Akarycydy jako sposób walki z roztoczami Varroa destructor w rodzinach pszczelich

Transkrypt

1 Med. Weter. 2013, 69 (4) 219 Artyku³ przegl¹dowy Review Akarycydy jako sposób walki z roztoczami Varroa destructor w rodzinach pszczelich skutecznoœæ i zagro enia ANETA STRACHECKA, MARCIN SAWICKI, GRZEGORZ BORSUK, KRZYSZTOF OLSZEWSKI, JERZY PALEOLOG, MILENA BAJDA, JACEK CHOBOTOW* Katedra Biologicznych Podstaw Produkcji Zwierzêcej Wydzia³u Biologii i Hodowli Zwierz¹t UP, ul. Akademicka 13, Lublin *Zak³ad Zoologii Wydzia³u Biologii i Biotechnologii UMCS, ul. Akademicka 15, Lublin Strachecka A., Sawicki M., Borsuk G., Olszewski K., Paleolog J., Bajda M., Chobotow J. Use of acaricides for fighting Varroa destructor mites in bee colonies: efficiency and risk Summary For more than 30 years varrosis has ravaged Polish apiaries. This extremely dangerous disease of bees is caused by the Varroa destructor mite. Each year, beekeepers undertake measures to contain the invasion of this parasite. They predominantly use varroacides, which are ready-made, commonly available treatment agents. These include preparations designed on the basis of pesticides. The most popular ones in Poland are Apiwarol, Apitraz, Biowar, Bayvarol and Perizin. Organic apiaries increasingly employ organic acids and essential oils. Scientific research has shown that an adequate use of anti-varrosis agents substantially contains infestations of bee colonies by V. destructor. However, failure to follow the producer s instructions, excessive doses of the drug, and inappropriate management lead to a number of undesirable side effects. The gravest include the contamination of bees, lower apian resistance, and disorders of the respiratory and alimentary systems, which result in metabolic imbalance and the contamination of bee products. Keywords: acaricides, Varroa destructor, varrosis, resistance Warroza nale y do jednej z najgroÿniejszych chorób paso ytniczych pszczó³. Wywo³uje j¹ roztocz Varroa destructor niezwykle groÿny pajêczak, który atakuje zarówno pszczo³y doros³e, jak i czerw (46). Po raz pierwszy warroza zdiagnozowana zosta³a w pasiekach w 1980 r. na terenie województwa lubelskiego, a piêæ lat póÿniej obecna by³a ju na terenie ca³ego kraju (5). Paso yty V. destructor s¹ uznawane obecnie za najpowa niejsze zagro enie dla kondycji zdrowotnej pszczó³ miodnych. Wynika to przede wszystkim z powszechnoœci ich wystêpowania (44) oraz przenoszenia i aktywowania przez nie groÿnych, chorobotwórczych wirusów, takich jak wirus ostrego parali u pszczó³ (ABPV) czy wirus zdeformowanych skrzyde³ (DWV) (22). Roztocza te cechuj¹ siê stosunkowo du ymi rozmiarami cia³a. Ich cech¹ charakterystyczn¹ jest dymorfizm p³ciowy samica odznacza siê wiêkszymi rozmiarami cia³a od samca. Jedynym po ywieniem V. destructor jest hemolimfa pszczó³. Jej pobieranie umo liwia samicom specjalnie wyspecjalizowany do tego aparat gêbowy typu ss¹co-k³uj¹cego. Mniejsze samce umiejscawiaj¹ siê tylko na zasklepionym czerwiu i nie od ywiaj¹ siê hemolimf¹, przez co gin¹ nied³ugo po wygryzieniu siê pszczó³ (8). Przy niewielkich pora eniach pasiek przez roztocza V. destructor objawy ich inwazji s¹ praktycznie niezauwa alne. Skutkuje to bardzo czêsto zbyt póÿnym podjêciem przez pszczelarzy decyzji o leczeniu zara- onej rodziny (8). W przypadku znacznego namno enia siê tych paso ytów dochodzi do os³abienia rodzin pszczelich oraz skrócenia ycia pszczó³. Jest to jeden z powodów zmniejszenia wydajnoœci tych owadów, a w konsekwencji produkcji pszczelarskiej (35). Œrodki stosowane w walce z warroz¹ Kluczow¹ rolê w zwalczaniu inwazji paso yta V. destructor u pszczo³y miodnej odgrywa cz³owiek. Bez jego ingerencji pszczela rodzina skazana jest zwykle na wyginiêcie. Przez wiele lat naukowcy poszukiwali niezawodnych metod walki z tym paso ytem (4). Owocem ich dzia³añ by³o powstanie warroacydów specyficznych preparatów, zawieraj¹cych w swoim sk³adzie substancje chemiczne, które nisz-

2 220 cz¹ te chorobotwórcze roztocza (16). Podawanie pszczo³om coraz skuteczniejszych specyfików znacznie ograniczy³o populacjê V. destructor w rodzinach pszczelich (17). Od momentu pojawienia siê problemu warrozy przebadanych zosta³o kilkaset zwi¹zków chemicznych pod k¹tem skutecznoœci w jej zwalczaniu. Niewiele z nich by³o skutecznych i mia³o ma³o niekorzystnych oddzia- ³ywañ na rodziny pszczele (4). Najwiêksz¹ efektywnoœci¹ w przeciwdzia³aniu tej groÿnej chorobie odznaczaj¹ siê akarycydy o dzia³aniu kontaktowym w czasie rozwoju kilku pokoleñ paso ytów. Ograniczaj¹ one inwazjê V. destructor z bardzo wysok¹ skutecznoœci¹, wynosz¹c¹ ponad 95% (2). Nale ¹ do nich preparaty III generacji, insektycydy tej generacji, oparte na syntetycznych pyretroidach, takie jak: Apistan, Gabon PF 90 i PA 92, Fluwarol i Bayvarol oraz œrodki, których