Koło Naukowe Ekonomistów SGGW

Transkrypt

1 Koło Naukowe Ekonomistów SGGW EWOLUCJA SYSTEMU ROLNICZYCH UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH W POLSCE Monika Kracińska Wydział Nauk Ekonomicznych Koło Naukowe Ekonomistów Słowa kluczowe: ubezpieczenia społeczne rolników

2 1. WPROWADZENIE Ubezpieczenie społeczne rolników jest tematem kontrowersyjnym. Analizując poglądy polityczne partii rządzących jak również ośrodków naukowych, osób pracujących w innych działach niż rolnictwo jak również samych rolników, można spotkać się z rozbieżnymi opiniami. Działalność KRUS jako organu odpowiedzialnego za obsługę rolników w sprawach dotyczących ubezpieczeń społecznych bywa krytykowana za zbyt wysokie dotacje z budżetu państwa, ale też popierana przez niektóre jednostki za wsparcie dla tej grupy społecznej GENEZA I ROZWÓJ ROLNICZEGO UBEZPIECZENIA SPOŁECZNEGO W okresie międzywojennym wskutek zniszczeń wojennych, scalenia gruntów, które wcześniej były w posiadaniu okupantów, kryzysu gospodarczego, wprowadzenie systemu ubezpieczeń społecznych rolników okazało się niemożliwe. Około 2/3 ludności wiejskiej nie brało udziału w obrocie rynkowym produktami rolnymi, prowadziło gospodarkę naturalną, ukierunkowaną na zaspokojenie własnych potrzeb żywieniowych. W 1946 roku pracownicy państwowych gospodarstw rolnych (PGR) zostali objęci ubezpieczeniem wypadkowym. W kolejnym roku ubezpieczeniem chorobowym, a w 1953 funkcjonowały już ubezpieczenia emerytalne dla pracowników PGR. Członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych również zostali objęci systemem ubezpieczenia społecznego wcześniej niż rolnicy indywidualni. Program ubezpieczeń był ściśle związany z kolektywizacją rolnictwa. Członkowie rolniczych spółdzielni produkcyjnych zostali objęci ubezpieczeniem emerytalnym w 1962 roku, natomiast z pełnego zestawu świadczeń mogli korzystać od 1971 roku. 2 Nierozwiązanie problemów związanych z ubezpieczeniem społecznym rolników indywidualnych, wraz z upływem czasu zaczęło przynosić negatywne skutki. Na początku lat 60, część ogólnej liczby gospodarstw (około 1/3) była w posiadaniu osób w wieku emerytalnym, lub zbliżającym się do wieku emerytalnego. Powodowało to nie tylko spowolnienie intensyfikacji produkcji, upadku wielu gospodarstw jak również potrzebę pozyskania odpowiednich środków, które umożliwiły by zabezpieczenie bytu obywateli będących w podeszłym wieku jak również skłonienie ich do przekazania gospodarstw innym osobom będącym w wieku produkcyjnym, 1 C. Klimkowski, Stan obecny i perspektywy ubezpieczenia społecznego rolników, IERiGŻ, Warszawa 2006, str Ibidem, str

