RAPORT. obszarze przygranicznym - wzmocnienie ponadgranicznych przepływów dla wspólnego zrównoważonego rozwoju i planowania regionalnego

Transkrypt

1 RAPORT Z BADAŃ DESK RESEARCH Jakość życia w obszarze przygranicznym - wzmocnienie ponadgranicznych przepływów dla wspólnego zrównoważonego rozwoju i planowania regionalnego Lider projektu: Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Partner projektu: Uniwersytet Techniczny w Dreźnie Jelenia Góra-Drezno, maj 2012 r.

2 Niniejszy raport został przygotowany przez zespół dziesięciu ekspertów pracowników Katedry Zarządzania Jakością i Środowiskiem jeleniogórskiego Wydziału Ekonomii, Zarządzania i Turystyki Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu. Przedstawione w niej poglądy stanowią punkt widzenia jej autorów. Projekt realizowany przez: Lider projektu: Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Partner projektu: Uniwersytet Techniczny w Dreźnie Autorzy Pracownicy Katedry Zarządzania Jakością i Środowiskiem Uniwersytetu Ekonomicznego we Wrocławiu Współpraca: Pracownicy Katedry Ładu Przestrzennego Uniwersytetu Technicznego w Dreźnie Wszelkie prawa zastrzeżone. Kopiowanie, powielanie lub rozpowszechnianie może być dokonane z podaniem źródła. Copyright Uniwersytet Ekonomiczny we Wrocławiu Jelenia Góra-Drezno

3 SPIS TREŚCI Wstęp Terminologia jakości życia Jakość w strategiach rozwoju Pojęcie jakości życia i jej ważniejsze rodzaje Kryteria klasyfikacji jakości życia Klasyfikacja pierwsza indywidualna i zbiorowa jakość życia Klasyfikacja druga bezpośrednia i pośrednia jakość życia Klasyfikacja trzecia aksjologiczna jakość życia Klasyfikacja czwarta - nieoceniana i oceniana jakość życia Klasyfikacja piąta - obiektywna i subiektywna jakość życia Klasyfikacja szósta holistyczna i ograniczona jakość życia Przegląd metodyki badania jakości życia na różnych poziomach zarządzania Międzynarodowe standardy badania jakości życia poziom globalny Międzynarodowe standardy badania jakości życia poziom Unii Europejskiej Krajowe standardy badania jakości życia Regionalne standardy badania jakości życia Lokalne standardy badania jakości życia Rekomendacje do badań jakości życia Wykaz źródeł

4 WSTĘP Niniejszy raport jest wynikiem pierwszego etapu prac prowadzonych w ramach polskoniemieckiego projektu Jakość życia w obszarze przygranicznym - wzmocnienie ponadgranicznych przepływów dla wspólnego zrównoważonego rozwoju i planowania regionalnego. Celem raportu było zdefiniowanie terminu jakość życia, dokonanie przeglądu materiałów źródłowych dotyczących badania jakości życia w ujęciu obiektywnym i subiektywnym. W rozdziale pierwszym omówiono terminologię jakości życia. Wskazano miejsce jakości w strategiach. Omówiono także kryteria klasyfikacji jakości życia. Rozdział drugi poświęcono dokonaniu przeglądu metodyki badania jakości życia na różnych poziomach zarządzania. Omówiono międzynarodowe standardy badania jakości życia. Zaprezentowano polskie doświadczenia z poziomu krajowego. Przedstawiono także lokalne i regionalne standardy badania jakości życia. W rozdziale trzecim przedstawiono główne wnioski z przeprowadzonej analizy oraz sformułowano rekomendacje dla dalszych badań. 4

5 1. TERMINOLOGIA JAKOŚCI ŻYCIA Kategoria jakości życia (Quality of Life) w ostatnich latach budzi coraz większe zainteresowanie nie tylko przedstawicieli wielu dziedzin nauki, ale także decydentów i szeroko rozumianej opinii publicznej. Jakość życia to przede wszystkim kategoria praktyczna jako podstawowy przedmiot zainteresowania w skali indywidualnej - każdego człowieka, a w skali zbiorowej każdej społeczności lokalnej, regionalnej itp.(por. [Dziurowicz, 2002, s ]). 1.1 JAKOŚĆ W STRATEGIACH ROZWOJU Jakość życia powinna być celem nadrzędnym wszystkich naszych działań. To dość oczywiste stwierdzenie w skali pojedynczego człowieka nie zawsze jest oczywiste w skali działań zbiorowych. Dotyczy to zwłaszcza eksponowania tej kategorii jako kluczowego wyznacznika rozwoju jednostek samorządu terytorialnego i wynikającej z tego stwierdzenia ważnej konkluzji: jakość życia powinna znaleźć eksponowane miejsce w strukturze celów planowania strategicznego na każdym poziomie zarządzania (gmin, powiatów, województw itd.) i będących przedmiotem zintegrowanego pomiaru wskaźnikowego W istocie rzeczy, głównym przedmiotem wszelkich dyskusji na temat rozwoju na każdym poziomie zarządzania (międzynarodowym, krajowym, regionalnym i lokalnym) powinny być zawsze relacje między koncepcjami trzech kluczowych kategorii [Borys, 2005, s ; Borys, Rogala, 2008]: jakości życia, rozwoju społecznego, gospodarczego i środowiskowego, instrumentarium rozwoju społecznego, gospodarczego i środowiskowego. Tworzą one lub powinny tworzyć hierarchiczny układ pojęć ściśle ze sobą powiązanych, który można nazwać wielką trójką kategorii (rys. 1.1.). Jakość życia (I poziom na rys. 1.1) i jej rozwój jest celem nadrzędnym dla tworzenia określonych koncepcji rozwoju w poszczególnych sferach (społecznej, gospodarczej itd.) (II poziom) i tworzenia instrumentarium realizacji tych koncepcji (poziom III). Oznacza to, że określanie koncepcji jakości życia powinno być punktem wyjścia dla wszelkich działań strategicznych, tzn. przed dyskusją o tym, jaki paradygmat rozwoju na II poziomie należy realizować. 5