substancj¹ czynn¹ jest amitraza Apitraz i Biowar (4). Fluwarol i Apitraz s¹ preparatami historycznymi, wycofanymi z rynku. Z kolei Biowar ponownie zarejestrowano pod nazw¹ Biowar 500. Coraz czêœciej pojawiaj¹ siê jednak pokolenia roztoczy opornych na leki (8). Lekoopornoœæ V. destructor to efekt wielu czynników. Za najwa niejsze z nich nale y uznaæ podawanie zbyt du ych b¹dÿ zbyt ma- ³ych dawek leków (ni iloœci zalecane przez producentów), zbyt d³ugi czas przetrzymywania ich w rodzinach pszczelich oraz wielokrotne stosowanie tych samych, wykorzystanych wczeœniej leków (2). Zarejestrowane i wykorzystywane obecnie przez pszczelarzy preparaty nie oddzia³uj¹ na postacie rozwojowe roztoczy V. destructor (16). Aby zwiêkszyæ skutecznoœæ zwalczania tych paso ytów oraz unikn¹æ wzrastania u nich opornoœci na leki, zalecane jest stosowanie takich zabiegów terapeutycznych, które ³¹cz¹ w sobie techniki farmakologiczne z biotechnologicznymi (8). Takie w³aœnie zintegrowane metody walki z roztoczami zapewniaj¹ najlepszy efekt podejmowanych dzia³añ w zakresie ograniczania inwazji tych chorobotwórczych paso ytów (16). Skutecznoœæ dzia³ania leków warroabójczych Skutecznoœæ œrodków chemicznych, wykorzystywanych do walki z roztoczem V. destructor, uzale niona jest od wielu czynników (16). Zale y ona od biologii samego paso yta, ale równie od biologii pszczelej rodziny. Cykl rozwojowy tych pajêczaków przebiega w komórkach z zasklepionym czerwiem. Roztocza chronione s¹ wówczas przed dzia³aniem leków warroabójczych wieczkiem woskowym, które stanowi barierê trudn¹ do pokonania przez zwi¹zki chemiczne. Dziêki niemu paso yty mog¹ przetrwaæ nawet w przypadku wielokrotnego podawania lub d³ugoletniego przetrzymywania akarycydów w rodzinach (29). W kontekœcie skutecznego dzia³ania œrodków przeciw warrozie wa ny jest równie stopieñ ich niekorzystnego oddzia³ywania na pszczo³y, a tak e zanieczyszczenie nimi produktów pszczelich. Czynniki te w du- Med. Weter. 2013, 69 (4) ym stopniu przyczyniaj¹ siê do ograniczeñ zarówno w wyborze odpowiedniego preparatu leczniczego, jak i w czasie, w którym zabieg terapeutyczny mo na przeprowadziæ (16). W walce z roztoczami V. destructor nie bez znaczenia s¹ równie rodzaje podejmowanych dzia³añ terapeutycznych, sposób, w jaki podawane s¹ leki oraz ich dostêpnoœæ dla czerwia i pszczó³, na których roztocza paso ytuj¹. U ywane dziœ akarycydy nie posiadaj¹ zdolnoœci przenikania do zasklepionej komórki plastra, na którym rozwija siê czerw. Efekt terapeutyczny uzale niony jest ponadto od przestrzegania w czasie stosowania preparatów leczniczych zaleceñ producentów, zawartych w do³¹czonych do nich ulotkach informacyjnych (16). W Polsce do walki z warroz¹ zarejestrowanych jest kilka preparatów. Mo na je podzieliæ na dwie grupy (8). Pierwsz¹ z nich stanowi¹ leki oparte na rozpuszczalnych w t³uszczach pyretroidach (np. flumetrynie) oraz szybko rozk³adaj¹cych siê akarycydach (np. amitrazie) (22). Tworz¹ one zespó³ œrodków leczniczych, bazuj¹cych na tzw. twardej chemii (8). W Polsce s¹ to leki takie, jak Apiwarol AS, Bayvarol. We wczeœniejszych latach u ywane by³y: Biowar, Apitraz, Perizin, które obecnie s¹ wycofane z obrotu (22). Terapeutyków tych nie stosuje siê w czasie produkcji miodu konsumpcyjnego. Ich podanie pszczo³om mo liwe jest dopiero po zakoñczeniu ostatniego miodobrania (17). Drug¹ grupê tworz¹ substancje powszechnie stosowane w pszczelarstwie ekologicznym: zwi¹zki na bazie tymolu i olejków eterycznych oraz rozpuszczalne w wodzie kwasy organiczne. Opieraj¹ siê one na tzw. chemii lekkiej (8). Bayvarol to œrodek terapeutyczny, który dostêpny jest w postaci pasków wykonanych z tworzywa sztucznego. W paskach tych znajduje siê substancja czynna flumetryna (8). Najlepsze efekty osi¹ga siê, zak³adaj¹c 4 paski Bayvarolu na okres 6-8 tygodni (29). 6-tygodniowa ekspozycja tego preparatu w rodzinach pszczelich ogranicza inwazjê roztoczy w 91,63%. Z kolei przetrzymanie pasków z Bayvarolem przez okres 8 tygodni zwiêksza jego skutecznoœæ do 94,01% (34). D³u sze ich pozostawienie w gnieÿdzie ni czas zalecany (g³ównie w okresie zimowym) powoduje wzrost opornoœci V. destructor na dzia³anie tego leku (8). Kolejne zarejestrowane w Polsce preparaty do zwalczania warrozy: Apiwarol AS, Biowar i Apitraz zawieraj¹ substancjê czynn¹ amitrazê. Pierwszy z nich jest preparatem w postaci tabletek do spalania. Biowar i Apitraz natomiast wystêpuj¹ w formie pasków z amitraz¹ (44). W latach w PIWET-PIB w Pu³awach prowadzono badania nad efektem dzia³ania Apiwarolu AS w zwalczaniu warrozy. Œrednia skutecznoœæ tego preparatu w badanym okresie wynios³a 94,39%. Wynik ten dowiód³ wysokiej efektywnoœci dzia³ania tego preparatu w ograniczaniu inwazji roztoczy V. destructor (12). Wysok¹ skutecznoœci¹ w zwalczaniu paso ytów odznacza siê równie Biowar.

