Współczesne ideologie polityczne Zajęcia nr 4 Socjalizm i komunizm. Marksistowska teoria państwa jako elementu panowania klasowego

Transkrypt

1 Współczesne ideologie polityczne Zajęcia nr 4 Socjalizm i komunizm. Marksistowska teoria państwa jako elementu panowania klasowego dr Michał Urbańczyk mur@amu.edu.pl Katedra Doktryn Polityczno-Prawnych i Filozofii WPiA UAM Poznań

2 socjalizm [łac. socialis społeczny ], ideologie i ruchy społeczne powstałe w XIX w., dążące do ładu społecznego opartego na zasadach wspólnoty, równości i racjonalnego zarządzania gospodarką; w myśli marksistowskiej faza rozwoju społecznego, następująca po kapitalizmie; określenie stosowane niekiedy w charakterystyce ustroju społecznego tych krajów wysoko rozwiniętych (zwłaszcza europejskich), w których gospodarce rynkowej towarzyszy daleko posunięta redystrybucja dochodu narodowego i realizacja koncepcji państwa dobrobytu.

3 komunizm [łac. communis wspólny, powszechny ], ideologia postulująca równość i wspólnotę w organizacji życia społecznego oraz racjonalność w kierowaniu życiem gospodarczym, głosząca nieuchronność upadku kapitalizmu i potrzebę działań dla osiągnięcia tego celu; w teorii marksistowskiej najwyższa, bezklasowa forma organizacji społecznej, następująca po kapitalizmie; ruch społeczny i polityczny wywodzący się z ideologii marksistowskiej, ukształtowany w wyniku rozłamu socjaldemokracji; w niemarksistowskiej teorii społecznej i w języku potocznym ustrój społeczny w państwach rządzonych przez partie komunistyczne; w państwach komunistycznych określany również mianem socjalizmu realnego.

4 Socjalizm utopijny, Socjalizm naukowy (marksizm) socjalizm reformistyczny, Rewizjonizm Eduarda Bernsteina, Komunizm (leninowska wersja marksizmu), Trockizm, Socjaldemokracja, Socjalizm realny (demokracja ludowa), Eurokomunizm, Maoizm,

5 Marksizm chciał byćsocjalizmem naukowym w odróżnieniu od dotychczasowego socjalizmu, który Marks i Engels ochrzcili mianem utopijnego. Lata 30. XIX wieku to okres działalności Roberta Owena, Karola Fouriera i Saint-Simona. 4/Karl_Marx_001.jpg 1827 r. czasopismo Cooperative Magazine w Wlk. Brytanii.

6 Robert Owen ( ) 1858) _-_1858%29_by_John_Cranch%2C_1845.jpg Socjalizm utopijny Nowy pogląd na społeczeństwo czyli rozprawy o kształceniu charakteru, angielski działacz społeczny i polityczny, Jeden z założycieli ruchu spółdzielczego, jako 18-latek zarządzał fabryką włókienniczą w Manchesterze, w 1823 r. wyjechał do Ameryki, gdzie założył eksperymentalna kolonię Nowa Harmonia, W 1832 r. założył w Londynie bazar wymiany towarów (bezgotówkowy),

7 Socjalizm utopijny Karol (Charles) Fourier ( ) 1837) Teoria czterech ruchów i ich ogólne przeznaczenie, Traktat o prywatnym zrzeszeniu rolniczym, Nowy świat industrialny i zrzeszeniowy, urodził się w zamożnej rodzinie kupieckiej, majątek stracił w 1793 r. w wyniku powstania lyońskiego (przeciw rewolucyjnemu Konwentowi), potem pracował jako komiwojażer,

8 Socjalizm utopijny krytykował anarchię produkcji, postulował podobnie jak Owen tworzenie samowystarczalnych wspólnot utopijnych, tzw. falansterów (dokładnie opracowane reguły współżycia, np. liczba osób 1620).