6 Rys Miejsce jakości życia w wielkiej trójce kategorii rozwojowych A. W strategiach rozwoju ujęcie ogólne 1. Określona koncepcja jakości życia 2. Określona koncepcja rozwoju społeczno-gospodarczego 3. Określona koncepcja instrumentarium Warunek: zgodność systemów wartości B. W strategiach rozwoju zrównoważonego 1. Zrównoważony rozwój jakość życia 2. Zrównoważony rozwój społeczny, gospodarczy i środowiskowy 3. Instrumentarium rozwoju zrównoważonego Warunek: zgodność systemów wartości minimum aksjologiczne: umiarkowany antropocentryzm (zasada sprawiedliwości międzypokoleniowej) Źródło: opracowanie własne na podstawie [Borys 2005, s. 24; Borys, Rogala 2008]. W praktyce planowania na poziomie lokalnym czy regionalnym to szczególne miejsce jakości życia w wielkiej trójce kategorii uwzględniane jest lub powinna być uwzględniane w podziale celów strategicznych na nadrzędne, główne i szczegółowe. Jak widać na rys. 1.2., szczególnie eksponowane miejsce w tej hierarchii celów zajmuje kategoria jakości życia ściśle powiązana z misją tworzenia jednostek samorządu terytorialnego oraz z wizjami ich rozwoju zgodnego z nowym paradygmatem, czyli rozwojem zrównoważonym. Rys Jakość życia w strukturze planowania strategicznego Misja Wizja rozwoju Diagnoza stanu rozwoju zrównoważonego Monitoring wskaźnikowy Cel nadrzędny: zrównoważona ( wysoka ) jakość życia mieszkańców Cel główny: rozwój społeczno-gospodarczy Problemy rozwojowe Cele szczegółowe/ operacyjne Zadania/działania programy operacyjne System zarządzania urzeczywistnianiem celów planu strategicznego 6

7 Źródło: opracowanie własne 1.2 POJĘCIE JAKOŚCI ŻYCIA I JEJ WAŻNIEJSZE RODZAJE KRYTERIA KLASYFIKACJI JAKOŚCI ŻYCIA Wielość kierunków badań wynika z różnych interpretacji kategorii jakości życia oraz stosowania specyficznych dla danej dyscypliny narzędzi i metod pomiaru. Bardzo często te różne podejścia do identyfikacji i oceny jakości życia mają charakter komplementarny. Niekiedy też są odzwierciedleniem istotnych różnic w systemach wartości, będących podstawą dokonywanych ocen (por. [Maciaszek, 1997, s. 77]). Fundamentem na którym można budować logiczną metodyka badania jakości życia jest to, że kategoria ta ogarniająca różnorodne przejawy życia integruje wszystkie inne jakości (w tym tzw. jakości użytkowe), które stają się w ten sposób jakościami cząstkowymi wyjaśniającymi naturę życia i podstawy jego oceny [Borys, 2001]. Terminologia jakości życia nadal nie jest w pełni uporządkowana, co w pewnym stopniu utrudnia kwantyfikację wskaźnikową w praktycznych badaniach. Poza kategorią jakości życia używane są także takie terminy jak: warunki życia, poziom życia, standard życia, stopa życiowa, sposób życia czy styl życia W celu uporządkowania terminologii jakości życia, która umożliwi zbudowania wewnętrznie spójnej metodyki badań na obszarach przygranicznych Polski i Saksonii, ujawnieni one podstawowe kryteria definiowania samej istoty jakości życia i pojęć pochodnych z niej wynikających. Do podstaw typologii tej kategorii można zaliczyć (por. Borys, 2008; Borys, Rogala, 2008]): 1) kryterium ilości obiektów, których jakość życia dotyczy 2) kryterium bezpośredniości powiązania badań z rzeczywistą jakością życia; 3) kryterium ujawniania w jakości życia systemu wartości (kryterium aksjologiczne); 4) kryterium wartościowania (oceny) jakości życia; 5) kryterium obiektywności pomiaru jakości życia; 6) kryterium zintegrowania jakości życia; Kryteria te generują sześć ważnych klasyfikacji jakości życia, które ilustruje rys Z typologii jakości życia wynikają oczywiste implikacje dla metodyki badania tej kategorii, a zwłaszcza jej pomiaru oraz dla klasyfikacji wskaźników; np. z kryterium trzeciego wynika podstawowy dla badań podział na obiektywne i subiektywne wskaźniki jakości życia 7

8 Rys Rodzaje jakości życia w sześciu klasyfikacjach JAKOŚĆ ŻYCIA indywidualna jakość życia bezpośrednia jakość życia (1) (2) zbiorowa jakość życia indywidualna jakość życia egocentryczna jakość życia (3) antropocentryczna jakość życia biocentryczna jakość życia oceniana jakość życia obiektywna jakość życia (4) (5) nieoceniana jakość życia subiektywna jakość życia holistyczna jakość życia (6) ograniczona jakość życia KLASYFIKACJA PIERWSZA INDYWIDUALNA I ZBIOROWA JAKOŚĆ ŻYCIA Podział na indywidualną i zbiorową jakość życia ma miejsce praktycznie w każdym badaniu. Należy podkreślić, że fundamentalny charakter dla każdych badań jakości życia ma pierwszy wyróżniony rodzaj. Wszystkie inne, pozaindywidualne jakości życia to coraz bardziej abstrakcyjne obrazy tej kategorii. Kategoria indywidualnej jakości życia (jakość życia konkretnej osoby - istoty, jednostki, jakość życia człowieka) ma swój oczywisty aspekt obiektywny oraz subiektywny i odnosi się do stanu różnych sfer życia jednostki (np. posiadanie dzieci aspekt obiektywny i stopień zadowolenia z tego faktu aspekt subiektywny). Przykładem badania indywidualnej jakości życia jest np. kwestionariusz indywidualny Jakość życia i styl życia poszczególnych członków gospodarstwa domowego w diagnozach społecznych (por. [Czapiński, 2011]). Zbiorowa (kolektywistyczna) jakość życia to wszystkie uogólnienia indywidualnych jakości życia poprzez badania ankietowe lub na podstawie danych statystyki publicznej. I ta jakość ma swój obraz obiektywny lub subiektywny. W tym sensie można mówić o jakości życia gospodarstwa domowego, rodziny, społeczności lokalnej, społeczności regionalnej, społeczności obszarów przygranicznych, narodu, społeczności Unii Europejskiej itp. W niniejszym projekcie przygotowanie i przeprowadzone badania ankietowe wychodzić będą od indywidualnej oceny subiektywnej jakości życia w wybranych aspektach społecznych, ekonomicznych i środowiskowych (dostęp do dóbr, zdrowie i opieka zdrowotna, rynek pracy, ubóstwo itp.) w celu uogólnień tych ocen zmierzających do estymacji zbiorowej jakości życia KLASYFIKACJA DRUGA BEZPOŚREDNIA I POŚREDNIA JAKOŚĆ ŻYCIA Ta klasyfikacja jakości życia nie była dotychczas stosowana ani w teorii ani w praktyce badań, choć ma bardzo duże znaczenie poznawcze i praktyczne. Wykazuje ona swoja przydatność w pomiarze jakości, a zwłaszcza przy ocenie zbliżenia wyników pomiaru do 8