3 Med. Weter. 2013, 69 (4) 221 Badania przeprowadzone przez naukowców z Zak³adu Pszczelnictwa Akademii Rolniczej w Szczecinie w latach 2005 i 2006 wykaza³y, i efekt terapeutyczny przy u yciu Biowaru 400 mg jest znacz¹cy i wynosi 87,1% (10 rodzin pszczelich objêtych leczeniem) oraz 81,07% (14 rodzin pszczelich objêtym leczeniem). Najwiêksz¹ skutecznoœæ uzyskano w rodzinach, w których podczas wyci¹gania z gniazda pasków Biowaru nie zaobserwowano obecnoœci czerwiu. Przypuszcza siê zatem, i efektywnoœæ dzia³ania tego terapeutyku uwarunkowana jest obecnoœci¹ czerwiu w pszczelej rodzinie (10). Obecnie dostêpny jest Biowar 500, który zawiera 500 mg substancji czynnej w jednym pasku. Innym specyfikiem jest lek o nazwie Perizin, którego substancj¹ czynn¹ jest kumafos (zwi¹zek fosforoorganiczny). Nie jest on zarejestrowany w naszym kraju. Najwiêksz¹ skutecznoœæ w leczeniu Perizinem uzyskuje siê wtedy, gdy temperatura powietrza jest wy sza ni 5 C, a w gnieÿdzie nie notuje siê obecnoœci czerwiu (1). Sokó³ (39) bada³ skutecznoœæ dzia- ³ania tego preparatu w pasiece naturalnie pora onej roztoczami V. destructor i nie leczonej wczeœniej zwi¹zkami fosforoorganicznymi. Po 7 dniach leczenia jego efektywnoœæ w 10 badanych rodzinach wynios³a 82,9%, zaœ po 14 dniach 81,7%, co przyjête zosta³o za wynik zadowalaj¹cy. W zwalczaniu Varroa warto równie zwróciæ uwagê na preparaty, które opieraj¹ siê na chemii lekkiej. Leki te nie przyczyniaj¹ siê do zanieczyszczania produktów pszczelich, dlatego te powszechnie stosowane s¹ w pasiekach ekologicznych (37). W celu zmniejszania liczebnoœci populacji chorobotwórczych roztoczy V. destructor u pszczó³ w krajach Unii Europejskiej, w ekologicznych gospodarstwach pasiecznych mog¹ byæ wykorzystywane leki, które oparte s¹ na kwasach organicznych oraz substancjach i zwi¹zkach roœlinnych (35). Stosuje siê je przede wszystkim wtedy, gdy leczenie warrozy tradycyjnymi œrodkami terapeutycznymi zwiêksza lekoopornoœæ paso ytów (31). Do najczêœciej u ywanych substancji leczniczych w pasiekach ekologicznych nale ¹ kwasy: szczawiowy, mrówkowy i mlekowy (8) oraz preparaty na bazie tymolu i olejków eterycznych, np. Api Life Var (35). Kwas mrówkowy to organiczny zwi¹zek, który naturalnie wystêpuje równie w miodzie (26). W celach pszczelarskich zalecane jest stosowanie roztworu tego kwasu o stê eniu 65%. Spoœród wszystkich dostêpnych œrodków warrozobójczych jako jedyna substancja odznacza siê zdolnoœci¹ do niszczenia paso ytów na zasklepionym czerwiu. G³ównym czynnikiem wp³ywaj¹cym na skutecznoœæ dzia³ania kwasu mrówkowego jest jego iloœæ, jaka odparowuje w rodzinie pszczelej. Dawka odparowanego kwasu nie mo e byæ wiêksza ni 13 ml/dobê/korpus. Istotne znaczenie ma równie temperatura otoczenia. Powinna wahaæ siê w zakresie C (8). Badania naukowców dowiod³y zadowalaj¹cej skutecznoœci kwasu mrówkowego w zwalczaniu warrozy u pszczó³ (32). Dwukrotne podanie rodzinom tego zwi¹zku cechuje siê wiêksz¹ skutecznoœci¹ (90-95%) ni jednokrotne (60-80%) (19). Jako zwi¹zek wspomagaj¹cy w leczeniu tej niebezpiecznej choroby w okresie jesiennym w pasiekach ekologicznych wykorzystuje siê kwas mlekowy. Jest to zarazem produkt metabolizmu roztocza V. destructor, przez co paso yty nie wykazuj¹ lekoopornoœci na ten zwi¹zek. W warunkach naturalnych kwas mlekowy jest sk³adnikiem miodu pszczelego. Najlepszy efekt leczenia uzyskuje siê wówczas, gdy w rodzinie pszczelej nie wystêpuje czerw. W chwili przeprowadzania zabiegu terapeutycznego temperatura otoczenia nie powinna byæ ni sza ni 7 C. Badania dowodz¹, e przy dwukrotnym opryskaniu jesieni¹ z obu stron plastrów 15% roztworem tego kwasu skutecznoœæ dzia³ania tego preparatu jest wysoka i osi¹ga poziom 83-99% (8). Warto zwróciæ uwagê równie na inny zwi¹zek organiczny kwas szczawiowy (27), który z roku na rok zyskuje wœród pszczelarzy coraz wiêksz¹ popularnoœæ (44). Spoœród wykorzystywanych w pasiece ekologicznej œrodków warrozobójczych zwi¹zek ten stosowany jest najczêœciej. Podobnie jak kwas mrówkowy i kwas mlekowy, w warunkach naturalnych stanowi sk³adnik miodu. Skutecznoœæ, z jak¹ kwas szczawiowy niszczy roztocza