1.1. CHARAKTERYSTYKA PRAWA ZOBOWIĄZAŃ.

Transkrypt

1 Zobowiązania. Podstawowym źródłem prawa zobowiązań jest ustawa z dnia z dnia 23 kwietnia 1964 roku - Kodeks cywilny - zobowiązania określone są w księdze trzeciej tego aktu CHARAKTERYSTYKA PRAWA ZOBOWIĄZAŃ. Prawem zobowiązań jest zespół norm prawnych, które regulują stosunki majątkowe (oraz wyjątkowo osobiste) między podmiotami na terytorium Rzeczpospolitej Polskiej. Od prawa zobowiązań, rozumianego jako część prawa cywilnego, należy odróżnić zobowiązania, czyli konkretne stosunki prawne łączące podmioty. Zobowiązaniem jest stosunek prawny, w którym jedna ze stron, zwana wierzycielem, ma prawo żądać od drugiej określonego zachowania się, a druga strona, zwana dłużnikiem, musi to żądanie spełnić (art. 353 k.c.). Stronami takiego stosunku prawnego mogą być w zasadzie wyłącznie osoby fizyczne i osoby prawne. Jednostki organizacyjne, którym prawodawca przyznał zdolność sądową (czyli możliwość pozywania i bycia pozwanymi w postępowaniu cywilnym) także mogą być stronami stosunku cywilnoprawnego. Ponieważ jednak jednostki organizacyjne w zasadzie w polskim prawie nie mają osobowości prawnej, stąd też przyjęło się w obrocie używanie w stosunku do nich nazwy ułomnych osób prawnych. Do ułomnych osób prawnych zaliczamy między innymi spółki osobowe prawa handlowego (tak bowiem stanowi art. 8 1 ustawy z dnia 15 września 2000 r. Kodeks spółek handlowych - Dz.U. Nr 94, poz. 1037, z późniejszymi zmianami). Cechą charakterystyczną stosunku zobowiązaniowego jest to, że istnieje on tylko w relacji: dłużnik wierzyciel. Zobowiązanie nie jest zatem skuteczne erga omnes (jak prawa rzeczowe), ale jest skuteczne inter partes (wyłącznie między stronami tej czynności). Prawa i obowiązki powstałe w wyniku stosunku zobowiązaniowego maja charakter wewnętrzny i w zasadzie nie dotyczą osób trzecich. Wyjątkiem od tak określonej zasady są umowy na rzecz osób trzecich, które będą określone w dalszej części wykładu. Zobowiązanie jest nazywane prawem podmiotowym względnym, bowiem istnieje ono wyłącznie wewnątrz określonego stosunku prawnego PRZEDMIOT ZOBOWIĄZANIA. Przedmiotem zobowiązania jest określone świadczenie a zatem ten właśnie oznaczony w zobowiązaniu sposób zachowania się dłużnika. Prawodawcy znane są różne sposoby świadczeń : 1) świadczenia mogą polegać na dokonywaniu określonych czynności (np. obowiązki sprzedawcy w umowie sprzedaży rzeczy), 2) świadczenia mogą polegać na zaniechaniu dokonywania określonych czynności. Prawodawca rozróżnia także inny podział świadczeń: na świadczenia podzielne i niepodzielne, w zależności od tego, czy dług da się spełnić częściami (np. dług pieniężny), czy też jego spełnienie musi nastąpić jednorazowo (np. namalowanie obrazu). Zgodnie z art k.c. świadczenie jest podzielne, jeżeli może być spełnione częściowo, bez istotnej zmiany przedmiotu lub wartości. Wszystkie pozostałe świadczenia są niepodzielne. Innym podziałem świadczeń ze względu na sposób wykonywania jest podział na świadczenia jednorazowe, okresowe i ciągłe. Świadczeniem jednorazowym jest takie świadczenie, które da się spełnić jedną czynnością (np. przewóz osób). Świadczenie jest okresowe, jeżeli można je spełnić przez wykonanie szeregu czynności w określonych odstępach czasu (np. czynsz w umowie najmu). Świadczenie jest ciągłe, jeżeli polega na

2 oznaczonym, niezmiennym zachowaniu się dłużnika przez cały czas trwania stosunku zobowiązaniowego (np. świadczenie najemcy). Przedmiotem świadczenia może być rzecz oznaczona co do tożsamości lub tylko co do gatunku wówczas mówimy o świadczeniu określonym indywidualnie lub rodzajowo POWSTANIE ZOBOWIĄZANIA. Zobowiązania powstają w następujących sytuacjach : 1) bezpodstawnego wzbogacenia, 2) czynu niedozwolonego, 3) jednostronnej czynności prawnej, 4) niewykonania lub nienależytego wykonania innego zobowiązania, 5) prowadzenia cudzych spraw bez zlecenia, 6) aktu administracyjnego, 7) umowy. Bezpodstawnym wzbogaceniem jest sytuacja, w której jedna osoba uzyskuje korzyść kosztem innej osoby bez należytego usprawiedliwienia prawnego. Sytuację ta określa art. 405 k.c., który stwierdza, że ten, kto bez podstawy prawnej uzyskał korzyść majątkową kosztem innej osoby, obowiązany jest do wydania korzyści w naturze, a gdyby to nie było możliwe, do zwrotu jej wartości. Naturę tego zagadnienia wyjaśnił Sąd Najwyższy, który wskazał, że konieczną przesłanką roszczenia opartego na przepisie art. 405 k.c. jest istnienie współzależności pomiędzy powstaniem korzyści w majątku wzbogaconego i uszczerbku w majątku zubożonego. Ta współzależność polega przede wszystkim na tym, że zarówno korzyść jak i uszczerbek są wynikiem jednego zdarzenia (zob. wyrok Sądu Najwyższego - Izby Cywilnej z dnia 18 grudnia 1968 r., I CR 448/68, opublikowany w Biuletynie Informacyjnym Sądu Najwyższego z 1969 r. nr 12, poz. 208). Na uwagę zasługuje tutaj fakt, że prawodawca nie wskazał tutaj w wyniku jakiego zdarzenia takie wzbogacenie mogło nastąpić należy zatem uznać, że źródłem bezpodstawnego wzbogacenia może być każda czynność prawna, o ile: 1) nastąpiło przesunięcie majątku jednej do majątku innej osoby, 2) przesunięcie to nie ma uzasadnienia prawnego (a zatem należy zaznaczyć, że przepisy dotyczące bezpodstawnego wzbogacenia należy stosować w sytuacjach, w których wzbogacenie nie ma podstawy prawnej w postaci np. umowy, czy przepisu prawa), 3) między wzbogaceniem a zubożeniem nie zachodzi związek przyczynowo skutkowy. W sytuacji, w której zaistnieje bezpodstawne wzbogacenie, powstaje obowiązek zwrotu przez osobę wzbogaconą nienależnie uzyskanych korzyści, przy czym obowiązek wydania korzyści obejmuje nie tylko korzyść bezpośrednio uzyskaną, lecz także wszystko, co w razie zbycia, utraty lub uszkodzenia zostało uzyskane w zamian tej korzyści albo jako naprawienie szkody (art. 406 k.c.). W sytuacji, w której osoba wzbogacona rozporządziła bezpłatnie korzyścią na rzecz osoby trzeciej, obowiązek wydania korzyści przechodzi na tę osobę trzecią (art. 407 k.c.). Tak określony obowiązek wydania korzyści lub zwrotu jej wartości wygasa, jeżeli ten, kto korzyść uzyskał, zużył ją lub utracił w taki sposób, że nie jest już wzbogacony, o ile wyzbywając się tych korzyści wzbogacony powinien był liczyć się z obowiązkiem ich zwrotu. Osobę wzbogaconą obciąża tutaj dowód na zużycie korzyści. Dowód na istnienie okoliczności wskazujących na bezpodstawność wzbogacenia (a zatem okoliczność, o której wzbogacony powinien wiedzieć i z którą powinien się liczyć) obciąża osobę zubożoną. Zobowiązanie może także powstać w wyniku zaistnienia czynu niedozwolonego. Pojęcie czynu niedozwolonego nie zostało przez prawodawcę zdefiniowane wprost w ustawie. ~ 2 ~

