Ubóstwo i wykluczenie społeczne

Transkrypt

1 Dr hab. Ryszard Szarfenberg Ubóstwo i wykluczenie społeczne Teorie ubóstwa i strategie walki z nim

2 Teoria ubóstwa Przyczyna 1 Skutek 1 Przyczyna 2 UBÓSTWO Skutek 2 Przyczyna 3 Skutek 3 Teoria przyczynowa oddziaływanie na przyczyny Teoria skutkowa oddziaływanie na skutki

3 Cykl deprywacji Nieodpowiedni rodzice Niestabilne i niesatysfakcjonujące małżeństwo i życie rodzinne Niewłaściwe praktyki wychowawcze Praca niewykwalifikowana lub bezrobocie, za mało pieniędzy na wyście ze społecznej deprywacji Deprywacja emocjonalna, społeczna i intelektualna dzieci Niepowodzenia szkolne Jakie interwencje i w której fazie cyklu mogą go przerwać?

4 Teorie potoczne Udział respondentów wyjaśniających ubóstwo poprzez lenistwo lub niesprawiedliwość społeczną, połowa lat 90. 1,00 0,80 50,2% 0,60 67,9% 60,8% 76,4% 66,1% 65,8% 51,5% 58,7% 28,7% 42,9% 30,3% 0,40 53,5% 0,20 0,00 47,9% 48,4% 42,1% 38,3% 31,0% 24,6% 27,2% 15,7% 17,2% 19,0% 19,5% 11,5% DEU ESP SWE TUR FIN MEX POL NOR JPN AUS USA KOR Nie wiem Niesprawiedliwe społeczeństwo Lenistwo

5 Uproszczone wyjaśnianie ubóstwa Wina Los Jednostka Ubodzy są leniwi, niezapobiegliwi, brak im morale Ubodzy nie mają szczęścia, wola Boga Społeczeństwo Ubodzy są ofiarami działań innych, ofiarami niesprawiedliwości społecznej Ubodzy są ofiarami procesów społecznych i globalnych, których nie da się kontrolować Oorschot, Halman, 2000

6 W badaniu sondażowym zadano następujące pytanie: Jakie według Pana/Pani są przyczyny tego, że ludzie są ubodzy, w kafeterii odpowiedzi znalazły się cztery warianty - Ponieważ nie mają szczęścia - Ponieważ są leniwi i brak im silnej woli - Ponieważ społeczeństwo jest niesprawiedliwe - Ponieważ jest to nieunikniony koszt współczesnego rozwoju Wyniki dla roku 1990 były następujące Ogólne przyczyny ubóstwa (grupy średnia, w proc.) Grupa krajów / kraj Lenistwo Brak szczęścia Niesprawie dliwość Koszt postępu Wychodzące z komunizmu Europa EU Polska Szwecja Wielka Brytania

7 Przyczyny specyficzne i ogólne Ogólne przyczyny ubóstwa Specyficzne przyczyny ubóstwa Brak szczęścia Lenistw o Niesprawiedliwoś ć Współczesny świat Długoterminowe bezrobocie 89,6 59,5 115,7 105,3 Alkoholizm 103,3 132,9 85,7 102,4 Rozpad rodziny 112,9 88,7 91,8 114,1 Choroba 137,1 90,8 95,8 90,4 Nadużywanie narkotyków 104,4 141,9 82,1 106,6 Cięcia zasiłków społecznych 95 35,2 131,5 97,7 Brak wykształcenia 94,8 95,4 98,3 110,9 Mieli ubogich rodziców 119, ,3 Utrata poczucia wspólnoty w 67,7 44,1 143,3 94,5 społeczeństwie Ubogie środowisko zamieszkania 94,1 56,9 111,8 109,8 Są leniwi 77,4 394,6 58,1 63,4 Nie planują przyszłości 84,6 166,7 84,6 111,5 Mają za dużo dzieci 127,6 134, ,3 Są imigrantami 71, ,4 97,8 Brak zainteresowania ze strony ,5 92,5 sąsiadów Wybrali taki sposób na życie 73,7 271, ,4

