Polski handel zagraniczny zwierzętami żywymi oraz produktami pochodzenia zwierzęcego z krajami Unii Europejskiej

Transkrypt

1 KUSZ Dariusz 1 TERESZKIEWICZ Krzysztof 2 Polsi handel zagraniczny zwierzętami żywymi oraz produtami pochodzenia zwierzęcego z rajami Unii Europejsiej WSTĘP Acesja Polsi do Unii Europejsiej zmieniła waruni wymiany towarowej z rajami członowsimi. Lwidacja barier handlowych we wzajemnym handlu oznacza, że artyuły rolnospożywcze wytworzone w Polsce mogą bez ograniczeń być esportowane do państwa członowsich. Równocześnie produty pochodzące z rajów unijnych bez przeszód mogą być sprzedawane w Polsce i onurować z polsimi artyułami. Zasadniczą westią jest pytanie o bilans orzyści i strat z otwarcia rynów wewnętrznych, czy nieuchronna utrata części rynu wewnętrznego zostanie zreompensowana przez wzrost zbytu na rynach zagranicznych pozostałych państwa członowsich [4, s. 7; 5, s. 221]. Rozmiary wymiany handlowej zależą od wielu czynnów. Można zwrócić uwagę na ila zasadniczych. W przypadu esportu są to: dysponowanie oreśloną grupą towarów przy jednoczesnym brau taich towarów w innych państwach, występowanie omparatywnych różnic osztów producji i cen towarów w ujęciu międzynarodowym, efet strategii producyjno-handlowej przedsiębiorstw, uwzględniającej m.in. zróżnicowanie popytu na rynu międzynarodowym. Z olei w obrębie importu są to: oszty producji rajowej są bezwzględnie lub relatywnie więsze niż oszty w innych rajach, występuje potrzeba zaspoojenia na rynu rajowym zróżnicowanego popytu na różnego rodzaju towary [3, s ]. Analizując handel zagraniczny artyułami rolno-spożywczymi należy mieć na uwadze specyfę setora rolno-spożywczego. Wyna to z fatu, że handel żywnością, podobnie ja i gospodara żywnościowa, jest ważny z puntu widzenia strategii politycznej ażdego państwa, pragnącego zachować suwerenność żywnościową [1, s. 12]. Ponadto producja rolnicza charateryzuje się też nieprzewidywalnością podaży, ze względu na ryzyo pogodowe oraz specyficzną cechę producji rolniczej polegającej na uzależnieniu od właściwości biologicznych roślin i zwierząt, co też wpływa na poziom wymiany międzynarodowej. 1. CEL I METODYKA BADAŃ Celem pracy była analiza rozmiarów oraz oreślenie strutury towarowej, a taże pozycji onurencyjnej ex post polsiego handlu zagranicznego z państwami Unii Europejsiej żywymi zwierzętami oraz produtami pochodzenia zwierzęcego w latach Materiał źródłowy stanowiły dane statystyi masowej Głównego Urzędu Statystycznego w Warszawie uzysane z Bazy Danych Handlu Zagranicznego dotyczące obrotów towarowych artyułami rolno-spożywczymi w ramach secji I (zwierzęta żywe; produty pochodzenia zwierzęcego) za lata Dane dotyczące obrotów towarowych artyułami rolnospożywczymi z secji I przedstawiono zgodnie z Nomenlaturą Scaloną CN stosowaną przez GUS. W ramach secji I wyodrębniono następujące działy: dział 01: zwierzęta żywe, dział 02: mięso i podroby jadalne, dział 03: ryby i sorupiai, mięczai i inne bezręgowce wodne, 1 Politechna Rzeszowsa, Wydział Zarządzania, Rzeszów, al. Powstańców Warszawy 10, Tel: , dusz@prz.edu.pl 2 Politechna Rzeszowsa, Wydział Zarządzania, Rzeszów, al. Powstańców Warszawy 10, Tel: , teresz@prz.edu.pl 668