3 Definicja ta wynika natomiast z brzmienia art k.c.. Czynem niedozwolonym jest zatem każde zdarzenie, które powoduje powstanie szkody wyrządzonej innej osobie, jeżeli ustawa wiąże z danym zdarzeniem obowiązek odszkodowawczy. Pojęcie to jest szersze, niż pojęcie czynu karalnego, określonego przepisami prawa karnego. Czynem niedozwolonym jest zarówno czyn dokonany przez człowieka (czyn świadomy), jak i zdarzenie niezależne od woli człowieka. Oba te elementy łączy podstawowa cecha czynu niedozwolonego: z ich zaistnieniem ustawa musi wiązać obowiązek odszkodowawczy. Zobowiązanie powstaje tutaj samoistnie w chwili zaistnienia czynu niedozwolonego. Nie każdy jednak czyn niedozwolony rodzi natychmiast odpowiedzialność cywilną czyn taki musi jeszcze spowodować szkodę. Prawodawca definiuje pojęcie szkody jako: 1) uszczerbek materialny, czyli rzeczywistą stratę w majątku, 2) krzywdę moralną, czyli szkodę, jaką osoba poniosła w swoich dobrach osobistych, takich jak np. cześć, czy godność, 3) utracone korzyści, czyli utratę tego, co osoba spodziewała się otrzymać, a czego nie otrzymała w wyniku czynu niedozwolonego. Powyższe rozważania można zilustrować następującym przykładem : A kierujący pojazdem mechanicznym, powoduje wypadek drogowy, w którym poszkodowana jest osoba B. Szkoda, która powstaje w odniesieniu do osoby B obejmuje : 1) uszczerbek materialny koszty leczenia i rehabilitacji, 2) krzywdę moralną cierpienia związane z psychicznym odczuciem bólu, 3) utracone korzyści osoba B nie mogła w czasie rekonwalescencji świadczyć pracy, czyli utraciła zarobki, które w normalnych warunkach by otrzymała i których mogła się spodziewać. Na skutek czynu niedozwolonego podmiot odpowiedzialny za szkodę wyrządzoną czynem niedozwolonym zobowiązany jest do jej naprawienia. Naprawienie szkody jest istotą odpowiedzialności z tytułu czynności niedozwolonych, zwaną także odpowiedzialnością deliktową. Cechami charakterystycznymi odpowiedzialności deliktowej są : 1) odpowiedzialność taka powstaje w wyniku dokonania czynu niedozwolonego, 2) odpowiedzialność deliktowa jest niezależna od istniejącego między stronami jakiegokolwiek stosunku prawnego, 3) ciężar udowodnienia osoby odpowiedzialnej za czyn spoczywa na poszkodowanym. Przesłankami zastosowania odpowiedzialności z tytułu czynu niedozwolonego są zatem: 1) powstanie szkody, 2) zdarzenie, z którym ustawa łączy obowiązek odszkodowawczy oznaczonego podmiotu (czyn niedozwolony), 3) związek przyczynowy między tym zdarzeniem a szkodą. Związek ten powoduje, że zobowiązany do odszkodowania ponosi odpowiedzialność nie za wszystkie, tylko za normalne następstwa działania lub zaniechania, z którego szkoda wynikła (art k.c.). W odniesieniu do odpowiedzialności deliktowej prawodawca w niektórych sytuacjach wymaga także udowodnienia winy sprawcy szkody. Jednostronną czynnością prawną jest sytuacja, w której podmiot zobowiązuje się świadczyć na rzecz jakiegoś podmiotu, nie oczekując świadczenia wzajemnego z jego strony. Klasycznym przykładem jednostronnej czynności prawnej jako źródła zobowiązań, jest przyrzeczenie publiczne, czyli sytuacja, w której dana osoba, przez ogłoszenie publiczne, przyrzeka nagrodę za wykonanie oznaczonej czynności osoba ta jest zobowiązana ~ 3 ~

4 przyrzeczenia dotrzymać (art. 919 k.c.). Do ustanowienia zobowiązania wystarczy tutaj samo oświadczenie woli składającego przyrzeczenie. Obowiązek spełnienia zobowiązania powstanie wtedy, gdy inna osoba zachowa się w sposób wskazany w przyrzeczeniu. Niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania jako źródło zobowiązania to sytuacja, w której dłużnik nie wykonując istniejącego zobowiązania lub wykonując je nienależycie, przyczynia się do powstania szkody, którą musi następnie naprawić. Zasadę tę można zilustrować przykładem : Podmiot, który zobowiązał się dostarczyć na teren budowy określoną ilość materiałów budowlanych, nie wykonuje tego świadczenia. W wyniku tego następuje opóźnienie w oprowadzonych pracach budowlanych, co wiąże się z rosnącymi kosztami budowy. Podmiot odpowiedzialny za to opóźnienie zobowiązany jest do naprawienia szkody (np. poprzez pokrycie kosztów związanych w prowadzonymi robotami). Prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia to sytuacja, w której podmiot prowadzi cudzą sprawę, nie mając do tego stosownego tytułu prawnego. Należy tutaj zaznaczyć, że prowadzenie cudzych spraw bez zlecenia może nastąpić tylko w sytuacji, w której prowadzący sprawę wie o tym, że prowadzi cudzą sprawę, a nie w sytuacji, w której działa w błędnym przekonaniu, że prowadzi własną sprawę. Przykładami takiego zobowiązania są : Jeden ze współwłaścicieli rozporządza rzeczą wspólną, działając w celu osiągnięcia większej korzyści dla wszystkich współwłaścicieli. Podmiot opiekuje się majątkiem innej osoby, w celu zapobieżenia grożącej temu majątkowi szkodzie. Decyzja administracyjna jako źródło zobowiązań straciła w chwili obecnej swoje znaczenie. Instytucja ta istnieje w postaci szczątkowej, wyłącznie w odniesieniu do niektórych kategorii podmiotów publicznych. Umowy w działalności gospodarczej. Zawieranie umów. Elektroniczne oświadczenie woli. Elektroniczna oferta. Strona internetowa jako miejsce i sposób przedstawienia oferty. Problematyka podpisu elektronicznego ZAGADNIENIA WSTĘPNE. Umowy są najważniejszą częścią prawa zobowiązań. Umowa to zobowiązanie dwustronne. Rozróżnia się umowy jednostronnie- i dwustronnie zobowiązujące, w zależności od tego, na kim ciążą obowiązki określonego zachowania się (na jednej, czy na obu stronach). Szczególnym przypadkiem umów dwustronnych są umowy wzajemne, w których obowiązki stron umowy są sobie wzajemnie równe, a spełnienie jednego długu zależy od spełnienia długu drugiej strony. Ponadto rozróżniamy umowę nazwaną i nienazwaną (umową nazwaną jest umowa uregulowana w jakimkolwiek akcie prawnym - np. umowa dzierżawy w kodeksie cywilnym, umowa licencyjna w prawie autorskim i prawie wynalazczym). Umową nienazwaną jest umowa, którą strony tworzą od podstaw, zgodną wolą i nie jest ona umową określona bezpośrednio w którymkolwiek z aktów prawnych. Podstawowy jednak podział umów polega na ich rozróżnieniu ze względu na sposób wejścia w życie - w takim wypadku umowy dzielimy na konsensualne i realne. Umowa konsensualna powstaje wyłącznie na skutek zgodnej woli stron - do ich wejścia w życie wystarcza to właśnie zgodne porozumienie. Umowy realne natomiast - podobnie jak umowy konsensualne - istnieją z ~ 4 ~