V. destructor, jest bardzo wysoka (35), a kluczowy wp³yw na ni¹ ma stê enie kwasu. Du e wartoœci skutkuj¹ lepszym efektem terapeutycznym ni stê enia niskie. Mog¹ jednak niekorzystnie wp³ywaæ na rodziny pszczele w okresie wiosennym (11). Skubida i Semkiw (36) w swoich badaniach wykazali, e po zastosowaniu 5,2% roztworu kwasu szczawiowego u rodzin pszczelich zaatakowanych przez V. destructor œrednia skutecznoœæ dzia³ania tego preparatu wynosi 99,9% (36). Leczenie przynosi najlepszy rezultat, gdy jesieni¹ w rodzinach pszczelich czerw jest nieobecny, a w czasie przeprowadzania zabiegu leczniczego temperatura jest nie ni sza ni 0 C (8). Coraz czêœciej do zwalczania inwazji tych groÿnych roztoczy wykorzystywane s¹ preparaty oparte na olejkach eterycznych (15). Takim specyfikiem jest Api Life Var (35). Wystêpuje on w postaci p³ytek nawil onych olejkami eterycznymi. P³ytki te w swoim sk³adzie zawieraj¹ g³ównie tymol zwi¹zek, który nie tylko zwalcza roztocza, ale wykazuje równie zdolnoœæ do niszczenia bakterii i grzybów. Tymol nie wykazuje ponadto toksycznego dzia³ania na pszczo³y (38). Skutecznoœæ preparatu Api Life Var zale y w du ej mierze od temperatury otoczenia. Wraz z jej wzrostem wzrasta równie efekt terapeutyczny (46). Wg badañ Skubidy i Semkiwa (35), œrednia skutecznoœæ tego leku wynosi 90,5%, przy czym efektywnoœæ ta zwiêksza siê, gdy rodzinom pszczelim podane zostan¹ nie dwie, a trzy p³ytki tego preparatu. Stosowanie tych wszystkich zwi¹zków chemicznych nie zawsze przynosi oczekiwany rezultat (13). Odpowiedzialne s¹ za to takie dzia³ania pszczelarzy, jak sto-

4 222 sowanie przez d³u szy czas tych samych œrodków warrozobójczych oraz nie poddawanie zabiegom leczniczym pasiek s¹siednich. Pasieki te stwarzaj¹ ryzyko ponownego zara enia roztoczami rodzin poddanych leczeniu (8). By leczenie przynios³o zamierzony efekt, stosowanie jedynie preparatów chemicznych nie wystarcza. Wa ne jest równie wprowadzenie monitoringu poziomu inwazji paso yta w rodzinach pszczelich w po³¹czeniu z metodami biotechnicznymi (13). Walka z warroz¹ a zdrowotnoœæ pszczó³ Badania naukowców pokazuj¹, e wykorzystywanie leków weterynaryjnych poci¹ga za sob¹ wiele negatywnych skutków (40). W walce z V. destructor pszczelarze coraz czêœciej siêgaj¹ po kwasy organiczne, które s¹ preparatami ekologicznymi (22). Zabiegi lecznicze wykonywane przy ich u yciu musz¹ byæ prowadzone w œciœle okreœlonych warunkach, w ulach natomiast nie powinien znajdowaæ siê miód towarowy (8). Gdy podczas terapii akarycydowej kwasy organiczne (b¹dÿ preparaty na ich bazie) s¹ nieodpowiednio stosowane, mog¹ dzia³aæ toksycznie na pszczo³y, obni aæ ich opornoœæ, wp³ywaæ na ich zachowanie siê oraz przyczyniaæ siê do upadków rodzin pszczelich (17). W³aœciwie przeprowadzony zabieg podania kwasu mrówkowego pozwala na znaczn¹ redukcjê paso ytów w pszczelich populacjach (29), jednak ró nica miêdzy dawk¹ lecznicz¹ a dawk¹ toksyczn¹ jest w przypadku tego zwi¹zku nieznaczna (22). Wzrost temperatury wewn¹trz ula powoduje zwiêkszenie iloœci odparowanego kwasu. Przyczynia siê to z kolei do uszkodzenia matek oraz pszczó³ i prowadzi w rezultacie do ich szybkiej œmierci (8). Toksyczne dla pszczó³ mo e byæ równie samo aplikowanie do ula dozowników z kwasem mrówkowym (32). Nie nale y ich podawaæ os³abionym rodzinom pszczelim, gdy skutkuje to niemo noœci¹ sk³adania jaj przez matki, a tak e ich uszkodzeniem lub utrat¹. Kwas mrówkowy, który dodatkowo nie zostanie poddany sch³odzeniu, po w³o eniu do ula silnie paruje, co niepokoi pszczo³y i mo e niekiedy przyczyniaæ siê do utraty matki przez jej ok³êbienie. Równie wa na jest sta³a kontrola parowania. W przypadku nadmiernej jego intensywnoœci, nied³ugo po skoñczonym zabiegu terapeutycznym rodziny w znacznym stopniu s³abn¹. Wiek robotnic ulega skróceniu, a czerw niemal ca³kowicie zanika (8). Kwas mrówkowy wykazuje równie toksyczne dzia- ³anie na przewód pokarmowy pszczó³. W 2009 r. Howis i wsp. (18) badali wp³yw par kwasu mrówkowego o stê eniach 65% i 83% na stan jelita œrodkowego u pszczó³ miodnych Apis mellifera. Na skutek ekspozycji kwasu mrówkowego w jelicie œrodkowym badanych pszczó³ zaobserwowano zmiany histologiczne. Zwiêkszeniu uleg³a intensywnoœæ z³uszczania siê enterocytów kosmków jelitowych oraz sekrecja wydzielanych przez nie enzymów. Badania wykaza³y równie wzrost wytwarzania b³on perytroficznych (18). Med. Weter. 