3 mogącym je efektywniej wykorzystywać. 3 Na mocy ustawy z dnia 28 czerwca 1962 roku o przejmowaniu niektórych nieruchomości rolnych w zagospodarowanie lub na własność państwa oraz o zaopatrzeniu emerytalnym właścicieli tych nieruchomości i ich rodzin 4 podjęto kroki w celu zachęcenia ludzi starszych, niezdolnych do pracy do przekazania gospodarstwa rolnego na rzecz państwa, w zamian otrzymując zabezpieczenie egzystencjalne. Ustawa z dnia 24 stycznia 1968 roku o rentach i innych świadczeniach dla rolników przekazujących nieruchomości rolne na własność państwa 5, zmodyfikowała istniejące dotychczas rozwiązania prawne. Jednym z postanowień tej ustawy było pojawienie się tzw. renty łącznej, która przysługiwała małżonkom, jeśli prowadzili oni wspólnie gospodarstwo rolne. Państwo przejmujące gospodarstwa rolne było zainteresowane takimi gospodarstwami, które dysponowały większą powierzchnią gruntów i miały dogodne położenie do prowadzenia państwowego gospodarstwa. Renty starcze i inwalidzkie, które były ekwiwalentem za przekazane gospodarstwo rolne, nie zyskały popularności wśród rolników. 6 Ustawa z dnia 29 maja 1974 roku o przekazywaniu gospodarstw rolnych na własność państwa za rentę i spłaty pieniężne 7, była kolejnym etapem dążącym do stworzenia systemu rolniczych ubezpieczeń społecznych. Zostały uregulowane sprawy dotyczące przekazu ziemi przez państwo. Zostało ono zobowiązane do przejęcia każdego gospodarstwa o powierzchni co najmniej 2 ha fizycznych. Było to skutkiem napływania do państwowych zasobów ziemskich gruntów o gorszej jakości, rozdrobnionych. Negatywnym aspektem tej ustawy było nie uwzględnienie rolników przekazujących gospodarstwa rolne następcom, a więc była skierowana głównie do osób niemających komu oddać swoje gospodarstwa rolne. 8 3 M. Podstawka, Rolnicze ubezpieczenia społeczne w Polsce oraz propozycje zmian, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 1998, str Ustawa z dnia 28 czerwca 1962 roku o przejmowaniu niektórych nieruchomości rolnych w zagospodarowanie lub na własność państwa oraz o zaopatrzeniu emerytalnym właścicieli tych nieruchomości i ich rodzin, Dz. U. Nr. 38, poz Ustawa z dnia 24 stycznia 1968 roku o rentach i innych świadczeniach dla rolników przekazujących nieruchomości rolne na własność państwa, Dz.U. Nr. 3, poz B. Tańska-Hus, M. Orlewski, Ewolucja system ubezpieczeń społecznych rolników w Polsce, [w:]ubezpieczenia społeczne wieś i rolnictwo, M. Adamowicz, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2002, str Ustawa z dnia 29 maja 1974 roku o przekazywaniu gospodarstw rolnych na własność państwa za rentę i spłaty pieniężne, Dz. U. Nr. 21, poz C. Klimkowski, op. cit., str. 13 3

4 3. ROLNICZY SYSTEM UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Tworzenie rzeczywistego systemu ubezpieczenia społecznego dla rolników zapoczątkowała ustawa z dnia 27 października 1977 roku o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin 9. Ustawa miała trzy podstawowe cele: socjalny (gwarancja świadczeń emerytalno-rentowych dla rolników, którzy przekazali gospodarstwo rolne nie tylko państwu, ale również następcy); produkcyjny (uzależnienie wysokości świadczeń od wartości wyprodukowanych i sprzedanych państwu produktów); strukturalny (zapobieganie rozdrabnianiu gospodarstw rolnych i kształtowanie pożądanej struktury demograficznej wsi. Emerytury i renty mogli otrzymać Ci rolnicy, którzy przekazali gospodarstwa rolne państwu, lub następcom, którymi wg ustawy mogli być tylko i wyłącznie zstępni. Aby uzyskać świadczenie należało opłacać składki na Fundusz Emerytalny Rolników oraz uzyskać wiek emerytalny dla kobiet 60 lat, a dla mężczyzn 65 lat. Zakwalifikowanie się do I lub II grupy inwalidzkiej również powodowało możliwość uzyskania świadczenia. Dodatkowym warunkiem uzyskania świadczeń, była sprzedaż państwu produkcji rolniczej o wartości co najmniej zł rocznie (wymóg ten nie dotyczył gospodarstw rolnych przekazanych państwu). Ustawa określała również możliwość uzyskania: rent rodzinnych dla sierot po osobach otrzymujących emerytury lub renty; zasiłków na dzieci kalekie; zasiłków porodowych; dodatków do emerytur i rent, z tytułu osiągnięcia 80 roku życia, z tytułu odznaczeń państwowych, rodzinnych dla dzieci, wnuków, rodzeństwa pozostających na wyłącznym utrzymaniu rolnika; zasiłków chorobowych za każdy dzień niezdolności do pracy, trwającej nieprzerwanie przez co najmniej 30 dni; jednorazowych odszkodowań z tytułu uszczerbku na zdrowiu, spowodowanym wypadkiem lub rolniczą chorobą zawodową. 10 W początkowych etapach rozwoju systemu ubezpieczeń społecznych rolników przewidywano wysoki udział tej grupy społecznej w finansowaniu całego systemu ( zgodnie z założeniami miała ona pokrywać 33% wydatków w formie składek ubezpieczeniowych). Pozostałe 66% finansowania kosztów miało pochodzić z budżetu państwa. Stworzono Fundusz Ubezpieczenia Społecznego Rolników Indywidualnych, który był zasilany w takich proporcjach tylko przez dwa lata. W późniejszym okresie następował wzrost udziału dotacji państwa w finansowaniu sytemu wraz z zmniejszaniem się udziału składek rolników. W 1978 roku udział składek ubezpieczeniowych rolników w finansowaniu Funduszu Ubezpieczenia Społecznego Rolników wynosił 70,8 %, w kolejnym roku 69,6%, natomiast już w 1980 roku tylko 31,3% (wykres 1). W następnych latach utrzymywała się tendencja malejąca, osiągając w 1982 roku 7,9%. Spowodowało to konieczność 9 Ustawa z dnia 27 października 1977 roku o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin, Dz. U. Nr. 31, poz M. Podstawka, op. cit., str