5 chwilą zawarcia, ale nie obowiązują. Do ich wprowadzenia w życie wymagane jest dokonanie jeszcze jakiejś szczególnej czynności. Umowy konsensualne są podstawowym rodzajem umów występujących w polskim prawie PODSTAWOWE ZASADY UMÓW. Zasady prawa umów : 1) swoboda umów, 2) względność przepisów prawa umów (tzn. możliwość dowolnego ukształtowania przez strony stosunku umownego), a) wzory i ogólne warunki umów 3) równoważność stron umowy, 4) zachowanie zawartej umowy (tzw. zasada pacta sunt servanda), 5) nominalizm wykonania umowy, 6) waloryzacja świadczenia dłużnika, 7) umowa jako stosunek prawny o charakterze względnym. Zasada swobody umów ma charakter podstawowy w całym systemie prawa umów. Zasadę tę należy rozumieć jako całkowitą dowolność w decyzji o: a) zawarciu umowy, b) wyborze osoby kontrahenta, c) treści i formy stosunku umownego. Treść tej zasady prawodawca uregulował w art. 353 k.c., w którym stwierdził, że strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania, byleby jego treść lub cel nie sprzeciwiały się właściwości (naturze) stosunku, ustawie ani zasadom współżycia społecznego. Ze względu na charakter tej zasady prawodawca zapisał ją wprost w Kodeksie, wyróżniając ją pierwszeństwem przed pozostałymi regułami prawa umów. Zasada ta jednak nie jest absolutna i może zostać ograniczona przez ustawodawcę w ustawie. Pochodną tej zasady jest zasada względności przepisów księgi trzeciej Kodeksu cywilnego. W odniesieniu do umów oznacza ona, że prawodawca nie chce narzucać w tym zakresie swojej woli stronom stosunków cywilnoprawnych, że prawodawca reguluje umowy jedynie w sposób przykładowy, wskazując raczej na modele instytucji, niż na konkretne rozwiązania. Polski prawodawca wskazał tutaj kierunki, w których powinny iść rozwiązania wypracowywane przez strony umów. Należy jednak zaznaczyć, że prawodawca nie zakazał modyfikacji istniejących wzorów - wręcz przeciwnie - w polskim prawie cywilnym istnieją umowy nienazwane, będące w dużej części przypadków przekształconymi, zmienionymi umowami nazwanymi. Regulacje zawarte w kodeksie cywilnym mają jeszcze jedna cechę szczególną - przepisy dotyczące umów stosuje się w zasadzie w sytuacjach, w których strony inaczej nie postanowiły. Tezę tę można zilustrować przykładem: Art. 455 Kodeksu cywilnego - jeżeli termin spełnienia świadczenia nie jest oznaczony ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione niezwłocznie po wezwaniu dłużnika do wykonania. Inną pochodną zasady swobody umów jest zasada równoważności stron umowy, która oznacza, że prawodawca nie ustanawia preferencji dla żadnej ze stron stosunku umownego - ich pozycja w umowie zależy wyłącznie od wynegocjowanych zapisów umownych. Zdając sobie sprawę, iż w rzeczywistości występują sytuacje, w których równość stron nie jest zachowywana (sytuacje wyzysku) prawodawca ustanawia normy, których celem jest ~ 5 ~

6 zapewnienie tej równowagi - temu służą przepisy dotyczące m.in. gwarancji w umowie sprzedaży (art k.c.), gwarancji (art k.c.), czy wyzysku (art. 388 k.c.). Mając na względzie istniejącą rzeczywistość, w której bezwzględne zachowanie zasad : swobody umów oraz względności przepisów może powodować trudności, prawodawca dopuszcza ich modyfikowanie wyrażające się w istnieniu wzorów umów oraz ogólnych warunkach umów. Formalnie rzecz biorąc, opracowanie przez jedną ze stron umowy wzorcowego formularza nie uchybia zasadzie swobody umów, ponieważ strony nadal kierują się autonomiczna wolą. Należy jednak wskazać, że w praktyce opracowanie takiego wzoru niewątpliwie wpłynie na treść stosunku prawnego łączącego strony, skoro sama treść stosunku jest w zasadzie ustalona we wzorze. Innym zagadnieniem jest kwestia ogólnych warunków umów, to znaczy reguł ustalanych przez podmioty gospodarcze, których zadaniem jest uzupełnienie przepisów obowiązującego prawa. Ustalenie ogólnych warunków umów oznacza bowiem narzucenie treści umowy kontrahentowi, bez możliwości jej umownej zmiany. Swoboda strony zostaje zatem niezwykle mocno ograniczona - wybór kontrahenta sprowadza się tutaj do prostej alternatywy - zawarcia umowy w postaci narzuconej lub odmowy jej zawarcia. Można zatem twierdzić, że swoboda kontrahenta oznacza tutaj wyłącznie decyzję o przystąpieniu do umowy, której zasadnicze warunki zostały ustalone przez jedną stronę. Taką umowę w prawie nazywamy umową adhezyjną. W wielu dziedzinach życia ten typ umów odgrywa już dominującą rolę - np. w sferze działalności banków. Nie można jednak wysuwać twierdzenia, że - skoro wzory oraz ogólne warunki umów naruszają zasadę swobody umów - są one sprzeczne z prawem. Należy tutaj wskazać, że oba te elementy są wytworem praktyki, istniejących w obrocie zwyczajów, a zatem niejako są pochodną tej samej zasady, którą ograniczają. W celu uniknięcia całkowitej utraty znaczenia zasady swobody umów, prawodawca wprowadził w kodeksie cywilnym szereg przepisów o charakterze bezwzględnie obowiązujących, których celem jest ochrona równowagi interesów stron umowy. Przykładem tej zasady jest art. 338 k.c., regulujący zagadnienie wyzysku, który stwierdza, że jeżeli jedna ze stron, wyzyskując przymusowe położenie, niedołęstwo lub niedoświadczenie drugiej strony, w zamian za swoje świadczenie przyjmuje albo zastrzega dla siebie lub dla osoby trzeciej świadczenie, którego wartość w chwili zawarcia umowy przewyższa w rażącym stopniu jej własnego świadczenia, druga strona może żądać zmniejszenia swego świadczenia lub zwiększenia należnego jej świadczenia, a w wypadku gdy jedno i drugie byłoby nadmiernie utrudnione, może ona żądać unieważnienia umowy. Zasada zachowywania zawartych umów nie wymaga szerszych wyjaśnień. Należy jedynie wskazać, że oznacza ona bezwzględną konieczność wykonania zawartej umowy. W celu wykonania tego nakazu prawodawca nakłada (i zezwala stronom na nałożenie) sankcji na stronę, którą obciążają powody niewykonania kontraktu. Zasada nominalizmu oznacza, że umowa powinna zostać wykonana w takiej postaci i takiej wysokości, jaka została uzgodniona zgodną wolą stron, nawet jeżeli wartość świadczenia w chwili jego spełniania różni się od wartości ustalonej przez strony w chwili zawarcia umowy. Zasada ta ma charakter podstawowy w całym prawie umów. Oznacza ona, że dłużnik powinien wykonać zobowiązanie zgodnie z jego treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje - także w sposób odpowiadający tym zwyczajom (art. 354 k.c.). Jeżeli przedmiotem zobowiązania od chwili jego powstania jest suma pieniężna, spełnienie świadczenia następuje przez zapłatę sumy nominalnej, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej (art. 358 par. 1 k.c.). ~ 6 ~