9 Saint-Simon Simon ( ) 1825) Socjalizm utopijny 8b/Claude_Henri_de_Saint-Simon.jpg Listy obywatela Genewy i jemu współczesnych, Katechizm industrialistów, Nowe chrześcijaństwo, potomek arystokratycznego rodu, starannie wykształcony, uważany za jednego z największych erudytów swoich czasów, Walczył w wojnie o niepodległość Stanów Zjednoczonych, w 1789 r. zrzekł się tytułów rodowych, dorobił się znacznego majątku na spekulacji dobrami narodowymi, jednak długo żył w nędzy,

10 dy_and_easy_way_to_end_an_econo mic_depression.html Ekonomiczne i społeczne przyczyny narodzin idei socjalistycznych: protest wobec warunków społecznych i ekonomicznych w początkach rozwoju kapitalizmu przemysłowego, krytyka liberalnego społeczeństwa wolnorynkowego, próba zaproponowania alternatywy.

11 Koniec XIX wieku to okres ewolucji socjalizmu ze względu na: polepszanie się warunków życia i pracy klasy robotniczej, pojawienie się związków zawodowych i partii robotniczych reprezentujących interesy robotnicze, rozwój sportu i klubów sportowych. Efektem było włączenie się partii socjalistycznych do życia politycznego i przyjęcie przez nich zasad walki politycznej zgodnych z parlamentaryzmem oraz porządkiem konstytucyjnym.

12 Rewizjonizm Eduarda Bernsteina ( ) Zadania socjalizmu i zadania socjalnej demokracji ideolog socjaldemokracji niemieckiej, członek SDP, działacz II Międzynarodówki, redaktor nielegalnego pisma Socialdemokrat, gdzie współpracował z Marksem i Engelsem, poddał krytyce podstawowe założenia myśli Marksa,

13 Do I wojny światowej socjaliści podzielili się radykałowie na czele z Leninem zaczęli się określać mianem komunistów (bolszewików).

14 Włodzimierz Lenin ( ) Socjalizm i komunizm Komunizm (leninowska wersja marksizmu) niezwykle płodny pisarz (dzieła zebrane to ponad 50 tomów), m.in. Co robić?, Materializm a empiriokrytycyzm, O prawie narodów do samookreślenia, Państwo a rewolucja teoretyk bolszewizmu, teoretyk, strateg i przywódca rewolucji październikowej, polityk rosyjski i radziecki, Wielokrotnie zesłany na Syberię, redaktor pism Iskra, Prawda, przewodniczący rady komisarzy ludowych i przywódca partii WKP (b), założyciel i przywódca Międzynarodówki Komunistycznej, W Liście do Zjazdu przestrzegał przed Stalinem i Trockim jako swymi ewentualnymi następcami,

15 Józef Stalin ( ) Socjalizm i komunizm Stalinizm rewolucjonista rosyjski, sekretarz generalny partii komunistycznej, lider Związku Radzieckiego, twórca opresyjnego systemu polityczno-społecznego opartego m.in. na a) terrorze powszechnym i kulcie jednostki, b) doktrynie socjalizmu w jednym kraju.

16 Zbrodnie komunizmu ( ) Zgodnie z naszymi szacunkami pozwala ustalić rząd wielkości i uzmysłowić sobie powagę zagadnienia: Związek Sowiecki - 20 milionów ofiar śmiertelnych, Chiny - 65 milionów, Wietnam - l milion, Korea Północna - 2 miliony, Kambodża - 2 miliony, Europa Wschodnia - l milion, Ameryka Łacińska tysięcy, Afryka - 1,7 miliona, Afganistan - 1,5 miliona, międzynarodowy ruch komunistyczny i partie komunistyczne nie sprawujące władzy -10 tysięcy. W sumie blisko 100 milionów ofiar śmiertelnych.* Socjalizm i komunizm * Czarna księga komunizmu, S.. Courtois i inni, Warszawa 1999, s

17 2 połowa XX wieku to okres rozprzestrzeniania się idei socjalistycznych w krajach Trzeciego Świata elementem charakterystycznym jest zastąpienie hasła walki klasowej hasłem antykolonializmu oraz połączenie socjalizmu z nacjonalizmem.: - Korea Płn., - Wietnam, Kambodża, Laos, - socjalizm indyjski, - socjalizm afrykański, - socjalizm arabski, - socjalizm w Ameryce Łacińskiej.

