Metody uśmiercania i ustalania śmierci zwierząt. Piotr Jan Korzeniowski i Małgorzata Wiweger

Transkrypt

1 Metody uśmiercania i ustalania śmierci zwierząt Piotr Jan Korzeniowski i Małgorzata Wiweger

2 Definicja śmierci Pierwszym międzynarodowym krokiem w kierunku nowej definicji śmierci była tzw. Deklaracja z Sydney czyli Komunikat na temat śmierci sformułowany na spotkaniu Światowego Stowarzyszenia Lekarzy (WMA) w 1968r.. W deklaracji tej zastąpiono śmierć na skutek ustania czynności serca nowym terminem - śmiercią mózgową 2

3 Definicja śmierci Przełomem w nowym sposobie zdefiniowania śmierci był raport Nadzwyczajnej Komisji Harwardzkiej Szkoły Medycznej do Zbadania Definicji Śmierci Mózgowej (1968r.). Wg raportu efekt śmierci mózgowej potwierdza: -brak reakcji na bodźce -brak samoistnego, lub będącego reakcją na bodźce, ruchu mięśni -nieobecność samoistnego oddychania -brak odruchów pnia mózgu i głębokich odruchów ścięgnistych Zalecono badanie elektroencefalograficzne (EEG) 3

4 Definicja śmierci W 1980 r. powołano w USA Prezydencką Komisję ds. Studiów Problemów Etycznych w Medycynie oraz Badań Biomedycznych i Behawioralnych w wyniku czego powstał Akt Jednolitego Ustalania Śmierci (Uniform Determination of Death Act UDDA) zalecający stosowanie kryterium śmierci mózgu we wszystkich stanach USA 4

5 Definicja śmierci Obwieszczenie Ministra Zdrowia z dnia 17 lipca 2007 r. w sprawie kryteriów i sposobu stwierdzenia trwałego i nieodwracalnego ustania czynności mózgu Śmierć jest zjawiskiem zdysocjowanym. Oznacza to, że śmierć ogarnia tkanki i układy w różnym czasie. Powoduje to dezintegrację ustroju jako całości funkcjonalnej i kolejne, trwałe wypadanie poszczególnych funkcji w różnej sekwencji czasowej... 5

6 Zasady eutanazji Należy stosować metodę, która pozwala: -zminimalizować ból -jak najszybciej osiągnąć stan nieprzytomności i śmierci -ograniczyć do minimum zdenerwowanie i swobodę zwierząt Metoda powinna być dostosowana do: -wieku, gatunku, stanu zdrowia zwierzęcia -prowadzonego doświadczenia 6

7 Zasady eutanazji Metoda powinna ograniczać do minimum niepokój i stres zwierzęcia Metoda powinna być: - skuteczna - powtarzalna - łatwa do wykonania - bezpieczna dla personelu - do przyjęcia z estetycznego punktu widzenia 7

8 Uśmiercanie zwierząt laboratoryjnych i innych doświadczalnych Art W przypadku podjęcia decyzji o uśmierceniu zwierzęcia wykorzystanego w procedurze, zwierzę uśmierca osoba posiadająca kwalifikacje określone w art. 21 ust. 3 pkt 2, wyłącznie przy zastosowaniu metod określonych w załączniku nr IV do dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/63/UE z dnia 22 września 2010 r. w sprawie ochrony zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych. 8

9 Metody i sprzęt cz.i Przedawkowanie środka znieczulającego CO 2 Gazy obojętne 9

10 Metody i sprzęt cz.ii Dekapitacja Dyslokacja kręgów szyjnych Wstrząśnienie mózgu / uderzenie pałką w głowę 10

11 Metody i sprzęt cz.iii Oszołamianie elektryczne Strzał zablokowanym bolcem Zastrzelenie wolnym pociskiem z użyciem odpowiednich strzelb, pistoletów, amunicji 11

12 Uśmiercanie gryzoni Gryzonie labotatoryjne: - chomik chiński (Critetulus griseus) - chomik syryjski (Mesocricetus auratus), - mysz domowa (Mus musculus), - myszoskoczek mongolski (Meriones unguiculatus), - szczur wędrowny (Rattus norvegicus), - świnka morska (Cavia porcellus), Inne gryzonie używane do doświadczeń lub w celach edukacyjnych 12

13 Uśmiercanie gryzoni Grupa zwierząt o szybkim metabolizmie Zróżnicowana w rozwoju (np. szczury, myszy rodzą się ślepe, bez pokrywy włosowej, a świnki morskie po urodzeniu są kopią dorosłego osobnika) Zróżnicowanie rozmiarów dyktujące konieczność zastosowania różnych urządzeń i narzędzi do uśmiercania 13

