Moja przygoda z wiatrakami zaczęła się na początku lat 70-tych XX wieku.

Transkrypt

1 właściciel KOLEKCJI: Wiesław Szkopek Wydanie XIII /

2 Moja przygoda z wiatrakami zaczęła się na początku lat 70-tych XX wieku. Pasją do wiatraków zaraziłem się od wielkopolskiego krajoznawcy, inżyniera Feliksa Klaczyńskiego, który przez kilkadziesiąt lat dokumentował ginący świat młynów wietrznych oraz sporządzał ich wierne kopie.

3 inż. Feliks Klaczyński ( ) wykonał ponad 60 modeli wiatraków vide Zdjęcia wykonany przez niego model wiatraka w skali 1:40 - typ rolkowy (paltrak)

4 Inspiracją było także krajoznawstwo. Przez wiele lat jako przewodnik turystyczny oprowadzałem wycieczki po Poznaniu i Wielkopolsce. Początkowo zbierałem artykuły prasowe i wydawnictwa na temat wiatraków. Później zainteresowały mnie pocztówki, na których były młyny wietrzne. Z czasem zbiory urosły do sporej kolekcji, liczącej 4 tysiące eksponatów.

5 Na Kolekcję składają się eksponaty z: Afryki Ameryki Południowej Ameryki Północnej Australii i Oceanii Azji Europy pochodzące ze 156 krajów

6 Przez ponad pięćdziesiąt lat zgromadziłem najróżniejsze przedmioty, na których jest wiatrak lub które go przedstawiają. W ten sposób powstała kolekcja, w której są m.in. opracowania na temat wiatraków i młynarstwa zdjęcia wiatraków, w tym kilkaset zdjęć z terenu Wielkopolski pocztówki (ponad 1,4 tys.), datowniki okolicznościowe i listowniki znaczki pocztowe (ponad 400) pochodzące z ponad 140 krajów monety i banknoty (w tym ponad 100 tzw. notgeldów) karty telefoniczne (ok. 80) znaczki rajdowe i znaki firmowe opakowania i etykiety (w tym ponad 400 zapałczanych i ok. 500 piwnych) naczynia, wazony, młynki do kawy, lampy, świeczniki dzwonki, łyżeczki kolekcjonerskie, akcesoria dla palaczy tytoniu biżuteria wiatraki figuralne kalendarze, plakaty płytki ceramiczne, tapety, firany zabawki, puzzle, karty do gry płyty gramofonowe.

7 Obok wiatraków figuralnych, patelni, klumpów, zegarów, termometrów, kija bejsbolowego czy miedzianego naczynia do podgrzewania łoża i nocnika - na których jest wiatrak - w kolekcji jest szereg wiatrakowych drobiazgów jak na przykład kapsle z butelek z piwem, fajki, naparstki, wisiorki, kolczyki, bransoletki, zawieszki, parasol, brzytwa, spinki do mankietów, łyżka do butów, czy zapinka uprzęży końskiej. d Eksponaty są wykonane z różnych materiałów; przykładowo z metalu, filcu, gipsu, muszli, ceramiki, słomy, drewna, szkła witrażowego, papieru czy z ciasta.

8 Kolekcja jest przedstawiona w działach: 1. Wprowadzenie 2. Wiatrak w Domu i Ogrodzie 3. Zdjęcia 4. Pocztówki Polska 5. Pocztówki Holandia 6. Pocztówki - Niemcy 7. Pocztówki - Świat 8. Pocztówki Okolicznościowe, Listowniki, Koperty 9. Znaczki Pocztowe, Datowniki Okolicznościowe 10. Monety, Banknoty 11. Karty Telefoniczne 12. Etykiety i Podkładki Piwne 13. Etykiety Zapałczane 14. Miniaturki, Biżuteria 15. Przedmioty Kolekcjonerskie 16. Serwetki Papierowe 17. Mapy, Foldery Turystyczne 18. Opakowania i Etykiety 19. Kultura, Zabawa, Rozrywka 20. Kalendarze 21. Plakaty 22. Znaki Firmowe, Wizytówki, Odznaki Turystyczne 23. Materiały, z których wykonano eksponaty 24. Kraje pochodzenia eksponatów 25. Kolekcja w mieszkaniu