2013, 69 (4) Mimo swojej bardzo wysokiej skutecznoœci w zwalczaniu warrozy u pszczó³, równie kwas szczawiowy nie jest zwi¹zkiem zupe³nie bezpiecznym dla tych po ytecznych owadów (33). Cena tego terapeutyku nie jest wysoka. Powoduje to wielokrotne podejmowanie zabiegów terapeutycznych z jego u yciem w okresie jesiennym (8). Jest to bardzo czêsto pope³niany przez pszczelarzy b³¹d (17), który mo e przyczyniæ siê do poparzenia narz¹dów gêbowych robotnic (8). Konsekwencj¹ jest równie wzrost œmiertelnoœci w pszczelich populacjach (46). Nie s¹ to jednak jedyne skutki niew³aœciwego stosowania kwasu szczawiowego. Pod jego wp³ywem u pszczó³ dochodzi równie do zmian behawioralnych. Preparat ten przyczynia siê do nasilenia wystêpowania u tych owadów zachowañ higienicznych (33), takich jak wzmo one czyszczenie gniazda czy pozbywanie siê znacznej liczby samic roztoczy V. destructor (8). Nadmierna pobudliwoœæ pszczó³ nie jest jednak dla nich korzystna (28). Kilkakrotne pobudzenie tych owadów prowadzi do skrócenia czasu ich ycia. Jest to skutek szybszego ni w naturalnych warunkach zu ycia siê pszczelich organizmów (8) wskutek zachwiania cyklu Krebsa (9), a co za tym idzie równie ³añcucha oddechowego i innych procesów metabolicznych. Szkodliwy wp³yw na rodziny pszczele mo e mieæ równie niew³aœciwie stosowany kwas mlekowy (20). Opryskanie pszczó³ jesieni¹ (gdy w gnieÿdzie nie znajduje siê ju czerw) roztworem kwasu mlekowego o stê eniu nie wiêkszym ni 15% zwykle nie oddzia- ³uje na nie negatywnie. Wy sze stê enia podra niaj¹ jêzyczki pszczó³ (8) oraz powoduj¹ przenikanie pewnych iloœci kwasu mlekowego do miodu (20). Akarycydy a aktywnoœæ systemu proteolitycznego na powierzchni cia³a pszczó³ Na powierzchniê cia³a ka dego organizmu ywego (w tym równie pszczo³y) wydzielane s¹ bia³ka zabezpieczaj¹ce go przed infekcjami (43). Bia³ka te tworz¹ nieswoisty system proteolityczny, z³o ony z proteaz i inhibitorów proteaz (41). Jak wykazuj¹ badania Stracheckiej i wsp. (42, 43), amitraza i kwas szczawiowy ewidentnie obni aj¹ lub/i wp³ywaj¹ na utratê aktywnoœci systemu proteolitycznego doros³ych pszczó³. Odzia³ywanie kwasu mrówkowego jest bardziej z³o one i nie tak jednoznaczne. Aktywnoœæ systemu proteolitycznego powierzchni cia³a zmienia siê w zale noœci od stadium rozwojowego i d³ugoœci dzia³ania tego chemioterapeutyku. Interesuj¹ce wydaje siê to, e kwas mrówkowy ogólnie obni a aktywnoœæ proteaz i naturalnych inhibibitorów proteaz u czerwiu i doros³ych osobników z wyj¹tkiem, gdy podwy sza aktywnoœæ inhibitorów u pszczó³ lotnych. Wp³yw stosowanych akarycydów na os³abienie tych barier opornoœciowych potwierdzaj¹ równie testy in vivo z patogenami (42, 43). Kwasy organiczne dodatkowo, same w sobie, tworz¹ sprzyjaj¹ce œrodowisko rozwoju grzybów (ph

5 Med. Weter. 2013, 69 (4) 223 kwaœne). Czêsto w pasiekach obserwuje siê zjawisko tak zwanego b³êdnego ko³a : stosowanie leków obni ona opornoœæ s³absze rodziny wiêcej strat w pasiece intensywniejsze stosowanie leków itd. Koresponduje to ze spostrze eniami pszczelarzy, którzy zaobserwowali w swoich pasiekach zjawisko szerzenia siê ró nych chorób po stosowaniu ww. chemioterapeutyków. Akarycydy a metabolizm pszczó³ W ostatnich 3-4 latach coraz czêœciej naukowcy wymieniaj¹ zagro enia, jakie niesie ze sob¹ stosowanie akarycydów. Przede wszystkim skupiaj¹ siê na zmianach metabolizmu pojedynczych osobników, które w rezultacie uwidaczniaj¹ siê na ca³ej rodzinie jako superorganizmie (45). Warroacydy dzia³aj¹ w bardzo podobny sposób jak pestycydy/insektycydy poprzez zaburzanie biochemicznych/fizjologicznych procesów, tj. obni enie opornoœci oraz procesów zwi¹zanych z penetracj¹, dystrybucj¹ i wydzielaniem ró nych zwi¹zków komórkowych. Szczególne znaczenie maj¹ enzymy detoksyfikuj¹ce organizm pszczo³y, np. esterazy, monooksygenaza P450, S-transferaza glutationowa (23). W wyniku dzia³ania