9 rzeczywistych obiektywnych i subiektywnych stanów jakości życia człowieka i zbiorowości ludzkich. W tym sensie bezpośrednia jakość życia to obraz tej jakości pochodzący z bezpośrednich, głównie ankietowych badań lub autodiagnozy jakości życia uwzględniających zarówno aspekty obiektywne i subiektywne. Badania bezpośredniej jakości życia, choć pracoi kosztochłonne, mają lub powinny mieć podstawowe znaczenie w prawidłowo przygotowanej metodyce analizy jakości określonych społeczności. Pośrednia jakość życia to obraz tej jakości pochodzący z pośrednich obserwacji głównie danych statystyki publicznej. Chodzi tu np. o tego typu dane wskaźnikowe jak urodzenia żywe na 1000 mieszkańców, liczba lekarzy na 1000 mieszkańców czy liczba mieszkań na 1000 mieszkańców, wykrywalność przestępstw, stopa bezrobocia, wskaźnik zatrudnienia itp. Wskaźniki tego typu są często podstawą statystycznych analiz porównawczych określanych przez autorów badań pomiarem jakości życia np. w gminach. Należy tu ponownie zwrócić uwagę, że wskaźniki określające pośrednią jakość życia są w istocie rzeczy wskaźnikami tła dla rzeczywistej/bezpośredniej jakości życia konkretnych osób i określają istotę związków jakości życia z określoną koncepcją rozwoju społecznego, gospodarczego i środowiskowego. Związki te zostały określone wstępnie w ramach hierarchicznej trójki kategorii (por. rys A), w ramach której jakość życia uznano za cel nadrzędny, zaś koncepcję rozwoju za cel główny i jednocześnie środek realizacji celu najwyższego. Przyjęcie koncepcji zrównoważonego rozwoju jako fundamentalnej koncepcji rozwoju w Unii Europejskiej i konstytucyjnej zasady rozwoju (art. 5) w Polsce w sposób oczywisty ukonkretnia zapis tej trójki jak na rys. 1.1.B. Ścisłe powiązanie poznawcze, aksjologiczne i pomiarowe kategorii jakości życia z kategorią rozwoju zrównoważonego jest obecnie jednym z największych wyzwań badawczych o charakterze interdyscyplinarnym i jest też wyzwaniem badawczym w ramach tego projektu przy określaniu metodyki badań i pomiaru jakości życia Wspólne cechy zmian rozwojowych jakości życia i rozwoju zrównoważonego znajdują swoje odzwierciedlenie w pewnym coraz wyraźniej ujawniającym się powiązaniu opisu wskaźnikowego. Jest ono mniej widoczne przy bezpośrednich wskaźnikach jakości życia. Jest za to bardzo wyraźne przy tworzeniu pośrednich wskaźników jakości życia poprzez zasilanie przez wskaźniki zrównoważonego rozwoju obiektywnego opisu tej jakości. Można przyjąć, że zdecydowana większość wskaźników zrównoważonego rozwoju tworzy pośredni obraz obiektywnej jakości życia. Jak już wspomniano wyżej, np. takie wskaźniki zrównoważonego rozwoju jak urodzenia żywe na 1000 mieszkańców, stopa bezrobocia, czy wskaźnik zatrudnienia itp. to także pośrednie wskaźniki jakości życia. Zatem, tego typu pomiar jakości życia (np. w gminach) jest więc jednocześnie pomiarem zrównoważonego rozwoju. W tym sensie przenikanie dorobku budowy wskaźników zrównoważonego rozwoju (m.in. modułu wskaźnikowego Banku Danych Lokalnych Urzędu Statystycznego we Wrocławiu czy Systemu Analiz Samorządowych - SAS utworzonego w Związku Miast Polskich w Poznaniu) do opisu jakości życia staje się coraz bardziej oczywiste. Ilustruje to rys Ta klasyfikacja generuje podział na bezpośrednie i pośrednie wskaźniki jakości życia. 9

10 Rys Bezpośrednie i pośrednie wskaźniki jakości życia a wskaźniki zrównoważonego rozwoju Bezpośrednie wskaźniki jakości życia Wskaźniki obiektywne Wskaźniki obiektywne Pośrednie wskaźniki jakości życia Wskaźniki subiektywne Wskaźniki zrównoważonego rozwoju Pomiar jakości życia Źródło: opracowanie własne KLASYFIKACJA TRZECIA AKSJOLOGICZNA JAKOŚĆ ŻYCIA Kwestie systemów wartości kształtujących zachowania ekonomiczne i społeczne ludzi należą od wielu lat do podstawowych problemów związanych ze zrozumieniem istoty oraz z pomiarem jakości życia. Kryterium ujawniania systemu wartości jest w dużym stopniu zapomnianym problemem w praktycznych badaniach jakości życia. System aksjologiczny decyduje o sposobie oceny jakości życia poprzez odpowiedź na pytanie: komu, jakim obiektom przypisujemy kategorię jakości życia, a komu lub czemu ta kategoria nie może być przypisana? Decyduje o tym szerokość społecznie akceptowanego pola etycznego. Można tu wyodrębnić dwie podstawowe opcje różniące się zasadniczo zakresem podmiotowości etycznej co wynika z różnych odpowiedzi na dwa pytania (por. [Borys, 2005]): 1) Kto ma prawo do jakości życia?; 2) Komu przypisujemy podmiotowość etyczną/pole etyczne poprzez odniesienie się do najważniejszych kategorii ze sfery emocjonalnej (psychicznej) i uczuciowej (duchowej) takich jak: cierpienie, empatia, miłość, wierność, tęsknota itp.? W pierwszej opcji podmiotowość, a zatem kategoria jakości życia, przynależy tylko człowiekowi. Opcja ta pozwala wyróżnić egocentryczną i antropocentryczną jakość życia. Egocentryczna jakość życia, określana przez płaszczyznę etyczną egocentryzmu indywidualnego i grupowego, zakłada podmiotowość etyczną jedynie tej części społeczeństwa, z którą się obecnie utożsamiamy, czyli z wyraźnie ograniczoną perspektywą czasową (obecne pokolenie) i przestrzenną (jakość mojego życia, jakość życia mojej rodziny, jakość życia mojej społeczności lokalnej). Antropocentryczna jakość życia jest określana przez szerszą niż w przypadku egocentryzmu płaszczyznę etyczną antropocentryzmu, uznającego podmiotowość etyczną każdego człowieka niezależnie od perspektywy czasowej i miejsca (obecne i przyszłe pokolenia niezależnie od płci, rasy, wyznania, wieku). Jak widać, ten rodzaj jakości życia uznaje podstawową zasadę rozwoju zrównoważonego, a mianowicie zasadę sprawiedliwości międzygeneracyjnej, która jest istotą wielu międzynarodowych, jak i krajowych definicji tej kategorii rozwoju. Ukazane w dużym skrócie różne klasyfikacje jakości życia sugerują wyraźnie, że każde konkretne badanie powinna poprzedzić refleksja o tym jaką jakość życia analizujemy z punktu widzenia wyróżnionych typologii. Jest to podstawowy warunek właściwego 10

