Zmiana postaci amitrazu, jak¹ jest Biowar i porównanie z Apiwarolem AS w kontekœcie wykszta³cania opornoœci V. destructor wymaga dalszych, które mog¹ wnieœæ nowe dane o ich skutecznoœci oraz stosowaniu w praktyce weterynaryjnej. Piœmiennictwo 1.Anon.: A Reviev of Treatment Options For Control of Varroa Mite in New Zealand. Raport to the Ministry of Agriculture and Forestry Bah M.: Prze ywalnoœæ czerwia pszczelego potraktowanego niektórymi lekami przeciwwarrozowymi. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1996, 33, Bah M.: Wp³yw niektórych leków przeciwko inwazji Varroa jacobsoni na czerw pszczeli. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1995, 32, 3-4.

5 Medycyna Wet. 2010, 66 (7) Bah M., K.: Wp³yw Apiwarolu AS, Fumilatu i Fluwarolu na czerw pszczeli. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1997, 34, 3. 5.Bieñkowska M.: Preparaty stosowane w niszczeniu paso yta Varroa destructor w latach Pszczeln. Zesz. Nauk. 2007, 44, Bieñkowska M., Z.: Porównanie skutecznoœci ró nych œrodków przeciw warrozie. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1990, 27, Bobrzecki J.: Wp³yw odymiania rodzinek weselnych Apiwarolem, Warrosektem, Folbeksem lub Fumilatem na matki pszczele, czerw i pszczo³y. Pszczelarstwo 1989, 3, Chuda-Mickiewicz B., Prabucki J., Samborski J., Kazimierczak J.: Skutecznoœæ warroabójcza pasków z amitraz¹. Pszczeln. Zesz. Nauk. 2004, 41, Dzier awski A.: 25 lat zwalczania warrozy w Polsce. ycie Wet. 2009, 4, Elzen P. J., Baxter J. R., Spivak M., Wilson W. T.: Control of Varroa jacobsoni Oud. resistant to fluvalinate and amitraz using coumaphos. Apidologie 2000, 31, Gliñski Z.: Wp³yw akarycydów na wybrane elementy odpornoœci pszczó³. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1989, 26, Gliñski Z., Chmielewski M.: Badania wstêpne nad immunomodulacyjnymi w³aœciwoœciami Apiwarolu AS. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1997, 34, Gromisz Z.: Wp³yw wspó³dzia³ania chemicznych œrodków warrozobójczych i pestycydów na prze ywalnoœæ pszczó³. Pszczelarstwo 1988, 10, Hurny J., Moskal S., Londzin W.: Wp³yw stosowanych preparatów warrozobójczych na œmiertelnoœæ larw pszczelich. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1989, 26, Jeliñski M.: Badanie w³aœciwoœci warrozobójczych wybranych preparatów w rodzinach pszczelich. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1986, 23, Z.: K³opoty z warroz¹ (czêœæ V). Chemiczna walka z warroz¹. Pszczelarstwo 1986, 7-8, Z.: Uwagi o metodyce nad skutecznoœci¹ preparatów przeciwwarrozowych. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1986, 23, Z., Gerula D., Bieñkowska M.: Skutecznoœæ warroabójcza dostêpnych w Polsce preparatów w badaniach Oddzia³u Pszczelnictwa. Pszczeln. Zesz. Nauk. 2002, 39, Z., Muszyñska J., Bieñkowska M.: Jak skutecznie zwalczaæ warrozê œrodkami chemicznymi produkcji krajowej. Pszczelarstwo 1990, 7, Kopernicky J.: Varroa control in Slovac Republic. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1996, 33, Kostecki R., Jeliñski M.: Badania w³aœciwoœci warrozobójczych wybranych preparatów. Medycyna Wet. 1987, 43, Kostecki R., Jêdruszuk A.: przydatnoœci tabletek dymnych stosowanych do walki z warroz¹ w sezonie Medycyna Wet. 1988, 44, Kulinceviæ J. M., Rinderer T. E., Mladjan V. J., Buco S. M.: Control of Varroa jacobsoni in honey-bee colonies in Jugoslavia by fumigation with low doses of fluvalinate or amitraz. Apidologie 1991, 22, Londzin W., Œledziñski B.: Opornoœæ roztocza Varroa jacobsoni na œrodki warrozobójcze zawieraj¹ce tau-fluwalinat. Medycyna Wet. 1996, 52, Lupo A., Gerling D.: A comparison between the efficiency of summer treatmens using formic acid and Taktic against Varroa jacobsoni in beehives. Apidologie 1990, 21, Marchetti S., Barbattini R.: Comparative effectiveness of control treatments used to control Varroa jacobsoni Oud. Apidologie 1984, 15, Milani N.: The resistance of Varroa jacobsoni Oud. to pyrethroides. Apidologie 1995, 26, Olszewski A.: Zwalczanie warrozy preparatem Taktic. Pszczelarstwo 1984, 12, Pidek A.: Metody leczenia warrozy pszczó³ w Polsce w latach Pszczeln. Zesz. Nauk. 1998, 42, Pidek A.: Przyczyny i nastêpstwa zró nicowanej skutecznoœci amirazy w leczeniu pszczó³. Pszczelarstwo 2006, 1, Pohorecka K., Bober A.: Porównanie wra liwoœci na amitraz populacji Varroa destruktor pochodz¹cych z pasiek leczonych amitrazem i fluwalinatem. Pszczeln. Zesz. Nauk. 2008, 45, Pohorecka K., Gerula D., Bieñkowska M., Semkow P., Skubida P.: Wp³yw czynników biologicznych na skutecznoœæ przeciwarrozow¹ preparatu Biowar. Pszczeln. Zesz. Nauk. 2006, 43, K.: Wp³yw odymiania rodzin pszczelich preparatami przeciwwarrozowymi na przebieg temperatury w gnieÿdzie oraz na wylatywanie pszczó³ z ula. Pszczeln. Zesz. Nauk. 2000, 37, K.: Wp³yw temperatury w ulu na skutecznoœæ zwalczania inwazji Varroa jacobsoni u pszczó³. Medycyna Wet. 2000, 56, K., Bah M.: Próba oceny wp³ywu preparatów warroabójczych na masê cia³a pszczó³ przygotowywanych do zimowli. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1997, 34, K., Bobrzecki J., Lipiñski Z.: Wp³yw inwazji Varroa jacobsoni (Oudemans, 1904) na rozwój matek pszczelich. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1983, 20, K., Lipiñski Z.: Próba zwalczania inwazji Varroa jacobsoni (Oudemans 1904) u pszczó³ przy pomocy preparatu TCL. Medycyna Wet. 1981, 37, K., Lipiñski Z.: Przebieg inwazji Varroa jacobsoni w rodzinach pszczelich leczonych amitraz¹ w dymie. Pszczeln. Zesz. Nauk. 1985, 22, K., Lipiñski Z.: Terenowa przydatnoœæ preparatu TCL do zwalczania warrozy u pszczo³y miodnej. Medycyna Wet. 1982, 38, K., Witkiewicz W.: przebiegu inwazji Varroa jacobsoni u pszczó³ po wieloletnim leczeniu preparatem Apiwarol AS. Pszczeln. Zesz. Nauk. 2001, 38, K., Witkiewicz W.: Skutecznoœæ preparatu Apifos do zwalczania inwazji Varroa jacobsoni u pszczó³. Medycyna Wet. 2000, 56, Sabatini A. G., Carpana E., Serra G., Colombo R.: Presence fo acaricides and antibiotics in sampels of Italian honey. Apiacta 2003, 38, Smólska-Szymczewska B.: Oddzia³ywanie amitrazy na bakterie jelita œrodkowego pszczo³y miodnej (Apis melifera L.). Pszczeln. Zesz. Nauk. 1992, 39, Sokó³ R., Michalczyk M.: inwazji Varroa destructor u pszczó³ leczonych Biowarem. Pszczeln. Zesz. Nauk. 2009, 46, Wyrwa S.: Czy by cudowny lek &. Pszczelarstwo 1990, 7,7. Adres autora: dr Adam Dzier awski, Al. Partyzantów 57, Pu³awy; a.dzierzawski@piwet.pulawy.pl