7 W pewnych jednak sytuacjach prawodawca zezwala na jej zmianę - wówczas mamy do czynienia z zasadą waloryzacji świadczeń (art. 357 oraz - dla świadczeń pieniężnych - art. 358 k.c.). Zgodnie z tą zasadą jeżeli z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia byłoby połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziłoby jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się interesami stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego. Zasada ta ze swej istoty stanowi wyjątek od zasady nominalizmu. Zdaniem Sądu Apelacyjnego w Warszawie zasada ta musi być interpretowana zawężająco, co oznacza, że powinna być stosowana tylko do zobowiązań pieniężnych sensu stricto, nie zaś do zobowiązań odszkodowawczych. W tym zakresie do odszkodowania zasądzonego wyrokiem sądu nie stosuje się zasady waloryzacji. Wątpliwość: Wątpliwości natomiast dotyczą zastosowania waloryzacji do świadczeń z ubezpieczenia społecznego zob. uchwałę Sądu Najwyższego - Izby Administracyjnej, Pracy i Ubezpieczeń Społecznych z dnia 4 września 1992 r. (sygn. akt II UZP 17/92), opublikowaną w Orzecznictwie Sądu Najwyższego z 1993 r. nr 6, poz. 91 oraz uchwałę składu siedmiu sędziów Sądu Najwyższego - Izby Cywilnej z dnia 10 kwietnia 1992 r. (sygn. akt III CZP 126/91), opublikowaną w Orzecznictwie Sądu Najwyższego z 1992 r. nr 7 8, poz W pierwszym orzeczeniu sąd odrzucił taką możliwość, w drugim zaś dopuścił. Na zakończenie rozważań poświęconych ogólnym zasadom prawa umów należy wskazać, że przepisy normujące te sytuacje odnoszą się wyłącznie do sytuacji stron umowy (zasada względności umów). Jedynie w wyjątkowych przypadkach przepisy o umowach mogą odnosić się do osób nie będących stronami umowy - w takich sytuacjach mówimy o umowach o świadczenie na rzecz i przez osobę trzecią UMOWY WZAJEMNE. Jak wspomniano wyżej umowa wzajemna jest szczególnym przypadkiem umowy dwustronnie zobowiązującej - w niej bowiem świadczenie jednej strony odpowiada świadczeniu drugiej. Innymi słowy - umowa wzajemna jest umową, w której świadczenia stroną są w stosunku do siebie równoważne. Teoria prawa cywilnego słusznie podkreśla, że w umowie wzajemnej cecha równoważności powinna dotyczyć wyłącznie podstawowych obowiązków stron umowy. Jeżeli zatem umowa określa dodatkowe obowiązki - tych już ta cecha ekwiwalentności nie dotyczy (co do tego elementu zob. W. Czachórski : Zobowiązania. Zarys wykładu", PWN 1999, s. 132) ZAWARCIE UMOWY MODEL TRADYCYJNY Podstawowym elementem w polskim prawie cywilnym jest pojęcie czynności prawnej. Czynnością prawną jest czynność (stan faktyczny), w skład której wchodzi przynajmniej jedno oświadczenie woli złożone w celu stworzenia nowego stanu prawnego. Nowy stan prawny może polegać albo na stworzeniu nowego albo na modyfikacji istniejącego albo na doprowadzeniu do ustania istniejącego uprawnienia lub obowiązku. Oświadczenie woli, by wywołało skutek prawny, musi w sposób jasny i zrozumiały stwierdzać wolę dokonania czynności, a właściwie wolę osiągnięcia określonego skutku. Kwestię tę reguluje art. 60 k.c., który stwierdza, że oświadczenie woli może być złożone w ~ 7 ~

8 jakikolwiek sposób, o ile tylko wyraża wolę osoby składającej w wystarczająco jasny (prawodawca użył tutaj słowa: dostateczny) sposób (więcej na ten temat zob. A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk: Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis 2001, s ). Tak zdefiniowane oświadczenie woli musi zatem spełniać określone przesłanki: a) musi zostać złożone w sposób zrozumiały. Oświadczenie będzie zrozumiałe wtedy, gdy osoba inna niż składający będzie mogła ustalić treść oświadczenia; b) musi zostać złożone w celu wywołania skutku mieszczącego się w granicach prawa. W tym rozumieniu oświadczenie woli nie może dotyczyć spraw, których prawo nie normuje - np. oświadczeniem woli nie jest wyrażenie opinii o otoczeniu, czy zaproszenie do kina; c) musi być złożone w pełni swobodnie i świadomie; d) musi być złożone w zamiarze wywołania skutku. Prawo polskie nie uznaje zatem za oświadczenie woli stwierdzenia, które np. wykładowca wygłasza wobec studentów na zajęciach w postaci przykładu. Oświadczenie woli jest zatem wyrazem przekonania składającego o chęci osiągnięcia określonych skutków prawnych. Takie stwierdzenie oznacza, że oświadczenie woli może być złożone w jakikolwiek sposób ustnie, pisemnie lub w inny sposób zwyczajowo przyjęty. Forma ustna oświadczenia woli nie wymaga szerszego wyjaśnienia. Oświadczenie woli może być złożone w formie pisemnej, gdy składający za pomocą słów, znaków graficznych lub symboli daje wyraz swojemu wewnętrznemu przekonaniu o chęci dokonania czynności prawnej. Prawo polskie zna kilka rodzajów formy pisemnej formę pisemną zwykłą, formę pisma z data pewną, formę pisma z urzędowo poświadczonym podpisem oraz formę aktu notarialnego. Stwierdzenie, że pismo zostało sporządzone w formie pisemnej zwykłej oznacza, że dokument został sporządzony przy wykorzystaniu słów, znaków graficznych lub symboli na materiale, przy czym ma znaczenia materiał wykorzystany do sporządzenia dokumentu. Dokumentem sporządzonym w formie pisemnej zwykłej jest zatem zapis na kartce papieru, ale także napis kredą na murze, czy patykiem na piasku. Istotne tutaj jest to, że prawodawca w żaden sposób nie wskazał, by materiał, na którym zostało złożone pisemne oświadczenie woli, był trwały. Forma pisemna zwykła została przez prawodawcę przewidziana jako forma zalecana czynności prawnych. Skutek zastosowania formy pisemnej zwykłej prawodawca określił w art. 245 k.p.c., zgodnie z którym dokument taki stanowi dowód tego, że osoba, która go podpisała, złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie. Dokument, który zawiera w swej treści informację o dacie sporządzenia, został sporządzony w formie pisma z datą pewną. Tę formę prawodawca przewidział w dwu przypadkach: a) dla czynności prawnych, w których data sporządzenia ma istotne znaczenie dla określenia skutków oświadczenia formę taką prawodawca przewidział np. dla umowy ustanawiającej prawo zastawu na innym prawie (art k.c.), b) dla osiągnięcia konkretnych skutków np. jeżeli na rachunku powierniczym mogą być gromadzone środki pieniężne powierzone posiadaczowi rachunku przez osoby trzecie. W przypadku wszczęcia egzekucji przeciwko posiadaczowi rachunku powierniczego środki te nie zostaną zajęte, jeżeli zostały powierzone posiadaczowi w wykonaniu umowy zawartej w formie pisemnej z datą pewną (art. 59 Prawa bankowego). Forma pisemna z poświadczonym urzędowo podpisem oznacza, że na dokumencie, oprócz podpisu osoby sporządzającej musi znaleźć się podpis osoby stwierdzającej prawidłowość złożenia tego pierwszego podpisu. Formę tę prawodawca przewidział, tak, jak poprzednią w dwu przypadkach: a) dla czynności, w których stwierdzenie prawidłowości sporządzenia dokumentu ma istotne znaczenie np. w art k.c. prawodawca przewidział, że zbycie lub ~ 8 ~