11 określenia przedmiotu badań i metodyki pomiaru jakości życia. Na przykład szacowanie pośredniej jakości życia w oparciu o wskaźniki rozwoju zrównoważonego oznacza de facto wybór w dwóch obszarach: w obszarze pola etycznego co najmniej umiarkowanego antropocentryzmu i wynikającej z tej podstawy aksjologicznej zasady sprawiedliwości międzygeneracyjnej i wewnątrzgeneracyjnej; w obszarze równoważenia rożnych aspektów jakości życia KLASYFIKACJA CZWARTA - NIEOCENIANA I OCENIANA JAKOŚĆ ŻYCIA Żeby wyjaśnić to kryterium klasyfikacji należy się cofnąć do podstawowego w teorii jakości rozróżnienia między jakością i ilością W języku polskim termin jakość pochodzi od słów jak, jaki, tworzących pytanie: jaki jest obiekt? lub inaczej jaka jest natura badanego obiektu? w odróżnieniu od pytania: ile jest obiektów?. Pierwsze pytanie określa zatem jakościowy aspekt obiektu, pytanie drugie aspekt ilościowy (por. [Borys, 2012]). Wszystkie dotychczas sformułowane definicje jakości, w tym także jakości życia można przydzielić do jednej z dwóch interpretacji: nieoceniającej (niewartościującej, opisowej, deskryptywnej), oceniającej (wartościującej, preferencyjnej). Dotyczy to również, jak już wspomniano, definicji jakości życia. Interpretacja nieoceniająca (opisowa) pytania: jakie jest życie (ogólniej obiekt)? to podkładanie następującej niewartościującej treści: jaka jest natura (istota) życia (ogólniej obiektu)?. Odpowiadamy tu także na pytanie: co to znaczy inna lub nowa jakość życia? Jest to zatem określanie odrębności (różnic) lub podobieństwa jakości życia, np. przy odpowiedzi na takie pytania jak: czym się różni moja jakość życia od jakości życia mojego partnera lub w czym jest podobna? lub gdy przeniosłem się z miasta X do miasta Y i zastanawiam się - czym się różni lub w czym jest podobna jakość życia w mieście X do jakości życia w mieście Y lub czym się różni jakość życia w przygranicznych obszarach województwa Dolnośląskiego i Saksonii? Jakość życia bezpośrednio lub pośrednio wyraża więc cechy charakteryzujące jego istotę. W zależności od obiektu można mówić o jakości życia człowieka, zwierząt, roślin itp. Posługując się językiem statystyki 1 konkretny zbiór realizacji tych cech można nazwać stanem jakości życia, choć z pewnością określenie to trudno wprowadzić do języka potocznego. Interpretacja oceniająca to przyporządkowanie pytaniu: jakie jest życie (ogólniej obiekt)? treści: jaka jest ocena życia (ogólniej obiektu)?. Jest to interpretacja często spotykana w teorii i języku potocznym, która ma dwie odmiany: 1 W której cechę jako pojęcie abstrakcyjne odróżnia się od realizacji (wartości) cechy jako informacji konkretnej. 11

12 pierwszą, gdy używa się np. zwrotu: teraz to mam jakość życia i rozumie się przez to pozytywną ocenę (wyraz uznania dla życia, jego użyteczności, wysokiego stopnia zaspokojenia potrzeb, doskonałości życia np.) 2, drugą, gdy jakość życia to ogólnie ocena, która może być pozytywna lub negatywna; jest to typowa dla języka polskiego interpretacja dopuszczającą wykorzystanie całej skali ocen: niska, średnia i wysoka jakość życia. W tym sensie mówimy: jakość życia w mieście X jest lepsza od jakości życia w mieście Y. Lepsza/niższa, gorsza/wyższa, bardziej lub mniej rozwinięta jakość życia to sens i przejaw interpretacji oceniającej. Dla realizacji celów projektu ważne jest następujące stwierdzenie dotyczące integralności tych dwóch wyróżnionych interpretacji jakości życia: nieoceniającej i oceniającej. Otóż bez pierwszej, jasno wyrażonej, interpretacji nie jest możliwa interpretacja druga. Bowiem w takim przypadku nie wiemy co oceniamy. Wyróżnione interpretacje jakości wyznaczają zatem dwa kierunki badań nad jakością życia o istotnie odmiennych, lecz integralnie ze sobą powiązanych celach: rozróżniania jakości życia (pierwszy kierunek badań) i oceny ich stanów (drugi kierunek badań). Ilustruje to rys Rys Dwa kierunki badań nad jakością życia Jakość życia w sensie opisowym/ nieoceniającym określanie natury życia Określanie odrębności jakościowej życia komparatystyka niewartościująca: badanie różnic lub podobieństw jakości życia (homogeniczności lub heterogeniczności jakościowej) Jakość życia w sensie oceniającym estymacja ocen stanów jakości życia / wartościowanie stanów jakości życia Ocena stanów jakości życia komparatystyka wartościująca (oceniająca); oceny rozwoju jakości życia niewartościujące badania jakości życia wartościujące Źródło: opracowanie własne KLASYFIKACJA PIĄTA - OBIEKTYWNA I SUBIEKTYWNA JAKOŚĆ ŻYCIA Podział na obiektywne i subiektywne wskaźniki jakości życia powinien być konsekwentnie powiązany z podziałem jakości życia na obiektywną i subiektywną. Kryterium to wyraża stopień obiektywności pomiaru cech/wymiarów/aspektów jakości życia i jest jednym z najważniejszych podziałów, który będzie konsekwentnie wykorzystany w tym projekcie 2 Stosowanie tej interpretacji wynika z ducha języka. Jest to typowa interpretacja np. dla języka francuskiego czy angielskiego. W tej interpretacji dopuszczalne jest stwierdzenie dotychczas to nie miałem jakości życia. 12