18 Andrew Heywood proponuje trzy sposoby rozumienia socjalizmu: model ekonomiczny opozycyjny do kapitalizmu, instrument, program ruchu związkowego doktryna polityczna. Wspólnota, współpraca, równość, klasa społeczna, wspólna własność. Socjalizm i komunizm

19 Wspólnota wizja kolektywistyczna ludzie mogą przezwyciężać problemy społeczne i ekonomiczne wspólnym wysiłkiem, a nie jednostkowym działaniem jednocześnie jednak socjaliści zupełnie inaczej spoglądają na naturę ludzką uważają, że jest ona plastyczna, formowana przez doświadczenia i warunki życia społecznego, zachowanie ludzkie jest zdeterminowane wychowaniem, to doświadczenie kształtuje i warunkuje osobowość jednostki.

20 Kolektywizm jednostki nie da się oddzielić od społeczeństwa wielki sprzeciw wobec myślenia liberalnego. To, że jednostki zachowują się samolubnie, zachłannie i agresywnie nie wynika z ich natury, lecz jest warunkowane społecznie, To kapitalizm zmusza czy też sprzyja takim postawom, ponieważ popycha je takich egoistycznych zachowań.

21 najtrwalszym efektem tego typu eksperymentów jest system izraelskich kibuców system spółdzielni, rolniczych osiedli, będących wspólną własnością ich członków i przez nich zarządzanych.

22 WSPÓŁPRACA PRACA skoro ludzie maja społeczna naturę to naturalną chęcią jest współpraca a nie rywalizacja, rywalizacja antagonizuje jednostki, promuje egoizm i agresję, zrywa więzi społeczne współpraca wykorzystuje energię wspólnoty, od każdego wedle zdolności, każdemu wedle potrzeb

23 Filozoficzną podstawą, światopoglądem był materializm dialektyczny: metoda badania zjawisk społecznych była dialektyczna czyli antymetafizyczna, wyobrażenie o świecie i jego głównych problemach materialistyczne.

24 Na materializm dialektyczny składa się metoda dialektyczna i materializm filozoficzny: świat jest pewną całością, w której jego poszczególne elementy wchodzą w interakcje, świat znajduje się w ciągłym ruchu, ciągle się zmienia poszczególne zjawiska powstają, rozwijająsięi obumierają.

25 Skutkuje to powstawanie coraz to nowych zjawisk. Przeobrażenia te podlegają pewnym prawom: rozwój to przechodzenie zmian ilościowych w jakościowe, od starego stanu jakościowego do nowego stanu jakościowego (i znów zmiany ilościowe, itd.).

26 Rozwój nie jest jednak ruchem po kole, lecz ruchem postępowym, po linii wstępującej (stąd bierze się lewicowa wiara w ideę postępu). Wszystkim zjawiskom społecznym właściwe są wewnętrzne sprzeczności, walka tych sprzeczności jest siłą napędową rozwoju: teza + antyteza = synteza > nowa teza + antyteza = synteza.

27 Dialektyka połączona została z materializmem filozoficznym: materialnośćświata, ta materia znajduje się w ciągłym ruchu, pierwotność materii i wtórność świadomości materia jest obiektywną rzeczywistością, istniejącą poza świadomością i niezależnie od niej. Świadomość zaś to właściwość ludzkiego mózgu, dlatego nie może istnieć bez materii, a tym bardziej być wobec niej pierwotna, świat istnieje wiecznie i rozwija sięwedług obiektywnych praw, które sąw pełni poznawalne (patrz Carl Popper i Społeczeństwo otwarte i jego wrogowie).

28 Materializm historyczny oznaczał przeniesione zasad materializmu i metody dialektycznej w sferę badania życia społecznego i zjawisk społecznohistorycznych: byt określa świadomość, źródeł idei, poglądów, teorii politycznych, instytucji państwowych należy szukać w materialnych warunkach życia społeczeństwa.