2 dział 04: produty mleczarsie, jaja ptasie, miód naturalny, jadalne produty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej nie wymienione ani niewłączone, dział 05: produty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej nie wymienione. Do oceny pozycji onurencyjnej ex post polsiego handlu zagranicznego w zaresie secji I z państwami Unii Europejsiej wyorzystano następujące wsaźni: wsaźn porycia esportu importem CR (CR Coverage Ratio). wsaźn Grubela-Lloyda IIT (IIT Intra-industry Trade). Wsaźn porycia esportu importem CR pozwala na oreślenie esportowej specjalizacji danego raju w zaresie analizowanego setora, produtu lub grupy produtów [4, s. 66]. Wsaźn ten obliczono według następującej formuły: X CR 100% (1) M gdzie: CR wsaźn porycia esportu importem, X import raju, M esport raju. Wsaźn Grubela-Lloyda IIT pozwala na oreślenie znaczenia handlu wewnątrzgałęziowego. Wysoie wartości wsaźna IIT zmierzające do 100% świadczą o wysoiej wymianie wewnątrzgałęziowej, czyli o naładaniu się strumieni esportu i importu w obrębie danej gałęzi [4, s. 69]. Wsaźn ten obliczono według następującej formuły: X M X M IIT 100% (2) X M gdzie: IIT wsaźn Grubela-Lloyda, X import, M esport, i ategoria produtu, raje. 2. WYNIKI BADAŃ Z dniem acesji do Unii Europejsiej Polsa została włączona w obszar unijnego rynu wewnętrznego, tóry zapewnia między innymi swobodę przepływu towarów oraz została objęta zasadami wspólnej polityi handlowej Unii Europejsiej. Fat ten wyraźnie przyczynił się do ożywienia wymiany handlowej z państwami UE (tabela 1). W pierwszych latach po acesji zarówno import ja i esport żywych zwierząt oraz produtów pochodzenia zwierzęcego charateryzował się dynamicznym wzrostem. Przy czym w wynu światowego ryzysu finansowego w rou 2009 zaobserwowano osłabienie dynami wzrostu zarówno importu ja i esportu. Oceniając znaczenie artyułów rolno-spożywczych z secji I w handlu zagranicznym Polsi, państwa Unii Europejsiej są najważniejszymi partnerami handlowymi. Esport polsich towarów do Unii Europejsiej w ramach secji I w esporcie ogółem secji I stanowi od 73,1% do 76,17%. Z olei udział importu do UE w imporcie ogółem secji I jest też dominujący i stanowi od 70,52% do 76,07%. W przypadu esportu z Polsi udział secji I w esporcie artyułów rolno-spożywczych do UE w rou 2004 wynosił 34,98%, w olejnym rou 2005 zwięszył się do 40,08%, a od rou 2006 obserwuje się zmniejszający się udział tej secji w esporcie do UE. Analizując znaczenie importu zwierząt żywych i produtów pochodzenia zwierzęcego z państwa UE do Polsi obserwuje się tendencję rosnącą. W 2004 rou udział tej grupy produtów w imporcie artyułów rolno-spożywczych stanowił 16,84%, 669

3 a w rou 2012 stanowił 29,36%. Na uwagę zasługuje też fat, że Polsa utrzymuje dodatnie saldo obrotów towarowych w zaresie żywych zwierząt i produtów pochodzenia zwierzęcego. Tab. 1. Rozmiary oraz dynama polsiego handlu zagranicznego w secji I z państwami Unii Europejsiej Wyszczególnienie Ro Esport Żywe zwierzęta, produty pochodzenia zwierzęcego [ mln. dolarów] 1 635, , , , , , , , ,0 Udział esportu do UE secji I w esporcie ogółem secji I [%] 74,0 73,1 75,31 74,35 74,0 75,80 76,17 75,54 76,23 Udział secji I w esporcie art. rol.-spoż. Polsi do UE [%] 34,98 40,08 39,86 37,80 34,36 33,44 34,06 33,50 32,36 Dynama esportu [ro poprzedni=100%] 100,0 162,47 127,59 123,66 119,80 85,81 112,40 114,72 103,67 Import Żywe zwierzęta, produty pochodzenia zwierzęcego [ mln. dolarów] 575,9 916,9 990, , , , , , ,8 Udział importu z UE secji I w imporcie ogółem secji I [%] 71,89 72,96 70,52 70,61 74,82 76,07 73,11 72,83 74,54 Udział secji I w imporcie art. rol.