9 wydzierżawienie przedsiębiorstwa albo ustanowienie na nim użytkowania powinno być dokonane w formie pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi. W tym przypadku niezachowanie właściwej formy skutkuje nieważnością sporządzonego dokumentu; b) dla osiągnięcia konkretnego skutku np. w trakcie postępowania przed sądem cywilnym sąd może w przypadku wątpliwości zażądać, by pełnomocnik strony dostarczył mu pełnomocnictwo wystawione przez stronę i poświadczone przez właściwego urzędnika (art. 89 k.p.c.). Ostatnim rodzajem formy pisemnej szczególnej jest akt notarialny. Akt notarialny jest to dokument sporządzony przez funkcjonariusza publicznego, działającego w myśl wskazówek strony. Podobnie, jak we wskazanych wyżej przypadkach prawodawca nakazuje zastosowanie formy aktu notarialnego w dwu przypadkach: a) pod rygorem nieważności dla czynności istotnych z punktu widzenia prawodawcy np. zgodnie z art. 155 k.c. nabycie prawa własności nieruchomości wymaga tej właśnie formy; b) dla wywołania określonego skutku. Jak wskazałem wyżej, oświadczenie woli może zostać złożone także w sposób zwyczajowo przyjęty prawodawca uznaje za prawidłowe oświadczenie woli, które jasno wynika z zachowania podmiotu. Doktryna wskazuje tutaj przykładowo sytuację, w której dochodzi do uściśnięcia dłoni lub potwierdzającego skinięcia głową (za: A. Wolter, J. Ignatowicz, K. Stefaniuk: Prawo cywilne. Zarys części ogólnej, Wydawnictwo Prawnicze LexisNexis 2001, s ). Zachowanie się podmiotu, jeśli ma być uznane za wyrażenie woli, musi być jasne i zrozumiałe nie tylko dla adresatów tego zachowania, ale i dla osób trzecich. W tym sensie nie ma większego znaczenia sposób tego zachowania (zob. Z. Radwański: System prawa prywatnego. Prawo cywilne część ogólna, tom 2, C.H.Beck, Instytut Nauk Prawnych PAN 2002, s. 164). Ta właśnie forma związana jest ze zwyczajami istniejącymi w danej społeczności lub w danej działalności i zależna jest od znajomości tych zwyczajów przez wszystkie strony danej czynności. Istotą oświadczenia woli jest zatem wewnętrzne przekonanie o chęci stworzenia określonych skutków, wyrażone w sposób umożliwiający osobie trzeciej zapoznanie się z jego treścią. Oświadczenie to musi zostać złożone w sposób wskazujący na to, że składający zdaje sobie sprawę z jego skutków. Skutki te w prawie polskim prawodawca określił w sposób szczególny. Przede wszystkim należy wskazać, że wbrew powszechnemu przekonaniu - złożone oświadczenie woli nie powoduje powstania skutku wyłącznie wynikającego z treści oświadczenia. Prawodawca określił bowiem w art. 56 k.c., że czynność prawna wywołuje nie tylko skutki w niej wyrażone, lecz również te, które wynikają z ustawy, z zasad współżycia społecznego i z ustalonych zwyczajów. Zapis ten należy odczytywać w ten sposób, że czynność prawna wywołuje skutki w niej określone tylko wtedy, gdy nie są one sprzeczne z przepisami obowiązującego prawa, z zasadami współżycia społecznego oraz ustalonymi obyczajami PODPIS ELEKTRONICZNY Wskazane wyżej zasady odnoszące się do tradycyjnego ujęcia konstrukcji oświadczenia woli oparte były dotychczas na koncepcji osobistych kontaktów między kontrahentami i nie uwzględniały w szczególności technologii porozumiewania się na odległość. Dynamiczny rozwój tych technologii spowodował, że prawodawca musiał dokonać w obowiązującym prawie zmian uwzględniających fakt, że w nowych warunkach dokonanie czynności nie wymaga obecności obu stron przy dokonywaniu czynności. Idąc dalej dokonanie czynności prawnej nie wymaga poznania drogiej strony. ~ 9 ~

10 Prawodawca po raz pierwszy w polskim prawie określił sposób zawierania umów na odległość w akcie prawnym, jakim była ustawa o podpisie elektronicznym z sierpnia 2002 roku. Wejście w życie tego aktu wymagało dokonania zmian w prawie cywilnym tak, aby zastosowanie instytucji bezpiecznego podpisu elektronicznego było prawnie dopuszczalne. W chwili obecnej podpis elektroniczny regulowany jest postanowieniami ustawy z dnia 5 września 2016 r. o usługach zaufania oraz identyfikacji elektronicznej (Dz.U. poz. 1579). Podstawą rozważań powinien stać się art. 60 k.c. in fine, zgodnie z którym oświadczenie woli może zostać złożone także w postaci elektronicznej. Oznacza to uznanie, że czynność prawna może zostać dokonana w formie zapisu cyfrowego w sposób ważny i skuteczny. Należy tutaj podkreślić, że wprowadzenie tej zasady nie miało także większego znaczenia praktycznego. Przepis art. 60 k.c. przed dokonaniem powyższej zmiany stwierdzał bowiem, że oświadczenie woli może zostać złożone w jakiejkolwiek formie. Jakiejkolwiek to znaczy w każdej dostępnej formie, wraz z pojawianiem się technicznych możliwości korzystania z tych form. Ten pojemny zapis obejmował oczywiście także formę elektroniczną od momentu, w którym stała się ona możliwa do wykorzystania. Istotna jest zasada wskazana w art. 78 (1) 1 k.c., który otrzymał brzmienie: Do zachowania elektronicznej formy czynności prawnej wystarcza złożenie oświadczenia woli w postaci elektronicznej i opatrzenie go kwalifikowanym podpisem elektronicznym. Skoro złożenie podpisu pod oświadczeniem woli jest cechą charakterystyczną formy pisemnej, należy uznać, że forma elektroniczna jest szczególnym rodzajem formy pisemnej. Dodatkowo prawodawca wskazał w art. 78 (1) 2 k.c., że Oświadczenie woli złożone w formie elektronicznej jest równoważne z oświadczeniem woli złożonym w formie pisemnej, chyba że ustawa lub czynność prawna zastrzega inaczej. Wydaje się, że w art. 78(1) k.c. prawodawca zawarł dwie kolidujące ze sobą normy. Kolizja ta będzie istnieć tylko wtedy, gdy uznamy, że przepis art. 78(1) 2 k.c. jest przepisem bezwzględnie obowiązującym. W moim przekonaniu założenia takiego przyjąć jednak nie sposób, prowadzi ono bowiem wprost do skutków, których nie można zaakceptować. Jeżeli art. 78 ust. 2 k.c. będzie odczytywany wprost, oznacza to, że dla ustalenia skutków oświadczenia woli złożonego w formie elektronicznej nie ma znaczenia, to czy dokument elektroniczny został oznaczony datą, czy też nie. Tymczasem dostępne sposoby kodowania informacji w systemach elektronicznych pozwalają na dokładne ustalenie chwili jego powstania. Dokument zaś, z którego możemy poznać chwilę jego stworzenia, jest jak wskazałem wyżej dokumentem z datą pewną. To zaś oznacza, że skutki tego faktu należy oceniać nie pod kątem skutków zwykłej formy pisemnej, ale skutków formy pisma z datą pewną. Uznanie bezwzględnego obowiązywania art. 78(1) 2 k.c. czyni zatem przepisy dotyczące możliwości znakowania czasem dokumentu elektronicznego pozbawionymi głębszego uzasadnienia, a zatem podważa zasadę racjonalności prawodawcy. Przyjęte założenie o wielopostaciowości formy elektronicznej oświadczenia woli powoduje zatem konieczność uznania, że skutki oświadczenia woli złożonego w formie elektronicznej należy oceniać po wskazaniu, jaką formę przyjął przekaz danych. Jeśli w trakcie przekazu informacji dochodzi do sporządzenia materialnego nośnika oświadczenia woli, wówczas należy brać pod uwagę skutki właściwe dla oświadczenia woli w formie pisemnej zwykłej. Jeśli dokument zawiera informację o dacie jego stworzenia dokument wywołuje skutki charakterystyczne dla formy pisemnej z datą pewną. W przypadku jednak, gdy przekaz ten nastąpił w oparciu o emisję głosową, wówczas należy uznać, że oświadczenie woli pociąga za sobą skutki charakterystyczne dla oświadczeń ustnych. W tym rozumieniu art. 78(1) 2 k.c. oznacza tylko przykładowe wskazanie skutków zastosowania formy elektronicznej, co nie wyklucza zaistnienia innych skutków, jeżeli zostaną spełnione właściwe przesłanki. ~ 10 ~