8 Wyjaśnienia potoczne w Polsce CBOS, 2007

9 Wyjaśnienia potoczne w Polsce CBOS, 2007

10 Czynnik Komentarz z DS ubóstwo obiektywne Komentarz z DS ubóstwo subiektywne Grupa społecznoekonomiczna (źródło utrzymania głowy gospodarstwa domowego) Grupami gospodarstw domowych o największym ryzyku ubóstwa są gospodarstwa utrzymujących się z niezarobkowych źródeł innych niż emerytura lub renta oraz gospodarstwa rolników. Pewnym zaskoczeniem natomiast jest mniejsze ryzyko ubóstwa gospodarstw domowych emerytów niż gospodarstw domowych pracujących na własny rachunek Największym ryzykiem znalezienia się w sferze ubóstwa charakteryzują się, obok gospodarstw domowych utrzymujących się z niezarobkowych źródeł, gospodarstwa domowe rencistów. Wpływ zmiennych określających przynależność do grupy społeczno-ekonomicznej na ryzyko ubóstwa jest znacznie większy w ujęcia subiektywnym niż w ujęciu obiektywnym Liczba osób w rodzinie Klasa miejscowości zamieszkania Wykształcenie głowy gospodarstwa domowego Województwo Liczba osób w gospodarstwie domowym w sposób istotny oddziałuje na ryzyko znalezienia się gospodarstwa domowego tylko w przypadku gospodarstw domowych składających się z 6 i więcej osób Nieistotne Poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego w sposób jednoznaczny determinuje ryzyko znalezienia się w sferze ubóstwa Relatywnie najwyższym ryzykiem wpadnięcia w sferę ubóstwa charakteryzowały się gospodarstwa domowe zamieszkujące województwo podkarpackie. Relatywnie najniższe ryzyko ubóstwa obserwujemy w grupie gospodarstw zamieszkujących województwo śląskie i warmińskomazurskie Wszystkie parametry stojące przy zmiennych określających liczbę osób w gospodarstwie domowym są istotne i ujemne. Najwyższy poziom ryzyka ubóstwa występuje w gospodarstwach 1-osobowych Gospodarstwa domowe zamieszkujące klasy miejscowości inne niż największe miasta charakteryzują się ryzykiem ubóstwa wyższym Poziom wykształcenia głowy gospodarstwa domowego w sposób jednoznaczny determinuje ryzyko znalezienia się w sferze ubóstwa Relatywnie najwyższym ryzykiem wpadnięcia w sferę ubóstwa charakteryzowały się gospodarstwa domowe zamieszkujące województwo podkarpackie. Relatywnie najniższe ryzyko ubóstwa obserwujemy w grupie gospodarstw zamieszkujących województwa świętokrzyskie i zachodnio-pomorskie Wiek głowy rodziny Nieistotne Istotne tylko dla grupy gospodarstw z głową w wieku lata. Ryzyko ubóstwa dla tej grupy gospodarstw jest wyższe niż dla grupy gospodarstw stanowiącej punkt odniesienia (35 lat i więcej) Bezrobotni w GD Znaczące ryzyko wpadnięcia w sferę ubóstwa gospodarstw z osobami bezrobotnymi Znaczące ryzyko wpadnięcia w sferę ubóstwa gospodarstw z osobami bezrobotnymi Niepełnosprawni w GD Niepełnosprawność osób wyraźnie zwiększa ryzyko ubóstwa gospodarstw domowych. Wpływ ten jest jednak relatywnie mniejszy niż w przypadku bezrobocia Niepełnosprawność osób wyraźnie zwiększa ryzyko ubóstwa gospodarstw domowych. Wpływ ten jest jednak relatywnie mniejszy niż w przypadku bezrobocia Przyczyny ubóstwa (czynniki determinujące) mogą być różne w zależności do koncepcji ubóstwa i wynikającej z niej granicy ubóstwa, Diagnoza Społeczna 2009

11 Mam problem Kiedy potrzebujemy Czy mogę sam rozwiązać problem? pomocy? Potrzeba pomocy innych NIE TAK Czy moje rozwiązanie jest akceptowalne? Potrzeba pomocy innych NIE TAK Czy moje rozwiązanie okazało się skuteczne? Potrzeba pomocy innych NIE TAK

12 Czy mam problem? Uświadamianie problemu Czy chcę go rozwiązać? Motywowanie do rozwiązywania problemu Definiowanie problemu Na czym polega mój problem? Wyjaśnianie problemu Dlaczego powstał problem, co jest jego przyczyną? Rozwiązywanie problemu Co zrobić, żeby rozwiązać problem? Dlaczego to jest problem? Jakie skutki i dla kogo ma problem? Jak to zrobić? Kto ma to zrobić? Mogę mieć wiele problemów sprzężonych ze sobą

13 Pomoc, opieka, pielęgnacja Potencjał samodzielności w człowieku Zerowy Mały Średni Duży Konieczność kontrolowania zachowania Całkowita Duża Średnia Mała Pielęgnacja Opieka Pomoc Czas udzielania usług Nieograniczony Długi Średni Krótki