13 Podział ten budzi wiele kontrowersji polegających z reguły na zawężaniu pojęcia jakości życia do jakości subiektywnej, co sugeruje, że nie ma kategorii jakości obiektywnej (por. [Słaby 2007]). Przyjmuje się w raporcie, że rozróżnienie obiektywnych i subiektywnych aspektów jakości życia jest uzasadnione nie tylko w sensie poznawczym, ale także wykazuje swoją przydatność w praktyce badań jakości życia. Obiektywna jakość życia jest zbliżona znaczeniowo pojęciu warunków życia (lub poziomu życia standardu życia czy choć jest to ujęcie zawężające - stopy życiowej), które oznaczają całokształt obiektywnych warunków o charakterze infrastrukturalnym w jakich żyje społeczeństwo (grupy społeczne, gospodarstwa domowe i jednostki). Wiążą się one głównie z: 1) kondycją materialną, 2) zabezpieczeniem egzystencjonalnym i 3) zabezpieczeniem środowiskowym życia jednostek [Słaby, 2007, s. 104]. Można przyjąć, że obiektywna jakość życia to zbiór (wektor) obiektywnych faktów jakościowych (obiektywnych form zaspokajania potrzeb człowieka) charakteryzujących różne aspekty życia człowieka, czyli bez ich oceny porównawczej lub psychologicznej Pomiar jakości obiektywnej dokonywany jest co jest oczywiste przez wskaźniki obiektywne występujące najczęściej w formie naturalnych miar natężenia (ilościowych lub wartościowych). Obiektywna jakość życia dotyczy najczęściej takich zagadnień jak (por. np. [Czapiński, 2007]): aktywność ekonomiczna (funkcjonowanie na rynku pracy), sytuacja dochodowa i sposób gospodarowania dochodami, wyżywienie, zasobność materialna warunki mieszkaniowe, korzystanie z pomocy społecznej, kształcenie dzieci, uczestnictwo w kulturze i wypoczynku, korzystanie z usług systemu ochrony zdrowia, ubezpieczenia i zabezpieczenia emerytalne, postawy proekologiczne itp. Subiektywna jakość życia to zbiór (wektor) ocen obiektywnych faktów jakościowych (ocen stopnia zadowolenia z różnych obiektywnych form zaspokajania potrzeb człowieka) charakteryzujących różne aspekty życia człowieka i pochodzących ze skali psychologicznej 3 Subiektywna jakość życia komentowana jest też często w kontekście sposobu życia czy stylu życia. W literaturze jest wiele definicji tej kategorii, w których istnieje jednak zgodność, że jest ona związana z subiektywnym postrzeganiem własnego życia w ramach określonego systemu wartości i w określonych warunkach społecznych, gospodarczych i politycznych. Uwzględniany zakres subiektywnego obrazu jakości życia obejmuje przede wszystkim takie zagadnienia jak (por. np. [Czapiński 2007, s. 13]): ogólna ocena życia fizycznego, ogólna ocena dobrostanu duchowego 3 Trudno jednak uznać za subiektywną jakość życia oceny czy wartości preferencyjne pochodzące z analizy porównawczej obiektywnych stanów jakościowych; takie obiektywne oceny dają wyniki otrzymywane w ramach wielowymiarowej (statystycznej) analizy porównawczej. 13

14 ocena zadowolenia z poszczególnych dziedzin i aspektów życia fizycznego, w tym stanu zdrowia fizycznego, ogólna ocena dobrobytu (stanu posiadania), ocena zadowolenia z poszczególnych dziedzin i aspektów dobrobytu (w tym oceny materialnego poziomu życia, stanu finansów osobistych - dochodów osobistych, ubezpieczeń i zabezpieczeń emerytalnych itp.), ogólna ocena dobrostanu psychicznego, ocena zadowolenia z poszczególnych dziedzin i aspektów dobrostanu psychicznego (w tym oceny stanu zdrowia psychicznego, objawów psychosomatycznych, różnych rodzajów stresu życiowego, radzenia sobie ze stresem, symptomów depresji psychicznej, stanu równowagi emocjonalnej itp.) (błogostanu; uczuciowości), ocena zadowolenia z poszczególnych dziedzin i aspektów dobrostanu duchowego (w tym oceny woli życia, poczucia szczęścia, poczucia miłości bezwarunkowej, poczucia empatii wobec siebie i innych itp.), ocena podstaw i zachowań społecznych, w tym kapitału społecznego, ocena wsparcia społecznego, ocena swojej sytuacji na rynku pracy i kariery zawodowej. ocena stylu życia oraz indywidualnych zachowań i nawyków, ocena skłonności do ryzyka itp. W raporcie podkreśla się znaczenie prowadzenia równoczesnego wskaźnikowego pomiaru obiektywnej i subiektywnej jakości życia co wynika ze złożoności relacji między tymi kategoriami Podstawowe znaczenie dla kierunku analizy tych relacji ma twierdzenie Campbella o ograniczonej substytucji między wskaźnikami obu rodzajów jakości życia. Nie istnieje bowiem jednoznaczny związek między obiektywnymi parametrami jakości życia a poziomem zadowolenia z niego. Według Campbella, w żadnym przypadku nie można założyć, że obiektywnej poprawie tych parametrów nieodmiennie towarzyszy zwiększone odczucie szczęścia (powodzenia, zadowolenia, satysfakcji itp.) [Campbell, 1976]. Dla badań jakości życia wynikają stąd cztery ważne wnioski o zależności między jakością obiektywną a subiektywną: 1. Nie istnieje jednoznaczny związek między jakością obiektywną a jakością subiektywną. Wyjaśnia to w dużym stopniu: dlaczego człowiek bogaty materialnie nie równa się człowiek szczęśliwy i dlaczego człowiek ubogi materialnie nie równa się człowiek nieszczęśliwy? i dlaczego dobra materialne nieustannie mnożone dostarczają coraz mniej satysfakcji?. 2. Zadowolenie/satysfakcja z poszczególnych dziedzin/wymiarów jakości obiektywnej nie przekłada się automatycznie na wynikowe uczucie szczęścia. Ma ono charakter zbiorczy - nie można być trochę szczęśliwym i trochę nieszczęśliwym, natomiast ma z pewnością różne formy wyrazu emocjonalnego (np. poprzez euforię). 14