11 Problem podpisu elektronicznego W prawie polskim dokument sporządzony w formie elektronicznej wywołuje skutki charakterystyczne co do zasady - dla formy pisemnej. Wiąże się z tym jednak bardzo istotny problem - przekaz elektroniczny zakłada bowiem brak osobistego kontaktu między podmiotami stosunku prawnego. Problem ten będzie istniał zarówno wtedy, gdy przekaz dokonywany będzie fonicznie, jak i wtedy, gdy przekaz będzie polegał na wymianie dokumentów cyfrowych. W przypadku przekazu fonicznego problem ten będzie miał małe znaczenie w tej sytuacji bowiem kontrahenci mają możliwość zidentyfikowania się nawzajem. Problem ten nabiera znaczenia w sytuacji, w której nie dochodzi do osobistego zetknięcia się kontrahentów. W przypadku tradycyjnej formy pisemnej lub ustnej gwarancją prawidłowości formy jest osobisty kontakt kontrahentów. Dla czynności dokonanej w formie elektronicznej takich gwarancji już brak. Innymi słowy szerokie zastosowanie technologii porozumiewania się na odległość, łatwość w dostępie do tych technologii, a także łatwość manipulowania danymi elektronicznymi spowodowało, że podmioty dokonujące czynności elektronicznych muszą mieć szczególne możliwości zidentyfikowania twórcy dokumentu elektronicznego. Prawodawca mając tę zasadę na względzie wskazał w dalszej części art. 78(1) k.c., że dokument sporządzony w formie elektronicznej musi zostać podpisany przez sporządzającego. Rolę podpisu pełni tutaj podpis elektroniczny zwykły lub kwalifikowany podpis elektroniczny. O podpisie zwykłym możemy mówić wtedy, gdy z treści dokumentu sporządzonego sposobem cyfrowym wynika kto jest jego wystawcą. Podpis ten może zatem polegać zarówno na specjalnym sposobie kodowania tekstu, ale również na umieszczeniu w jego treści elementów pozwalających na identyfikację podmiotu, który dokument stworzył. W obowiązującym prawie prawodawca nie zakazał tworzenia dokumentów cyfrowych opatrzonych podpisem elektronicznym zwykłym. Oświadczenia woli nie są jednak objęte przez prawodawcę ochroną. Oznacza to, że tylko i wyłącznie strony danej czynności będą decydować o tym, czy uznają takie czynności za złożenie oświadczenia woli. One też będą ponosić ryzyko takiego uznania. Ryzyko zaś w tym zakresie jest znaczne, zważywszy na fakt, że forma elektroniczna eliminuje konieczność osobistego kontaktu. Prawodawca oczywiście zrównał w zakresie skutków prawnych dokument własnoręczny i dokument elektroniczny, ale tylko bezpieczny dokument elektroniczny. Bezpiecznym zaś jest tylko ten dokument stworzony w formie elektronicznej, który został opatrzony tzw. kwalifikowanym podpisem elektronicznym. Kwalifikowany podpis elektroniczny to podpis, który (w założeniu) identyfikuje osobę go składającą. Nie wdając się w szczegółowe rozważania na temat technicznych aspektów podpisu elektronicznego, należy wskazać, że polega on na zaszyfrowaniu informacji specjalnymi kodami. Nadawca dokumentu szyfruje go posiadanym przez siebie tzw. kluczem prywatnym. Klucz prywatny to inaczej mówiąc specyficzny, nadany konkretnemu podmiotowi, kod szyfrujący. Tak zaszyfrowany dokument może zostać następnie przesłany do odbiorcy. Odbiorca może ten dokument odszyfrować, korzystając z kodu deszyfrującego. Kod deszyfrujący pozostaje w związku z kluczem prywatnym, ma jednak tę cechę, że musi być znany innej, niż nadawca, osobie. Stąd też jego nazwa - klucz publiczny. Początkowo klucz prywatny i klucz publiczny znane są tylko osobie uprawnionej. Klucz publiczny może być następnie przez nią udostępniony innym podmiotom, na przykład razem z dokumentem elektronicznym. W tym zatem zakresie dokument elektroniczny można rozumieć jako zamek, do którego pasują dwa klucze jeden służy do zamknięcia (klucz prywatny), drugi do otwarcia (klucz publiczny). Zastosowanie kodowania ma tę zaletę, że pozwala przede wszystkim zidentyfikować osobę, której kodem dokument został zaszyfrowany. Kodowanie pozwala także na zachowanie poufności przekazywanych danych, ponieważ przekazywane są one w postaci zaszyfrowanej, a odczytać ~ 11 ~