14 Ubóstwo a potrzeba pomocy Czy dane gospodarstwo domowe potrzebuje pomocy? TAK NIE Czy dane gospodarstwo domowe jest ubogie? TAK Ubóstwo z potrzebą pomocy Ubóstwo, ale nie ma potrzeby pomocy poradzą sobie sami? NIE Brak ubóstwa, ale jest potrzeba pomocy inny problem? Brak ubóstwa i nie ma potrzeby pomocy

15 Cele pomocy ubogim 1. Zmniejszenie ubóstwa poprzez pomoc (łagodzenie ubóstwa) 2. Uniezależnienie od pomocy, usamodzielnienie (pomoc dla samopomocy) Potencjalna sprzeczność o ile założymy, że osiąganie celu 1 może przeszkadzać w osiąganiu celu 2 i odwrotnie Dlaczego? Np. pomoc zmniejszając ubóstwo zmniejsza też przykrości z nim związane, a więc zmniejsza negatywne bodźce do samodzielności

16 Pomoc ubogim a zachowania Pomoc bezwarunkowa a pomoc pod warunkiem zmiany zachowania Czy ubogi wypełnia polecenia pomagających? Czy współpracuje? TAK NIE Czy pomoc ma zależeć od zachowania ubogiego? TAK Pomagać, nagradzać za współpracę Nie pomagać wcale, albo karnie zmniejszyć pomoc NIE Pomagać bez względu na zachowanie Pomagać, ewentualnie zmienić formę pomocy

17 Inne czynni ki Usamodzielnieni i nieubodzy Pomoc usamodzielniająca Pomoc zmniejszająca ubóstwo Niesamodzielni i ubodzy Usamodzielnieni, ale nadal ubodzy Nieusamodzielnieni i nieubodzy Nieusamodzielnieni i ubodzy

18 Strategie radzenia sobie z ubóstwem Hierarchia możliwości wyboru przed którymi stoją rodziny z za małymi zasobami w stosunku do potrzeb Znaleźć lepiej płatną pracę w pełnym wymiarze czasu Wydawać zaoszczędzone pieniądze Wystąpić o zasiłki Sprzedawać niekonieczne sprzęty domowe Praca w niepełnym wymiarze czasu z możliwością łączenia płacy z zasiłkami Zaciągać kredyty konsumpcyjne na bieżące opłaty Odkładać opłacanie rachunków Praca dorywcza Spieniężenie polis ubezpieczeniowych Zastawianie wartościowych rzeczy Sprzedaż koniecznych sprzętów domowych Dobroczynność Drobna przestępczość Żebranie

19 Strategie radzenia sobie w Polsce Sposoby radzenia sobie z trudnościami finansowymi 1993 N= N= N= N= N= N= N= N= N= N=34 33 Ograniczanie potrzeb 93,3 91,6 88,8 91,1 93,5 88,7 92,5 89,5 89,2 86,4 Korzystanie z pomocy krewnych 44,7 40,1 42,9 39,9 43,8 40,3 35,5 39,1 39,5 38,9 Zaciąganie pożyczek 43,3 44,4 44,6 44,1 48,6 50,7 42, ,9 35,5 Podejmowanie dodatkowej pracy 29,4 33,6 32,9 33,2 35,6 22,9 22,1 21,5 18,1 16,3 Korzystanie z pomocy opieki 7,5 8 7,1 6,7 6 11,7 13,4 16,2 16,7 15,5 społecznej Korzystanie z oszczędności 20,8 18,7 15,1 17,5 18,3 16,6 9,5 8,5 7,6 13 Wyzbywanie się majątku b.d. b.d b.d b.d. b.d. 5,7 6,9 5,9 4,4 4,5 Korzystanie z pomocy Kościoła 1 1 0,8 0,5 1,2 1,3 0,7 1,9 3,4 3,3 Podejmowanie innych działań b.d. b.d. b.d. b.d. b.d ,3 23,4 16,6 16,2 Niepodejmowanie żadnych działań b.d. b.d. b.d. b.d. b.d. 13,1 12,6 11,3 9,8 10,7 Diagnoza Społeczna 2009, w proc.