-spoż. Polsi z UE [%] 16,84 21,07 19,23 20,52 25,33 28,53 27,51 27,31 29,36 Dynama importu [ro poprzedni=100%] 100,0 159,20 108,02 153,77 176,50 95,67 106,68 122,31 104,77 Saldo 1060,0 1741,0 2400,8 2670,7 2336,0 1739,7 2102,3 2203,6 2247,2 Źródło: obliczenia własne na podstawie GUS W struturze towarowej polsiego handlu zagranicznego żywymi zwierzętami oraz produtami pochodzenia zwierzęcego do Unii Europejsiej po stronie esportu przewagę utrzymuje mięso i podroby jadalne, tórego udział od 2004 rou zwięszył się z poziomu 34,80% do 49,51% (tabela 2). Na uwagę zasługuje znaczny spade udziału esportu żywych zwierząt z poziomu 13,05% w 2004 rou do 3,48%. W przypadu handlu zagranicznego najczęściej mamy do czynienia z transportem długotrwałym należy dążyć do ograniczania przewozu zwierząt rzeźnych, nawet całowicie go eliminować zastępując ubojem bliso miejsca chowu [2, s. 1294]. Z tego też względu spade znaczenia esportu zwierząt w esporcie artyułów rolno-spożywczych należy uznać za orzystny. Wysoi udział w esporcie w ramach secji I mają produty mleczarsie, jaja ptasie, miód naturalny, jadalne produty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej nie wymienione ani niewłączone. Udział tej grupy produtów jest w miarę stabilny i utrzymuje się na poziomie od 28% do prawie 33%. Z olei w przypadu importu, podobnie ja i esportu, przeważa mięso i podroby jadalne, tórych udział wahał się od 47,35% do 57,27%. Na uwagę zasługują zmiany w imporcie żywych zwierząt. W 2004 rou udział żywych zwierząt stanowił 13,55% i zmniejszał się do rou 2009 (9,24%), zaś po rou 2009 nastąpił wzrost, aby w 2012 rou osiągnąć poziom 16,10%. Przy czym w tej grupie produtów znacznie wzrósł w analizowanym oresie udział świń, a zmniejszył się udział drobiu i bydła. W latach przewagami onurencyjnymi w handlu wewnątrzwspólnotowym charateryzowały się żywe zwierzęta i produty pochodzenia zwierzęcego (tabela 3). Wsaźn CR przyjmował wartości powyżej 100% co oznacza, że Polsa dysponuje względną przewagą nad partnerami handlowymi. Przy czym wartość tego wsaźna od rou 2007 zmniejszała się. Najwięszą wartość wsaźn ten osiągnął w 2006 rou, gdzie esport był 3,42 razy więszy niż import, ale już w rou 2012 wartość esportu przeraczała wartość importu o 63,92%. Wewnątrzgałęziowy charater wymiany produtami z secji I ilustrują wartości indesu IIT mieszczące się w przedziale od 45,21% do 75,78%. Warto zwrócić uwagę, że w analizowanym przedziale czasowym wsaźn ten znacznie się zwięszył, co świadczy o rosnącej wymianie wewnątrzgałęziowej, tzn. taiej, w tórej strumienie esportu naładają się na strumienie importu. 670

4 Tab. 2. Strutura polsiego handlu zagranicznego w secji I z państwami Unii Europejsiej Wyszczególnienie Ro Esport Zwierzęta żywe, w tym 13,05 10,70 10,54 6,91 4,95 6,05 4,61 3,44 3,48 onie, osły, mułowate 2,53 1,57 1,22 0,89 0,74 0,80 0,57 0,50 0,41 bydło 9,13 7,89 7,03 4,00 2,58 3,82 2,38 1,98 1,84 trzoda chlewna 0,10 0,32 1,70 1,32 0,85 0,60 0,81 0,27 0,43 owce i ozy 0,35 0,27 0,19 0,16 0,11 0,13 0,09 0,09 0,07 drób 0,13 0,14 0,10 0,11 0,14 0,35 0,37 0,34 0,46 Mięso i podroby jadalne w tym: 34,80 38,04 41,30 44,17 45,49 46,76 47,05 47,09 49,51 mięso z bydła, świeże lub schłodzone 6,57 9,85 12,25 11,78 13,69 15,79 14,04 11,74 13,49 mięso