14 Uśmiercanie gryzoni metody cz. I Przedawkowanie środka znieczulającego - stosować, w odpowiednich przypadkach, po uprzedniej sedacji. Środkami często stosowanymi są: Ketamina, Ksylazyna, Medetomidyna, Butorfanol, Pentobarbital Leki są podawane drogą iniekcji dożylnych, domięśniowych i dootrzewnowych Dwutlenek węgla stosować wyłącznie metodą stopniowego napełniania. Nie stosować w przypadku form embrionalnych i noworodków gryzoni. Metoda często stosowana; może powodować podrażnienie błon śluzowych u zwierząt (kwas węglowy). 14

15 Uśmiercanie gryzoni praktyka weterynaryjna 15

16 Uśmiercanie gryzoni poprawne metody podawania leków Procedures With Care 16

17 Uśmiercanie gryzoni poprawne metody podawania leków Procedures With Care 17

18 Uśmiercanie gryzoni poprawne metody podawania leków Procedures With Care 18

19 Uśmiercanie gryzoni poprawne metody podawania leków Procedures With Care 19

20 Uśmiercanie gryzoni poprawne metody podawania leków Procedures With Care 20

21 Uśmiercanie gryzoni błędy 21

22 Uśmiercanie gryzoni metody cz. II Dyslokacja kręgów szyjnych stosować wyłącznie w przypadku gryzoni o masie ciała poniżej 1 kg. Gryzonie powyżej 150 g podlegają sedacji. Metoda wymaga dużego doświadczenia osoby wykonującej Wstrząśnienie mózgu / uderzenie pałką w głowę - stosować wyłącznie w przypadku gryzoni o masie ciała poniżej 1 kg Dekapitacja stosować wyłącznie, gdy inne metody nie są możliwe 22

23 Uśmiercanie gryzoni błędy 23

24 Uśmiercanie gryzoni poprawnie przeprowadzona dyslokacja 24

25 Potwierdzenie śmierci gryzoni a) brak samoistnego oddychania i ustanie akcji mięśnia sercowego zanik krążenia, b) brak reakcji na bodźce, c) zniszczenie mózgu wykonane na nieprzytomnym zwierzęciu, d) dyslokacja kręgów szyjnych, e) wykrwawienie, f) spadek temperatury ciała < 25 C lub/i początki stężenia pośmiertnego 25

26 Uśmiercanie zajęczaków Zajęczak laboratoryjny: - królik europejski (Oryctolagus cuniculus), 26

27 Uśmiercanie zajęczaków poprawne metody podawania leków 27

28 Uśmiercanie królików Większa masa ciała w porównaniu do większości gryzoni laboratoryjnych Bardzo podatne na stres wstrząs psychogenny, co wymusza szczególnie umiejętne postępowanie w czasie wykonywania zabiegu Pobudzone króliki, w wyniku paniki, mogą spowodować u siebie uszkodzenia kończyn miednicznych i kręgosłupa 28

29 Uśmiercanie królików metody cz. I Przedawkowanie środka znieczulającego można stosować, w odpowiednich przypadkach, po uprzedniej sedacji Środkami często stosowanymi są: Ketamina, Ksylazyna, Medetomidyna, Butorfanol, Pentobarbital Leki są podawane drogą iniekcji dożylnych, domięśniowych i dootrzewnowych Dyslokacja kręgów szyjnych - stosować wyłącznie w przypadku królików o masie ciała poniżej 1 kg. Króliki powyżej 150 g podlegają sedacji 29

30 Uśmiercanie królików metody cz. II Wstrząśnienie mózgu / uderzenie pałką w głowę - stosować wyłącznie w przypadku królików o masie ciała poniżej 5 kg Oszołamianie elektryczne bezwzględnie konieczny jest specjalistyczny sprzęt 30

31 Potwierdzenie śmierci królików a) brak samoistnego oddychania i ustanie akcji mięśnia sercowego zanik krążenia, b) brak reakcji na bodźce, c) zniszczenie mózgu, d) dyslokacja kręgów szyjnych, e) wykrwawienie, f) spadek temperatury ciała < 25 C lub/i początki stężenia pośmiertnego 31

32 Uśmiercanie płodów gryzoni i królików Płody rozwinięte w 60% - struna nerwowa rozwija się w funkcjonalny mózg konieczność humanitarnego uśmiercania Myszy i szczury mają wolniejszy rozwój centralnego układu nerwowego w porównaniu ze świnką morską. Płód usuwany z ciała uśpionej matki jest pod działaniem tych samych środków (musimy mieć pewność, że preparat pokona barierę łożyska). Płód mniejszy niż 4g, nie uśpiony przed usuwaniem z organizmu matki, może być zabity przez zanurzenie w ciekłym azocie 32