12 je może osoba posiadająca klucz publiczny. Należy także zaznaczyć, że zastosowanie kodowania pozwala także na zidentyfikowanie kolejnych wersji dokumentu. W tym zatem zakresie kwalifikowany podpis elektroniczny chroni treść dokumentu przed osobami nieuprawnionymi, pozwala zidentyfikować wersję dokumentu i jego wystawcę. Kwalifikowany podpis elektroniczny polega na zastosowaniu technik kodowania informacji, dlatego też - wraz ze zmieniającą się wiedzą techniczną - sam kod także będzie ulegał zmianie. Prawodawca postanowił zatem, że kody zachowują swoją ważność tylko przez określony czas okres ten wskazywany jest w wydawanych wraz z kluczami kwalifikowanych certyfikatach podpisu elektronicznego (art. 14 i nast. ustawy o 21 ustawy o usługach zaufania oraz identyfikacji elektronicznej). Podpis elektroniczny znakowany czasem Dokument opatrzony podpisem elektronicznym może być dodatkowo oznakowany czasem. Przed przystąpieniem do dalszych wyjaśnień należy zaznaczyć, że znakowanie czasem może dotyczyć zarówno podpisu elektronicznego zwykłego, jak i kwalifikowanego (por. W. Kocot: Wpływ Internetu na prawo umów, LexisNexis 2004, s.358). Zgodnie z art. 13 pkt 16 ustawy o podpisie elektronicznym znakowanie czasem polega na dołączaniu do danych w postaci elektronicznej logicznie powiązanych z danymi opatrzonymi podpisem oznaczenia czasu oraz poświadczenia elektronicznego tak powstałych danych. Oznaczenia czasem dokumentu dokonuje podmiot będący kwalifikowanym dostawcą usług zaufania. Moment złożenia oświadczenia woli w formie elektronicznej Tradycyjnie doktryna polskiego prawa cywilnego uznaje, że oświadczenie woli złożone innej osobie istnieje od momentu, gdy osoba ta mogła zapoznać się z jego treścią (art k.c.). Oznaczało to, że oświadczenie woli stawało się skuteczne względem drugiej osoby tylko wtedy, gdy dotarło do niej w sposób umożliwiający zapoznanie się z nim. To zaś, czy dana osoba faktycznie zapoznała się z treścią oświadczenia, z punktu widzenia prawodawcy nie miał żadnego znaczenia. Idąc dalej doktryna uznawała, że momentem złożenia skutecznego oświadczenia była chwila, w której adresat je otrzymał. Takie jednak tradycyjne ujęcie sposobu złożenia oświadczenia woli zależne jest od zaistnienia kilku przesłanek: a) złożenie oświadczenia woli musi zaistnieć w postaci materialnej, b) osoba składająca oświadczenie woli jest łatwo rozpoznawalna (poprzez złożenie własnoręcznego podpisu na dokumencie, lub jest widoczna w chwili złożenia ustnego oświadczenia woli, a także dokonywanie innego, zwyczajowego złożenia takiego oświadczenia). W przypadku oświadczenia woli w formie elektronicznej obie wskazane wyżej zasady nie mają w sposób oczywisty zastosowania. W tej sytuacji prawodawca musiał wskazać inny sposób postępowania. W art k.c. wskazał zatem zasadę, zgodnie z którą oświadczenie woli wyrażone w postaci elektronicznej jest złożone innej osobie z chwilą, gdy wprowadzono je do środka komunikacji elektronicznej w taki sposób, żeby osoba ta mogła zapoznać się z jego treścią. Konsekwentnie do przyjętej definicji formy elektronicznej należy dodać: lub też chwila, w której oświadczenie zostało wypowiedziane w paśmie fonicznym. Z tego punktu widzenia nieistotne jest to, czy adresat w rzeczywistości zapoznał się z treścią oświadczenia, istotne jest to, czy mógł to zrobić. Skutki złożenia oświadczenia woli w formie elektronicznej W obecnym stanie prawnym należy uznać, że forma elektroniczna czynności prawnych zdobyła sobie pełne prawo do istnienia pośród tradycyjnych form składania oświadczeń woli. Forma elektroniczna różni się od form tradycyjnych tym, że nie można jej przyporządkować ~ 12 ~

13 do jednej z kategorii ma ona wiele postaci. Skutkuje to tym, że dla każdej z tych postaci istnieć będą odrębne skutki zastosowania. W przypadku złożenia oświadczenia woli w formie fonicznej tylko od woli stron danej czynności zależy to, czy uznają one jego skutki. Prawodawca nie zakazał takiego uznania, ale też i nie nakazał tego, pozostawiając pełnię decyzji w rękach stron czynności. One też będą ponosić ryzyko błędu. Prawodawca przyznaje pełną ochronę tylko tym oświadczeniom, które przyjmują formę materialną i których treść zaszyfrowana została kwalifikowanym podpisem elektronicznym. Pełna ochrona zaś polega na uznaniu takiego oświadczenia za złożone ważnie i skutecznie, o ile zostało ono wprowadzone do systemu informatycznego. Od tego też momentu wiąże ono zarówno nadawcę, jak i adresata takiego oświadczenia. W moim przekonaniu jednak podkreślić należy inny element tej sytuacji uznanie przez prawodawcę istnienia formy elektroniczne czynności nie gwarantuje pełnego bezpieczeństwa takiej czynności. Zastosowanie kwalifikowanego podpisu chroni tylko przed jednym niebezpieczeństwem przed zniekształceniem treści oświadczenia woli w trakcie przekazywania go. Niewątpliwie istnieje tutaj zwiększone ryzyko popełnienia błędu co do osoby. Bez osobistego kontaktu trudno jest bowiem stwierdzić, kto w rzeczywistości złożył oświadczenie. Zakodowanie jego treści kwalifikowanym podpisem elektronicznym pozwala odbiorcy tylko na wysunięcie przypuszczenia, że skoro wiadomość odczytał kluczem publicznym otrzymanym od innego podmiotu, to wiadomość została wysłana przez ten właśnie podmiot. Rozumowanie takie obarczone jest ryzykiem, ponieważ zastosowanie kwalifikowanego podpisu elektronicznego nie odpowie na pytanie, kto siedział przed ekranem komputera, a zatem kto w rzeczywistości oświadczenie wysłał. W przypadku tradycyjnej formy pisemnej lub ustnej gwarancją prawidłowości formy jest osobisty kontakt kontrahentów. Dla czynności dokonanej w formie elektronicznej takich gwarancji już brak. Innymi słowy szerokie zastosowanie technologii porozumiewania się na odległość, łatwość w dostępie do tych technologii, a także łatwość manipulowania danymi elektronicznymi spowodowało, że podmioty dokonujące czynności elektronicznych muszą mieć szczególne możliwości zidentyfikowania twórcy dokumentu elektronicznego, bez konieczności osobistego kontaktu. Takich jednoznacznych możliwości żaden system elektroniczny nie daje UMOWY O ŚWIADCZENIE NA RZECZ I PRZEZ OSOBĘ TRZECIĄ. Jak wspomniano wyżej- w zasadzie w prawie umów regulowane są sytuacje, w których obowiązki i przywileje powstają wyłącznie w odniesieniu do stron umowy. Prawodawca, zdając sobie sprawę z istniejącej praktyki oraz chroniąc zasadę swobody umów zezwala na zawieranie umów, których treścią będzie regulowanie sytuacji prawnej osoby nie biorącej bezpośredniego udziału w zawartej umowie. W praktyce mamy tutaj do czynienia w trzema sytuacjami : 1) gdy w treści zobowiązania znajduje się zapis nakładający obowiązek świadczenia przez osobę trzecią, 2) gdy osoba trzecia zobowiąże się wobec dłużnika z innej umowy, że jego wierzyciel nie będzie dochodził wierzytelności oraz 3) gdy jedna ze strona zobowiązuje się - w wykonaniu zawartej umowy - świadczyć na rzecz osoby trzeciej. Sytuacja pierwsza została przez prawodawcę jasno i prosto uregulowana - skoro bowiem umowa obowiązuje wyłącznie między jej stronami, niemożliwe jest nałożenie w niej obowiązków na inne, niż strony, osoby. Zapisy, które sprzeciwiałyby się tej zasadzie uznaje się za nieistniejące. Strony umowy natomiast mogą umieścić w niej zapisy zobowiązujące którąś ze stron do zagwarantowania wykonania świadczenia przez osobę trzecią. W tej sytuacji uznaje się, że umowa zostaje wykonana w momencie wykonania jej postanowień ~ 13 ~