20 Strategie radzenia sobie z ubóstwem w Rosji w czasie kryzysu, koniec lat 90. Typ Strategia Odsetek stosujących SP Ograniczanie wydatków na ubranie i buty Odsetek oceniających strategię jako bardzo dość niepomocną pomocną pomocną Brak odpowiedzi SP Ograniczanie wydatków na żywność SP Odłożenie / nie wyjeżdżanie na urlop czy wakacje SSS Prośba o pomoc krewnych SA Bardziej wydajna uprawa działki / pola (grew more land plot) SA Nowa praca SA Przeniesienie się do nowego miejsca zamieszkania SSS Prośba o pomoc przyjaciół SA Dodatkowa praca SA Praca w urzędzie państwowym (for government) SA Sprzedawanie rzeczy osobistych SSS Prośba o pomoc państwa SSS Wprowadzenie się do krewnych SA Udział w przeszkoleniu SA Wyprowadzenie się od krewnych SA Wynajem komuś pokoju/mieszkania SA strategia aktywna, SP strategia pasywna, SSS strategia sieci społecznej

21 Analiza pomocy pieniężnej Dochody Głębokość ubóstwa po transferach Dochody po transferach Transfery Dochody przed transferami Linia ubóstwa Ubodzy przed transferami Dochody gospodarstw domowych uporządkowane rosnąco Ubodzy po transferach Beckerman, za Behrendt, 2002, s. 19

22 Ograniczenie ubóstwa dzięki transferom Dochody Dochody po transferach Dochody przed transferami Granice ubóstwa (% mediany dochodów) Blisko ubóstwa Ubóstwo umiarkowane Ubóstwo głębokie Ubóstwo skrajne Gospodarstwa domowe według wysokości dochodu

23 Zapobieganie ubóstwu model uproszczony PIERWOTNA DYSTRYBUCJA DOCHODU (płace, dochody z kapitału) REDYSTRYBUCJA POZA POMOCĄ SPOŁECZNĄ (ubezpieczenie społeczne, inne świadczenia, opodatkowanie) POMOC SPOŁECZNA UBÓSTWO Przypadki A, B system zapobiegł UBÓSTWO popadnięciu w ubóstwo Przypadek C system nie zapobiegł ubóstwu Behrendt, 2002, s. 48

24 Uproszczony model skutecznego łagodzenia ubóstwa BRAK UBÓSTWA PROGRAM POMOCY SPOŁECZNEJ Ubogie GD 1. Uprawnienia Czy GD jest uprawnione do pomocy społecznej? tak 2. Adekwatność 3. Korzystanie Czy zasiłki tak Czy GD w pełni tak odpowiadają potrzebom? korzysta z przysługujących zasiłków? nie nie nie UBÓSTWO

25 Walka z ubóstwem Brak ubóstwa Godna praca Polit. Rynku pracy PPGP Ubezpieczenie społeczne Pomoc społeczna Zabezp. Społ. PPU Niewystarczająca ochrona Ubóstwo PPGP polityka promowania godnej pracy (wyciągania czy wypychania z ubóstwa), PPU polityka przeciwdziałania ubóstwu (zapobiegania zsuwaniu się do ubóstwa).

26 Kto powinien odpowiadać za walkę z ubóstwem opinia społeczna UE27 PL Rząd narodowy 53% 51% Sami obywatele 13% 14% Władze regionalne lub lokalne 7% 10% Unia Europejska 9% 8% NGOs lub dobroczynność 7% 6% Instytucje religijne 2% 2% Prywatne firmy 3% 1% Inne (spontaniczne) 1% - Nie wiem 5% 8% Eurobarometer 2009

27 Co powinno być priorytetem w walce z ubóstwem opinia społeczna UE27 PL Zaoferować możliwość pracy 61% 61% Wystarczająco I regularnie podnosić zasiłki socjalne I emerytury 32% 40% Zapewnić wzrost gospodarczy, aby poniósł się ogólny poziom życia 42% 37% Poprawić dostępność usług społecznych (opieka długoterminowa, opieka nad dziećmi, opieka 27% 31% zdrowotna itp.) Zaoferować szkolenia i kwalifikacje 38% 30% Pomóc ludziom ubogim w dostępie do przyzwoitych i tanich mieszkań 37% 25% Doradzać ludziom jak uniknąć nadmiernego zadłużenia 24% 17% Poprawić dostęp do dobrych i tanich centrów opieki dziennej dla dzieci 0-3 lata 18% 15% Rewitalizować ubogie obszary 25% 13% Zwalczać wszystkie rodzaje dyskryminacji 18% 12% Pomóc ubogim w dostępie do usług bankowych I finansowych 9% 6% Inne (spontaniczne) 1% 1% Nie ma skutecznych sposobów pomocy ubogim w wyjściu z ubóstwa (spontaniczne) 1% 2% Nie wiem 1% 5% Eurobarometer 2009

28 Stopy ubóstwa i ich zmniejszanie przez transfery (2007) Stopa ubóstwa (granica 60% mediany dochodów): po transferach socjalnych przed transferami socjalnymi, z wyjątkiem emerytur

29 Modele polityki społecznej a ubóstwo Który model okazał się najlepszy i jakie stąd płyną wnioski dla reform modelu polskiego??