5 zwiększenia dotacji z budżetu państwa do poziomu 92,1 %, w celu pokrycia kosztów funkcjonowania ubezpieczenia społecznego rolników. Było to związane z ilością świadczeń wypłacanych z FUSR, których liczba począwszy od roku 1980 wzrastała. Wraz ze wzrostem świadczeń rosły wydatki ma ubezpieczenia ludności chłopskiej (Tab. 1). Tabela 1. Liczba emerytur i rent oraz wypłaty z FUSR na świadczenia (mln zł) Liczba emerytur i rent Wypłaty z FUSR na świadczenia (mln zł) Rok Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznik Statystyczny Ubezpieczeń , Warszawa, Wykres 1. Źródło finansowania FUSR w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie Rocznik Statystyczny Ubezpieczeń , Warszawa Odnosząc się do celów, jakie miała realizować ustawa z dnia 27 października 1977, cele socjalne zostały w większym stopniu osiągnięte niż produkcyjne i strukturalne. Negatywnym aspektem było to, że renty i emerytury przyznawane były na gospodarstwo, nie uwzględniając liczby osób w nim pracujących. Nie nastąpił prognozowany wzrost produkcji oraz nie udało się poprawić struktury obszarowej gospodarstw. Ustawa nie usatysfakcjonowała w pełni rolników, ale była próbą rozwiązania problemów związanych z zabezpieczeniem społecznym rolników M. Podstawka, op cit., str. 15 5

6 14 grudnia 1982 roku została uchwalona ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin 12. Do głównych postanowień tej ustawy można zaliczyć przyznanie odrębnych świadczeń wszystkim osobom, które pracowały w gospodarstwie rolnym i dla których praca w gospodarstwie była głównym źródłem utrzymania. Wcześniej te świadczenia były przyznawane na gospodarstwo jako całość 13. Objęto obowiązkiem ubezpieczenia społecznego wszyskich rolników prowadzących gospodarstwa rolne o obszarze co najmniej 0,5 ha lub działy specjalne, małżonków i domowników. Został zrównany poziom najniższych rent i emerytur dla rolników z wyskością najniższej emerytury pracowniczej. Inwalidzi III grupy uzyskali prawo do renty inwalidzkiej, pod warunkiem całkowitej niezdolności do pracy w gospodarstwie rolnym. Ustalono stałą, coroczną waloryzację świadczeń i składek na ubezpieczenie. Wprowadzono tzw. okresową rentę inwalidzką, z tytułu wypadku przy pracy w gospodarstwie rolnym. Zasiłek chorobowy był wypłacanany od 15 dnia niezdolnosci do pracy. Występowały zasiłki macierzyńskie, porodowe, rodzinne. Utrzymano obowiązek sprzedaży produktów rolnych na rzecz jednostek gospodarki uspołecznionej w wysokości zł przez okres 5 lat. 14 Podobnie jak w latach wcześniejszych nie udało się utrzymać zakładanego stosunku składek ubezpieczeniowych rolników i dotacji z budzetu państwa w finansowaniu FUSR. Tylko w 1988 roku udział składek ubezpieczeniowych rolników w pokrywaniu kosztów FUSR stanowił 34,8%, dotacja z budżetu państwa 65,2%, czyli zgodnie z przedziałami okreslonymi w ustawie. W 1983 roku dotacja z budżetu państwa wynosiła 79,4% (wykres2), następnie przez kolejne lata wahała się pomiedzy 70-75%, osiągając w w 1989 największą w badanym okresie wartość 90,5%. Ustawa z 1982 roku była bardziej korzystna dla ludności chłopskiej, gdyż w duzym stopniu wzrosła liczba świadczeń (Tab. 2). Tabela 2. Liczba podstawowych świadczeń dla rolników indywidualnych w latach (w tys.) Rodzaj świadczenia Lata Emerytury i renty Jednorazowe odszkodowania 59,6 64,6 76, ,4 Zasiłki z tytułu urodzenia dziecka 9,4 50,5 46,6 41,4 44,1 12 Ustawa z dnia 14 grudnia 1982 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin, Dz. U. Nr. 40, poz W. Michna, Związki polskiego systemu ubezpieczeń społecznych rolników indywidualnych z polityką rolną [w:] Materiały konferencyjne XV lat ubezpieczeń społecznych rolników, Warszawa 1993, s M. Podstawka, op cit., str. 17 6