33 Uśmiercanie noworodków gryzoni i królików Noworodki (nowonarodzone gryzonie i króliki, nie starsze niż 10 dni) Nie zaleca się stosowania CO 2 Najczęściej stosowana jest dekapitacja Nadal są prowadzone dyskusje na temat właściwych metod uśmiercania płodów i noworodków 33

34 Uśmiercanie psów, kotów, fretek i lisów Zwierzęta laboratoryjne: - kot domowy (Felis catus), - pies domowy (Canis familiaris), Zwierzęta doświadczalne: -fretki (Mustela putorius furo) -lisy (Vulpes vulpes) 34

35 Uśmiercanie psów, kotów, fretek i lisów Powinny obowiązywać procedury weterynaryjne: -sedacja -znieczulenie ogólne -przedawkowanie środka znieczulającego Stosowane preparaty: Metedomidyna, Butomidor, Ksylazyna, Ketamina, Pentobarbital Leki są podawane drogą iniekcji dożylnych, domięśniowych i dootrzewnowych 35

36 Ustawowo zalecane metody uśmiercania psów, kotów, fretek i lisów metody Przedawkowanie środka znieczujającego można stosować, w odpowiednich przypadkach, po uprzedniej sedacji Wstrząśnienie mózgu / uderzenie pałką w głowę stosować wyłącznie u nowo narodzonych zwierząt Oszołamianie elektryczne konieczny jest specjalistyczny sprzęt. Zastrzelenie wolnym pociskiem z użyciem odpowiednich strzelb, pistoletów, amunicji metoda stosowana przez doświadczonych strzelców w terenie, gdy inne metody nie są możliwe 36

37 Potwierdzanie śmierci psów, kotów, fretek i lisów a) brak samoistnego oddychania i ustanie akcji mięśnia sercowego zanik krążenia, b) brak reakcji na bodźce, c) zniszczenie mózgu, d) dyslokacja kręgów szyjnych, e) wykrwawienie, lub f) spadek temperatury ciała < 25 C lub/i początki stężenia pośmiertnego 37

38 Uśmiercanie dużych ssaków Zwierzęta doświadczalne: gospodarskie i dzikie 38

39 Uśmiercanie dużych ssaków (zwierzęta gospodarskie i dzikie) metody cz. I Przedawkowanie środka znieczulającego można stosować, w odpowiednich przypadkach, po uprzedniej sedacji Stosowane preparaty: Ksylazyna, Ketamina, Pentobarbital Leki są podawane drogą iniekcji dożylnych, domięśniowych i dootrzewnowych Oszołamianie elektryczne konieczny jest specjalistyczny sprzęt 39

40 Uśmiercanie dużych ssaków (zwierzęta gospodarskie i dzikie) metody cz. II Gazy obojętne (N 2 i Ar) stosować wyłącznie u świń Zastrzelenie wolnym pociskiem z użyciem odpowiednich strzelb, pistoletów, amunicji metoda stosowana przez doświadczonych strzelców w terenie, gdy inne metody nie są możliwe Ubój w przypadku dużych zwierząt gospodarskich strzał zablokowanym bolcem 40

41 Uśmiercanie ssaków z rzędu naczelnych Zwierzęta laboratoryjne Lista gatunków wymieniona w ROZPORZĄDZENIU MINISTRA NAUKI I SZKOLNICTWA WYŻSZEGO z dnia 29 kwietnia 2015 r. w sprawie wykazu zwierząt z rzędu naczelnych niestanowiących potomstwa zwierząt z rzędu naczelnych hodowanych w niewoli 41

42 Uśmiercanie ssaków z rzędu naczelnych 42

43 Uśmiercanie ssaków z rzędu naczelnych Przedawkowanie środka znieczulającego można stosować, w odpowiednich przypadkach, po uprzedniej sedacji Stosowana jest sedacja, znieczulenie ogólne, a następnie przedawkowanie środka znieczulającego Używane są różne leki anestezjologiczne używane dla ludzi i zwierząt Inne metody uśmiercania stosowane u zwierząt nie są dopuszczalne 43

44 Potwierdzenie śmierci zwierząt naczelnych Wg/ ustawy takie same zasady jak u innych zwierząt używanych w doświadczeniach 44