14 przez tę osobę. Należy tutaj jednak wskazać, że wierzyciel w umowie o świadczenie przez osobę trzecią nie uzyskuje wobec tej osoby roszczeń o wykonanie umowy - ma on natomiast roszczenie skuteczne wobec swojego kontrahenta o wywiązanie się z umowy i nakłonienie osoby trzeciej do świadczenia. Sytuacja te została przez prawodawcę uregulowana w art. 391 k.c.. Sytuacja, w której osoba trzecia zobowiązuje się wobec dłużnika z innej umowy, że doprowadzi do tego, że jego wierzyciel nie będzie dochodził wykonania świadczenia przez dłużnika, jest przedmiotem regulacji w art. 392 k.c.. Należy tutaj wskazać, że - zgodnie z zasadą względności umów - taka umowa nie powoduje zmiany stosunków z umowy podstawowej - wierzyciel nie traci, ani nie zyskuje uprawnień. Umowa ta oznacza, że dłużnik może żądać, żeby osoba trzecia, która złożyła takie zobowiązanie, podjęła starania w celu jego wykonania. W przypadku jednak, gdyby jej starania nie przyniosły zamierzonych rezultatów i wierzyciel ze stosunku podstawowego nadal żądał spełnienia świadczenia przez dłużnika - osoba ta jest odpowiedzialna przed dłużnikiem za szkodę powstałą przez konieczność wykonania świadczenia. Ostatnia, trzecia sytuacja dotyczy umowy, w której jedna ze stron zobowiązuje się świadczyć na rzecz osoby trzeciej. Istnienie takiego zapisu zmienia sytuację prawną nie tylko stron umowy, ale i tej osoby - zgodnie z art k.c. - może ona żądać od dłużnika spełnienia tego świadczenia. Przepis ten oznacza także, że - jeżeli do przyjęcia świadczenia konieczne jest jakieś zachowanie się tej osoby (np. odebranie sumy pieniężnej) - osoba ta zobowiązana jest do przyjęcia świadczenia. Prawodawca przewidział także sytuację, w której strony umowy zmienią zdanie w tej kwestii już po zawarciu umowy - w takim wypadku strony mogą ten obowiązek zmienić w każdym czasie, chyba, że osoba trzecia, na rzecz której świadczenie miałoby zostać wykonane, oświadczyła którejkolwiek ze stron, że chce z tego świadczenia skorzystać ( 2 tego artykułu). CZĘŚĆ CZWARTA Zasady wykonania umów w prawie polskim. Wielość dłużników i wierzycieli. Odpowiedzialność z tytułu niewykonania lub nieprawidłowego wykonania umowy. Odszkodowanie umowne. Kara umowna. ~ 14 ~

15 WYKONANIE ZOBOWIĄZANIA ZAGADNIENIA OGÓLNE. Każde zobowiązanie powinno zostać wykonane zgodnie ze swoją treścią i w sposób odpowiadający jego celowi społeczno-gospodarczemu oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje - także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. Dłużnik zawsze powinien mieć na uwadze uzasadniony interes wierzyciela i starać się wykonać zobowiązanie w ten sposób, by interes wierzyciela został zaspokojony. W taki sam sposób powinien współdziałać przy wykonaniu zobowiązania wierzyciel (art. 354 k.c.). Dłużnik obowiązany jest do staranności ogólnie wymaganej w stosunkach danego rodzaju (tak zwana należyta staranność) - art. 355 k.c..w zasadzie treść istniejącego zobowiązania nie powinna ulegać zmianie w trakcie jego trwania - zgodnie z zasadą pacta sunt servanda - prawo dopuszcza tutaj jednak wyjątki - np. zmiana treści zobowiązania może nastąpić za zgodą obu stron. Zobowiązanie powinno zostać wykonane w uzgodnionym przez strony terminie. W przypadku, gdyby strony terminu nie uzgodniły, dłużnik jest zobowiązany spełnić świadczenie niezwłocznie po wezwaniu go do tego przez wierzyciela (art. 455 k.c.). Należy tutaj zauważyć, że wierzyciel może wezwać dłużnika do wykonania świadczenia w dowolny sposób, nawet poprzez wręczenie pozwu. Negatywne skutki niewykonania zobowiązania (między innymi obowiązek zapłaty należnych odsetek) powstają dopiero po tym wezwaniu, o ile jest ono bezskuteczne. Zobowiązanie powinno zostać wykonane w uzgodnionym przez strony miejscu. Jeżeli jednak miejsce spełnienia świadczenia nie zostało przez strony oznaczone ani nie wynika z właściwości zobowiązania, świadczenie powinno być spełnione w miejscu, gdzie w chwili powstania zobowiązania dłużnik miał zamieszkanie lub siedzibę. Jednakże świadczenie pieniężne powinno być spełnione w miejscu zamieszkania lub w siedzibie wierzyciela w chwili spełnienia świadczenia; jeżeli wierzyciel zmienił miejsce zamieszkania lub siedzibę po powstaniu zobowiązania, ponosi spowodowaną przez tę zmianę nadwyżkę kosztów przesłania. Jeżeli zobowiązanie ma związek z przedsiębiorstwem dłużnika lub wierzyciela, o miejscu spełnienia świadczenia rozstrzyga siedziba przedsiębiorstwa (art. 454 k.c.). Wyjątkowo Kodeks cywilny dopuszcza zmianę sposobu wykonania zobowiązania - zgodnie z art. 357 k.c. - w przypadku, gdyby z powodu nadzwyczajnej zmiany stosunków spełnienie świadczenia było połączone z nadmiernymi trudnościami albo groziło jednej ze stron rażącą stratą, czego strony nie przewidywały przy zawarciu umowy, sąd może po rozważeniu interesów stron, zgodnie z zasadami współżycia społecznego, oznaczyć sposób wykonania zobowiązania, wysokość świadczenia lub nawet orzec o rozwiązaniu umowy. Rozwiązując umowę sąd może w miarę potrzeby orzec o rozliczeniach stron, kierując się wskazanymi wyżej zasadami.należy tutaj zwrócić uwagę na istotną zasadę wskazaną przez prawodawcę w art. 462 k.c., zgodnie z którą dłużnik, spełniając świadczenie, może żądać od wierzyciela pokwitowania. Pokwitowanie powinno zostać wydane w formie szczególnej, jeżeli dłużnik tego zażąda. Koszty pokwitowania ponosi dłużnik, chyba że strony inaczej postanowiły. Jeżeli wierzyciel odmawia pokwitowania, dłużnik może powstrzymać się ze spełnieniem świadczenia albo złożyć przedmiot świadczenia do depozytu sądowego (art. 463 k.c.) WYKONANIE ZOBOWIĄZAŃ Z UMÓW WZAJEMNYCH. Podstawową zatem cechą umowy wzajemnej jest równoważność świadczeń stron umowy. Akceptując tę zasadę prawodawca określił w Kodeksie cywilnym, że świadczenia będące przedmiotem zobowiązań z umów wzajemnych (zwane świadczeniami wzajemnymi) powinny być spełnione jednocześnie (art k.c.). Kontynuując tę myśl prawodawca w ~ 15 ~