7 Zasiłki pogrzebowe 13,3 84,8 85, ,9 Źródło: Opracowanie włąsne na podstawie Rocznik Statystyczny Ubezpieczeń ZUS, 1992 r. Wykres 2. Udział dotacji z budżetu państwa i składek ubezpieczeniowych rolników w finansowaniu kosztów działania ubezpieczeń społecznych rolników w latach Źródło: Opracowanie własne na podstawie Roczniki statystyczne, GUS, Warszawa, Ustawa z dnia 24 lutego 1989 roku o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin oraz o zmianie ustawy o podatku rolnym 15, zlikwidowała wymóg sprzedaży przez rolnika płodów rolnych w celu uzyskania świadczeń emerytalno-rentowych oraz ograniczono możliwość korzystania ze świadczeń dla osób, które posiadają gospodarstwa rolne o powierzchni poniżej 1 ha (wcześniej za dolną granicę powierzchni obszarowej uznawano 0,5 ha). Nie zmieniono zasad ustalania wysokości składki, spadła liczba ubezpieczonych poprzez podniesienie progu obszarowego, była w tym okresie wysoka inflacja. Te czynniki miały wpływ na załamanie systemu ubezpieczeń społecznych. 4. STWORZENIE NOWEGO SYSTEMU ROLNICZYCH UBEZPIECZEŃ SPOŁECZNYCH Ustawa z 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników 16 była próbą generalnego zreformowania i ukształtowania systemu ubezpieczeń społecznych. Owa ustawa wraz 15 Ustawa z dnia 24 lutego 1989 roku o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin oraz o zmianie ustawy o podatku rolnym, Dz. U. z 1989 Nr. 9, poz Ustawa z 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników, Dz. U. z 1991 Nr 7, poz. 24 7

8 z poźniejszymi zmianami funcjonuje do dnia dzisiejszego. W ramach ustawy zostało rozdzielone ubezpieczenie emerytalno-rentowe od wypadkowego, macierzyńskiego i chorobowego, wraz z odmiennymi zasadami ich finansowania. Stworzono możliwość dobrowolnego ubezpieczenia na wniosek. Wprowadzono osobową składkę ubezpieczeniową, odrębną dla każdego rodzaju ubezpieczenia, dwuczęściową konstrukcję emerytury i renty inwalidzkiej (część składkowa i uzupełniająca). Wprowadzono rezygnację z wyodrębniania grup inwalidzkich na rzecz kategorii długotrwała niezdolność do pracy w gopodarstwie rolnym, z jednoczesnym udzielaniem pomocy w rehabilitacji, przekwalifikowaniu lub przyuczaniu inwalidów do innego zawodu. Powołano odrębną instytucję ubezpieczeniową KRUS, odpowiedzialną za realizacją zadań zgodnie z ustawą o ubezpieczeniu społecznym rolników. Nałożono na instytucję ubezpieczeniową obowiązku prowadzenia działalności prewencyjnej. Powołano Radę Ubezpieczenia Społecznego Rolników, która jest samorządnym przedstawicielstwem rolników wpływającym na ksztłt systemu i kontrolującym jego funkcjonowanie. Konstrukcja sytemu była wzorowana na ubezpieczeniach rolniczych istniejących we Francji i w Niemczech 17. Przez szereg lat do tej ustawy były wprowadzane zmiany, mające na celu udoskonalenie systemu ubezpieczenia społecznego rolników. 5. WNIOSKI Ustawa z 29 czerwca 1962 roku umożliwiła rolnikom prawo do renty w zamian za przekazanie państwu gospodarstwa rolneg. Nie spełniała ona założonego celu, gdyż renty były zbyt niskie i nie zachęcały osób w starszym wieku do takiego postępownia nawet w przypadku braku następcy. Kolejna zmianą w regulacji prawnej była ustawa z 24 stycznia 1968, która wprowadziła tzw. rentę łączną. Następną próbą stworzenia systemu ubezpieczeń społecznych była ustwa z 29 maja 1974, jednakże za początek rozwoju systemu ubezpieczeń społecznych uznaje się ustawę z 27 października 1977 o zaopatrzeniu emerytalnym rolników oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin. Spośród trzech założonych celów, w największym stopniu zrealizowany okazał się socjalny. Ustawa z 14 grudnia 1982 roku rozszerzyła krąg uprawnionych do świadczeń emerytalnorentowych obejmując nie tylko rolników, ale także małżonków i domowników. Ustawa z 24 lutego 1989 roku spowodowała załamanie się dotychczasowego systemu ubezpieczeń społecznych rolników poprzez zwiększenie dolnej granicy obszarowej gospodarstwa do 1 ha, która to zobowiązywała do objęcia ubezpieczeniem mniejszej liczby osób. 20 grudnia 1990 roku została uchwalona ustawa o ubezpieczeniu społecznym rolników obowiązująca do dziś. Wprowadziła ona nowe rozwiązania, upodobniła polski system ubezpieczeń społecznych do systemów z innych 17 C. Siekierski, Ewolucja system ubezpieczeń społecznych rolników w Polsce, [w:]ubezpieczenia społeczne wieś i rolnictwo, M. Adamowicz, Wydawnictwo SGGW, Warszawa 2002, str. 9 8