akarycydów aktywnoœæ acetylocholinoesterazy (AChE) zmniejsza siê, natomiast S-transferay glutationowej zwiêksza siê zarówno u larw, poczwarek, jak i doros³ych robotnic. Okazuje siê, e zwi¹zki podawane przez pszczelarzy s¹ czynnikiem stresowym dla pszczó³, w wyniku czego zachwianiu ulega transport wewn¹trzkomórkowy. Akarycydy zaburzaj¹ funkcjonowanie kana³ów Na +, przyczyniaj¹c siê do zmiany napiêcia w komórkach, a w rezultacie do neurotoksycznoœci (25). Zmiany zachodz¹ w wielu obszarach cia³a i ró nego rodzaju komórkach pszczó³. Zachwianiu i/lub zatrzymaniu ulega transport elektronów w ³añcuchu oddechowym lub fosforylacja oksydacyjna, co powoduje spowolnienie, a w konsekwencji zatrzymanie syntezy ATP, œmieræ komórki, a nastêpnie ca³ego organizmu. Regulatory wzrostu oraz zwi¹zki odpowiedzialne za syntezê lipidów w organizmie pszczelim równie funkcjonuj¹ nieprawid³owo po podaniu akarycydów (3). Zaburzenie równowagi t³uszczowej odzwierciedla siê w nieprawid³owym dzia³aniu g³ównie uk³adu nerwowego i miêœniowego, a nawet wp³ywa na zmniejszenie masy cia³a (49). Akarycydy wp³ywaj¹ na trwa³e zmiany w mózgu pszczo³y poprzez zmiany w receptorach, co z kolei odzwierciedla siê w przekazywaniu neuroprzekaÿników (tj. glutaminian, kwas ã-aminomas³owy (GABA) i acetylocholina) pomiêdzy neuronami. Wywo³uje to trwa³e zmiany w funkcji synaps, os³abia uczenie siê i pamiêæ. D³ugotrwa³e dzia³anie akarycydów powoduje œmieræ pszczó³ (21, 30). Pozosta³oœci akarycydów w produktach pszczelich Terapia akarycydowa znacz¹co przyczynia siê do ograniczenia inwazji chorobotwórczych roztoczy w rodzinach pszczelich (46), jednak leczenie pszczó³ przy u yciu œrodków chemicznych niesie ze sob¹ równie ryzyko ska enia akarycydami produktów pszczelich miodu i wosku (48), a poœrednio równie wêzy (24). Badania Wallnera (47) wykaza³y, e œrodki przeciw warrozie czêœciej zanieczyszczaj¹ wosk ni miód. atwoœæ i szybkoœæ przenikania do wosku oraz d³ugi czas rozk³adu preparatów leczniczych s¹ uwa ane za najwa niejsze zagro enia, wynikaj¹ce ze stosowania warroacydów (7). Ich iloœæ, która w wyniku prowadzonych zabiegów przenika do wosku, uzale niona jest od wielu czynników (47). Nale ¹ do nich miêdzy innymi: rozpuszczalnoœæ w t³uszczach, dawka okreœlonego leku i czas jego rozk³adu. Obecnoœæ leków w produktach pszczelich jest zatem skutkiem nieodpowiednio prowadzonych zabiegów leczniczych i/lub podawania leku w pe³ni sezonu oraz w dawkach wiêkszych ni zalecane (7). Aby ograniczyæ zanieczyszczenie wosku preparatami chemicznymi, pszczelarze wprowadzaj¹ do gniazda wêzê z wosku dziewiczego, jednak i on czêsto ulega ska eniu stosowanymi œrodkami chemicznymi (7). Badania nad wp³ywem zanieczyszczenia wêzy warroacydami amitraz¹, bromfenwinosem i fluwalinatem na rodziny pszczele prowadzili Londzin i wsp. (24). Okaza³o siê, e ska ona wêza nie wp³ywa znacz¹co na si³ê rodzin. Nie ma równie wp³ywu na tempo, z jakim pszczo³y buduj¹ plastry. W doœwiadczeniu wykazano jednak jego negatywne oddzia³ywanie na czerw. Zanieczyszczona wêza przyczyni³a siê do zmniejszenia jego powierzchni oraz do pogorszenia jego jakoœci (24). Rozpatruj¹c zagadnienie ska enia pszczelich produktów warroacydami, nie nale y zapomnieæ o stosowanych w pasiekach ekologicznych preparatach, opartych na lekkiej chemii (46). Je eli kwasy organiczne i zwi¹zki na bazie olejków eterycznych zostan¹ przez pszczelarzy prawid³owo zastosowane, wówczas nie dojdzie do ska enia wosku pszczelego, a ich pozosta- ³oœci w miodzie nie przekrocz¹ ich naturalnego zakresu stê eñ (6). Podsumowanie Inwazja roztoczy V. destructor w rodzinach pszczelich musi byæ stale kontrolowana i ograniczana. Obecnie do walki z warroz¹ wykorzystywane s¹ preparaty chemiczne i leki, które, jak pokazuj¹ badania naukowców na ca³ym œwiecie, wykazuj¹ du ¹ skutecznoœæ, z drugiej strony jednak nios¹ ze sob¹ szereg zagro eñ. Zwiêkszona œmiertelnoœæ pszczó³, wp³yw na biologiê pszczelego organizmu, zmiana w zachowaniu siê owadów oraz ska enie wosku to tylko niektóre z nich. Dotychczas nie ma jednego, okreœlonego leku, który ca³kowicie wyeliminowa³by problem warrozy, a przy tym nie wywo³ywa³ niepo ¹danych skutków w pszczelich populacjach. Równie obecnie stosowane œrodki chemiczne nie s¹ wystarczaj¹ce. Rozwi¹zaniem wydaje siê stosowanie kwasów organicznych i olejków eterycznych, choæ i one nie zawsze s¹ bezpieczne dla