z bydła zamrożone 1,46 1,53 1,25 1,13 1,53 1,93 2,02 2,18 2,45 mięso wieprzowe 5,39 6,85 9,77 8,68 6,52 5,79 7,14 7,33 7,69 Ryby i sorupiai, mięczai i inne bezręgowce wodne 17,02 14,45 15,38 14,42 14,42 15,26 17,05 17,09 15,84 Produty mleczarsie, jaja ptasie, miód naturalny, jadalne produty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej nie wymienione 29,89 32,88 29,20 31,26 31,99 28,70 28,41 29,14 28,07 ani niewłączone Produty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej nie wymienione 5,25 3,92 3,58 3,24 3,14 3,22 2,88 3,24 3,10 Import Zwierzęta żywe, w tym 13,55 13,17 10,79 10,51 9,24 11,28 10,70 11,52 16,10 onie, osły, mułowate 0,18 0,16 0,26 0,34 0,14 0,02 0,04 0,04 0,11 bydło 2,62 2,97 2,12 1,79 0,66 0,43 0,70 0,77 1,00 trzoda chlewna 3,93 4,17 2,08 2,13 4,87 7,52 6,15 6,68 11,69 owce i ozy 0,046 0,002 0,002 0,001 0,012 0,001 0,004 0,011 0,001 drób 5,22 4,93 5,73 5,52 3,13 2,84 3,02 3,46 2,90 Mięso i podroby jadalne: 47,35 49,77 47,40 47,87 57,11 57,27 52,52 51,18 49,75 mięso z bydła, świeże lub schłodzone 0,05 0,20 0,75 0,84 0,73 0,91 1,17 1,06 1,02 mięso z bydła zamrożone 0,39 0,89 0,41 0,65 0,44 0,43 0,61 0,54 0,37 mięso wieprzowe 29,46 37,65 37,52 38,93 51,15 51,53 46,76 46,05 44,98 Ryby i sorupiai, mięczai i inne bezręgowce wodne 17,47 14,67 13,83 11,10 11,39 9,05 10,71 10,97 10,31 Produty mleczarsie, jaja ptasie, miód naturalny, jadalne produty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej nie wymienione 13,08 14,54 19,40 24,17 16,76 16,74 20,43 21,22 18,63 ani niewłączone Produty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej nie wymienione 8,55 7,84 8,58 6,36 5,49 5,66 5,63 5,12 5,21 Źródło: obliczenia własne na podstawie GUS W przypadu zwierząt żywych najwyższymi wsaźnami CR Polsa charateryzowała się w przypadu oni, osłów, mułowatych, owiec i óz oraz bydła, co oznacza znaczną przewagę esportu nad importem (tabela 3). Przy czym indes IIT przyjmował nisie wartości co wsazuje ma małą rolę handlu wewnątrzgałęziowego. Odmienna sytuacja wystąpiła w przypadu trzody chlewnej i drobiu, gdzie zanotowano znaczną przewagę importu nad esportem (wsaźni CR znacznie poniżej 100%, wyjąte stanowią lata 2006 i 2007 w przypadu trzody chlewnej). Podobnie też wsaźn Grubela-Lloyda IIT przyjmował wartości nisie co świadczy o małym poziomie wymiany wewnątrzgałęziowej. W dziale mięso i podroby jadalne Polsa posiadała taże przewagi onurencyjne mierzone przy pomocy CR. Esport był więszy niż import (tabela 3), jedna wartość tego wsaźna w analizowanym oresie uległa zmniejszeniu. W obrębie tego działu przewagi onurencyjne posiadała Polsa w zaresie handlu mięsem wołowym, przy czym wsaźn wymiany 671

5 wewnątrzgałęziowej przyjmuje wartości nisie. Z olei w zaresie mięsa wieprzowego Polsa nie posiada przewag onurencyjnych, wsaźn CR w analizowanym oresie uległ znacznemu zmniejszeniu, co wsazuje na zdecydowaną przewagę importu nad esportem. Z olei wsaźn IIT ształtował się na poziomie od 94,24% do 31,68%. Tab. 3. Wsaźni onurencyjności ex post polsiego handlu zagranicznego w zaresie secji I w handlu wewnątrzwspólnotowym w latach Wyszczególnienie Ro Secja I: zwierzęta żywe, produty pochodzenia zwierzęcego CR [%] 284,04 289,88 342,40 275,35 186,90 167,65 176,63 165,67 163,92 IIT [%] 52,08 51,30 45,21 53,28 69,71 74,72 72,30 75,28 75,78 Zwierzęta żywe CR [%] 273,56 235,55 334,52 181,22 100,07 