45 Uśmiercanie ptaków Ptaki doświadczalne: gospodarskie i dzikie Ptaki nie są zwierzętami laboratoryjnymi 45

46 Uśmiercanie ptaków metody cz. I Przedawkowanie środka znieczulającego można stosować, w odpowiednich przypadkach, po uprzedniej sedacji. Środkami często stosowanymi są: Ketamina, Izofluran, Diazepam, Ksylazyna, Propofol (dla gołębi zalecana mieszanina Ketaminy i Metomidatu lub Pentabarbitalu). Droga podania: im. iv. i wziewnie. Leki podawane wziewnie - ptaki posiadają złożony układ oddechowy (płuca i worki powietrzne) co może wpłynać na skuteczność i szybkość działnia środków podawanych tą drogą. 46

47 Uśmiercanie ptaków metody cz. II Dyslokacja kręgów szyjnych wyłącznie w przypadku ptaków o masie ciała poniżej 1 kg. Ptaki powyżej 250g podlegają sedacji. Wstrząśnienie mózgu / uderzenie pałką w głowę wyłącznie w przypadku ptaków o masie ciała poniżej 5 kg. Dekapitacja wyłącznie w przypadku ptaków o masie ciała poniżej 250 g. Oszołamienie elektryczne konieczny jest specjalistyczny sprzęt. CO 2 stosowane do uśmiercania kurcząt w wylęgu do 72 godzin 47

48 Potwierdzanie śmierci ptaków Ustanie wszystkich podstawowych odruchów oraz akcji serca Potwierdzenie przez zniszczenie mózgu lub wykrwawienie 48

49 Uśmiercanie gadów Zwierzęta doświadczalne: hodowlane i dzikie Gady nie są zwierzętami laboratoryjnymi 49

50 Uśmiercanie gadów - metody cz. I Metody uśmiercania są dostosowane do poszczególnych gatunków: Przedawkowanie środka znieczulającego można stosować, w odpowiednich przypadkach, po uprzedniej sedacji Środki: Medetomidyna, Ketamina, Propofol, Telazol, Midazolam, Pentobarbital Drogi podania: dootrzewnowo, im. sc. Ogłuszenie (małe gady) 50

51 Uśmiercanie gadów cz. II Strzał zablokowanym bolcem Zastrzelenie wolnym pociskiem z użyciem odpowiednich strzelb, pistoletów, amunicji metoda stosowana w przypadku dużych gadów, metoda stosowana wyłącznie w terenie przez doświadczonego strzelca 51

52 Ustalanie śmierci gadów Potwierdzenie śmierci u gadów należy wykonywać przez zniszczenie mózgu lub dekapitację Inne metody nie gwarantują potwierdzenia śmierci 52

53 Uśmiercanie płazów Płazy laboratoryjne: - platana szponiasta (Xenopus laevis) - platana tropikalna (Xenopus tropicalis), - żaba lamparcia (Rana pipiens) - żaba trawna (Rana temporaria) Inne płazy używane do doświadczeń lub w celach edukacyjnych 53

54 Uśmiercanie płazów Przedawkowanie środka znieczulającego można stosować, w odpowiednich przypadkach, po uprzedniej sedacji Stosowane środki: MS-222 (Metanosulfonian trikainy), Benzokaina, Beprenorfina, Ketamina, Pentobarbital Podanie: do otrzewnowe lub do wody Oszołamianie elektryczne konieczny jest specjalistyczny sprzęt. 54

55 Potwierdzenie śmierci płazów Dekapitacja lub hipotermia 55

56 Uśmiercanie ryb Ryby laboratoryjne: -danio pręgowany (Danio rerio) Inne ryby używane do doświadczeń lub w celach edukacyjnych np.: ryżanka (Oryzias latipes), gupik (Poecilia reticulata), karaś (Carassius carassius i Carassius aceratus), karp (Cyprinus carpio), wzdręga (Scaridinus erythrophtalnus), ryby z rodzin: łososiowatych i jesiotrowatych oraz liczne gatunki ryb ozdobnych i morskich 56

57 Metody znieczulania ryb cz. I Metanosulfonian tricainy (zbuforowany MS-222) blokuje funkcje OUN rozpuszczalny w wodzie słodkiej i słonej. Wrażliwy na działanie światła. Obecnie najczęściej stosowany w laboratoriach na całym świecie. W wyższych dawkach u ryb obserwowana jest faza pobudzenia Chinaldyna (2-metylochinolina) powinowactwo do tkanek bogatych w lipidy (mózg). Blokuje ośrodki czuciowe w OUN. Najczęściej rozpuszczalny w acetonie 57