29 w ich ramach najistotniejszym elementem, który decydował o strukturze społecznej byłsposób produkcji dóbr materialnych, Od tego zależy struktura społeczna, instytucje polityczne i poglądy, sposób produkcji ulega ciągłym zmianom: najpierw następujązmiany w siłach wytwórczych (najbardziej rewolucyjny element produkcji niewolnicy, cłhłopi, proletariat), to zaś zaczyna się od zmiany narzędzi produkcji

30 Następną zmianą jest zmiana w stosunkach produkcji, Konflikt między nowymi siłami wytwórczymi a starymi stosunkami produkcji to ekonomiczne podłoże rewolucji społecznych.

31 techniczna strona produkcji wyrażająca stosunek człowieka do otaczającej go przyrody, której elementy przekształca w procesie produkcji, zdobywając przy tym doświadczenie, pozytywne nawyki i coraz większą wiedzę, która umożliwia udoskonalanie przedmiotów i środków pracy (narzędzi); zdaniem Marksa, na podstawie znajomości metod i środków pracy można określić ogólny rozwój danego społeczeństwa; ludzie zmieniając i doskonaląc narzędzia i metody pracy, przy pomocy których zmieniają przyrodę, zmieniają się sami; stąd wniosek Marksa, że materialną podstawą historii ludzkości jest rozwój jego sił wytwórczych), zmiana sił wytwórczych zaczyna się od zmiany narzędzi pracy,

32 konflikt między nowymi siłami wytwórczymi a starymi stosunkami produkcji stanowi ekonomiczne podłoże rewolucji.

33 Teoria bazy i nadbudowy Na różnych formach własności, na społecznych warunkach bytu wznosi się cała nadbudowa różnych swoiście i ukształtowanych uczuć, złudzeń, sposobów myślenia i poglądów życiowych. Marks wyróżniał trzy sfery życia społecznego: bazę ((formy własności, społeczne warunki bytu), nadbudowę prawną i polityczną i odpowiadające jej formy świadomości społecznej. Socjalizm i komunizm

34 Klasy i teoria walki klas istnienie klas jest związane tylko z określonymi historycznymi fazami rozwoju produkcji, walka klas prowadzi nieuchronnie do dyktatury proletariatu, dyktatura jest tylko przejściem do zniesienia wszelkich klas i do społeczeństwa bezklasowego, walka klasowa jest prawem historycznym, historyczna rola proletariatu jako klasy rewolucyjnej.

35 Państwo w ujęciu marksistowskim Marks i Engels traktowali państwo oraz prawo jako zjawiska historyczne będące rezultatem określonego stadium rozwoju społecznego. Jednocześnie postrzegali je jako instrument panowania jednej klasy nad pozostałymi. Engels pisał: państwo powstało z potrzeby utrzymania w karbach przeciwieństw klasowych, a jednocześnie samo powstało wśród konfliktów tych klas.

36 A zatem państwo jest państwem najsilniejszej klasy: państwo starożytnych było państwem właścicieli niewolników, państwo średniowieczne było państwem szlachty uciskającej chłopów, państwo nowożytne jest państwem kapitalistów, wyzyskujących robotników.

37 Ponieważ państwo oparte jest na wyzysku, władza w nim sprawowana jest prze specjalne siły: wojsko, biurokracja, policja, wywiad. Państwo to machina kierownicza, która posiada aparat przymusu oddzielony od społeczeństwa nigdy jednak nie jest tak, aby ten aparat całkowicie oddzielił się od panującej klasy, zawsze działa w jej interesie, broniąc istniejącego ustroju ekonomicznego. Państwo tworzy prawo, które jest wola klasy panującej. Zarówno państwo jak i prawo są najistotniejszymi elementami nadbudowy, będąc jej częścią polityczną.

38 Historycznie następowały po sobie: państwo niewolnicze, państwo feudalne, państwo kapitalistyczne. W ramach każdego państwa tworzyły się rozmaite formy państwa typ państwa zależy od historycznie uwarunkowanego, ekonomicznego ustroju społeczeństwa, od tego jaka władza znajduje się u władzy. Natomiast formy państwa zależą od konkretnych warunków historycznych, rozwoju danego kraju, od stopnia pogłębiania się walki klasowej.

39 Zastanawiając się nad kształtem państwa w przyszłości marksizm próbował go opisać w sposób racjonalny i naukowy. Zalążki państwa nowego typu Marks widział w Komunie Paryskiej.

40 Koniec