89,91 76,06 49,54 35,47 IIT [%] 53,54 59,60 46,03 71,12 99,96 94,69 86,40 66,26 52,36 Konie, osły, mułowate CR [%] 4042, , ,09 717,96 992, , , ,28 610,12 IIT [%] 4,83 6,64 11,74 24,45 18,31 2,69 8,35 10,15 28,16 Bydło CR [%] 988,29 770, ,46 615,71 735, ,98 604,78 425,91 300,95 IIT [%] 18,38 22,97 16,16 27,94 23,93 12,68 28,38 38,03 49,88 Trzoda chlewna CR [%] 7,41 22,02 280,56 169,89 32,65 13,40 23,24 6,57 6,06 IIT [%] 13,79 36,10 52,55 74,10 49,23 23,64 37,72 12,33 11,44 Owce i ozy CR [%] 2154, , , , , , , , ,42 IIT [%] 8,87 0,48 0,50 0,45 10,95 0,89 4,81 13,32 0,94 Drób CR [%] 7,06 8,33 6,14 5,29 8,43 20,40 21,37 16,07 26,13 IIT [%] 13,19 15,38 11,58 10,04 15,54 33,89 35,22 27,68 41,43 Mięso i podroby jadalne CR [%] 208,76 221,57 298,29 254,07 148,87 136,89 158,21 152,43 163,10 IIT [%] 64,78 62,20 50,21 56,49 80,36 84,43 77,46 79,23 76,02 Mięso z bydła, świeże lub schłodzone CR [%] 35214, , , , , , , , ,71 IIT [%] 0,57 1,37 3,51 5,06 5,57 6,67 9,04 10,32 8,85 Mięso z bydła zamrożone CR [%] 1060,44 498, ,42 477,93 641,41 759,39 588,39 667, ,73 IIT [%] 17,23 33,41 17,38 34,61 26,98 23,27 29,05 26,06 17,04 Mięso wieprzowe CR [%] 51,99 52,71 89,12 61,37 23,82 18,82 26,95 26,37 28,04 IIT [%] 68,41 69,03 94,24 76,06 38,47 31,68 42,46 41,73 43,80 Ryby i sorupiai, mięczai i inne bezręgowce wodne CR [%] 276,62 285,52 380,85 357,67 236,65 282,80 281,30 258,22 251,68 IIT [%] 53,10 51,88 41,59 43,70 59,41 52,25 52,45 55,83 56,87 Produty mleczarsie, jaja ptasie, miód naturalny, jadalne produty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej nie wymienione ani niewłączone CR [%] 649,03 655,41 515,37 356,17 356,69 287,40 245,60 227,47 247,05 IIT [%] 26,70 26,48 32,50 43,84 43,79 51,63 57,87 61,07 57,63 Produty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej nie wymienione CR [%] 174,34 144,90 142,81 140,21 106,97 95,44 90,31 104,83 97,60 IIT [%] 72,90 81,67 82,37 83,26 96,63 97,67 94,91 97,64 98,78 Źródło: obliczenia własne na podstawie GUS W zaresie działu ryby i sorupiai, mięczai i inne bezręgowce wodne wsaźn CR przyjmuje wartości powyżej 100%, czyli esport przeważa nad importem (tabela 3). Wsaźn IIT z olei ształtuje się na poziomie wsazującym na znaczny udział handlu wewnątrzgałęziowego. 672

6 W przypadu działu produty mleczarsie, jaja ptasie, miód naturalny, jadalne produty pochodzenia zwierzęcego, gdzie indziej nie wymienione ani niewłączone Polsa taże posiada przewagi onurencyjne. Jedna wartość wsaźn CR w analizowanym przedziale czasowym uległa znacznemu obniżeniu z poziomu 649,03% w 2004 rou do 247,05 w 2012 rou (tabela 3). Z olei wartość wsaźna Grubela-Lloyda zwięszyła z poziomu 26,70% w 2004 rou do 57,63%, co świadczy o rosnącym znaczeniu wymiany wewnątrz gałęziowej. WNIOSKI Przeprowadzone badania pozwalają na sformułowania następujących stwierdzeń o charaterze podsumowania i wniosów: 1. handel zagraniczny Polsi żywymi zwierzętami oraz produtami pochodzenia zwierzęcego po acesji do Unii Europejsiej charateryzował się dynamicznym wzrostem. Osłabienie dynami wzrostu nastąpiło w rou 2009 na sute światowego ryzysu finansowego. 