9 Wprowadzenie - o wiatrakach

10 2000 lat p.n.e. - najstarsze wzmianki o młynach wietrznych zawarte w źródłach sumeryjskich VII i VIII w. n.e. informacje o pierwszych wiatrakach w Seistanie (Iran); charakteryzowały się pionową osią obrotu XII w. pierwsze wzmianki o młynach wietrznych w Europie; europejskie wiatraki mają poziomą oś obrotu

11 XIII w. najstarsze wzmianki w dokumentach o wiatrakach na terenie dzisiejszej Polski Pierwsze wiatraki w Wielkopolsce wymieniane w źródłach: r. w Kobylinie, r. we Wschowie XIV w. rozpowszechnienie młynów wietrznych na naszych ziemiach; w XVIII w. w Polsce było 20 tysięcy wiatraków, w tym na terenie Wielkopolski 12 tysięcy

12 Pieczęć z wiatrakiem pieczęć przy przywileju z 1382 r. sygnetowa pieczęć z wizerunkiem wiatraka 6 kółek prawdopodobnie przedstawia słupki służące do obracania młyna w kierunku wiatru wg Encyklopedii Staropolskiej Ilustrowanej, Zygmunt Gloger

13 W połowie XIX w. w Polsce było wiatraków W 1924 r. w Polsce było młynów wietrznych z czego w ówczesnym woj. poznańskim funkcjonowało wiatraków Po 1945 r. w Wielkopolsce pozostało 2,5 tys. wiatraków, a w latach 80-tych XX w. tylko 200 Po zniszczeniach wojennych, w 1954 r. spośród wiatraków na terenie Polski zakwalifikowano tylko 63 do dalszej eksploatacji W latach 60-tych XX w. w Polsce żaden już wiatrak nie był uruchamiany siłą wiatru

14 W wyniku działań wojennych II wojny światowej zagładzie w Polce uległy setki wiatraków. Po wojnie duża ich ilość z braku opieki popadła w ruinę. Do likwidacji wielu wiatraków w latach 50-tych XX wieku przyczyniły się także ówczesne władze między innymi nakładając wysokie podatki na młynarzy oraz nakazami usuwania śmigów czy demontażu urządzeń młyńskich by uniemożliwić przemiał. Ilustruje to list czytelnika Przyjaciółki zamieszczony na kolejnych stronach

15

16

17 W 1953 r. na terenie ówczesnego województwa poznańskiego było 930 młynów wietrznych, a w 1972 r. uznano za zabytki 280 wiatraków (w tym 5 murowanych) Według Narodowego Instytutu Dziedzictwa w dniu r. na terenie województwa wielkopolskiego za zabytkowe uznano 85 wiatraków, przy czym duża ich część była w złym stanie technicznym czy wręcz w ruinie

18 IKP 24'08'1978 r. Do budowy wiatraka typu koźlak przeciętnie zużywano m 3 między innymi sosny i dębu Wiatrak w ciągu roku podczas dni wietrznych przerabiał ton ziarna

19 Podstawowe typy wiatraków w Polsce koźlak najczęściej spotykany w kraju pierwsze kozłowe wiatraki pojawiły się w Polce w XIII w. nazwa od konstrukcji podstawy, na której obraca się cały korpus do kierunku wiatru jest obracany łagonem (dyszlem)

20 Podstawowe typy wiatraków w Polsce rolkowy (paltrak) ma ruchomy korpus w kierunku wiatru jest przesuwany po rolkach na kolistym fundamencie młyny o tej konstrukcji stawiano począwszy od XIX w.

21 Podstawowe typy wiatraków w Polsce wieżowy popularnie nazywany wiatrakiem holenderskim lub holendrem w Polce od XVII w. ma tylko ruchomą wieżyczkę ze śmigami często murowany

22 Pozostałe typy wiatraków w Polsce sokólski od koźlaka różni się tym, że jest osadzony w kamiennym fundamencie, w formie ściętego stożka cały korpus młyna obracany jest do kierunku wiatru występuje w północnowschodniej części kraju turbinowy młyn usytuowany w nieruchomym budynku wyposażony w koło wiatrowe lub turbinę osadzoną na niewysokim maszcie obracane w kierunku wiatru spotykany na Rzeszowszczyźnie