58 Uśmiercanie ryb - fazy znieczulenia 58

59 Metody znieczulania ryb cz. II Ketamina, Xylazyna, Barbiturany tylko u dużych gatunków, u których można wykonać iniekcje dootrzewnowe i domięśniowe. (Ketamina musi być stosowana w połączeniu z innymi środkami). Etomidat i Metonidat - stosunkowo szybko działające związki niebarbituranowe 59

60 Metody znieczulania ryb cz. III Benzokaina (ester kwasu p-aminobenzoesowego-paba i etanolu) głównie łagodzi ból stosowana po częściowej amputacji płetw ( fin clip ) Wodzian chloralu (uzyskany z połączenia cząsteczek wody z aldehydem trichlorooctowym) -stosunkowo rzadko używany z powodu wysokiej nefro- i hepatotoksyczności 60

61 Niezalecane/niedozwolone metody znieczulania ryb 2-fenoksyetanol (pochodna fenylowa glikolu etylenowego) stosowany był główne do znieczulenia ogólnego (posiada właściwości bakterio- i grzybobójcze). Wycofany ze względu na negatywny i długotrwały wpływ na środowisko wodne. Powodował też stres u niektórych ryb Olejek goździkowy jedna z najstarszych, naturalnych substancji stosowanych u ryb. Obecnie rzadko stosowana ze względu na właściwości rakotwórcze podobnie jak Uretan 61

62 Ocena przebiegu znieczulenia u ryb - Spowolnienie ruchów - Zwolnienie akcji oddechowej (ruch pokryw skrzelowych) - Zmiana pozycji ciała - Obniżenie reakcji na bodżce zwenętrzne - Obniżenie lub zanik reakcji na ból 62

63 Uśmiercanie ryb Przedawkowanie środka znieczulającego można stosować, w odpowiednich przypadkach, po uprzedniej sedacji Oszołamianie elektryczne konieczny jest specjalistyczny sprzęt Metoda inna niż w tabeli: Schłodzenie po wcześniejszej sedacji 63

64 Uśmiercanie ryb Roztwory podawane do wody lub środki podawane drogą injekcji 64

65 Ustalanie śmierci ryb - dekapitacja - zamrożenie 65

66 Dozwolone metody uśmiercania 66

67 Sposób uśmiercania zwierząt w przypadku nagłej konieczości Art W przypadku podjęcia decyzji o uśmierceniu zwierzęcia wykorzystanego w procedurze, zwierzę uśmierca osoba posiadająca kwalifikacje określone w art. 21 ust. 3 pkt 2, wyłącznie przy zastosowaniu metod określonych w załączniku nr IV do dyrektywy Parlamentu Europejskiego i Rady 2010/63/UE z dnia 22 września 2010 r. w sprawie ochrony zwierząt wykorzystywanych do celów naukowych. 2. Zwierzę uśmierca się w sposób ograniczający do minimum ból, cierpienie lub dystres. 3. Przepisy ust. 1 i 2 stosuje się do uśmiercenia zwierzęcia, którego tkanki lub narządy mają być wykorzystane w celach określonych w art Przepisu ust. 1 nie stosuje się w przypadku nagłej konieczności uśmiercenia zwierzęcia ze względu na jego dobrostan, zagrożenie dla zdrowia ludzi lub zwierząt lub dla środowiska naturalnego. 67

68 Sposób uśmiercania zwierząt w przypadku nagłej konieczości Przygotowanie planu działań: - kto podejmuje decyzję? - kto uśmierca? - jakimi metodami? Zabezpieczenie stanowiska, personelu i środków potrzebnych do przeprowadzenia uśmiercenia 68

69 Niedopuszczlne metody eutanazji Dekompresja/próżnia Hipotermia (może być użyta do potwierdzania śmierci) Hipertermia Wysuszanie Skręcenie szyi Uduszenie Niedotlenienie (podtlenek azotu) Środki takie jak: cyklopropan (jako środek łatwopalny), eter, chloroform, metoksyfluran (wolne działnie), trichloroetylen, gaz cyjanowodorowy, 2-fenoksyetanol, uretan, środki blokujące funkcje nerwowo-mięśniowe, ketamina (jako jedyny środek, w mieszance jest dozwolona), siarczan magnezu. 69

70 Postępowanie ze zwłokami Odpady Kategorii I (klasyfikacja może ulec zmianie ze względu na przeprowadzone procedury np. zakażenie SARS) Przechowywanie i utylizacja zgodnie z zaleceniami dla danej kategorii odpadów 70

71 Piotr Jan Korzeniowski Międzynarodowy Instytut Biologii Molekularnej i Komórkowej w Warszawie