9 krajów europejskich. LITERATURA [1] Klimkowski C., Stan obecny i perspektywy ubezpieczenia społecznego rolników, IERiGŻ, Warszawa [2] Michna W., Związki polskiego systemu ubezpieczeń społecznych rolników indywidualnych z polityką rolną [w:] Materiały konferencyjne XV lat ubezpieczeń społecznych rolników, Warszawa [3] Podstawka M., Rolnicze ubezpieczenia społeczne w Polsce oraz propozycje zmian, Wydawnictwo SGGW, Warszawa [4] Siekierski C, Ewolucja system ubezpieczeń społecznych rolników w Polsce, [w:]ubezpieczenia społeczne wieś i rolnictwo, M. Adamowicz, Wydawnictwo SGGW, Warszawa [5] Tańska-Hus B., Orlewski M., Ewolucja system ubezpieczeń społecznych rolników w Polsce, [w:]ubezpieczenia społeczne wieś i rolnictwo, M. Adamowicz, Wydawnictwo SGGW, Warszawa [6] Ustawa z dnia 28 czerwca 1962 roku o przejmowaniu niektórych nieruchomości rolnych w zagospodarowanie lub na własność państwa oraz o zaopatrzeniu emerytalnym właścicieli tych nieruchomości i ich rodzin, Dz. U. Nr. 38, poz [7] Ustawa z dnia 24 stycznia 1968 roku o rentach i innych świadczeniach dla rolników przekazujących nieruchomości rolne na własność państwa, Dz.U. Nr. 3, poz. 15. [8] Ustawa z dnia 29 maja 1974 roku o przekazywaniu gospodarstw rolnych na własność państwa za rentę i spłaty pieniężne, Dz. U. Nr. 21, poz [9] Ustawa z dnia 27 października 1977 roku o zaopatrzeniu emerytalnym oraz innych świadczeniach dla rolników i ich rodzin, Dz. U. Nr. 31, poz [10] Ustawa z dnia 14 grudnia 1982 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin, Dz. U. Nr. 40, poz [11] Ustawa z dnia 24 lutego 1989 roku o zmianie ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników indywidualnych i członków ich rodzin oraz o zmianie ustawy o podatku rolnym, Dz. U. z 1989 Nr. 9, poz. 53. [12] Ustawa z 20 grudnia 1990 roku o ubezpieczeniu społecznym rolników, Dz. U. z 1991 Nr 7, poz. 24. SUMMARY Farmers social security system in Poland has developed over many years. In 1962 for the first time the right to pension benefits was offered to individual farmers under one condition, they had to remit their farm to state. Other Act of 1968, 1974 aim was to introduce changes and improve solutions leading to create social insurance system. Act of 27 th October 1977 about pension supply and other services for farmers and their families was a breakthrough because since that moment we can talk about working farmers social security system. Due to inadequacies of provisions, in 1982 another bill was established which was modified in 1989 contributing to the creation of current social security system thanks to the law of 20 th December