2. państwa Unii Europejsie są głównym partnerem handlowym w zaresie żywych zwierząt oraz produtów pochodzenia zwierzęcego. Polsa posiada dodatnie saldo wymiany handlowej z Unia Europejsą w zaresie analizowanych produtów, co pozwala utrzymać pozycję esportera netto 3. w latach przewagami onurencyjnymi w handlu wewnątrzwspólnotowym charateryzowały się żywe zwierzęta i produty pochodzenia zwierzęcego wyproduowane w Polsce. Przy czym poziom onurencyjności tych produtów w analizowanym oresie uległ zmniejszeniu, zaś w przypadu żywych świń, drobiu oraz mięsa wieprzowego Polsa nie dysponuje względnymi przewagami nad partnerami handlowymi z Unii Europejsiej. Wynać to może z fatu, że dynamiczny wzrost esportu po przystąpieniu Polsi do Unii Europejsiej opierał się w decydującej części na przewagach osztowych. Dalszy rozwój esportu może być utrudniony ze względu, że przewagi związane z niższymi osztami producji uległy osłabieniu. Utrzymanie przewagi onurencyjnej w dalszym oresie będzie zależało od jaości oferowanych produtów, a to wymaga o wiele więszych naładów finansowych i jest o wiele trudniejsze niż tylo z wyorzystaniem prostych przewag osztowo-cenowych. Streszczenie (styl streszczenie tytuł) Celem pracy była analiza rozmiarów oraz oreślenie strutury towarowej, a taże pozycji onurencyjnej ex post polsiego handlu zagranicznego z państwami Unii Europejsiej żywymi zwierzętami oraz produtami pochodzenia zwierzęcego w latach Stwierdzono, że handel zagraniczny Polsi żywymi zwierzętami oraz produtami pochodzenia zwierzęcego po acesji do Unii Europejsiej charateryzował się dynamicznym wzrostem. Przy czym osłabienie dynami nastąpiło w wynu ryzysu finansowego. W latach przewagami onurencyjnymi w handlu wewnątrzwspólnotowym charateryzowały się żywe zwierzęta i produty pochodzenia zwierzęcego wyproduowane w Polsce. Przy czym poziom onurencyjności tych produtów w analizowanym oresie uległ zmniejszeniu, zaś w przypadu świń, drobiu oraz mięsa wieprzowego Polsa nie dysponuje względnymi przewagami nad partnerami handlowymi z Unii Europejsiej. Utrzymywanie przewagi onurencyjnej opartej na nisich osztach producji w przyszłości należy uznać za niewystarczające. Konurencja przenosi się do sfery jaościowej. Polish foreign trade of live animals and animal products with European Union Abstract The aim of this wor was analyses of the value and structure and competitive position of animals and animal products in the polish foreign trade with European Union in years Polish foreign trade of animals and animal products after accession to European Union was characterized by dynamic growth.. But in analyzed period the level of competition of these products in foreign trade with EU countries has decreased 673

7 BIBLIOGRAFIA 1. Chechelsi P. Czynni zewnętrzne (maroeonomiczne) wpływające na handel zagraniczny produtami rolno-spożywczymi. [w:] Wpływ instrumentów polityi handlowej Unii Europejsiej na handel zagraniczny produtami rolno-spożywczymi. praca zb. pod red. R. Mrocza, Instytut Eonomi Rolnictwa i Gospodari Żywnościowej PIB, Warszawa Kusz D., Teresziewicz K., Kusz B. Polsi handel zagraniczny żywymi zwierzętami w latach Autobusy: techna, esploatacja, systemy transportowe. Tom 14, 2013, s Misala J. Współczesne teorie wymiany międzynarodowej i zagranicznej polityi eonomicznej. Wydawnictwo SGH, Warszawa Pawla K., Poczta W. Międzynarodowy handel rolny. Teorie, Konurencyjność, scenariusze rozwoju. Polsie Wydawnictwo Eonomiczne, Warszawa Szczepan I. Ocena onurencyjności setora rolno-spożywczego w Polsce na tle innych nowych państwa członowsich UE. Journal of Agribusiness and Rural Development, nr 2(12), 2009, s