6 224 tych po ytecznych owadów. Obecnie coraz czêœciej stosuje siê rotacyjn¹ metodê hodowli pszczó³ (przerwanie ³añcucha reprodukcji) wraz z jednokrotnym leczeniem lub, niestety, stosowanie œrodków warroabójczych w dwóch okresach. Piœmiennictwo 1.Al-Ghamdi A. A.: Evaluation of the relative efficacy of different acaricides against Varroa destructor on Apis mellifera carnica. Ann. Agric. Sci. 2007, 52, B¹k B., Wilde J., Siuda M.: Lekoopornoœæ roztoczy Varroa destructor na akarycydy w pasiekach pó³nocno-wschodniej Polski. Mat. konf., XLVII Naukowa Konferencja Pszczelarska, , Pu³awy 2010, s Besard L., Mommaerts V., Vandeven J., Cuvelier X., Sterk G., Smagghe G.: Compatibility of traditional and novel acaricides with bumblebees (Bombus terrestris): a first laboratory assessment of toxicity and sublethal effects. Pest Manag. Sci. 2010, 66, Bieñkowska M.: Preparaty stosowane w niszczeniu paso yta Varroa destructor w latach Mat. konf., XLIV Naukowa Konferencja Pszczelarska, , Pu³awy 2007, s Bieñkowska M.: Preparaty stosowane w niszczeniu paso yta Varroa destructor w latach Pasieka 2006, 6, Bogdanov S., Kilchenmann V., Imdorf A.: Acaricide residues in some bee products. J. Apicul. Res. 1998, 37, Bratkowski J., Wilde J., B¹k B.: Wra liwoœæ wosku pszczelego na ska enie pozosta³oœciami po lekach. Pasieka 2003, 3, Chorbiñski P.: Jak skutecznie zwalczaæ warrozê w rodzinach pszczelich? ycie Wet. 2010, 85, Chuda-Mickiewicz B., Prabucki J., Peru yñski G., Kazimierczak J., Samborski J.: The re-used apifos strips in Varroa destructor control. Acta Sci. Polon. Med. Wet. 2003, 2, Chuda-Mickiewicz B., Prabucki J., Samborski J., Rostecki P.: Skutecznoœæ zwalczania warrozy w rodzinach pszczelich preparatem Biowar. Mat. konf., XLIV Naukowa Konferencja Pszczelarska, , Pu³awy 2007, s Cornellisen B., Gerritsen L.: Swarm prevention and spring treatments against Varroa destructor in honey bee colonies (Apis mellifera). Proc. Neth. Entomol. Soc. Meet. 2006, 17, Dzier awski A., Cybulski W.: Analiza statystyczna wyników skutecznoœci Apiwarolu AS w badaniach prowadzonych w latach Mat. konf., XLVII Naukowa Konferencja Pszczelarska, , Pu³awy 2010, s Elzen P. J., Baxter J. R., Westeryelt D., Causey D., Randall C., Cutts L., Wilson W. T.: Acaricide rotation plan for control of Varroa. Am. Bee J. 2001, 141, Gliñski Z., Kostro K.: Zespó³ masowego giniêcia pszczó³ now¹ groÿn¹ chorob¹ pszczo³y miodnej. ycie Wet. 2007, 82, Gregorc A., Jelenc J.: Control of Varroa Jacobsoni Oud. in honeybee colonies using Apilife-Var. Zbornik Veterinarske Fakultete, Univerza v Ljubljani 1996, 33, Grzêda M.: Zintegrowana metoda zwalczania warrozy pszczo³y miodnej. Biuletyn Lubelskiej Izby Lekarsko-Weterynaryjnej 2006, 3, Higes M., Meana A., Suárez M., Llorente J.: Negative long-term effects on bee colonies treated with oxalic acid against Varroa jacobsoni Oud. Apidologie 1999, 30, Howis M., Chorbiñski P., Nowakowski P.: Wp³yw ekspozycji kwasu mrówkowego na stan fizjologiczny jelita œrodkowego pszczo³y miodnej. Mat. konf., XLVII Naukowa Konferencja Pszczelarska, , Pu³awy 2010, s Imdorf A., Charierre J. D., Kilchenman V., Bogdanov S., Fluri P.: Alternative strategy in Central Europe for the control of Varroa destructor in honey bee colonies. Apiacta 2003, 38, Imdorf A., Kilchenmann V.: Lactic acid one product in the fight against Varroa for the small scale beekeeper. Swiss Bee Res. Centre 1990, Johnson R., Ellis M., Christopher A., Frazier M.: Pesticides and honey bee toxicity USA. Apidologie 2010, 41, Kasprzak S., Hartwig A.: Pszczo³y a leki. Pszczelarstwo 2005, 8, Leeuwen T., Vontas J., Tsagkarakou A., Dermauw W., Tirry L.: Acaricide resistance mechanisms in the two-spotted spider mite Tetranychus uricae and other important Acari: a review. Insect Biochem. Mol. Biol. 2010, 40, Med. Weter. 