15 3. Wskaźniki dotyczące jakości obiektywnej (tzw. warunków życia) nie mogą zastąpić wskaźników jakości subiektywnej opartych na szacowaniu odczucia (emocji) zadowolenia/satysfakcji. Warto tu zwrócić uwagę, że pojęciowe odróżnienie emocji (chwilowego zadowolenia/satysfakcji) od uczuć (szczęścia jako długotrwałego zadowolenia, empatii, szacunku itp.) jeszcze bardziej tę zależność czyni złożoną. Jest to tzw. uczuciowe zakłócenia zależności między jakością obiektywną a subiektywną. 4. Istnieje kolejny zakłócacz jednoznaczności relacji między obiektywną a subiektywną jakością życia. Jest nim syndrom względnego pokrzywdzenia wg Simmela (względna deprywacji), ujawniający się w badaniach jakości życia w dwóch podstawowych formach: gdy odnosi się do opinii osoby, która myśli/uważa/odczuwa, że znajduje się w niekorzystnej sytuacji socjoekonomicznej w stosunku do innych; źródłem tego syndromu są rosnące dysproporcje sytuacji materialnej i jako skutku w dobrostanie; przejawami tego syndromu są odczucia pokrzywdzenia, agresji, strachu, zawiść, zazdrości itp. jest to tzw. syndrom sąsiada (jestem niezadowolony, bo sąsiad ma lepiej, mimo, że moja obiektywna jakość życia jest zadawalająca); gdy istnieje wyraźna luka między aspiracjami a rzeczywistymi osiągnięciami - różnica między spodziewaną satysfakcją z poziomu aspiracji i satysfakcją z realnych osiągnięć; źródłem tej formy syndromu są często nadmierne, nierealistyczne aspiracji/plany i towarzyszące temu słabe wykonawstwo, czyli przewaga biernych oczekiwań nad aktywnymi pragnieniami itp.; przejawy tego syndromu to przede wszystkim odczucia pokrzywdzenia, apatii, niewiary w swoje możliwości itp. Podział jakości życia na obiektywna i subiektywną uwidacznia się w dużym stopniu w dwóch ważnych pytaniach: kim jestem i co posiadam? I kim się czuję? Ilustruje to syntetycznie rys Rys Obiektywne i subiektywne obrazy jakości życia C. Pytania ukazujące to obrazy Kim jestem? Co posiadam? Sfera fizyczna, materialna i mentalna (ego) człowieka Kim się czuję? Sfera emocjonalna i uczuciowa człowieka Jakość obiektywna = zbiór obiektywnych faktów Jakość subiektywna = zbiór ocen psychologicznych A. Możliwość różnych funkcji preferencji na obiektywnych faktach jakości życia B. Obiektywne fakty jakości życia Rozkłady ocen psychologicznych/funkcji preferencji Przykłady: posiadanie dzieci bycie w związku małżeńskim posiadanie wyższego wykształcenia Źródło: opracowanie własne Różne poziomy satysfakcji z: posiadania dzieci bycia w związku małżeńskim posiadania wyższego wykształcenia 15

16 Należy też zwrócić uwagę, że w badaniu subiektywnej jakości życia bardzo często występuje nieuzasadnione utożsamianie szczęścia (uczucia) z chwilowym zadowoleniem (pozytywną emocją), a przecież chwilowość poczucia szczęścia jest sprzeczna z jego istotą (daje iluzję szczęścia). Co to jest Szczęście jako uczucie ma trzy cechy konstytutywne: bezwarunkowość, pozytywność i trwałość. Często więc szczęście definiuje się jako (por. [Tatarkiewicz 2005]): trwałe zadowolenie z życia połączone z pogodą ducha i optymizmem; trwałe poczucie udanego, wartościowego i sensownego życia; trwałe powodzenie w realizacji celów życiowych w oparciu o wartości ciepłe (dobro, empatia, prawda, odwaga, godność, uczciwość itp.); trwałe poczucie zadowolenia z własnego życia. Drugie iluzyjne posługiwanie się kategorią szczęścia występuje w badaniach subiektywnej jakości życia rzadziej niż pierwsze, ale może się zdarzyć. Ta iluzja szczęścia wynika z różnych poziomów świadomości człowieka, kształtowanych przez odmienne systemy wartości. W tym przypadku iluzja szczęścia to próba przebiegunowania wzorców szczęścia (antywzorzec pretenduje do wzorca) w oparciu o wartości zimne (niski poziom systemu aksjologicznego), np. jestem szczęśliwy, oszukując kogoś, osiągnąłem tym sposobem swój cel życiowego ( cel uświęca środki ) KLASYFIKACJA SZÓSTA HOLISTYCZNA I OGRANICZONA JAKOŚĆ ŻYCIA Jest to kategoria wyrażająca stopień samorealizacji człowieka w ujęciu holistycznym (przy równowadze dobrobytu, dobrostanu i błogostanu) lub w ujęciu mniej czy bardziej zawężonym, np. z punktu widzenia konsumpcji dóbr materialnych zaspokajających jego potrzeby (przy dominacji dobrobytu nad dobrostanem i błogostanem). Klasyfikacja ta wyznacza obszary obserwacji jakości życia poprzez określenie zbioru sfer/dziedzin/aspektów wyznaczających holistyczną jakość życia (pełne pole obserwacji) i ograniczone (cząstkowe) jakości życia (fragmentaryczne pola obserwacji). Wyjaśnienie co to jest holistyczna jakość życia jest problemem trudnym, ale także podstawowym. Wiążą się przecież z nim tak ważne pytania: 1) Jak potencjalnie bogata jest jakość życia?, 2) Jakie wymiary tworzą tę holistyczność? 3) Jak dalece wielowymiarowa jest jakość życia? 4) W przypadku jakości życia człowieka - jakie są cechy/wymiary człowieczeństwa? Jest tu oczywiście ukryty element wartościowania. Im bogatsza, im więcej wymiarów uwzględnia jakość życia tym lepiej. Holistyczne (globalne, zintegrowane) ujęcie jakości życia człowieka tworzą trzy sfery: fizyczna, psychiczna (emocjonalno-mentalna) i uczuciowa (duchowa). Rolę pomostu między sferą drugą i trzecią spełnia intuicja. Powiązanie tych sfer z potrzebami człowieka przedstawia rys Rys Trzy sfery holistycznej jakości życia człowieka 16