23 Kamienie młyńskie żarna przystosowane do rozdrabniania i mielenia zboża w kształcie płaskiego walca, odporne na ścieranie najczęściej ze skał o strukturze gruboziarnistej najstarsze kamienie młyńskie wykonywane były z jednolitych bloków piaskowca, miały one średnicę od 70 do 110 cm, kamień górny miał przeważnie grubość ok. 35 cm, dolny ok. 25 cm kamień ślązak Arciszewo gm. Pruszcz Gdański fot. Adam Drogomirecki

24 Kamienie młyńskie w XIX w. pojawiły się w Polsce kamienie produkowane z kwarcu pochodzącego z kamieniołomu w La Ferte we Francji zwane francuzami, kamienie te produkowano w ten sposób, że wokół centralnego niewielkiego kamienia zwanego sercem z wykonanym w centralnej jego części otworem (okiem ) układano dokładnie obrobione kawałki kamienia kwarcowego, spajane cementem; kamienie te zapewniały dużą dokładność w mieleniu zboża, żarna te były większe od ślązaków, o średnicy od cm - były m.in. produkowane w fabryce kamieni młyńskich Oskara Hartwiga i Gustawa Łęgiewskiego w Warszawie (na Starej Pradze stąd żarna te były też nazywane praskimi ) kamień francuz Pawłowice gm. Rokietnica fot. Adam Drogomirecki

25 Kamienie młyńskie w oku kamienia wykonywano wycięcia na pająka (który utrzymywał kamień górny nad dolnym) dla zabezpieczenia przed pęknięciem czy uszkodzeniem były opasane żelaznymi obręczami mlewnik to złożenie kamieni młyńskich z osprzętem składał się z dwóch kamieni - dolnego, nieruchomego, gładkiego (z reguły nie ostrzonego) oraz - górnego, obracającego się, żłobkowanego w fazy i bruzdy często w nieruchomej okrągłej obudowie (zwanej łubiem lub balią) zapobiegającej rozsypywaniu się mąki Rdutów Nowy g. Chodów fot. Filip Tomaszewski

26 Kamienie młyńskie stosowano kamienie o różnej twardości; dolny (leżak, też spodek) z natury był twardszy, a górny (biegaj) był o niższej twardości, z tego powodu bardziej się ścierał, dlatego przy przemiale żyta, głównie ostrzono górny kamień - stąd przysłowie duńskie dwa twarde kamienie nie mielą dobrze (pszenicę można było mielić nawet na tępych kamieniach) kamienie młyńskie z reguły różniły się co do ciężaru; leżak ważył kg, natomiast biegaj od 400 do 700 kg. Muzeum Młynarstwa w Jaraczu fot. Wiesław Szkopek

27 Kamienie młyńskie ostrzenie kamieni to nakłuwanie faz i bruzd, rowki te poprawiały rozcieranie ziarna, chłodziły mlewo i ułatwiały jego przesuwanie się na zewnątrz kamieni kamienie młyńskie uważano za Dom Boga - żarna te tworzące złożenie uważano za przejaw obecności bożej i związku między niebem a ziemią Boga a człowiekiem - w wigilię Bożego Narodzenia do oka górnego kamienia wkładano opłatek, ponieważ złożenie traktowano jako ołtarz, gdzie dokonywała się przemiana ziarna w mąkę Muzeum Młynarstwa w Jaraczu fot. Wiesław Szkopek

28 Kanon Młynarzy Wiatraka się nie buduje, nie wznosi się. Wiatrak zostaje powołany, bierze początek albo przychodzi. Wiatrak porusza się, chodzi. Pracuje, wydaje dźwięki, mówi, gra, muzykuje, zawodzi, niedomaga, choruje, gniewa się, odpoczywa, śpi. Wiatrak żyje, czuje. Jest jak człowiek. Każdy wiatrak ma swój charakter jedyny i niepowtarzalny. Ojcem wiatraka jest cieśla i on zawsze potwierdza to znakiem. Wiatrak odchodzi lub ginie, a tam gdzie pracował pozostaje jego mogiła. wg prof. Jana Święcha Tajemniczy świat wiatraków Polskie Towarzystwo Ludoznawcze 2005

29 autor Kolekcji

30 autor Kolekcji

31 autor Kolekcji

32 autor Kolekcji