2013, 69 (4) 24.Londzin W., Wójcik M., Parma P.: Wyniki wstêpnych badañ nad ubocznym wp³ywem ska enia wêzy warroacydami na rodziny pszczele. Mat. konf., XLVI Naukowa Konferencja Pszczelarska, , Pu³awy 2009, s Loucif-Ayad W., Aribi N., Soltani N.: Evaluation of secondary effects of some acaricides on Apis mellifera intermissa (Hymenoptera, Apidae): acetylocholinesterase and glutathione S-transferase activities. Europ. J. Sci. Res. 2008, 4, Mert G., Yucel B.: Efficiacy levels of organic acids are used for controlling Varroa (Varroa jacobsoni Qudemans) and their effects on colony development of honey bees (Apis mellifera L.). J. Ani. Vet. Adv. 2011, 10, Milani N.: Activity of oxalic and citric acids on the mite Varroa destructor in laboratory assays. Apidologie 2001, 32, Moosbeckhofer R.: Varroabekämpfung mit Oxalsäure im Träufelverfahren. Bienenvater 2001, 12, Pohorecka K.: Zwalczanie warrozy problem wci¹ aktualny. Pszczelarstwo 2006, 6, Pohorecka K., Bober A., Skubida M., Zdañska D.: Epizootic status of apiaries with massive losses of bee colonies ( ). J. Apic. Sci. 2011, 55, Rademacher E., Harz M.: Oxalic acid for the control of varroosis in honey bee colonies a review. Apidologie 2006, 37, Satta A., Floris I., Eguaras M., Cabras P., Garau V. L., Melis M.: Formic acid-based treatments for control of Varroa destructor in a Mediterranean area. J. Econ. Entomol. 2005, 98, Schneider S., Eisenhardt D., Rademacher E.: Sublethal effects of oxalic acid on Apis mellifera (Hymenoptera: Apidae): changes in behavior and longevity. Apidologie 2011, 43, Semkiw P., Pohorecka K., Skubida P.: Skutecznoœæ warroabójcza Biowaru, Baywarolu i kwasu szczawiowego w badaniach terenowych w 2007 roku. Mat. konf., XLV Naukowa Konferencja Pszczelarska, , Pu³awy 2008, s Skubida P., Semkiw P.: Api Life Var ekologiczny preparat do zwalczania inwazji roztocza Varroa destructor i jego skutecznoœæ. J. Res. Appl. Agric. Engng. 2009, 54, Skubida P., Semkiw P.: Porównanie skutecznoœci preparatów do zwalczania inwazji Varroa destructor na przestrzeni lat w pasiece ekologicznej. J. Res. Appl. Agric. Engin. 2010, 55, Skubida P., Semkiw P.: Pszczelarstwo ekologiczne w Europie i na œwiecie. J. Res. Appl. Agric. Engin. 2011, 56, Skubida P., Semkiw P.: Wyniki zastosowania preparatu Api Life Var w pasiece ekologicznej. Mat. konf., XLVI Naukowa Konferencja Pszczelarska, , Pu³awy 2009, Sokó³ R.: Ocena przydatnoœci preparatu Perizin do zwalczania Varroa destructor u pszczó³. Mat. konf., XLIV Naukowa Konferencja Pszczelarska, , Pu³awy 2007, s Stanimiroviæ Z., Aleksiæ N., Stevanoviæ J., Æirkoviæ D., Miriloviæ M., Djeliæ N., Stojiæ V.: The influence of pulverised sugar dusting on the degree of infestation of honey bee colonies with Varroa destructor. Acta Vet. (Beograd) 2011, 61, Strachecka A., Demetraki-Paleolog J.: System proteolityczny powierzchni cia³a Apis mellifera w zachowaniu zdrowotnoœci rodzin pszczelich. Kosmos 2011, 60, Strachecka A., Paleolog J., Borsuk G., Olszewski K.: Influence of formic acid on the body surface proteolytic system in different developmental stages of Apis mellifera L. workers. J. Apic. Res. 2012, 51, Strachecka A., Paleolog J., Olszewski K., Borsuk G.: Influence of amitraz and oxalic acid on the body surface proteolytic system of Apis mellifera L. workers. Insects 2012, 3, Škerl Smodiš I. M., Nakrst M., Žvokelj L., Gregorc A.: The acaricidal effect of flumethrin, oxalic acid and amitraz against Varroa destructor in honey bee (Apis mellifera carnica) colonies. Acta Vet. Brno 2011, 80, Tautz J.: Fenomen pszczó³ miodnych. Galaktyka, ódÿ Wallner K.: Control of the mite Varroa destructor in Honey bee colonies. The Royal Society of Chemistry 2003, Pesticide Outlook April. 47.Wallner K.: Nebeneffekte bei Bekämpfung der Varroamilbe. Die Rückstandssituation in einigen Bienenprodukten. Bienenvater 1995, 116, Wallner K.: Varroacides and their residues in bee products. Apidologie 1999, 30, Wang Y., Wang H., Shen Z., Zhao L., Clarke S., Sun J., Du Y., Shi G.: Methyl palmitate, an acaricidal compound occurring in green walnut husks. J. Econ. Entomol. 2009, 102, Adres autora: dr Aneta Strachecka, ul. Akademicka 13, Lublin; aneta.strachecka@up.lublin.pl