17 Sfera fizyczna potrzeby: fizyczne/ biologiczne/ fizjologiczne Sfera psychiczna potrzeby: np. bezpieczeństwa, przynależności, poznawcze, posiadania Sfera pomostowa Intuicja + + emocje ego/ mental Sfera uczuciowa (duchowa) potrzeby: estetyczne, samorealizacji i transcendencji, empatii, miłości bezwarunkowej, szczęścia itp. Integralność sfer życia i poziomów potrzeb człowieka Źródło: opracowanie własne. Problem zakresu jakości (jej holistyczności czy cząstkowości) budzi od lat wiele kontrowersji. W literaturze i w praktyce badań określanie sfer (obszarów, dziedzin, aspektów czy determinant) jakości życia cechuje mniejsza lub większa skala ograniczania globalności. Dotyczy to zwłaszcza sfery duchowości (uczuciowości). Są to więc z reguły tzw. ograniczone jakości życia (z wyciętymi lub uśpionymi niektórymi aspektami bogactwa życia). Powody tego ograniczania są różne. Mogą wynikać z trudności pomiaru takich aspektów duchowości jak: wiara, sumienie, empatia, szczęście czy miłość bezwarunkowa itp. lub nie uznawania tzw. sfer miękkich, a zwłaszcza samej duchowości i jej wielu aspektów, a zwłaszcza uczuciowości. W badaniach jakości życia zauważa się pozytywną tendencję coraz częstszego uwzględniania nie tylko sfery emocji, ale także sfery uczuć, a zwłaszcza szczęścia czy miłości bezwarunkowej. Wśród wielu propozycji strefowania jakości życia należy m.in. wymienić 6 sfer Kolmana, 13 sfer Campbella czy 9 sfer Strategii (por. [Borys, 2004; Polska, 2000]). Inne konkretne propozycje określania zakresu pojęcia jakości życia przedstawione będą w kolejnych rozdziałach tego raportu. W badaniach jakości życia ważnym celem jest określenie jej poziomu zrównoważenia lub niezrównoważenia. Badanie poziomu zrównoważenia, mimo swego znaczenia, jest nadal niedoceniana w praktyce badań jakości życia. Można tu wyróżnić dwa podejścia: - dwu modułowe: równoważenie między jakością typu mieć (having) i jakością typu być (being), - trójmodułowe: równoważenie między jakością typu mieć (having), jakością typu być (being) i jakością typu kochać (loving). W pierwszym podejściu, analiza równoważenia jakości typu mieć i jakości typu być sprowadza się do jednoczesnej obserwacji: równowagi między dobrobytem a dobrostanem, obejmującym łącznie sferę psychiczną i duchową, związków między jakością obiektywną i jakością subiektywną, aspektów aksjologicznych tych relacji. 17

18 Osłabienie lub zmiana znaku korelacji (z dodatniej na ujemną) między jakością obiektywną i jakością subiektywną ma miejsce zwłaszcza wtedy, gdy ograniczona jest kompleksowość jakości życia. Oznacza to zawsze mniejszy lub większy stopień jej niezrównoważenia. Można tu wyróżnić kilka typowych przypadków tego zjawiska z jego pewnym hipotetycznym wpływem na częstość występowania ujemnego skorelowania między jakością obiektywną i subiektywną. Chodzi tu głównie o dwie sytuacje, a mianowicie, gdy występuje dominacja: kategorii dobrobytu, tzn. gdy obiektywna ocena odnosi się tylko do wybranego z jakości globalnej podzbioru dziedzin i cech, związanych głównie z aspektami materialnymi, a zwłaszcza z poziomem zaspokojenia potrzeb fizjologicznych, potrzeb luksusu, ilością zgromadzonych i użytkowanych dóbr materialnych; tak określony na okrojonej jakości globalnej obiektywny poziom jakości życia może być często ujemnie skorelowany z subiektywnym poziomem jakości życia; tym tłumaczy się często powtarzający się syndrom bogaty, ale nieszczęśliwy ; to ujemne skorelowanie wynika najczęściej z wyraźnego niedowartościowania człowieka z powodu braku lub niedostatku bogactwa duchowego; takie skorelowanie może być typowe dla ludzi reprezentujących system wartości społeczeństwa konsumpcyjnego, a dokładniej społeczeństwa nadkonsumpcji (system egocentryczny); dobrobyt ma swój obraz ekonomiczny i pozaekonomiczny (społeczny); kategorii dobrostanu, tzn. gdy ocena odnosi się tylko do wybranego z jakości holistycznej podzbioru dziedzin i cech, związanych głównie z aspektami rozwoju duchowego, a zwłaszcza z pielęgnowaniem takich wartości duchowych, jak prawda, godność, dobro moralne, doświadczanie i tworzenie piękna; wydaje się, że tak określony na okrojonej jakości holistycznej obiektywny poziom jakości życia jest rzadziej niż w poprzednim przypadku ujemnie skorelowany z subiektywnym poziomem jakości życia; tym tłumaczy się często postrzegany syndrom biedny, ale szczęśliwy ; u takich ludzi motywy do pomnażania dóbr materialnych praktycznie nie występują, przy zaspokojeniu potrzeb materialnych (w tym fizjologicznych) na minimalnym poziomie. W podejściu drugim 3 modułowym jakość typu mieć i jakość typu być uzupełniona jest o jakość typu kochać, co oznacza, że w badaniu równowagi zostają ujawnione wszystkie trzy sfery jakości życia: fizyczna, psychiczna (z wyróżnioną potrzeba posiadania) i sfera uczuciowości (miłości bezwarunkowej czy szczęścia). Takie podejście do badania jakości życia - nazywane często modelem helsińskim (HBL) -prezentuje m.in. Szwedzki Model Dobrobytu (Swedish Model of Welfare). Zostało ono zaproponowane na Uniwersytecie w Helsinkach przez zespół pod kierunkiem prezydenta fińskiej Akademii Nauk E. Allardta (por. [Ostasiewicz, 2004, s. 42; Glatzer, 2006,p. 9-32; First, 2007]). W tym kontekście pojęcie zrównoważonej jakości życia wydaje się być zrozumiałe, ponieważ oznacza zrównoważone docenianie i dostrzeganie całego bogactwa globalnej jakości i współistnienia w życiu człowieka zarówno cech jakości typu mieć, typu być, jak i typu kochać, czyli równoważenia rozwoju fizycznego, rozwoju psychicznego i rozwoju duchowego (uczuciowego). * * * 18

19 Podsumowujące połączenie najważniejszych rodzajów jakości ilustruje rys Ważny, z punktu widzenia prowadzenia badań jakości życia, sygnalizowany wcześniej obiektywny opis sytuacji życiowej (obiektywnej jakości życia tzw. warunków życia) i na jej psychologiczne znaczenie wyrażone w badaniach ankietowych subiektywną oceną respondenta. Dotyczy to stanu emocjonalnego (poziom negatywnych lub pozytywnych emocji trwającego pewien czas zadowolenia, satysfakcji itp.) lub /i stanu uczuciowego (szczęścia, empatii, smutku itp.). Jest to ważne odróżnienie podkreślające wagę twierdzenia Campbella, że zaspokojenie potrzeb materialnych ma bardzo silny wpływ na emocje i niewielki na stan uczuć. Rys Dobrobyt, dobrostan, obiektywna i subiektywna, pośrednia i bezpośrednia oraz zbiorowa i indywidualna jakość życia Wzorzec jakości życia (wysoka, dobra jakość życia) ekonomiczny DOBROBYT społeczny OBIEKTYWNA JAKOŚĆ ŻYCIA (OJŻ) Statystyczne obrazy jakości życia pośrednia, zbiorowa jakość życia Ankietowe obrazy jakości życia bezpośrednia, indywidualna jakość życia emocjonalnomentalny DOBROSTAN uczuciowy (błogostan) SUBIEKTYWNA JAKOŚĆ ŻYCIA (SJŻ) Pomiar jakości życia Obiektywne / statystyczne oceny SJŻ (zadowolenia ) Indywidualne fakty jakościowe jako podstawa oceny SJŻ (zadowolenia ) Obrazy uczuć (szczęścia, empatii, uczciwości itp.) Źródło: opracowanie własne 19

20 2 PRZEGLĄD METODYKI BADANIA JAKOŚCI ŻYCIA NA RÓŻNYCH POZIOMACH ZARZĄDZANIA 2.1 MIĘDZYNARODOWE STANDARDY BADANIA JAKOŚCI ŻYCIA POZIOM GLOBALNY INDEKS SZCZĘŚLIWEJ PLANETY 4 Ogólna charakterystyka Indeks Szczęśliwej Planety (HPI z ang. Happy Planet Index) jest wskaźnikiem opracowanym w 2006 roku przez brytyjską Fundację Nowej Ekonomii (NEF z ang. New Economics Foundation). Stanowi jedno z wielu podejść do pomiaru dobrobytu i łączy długość a także zadowolenie z życia z wielkością zużycia zasobów naturalnych. Konstrukcja indeksu HPI Globalny indeks HPI jest wskaźnikiem agregatowym, na który składają się: wskaźnik ekologicznego śladu oraz zadowolenie i średnia długość życia. W europejskim indeksie, określonym formalnie na podstawie tego samego równania co globalny HPI, jako miarę zużycia zasobów zamiast wskaźnika ekologicznego śladu wykorzystuje się ślad węglowy. Matematyczną formułę indeksu HPI przedstawiono poniżej [Abdallah S. i in. 2009, s ]: HPI = Średnia długość szczęśliwego życia Ślad ekologiczny +, gdzie: i są parametrami stałymi. Pierwszy z komponentów indeksu HPI określany jest m.in. na podstawie wartości wskaźnika średniej oczekiwanej długość życia w momencie narodzin. Zdecydowanie bardziej problematyczny jest natomiast pomiar drugiej z kategorii opisowej życia szczęścia. W ostatnich latach ciężar dyskusji na temat definicji samego pojęcia oraz sposobów jego pomiaru przeniósł się z filozofii również na inne dziedziny i dyscypliny naukowe. W badaniach poziomu zadowolenia z życia ankietowanym najczęściej zadaje się pytanie następującej treści: Jaki jest obecnie Pana/Pani ogólny poziom zadowolenia z życia? Pomiaru odpowiedzi na tak postawione pytanie dokonuje się na skali porządkowej, najczęściej z przedziału od 0 do 10, gdzie 0 oznacza zdecydowanie niezadowolony a 10 zdecydowanie zadowolony. Lata badań nad zadowoleniem z życia dowodzą iż to pozornie proste pytanie nie zawsze prowadzi do uzyskania miarodajnych wyników. Indywidualne odpowiedzi respondentów są bowiem wyraźnie skorelowane z takimi zmiennymi jak: poziom rozwoju sieci społecznych, poziom wykształcenia, występowanie oraz stopień niepełnosprawności, jak również materialne warunki życia, w tym dochody i zatrudnienie. Drugi z komponentów indeksu HPI ślad ekologiczny (z ang. Ecological footprint) opisuje antropopresję na środowisko naturalne analizując zapotrzebowanie człowieka na zasoby naturalne Ziemi. Określa szacowaną ilość powierzchni lądu i morza (w hektarach) niezbędną do wytworzenia zasobów, które konsumujemy na co dzień oraz do absorpcji wytwarzanych przez człowieka odpadów. Ślad ekologiczny mierzony jest w globalnych hektarach na osobę i obrazuje wpływ naszego poziomu i stylu życia na planetę Ziemię. 4 Opracowano na podstawie: [Data dostępu: ]. 20

21 HPI jest wskaźnikiem mierzonym na skali od 0 do 100. Dwa z trzech składników indeksu długość oraz zadowolenie z życia cechują się rosnącą funkcją preferencji (stymulanty), natomiast wchodzący w skład indeksu ekologiczny ślad ma charakter nominanty z wartością nominalną równą 1,8 globalnego hektara (tzw. zrównoważony ekologiczny ślad). Określa on na co zasługuje każdy z nas: jeśli nie zużywamy więcej zasobów, niż Ziemia jest w stanie rocznie odnowić, jeśli każdy z nas ma równe prawo dostępu do zasobów Ziemi. Ekologiczny ślad o wartości mniejszej lub większej niż 1,8 globalnego hektara oznacza odpowiednio niedostateczną lub zbyt dużą konsumpcje zasobów. SYSTEM RACHUNKÓW NARODOWYCH DOBROBYTU 5 Rachunki narodowe dobrobytu (z ang. National Accounts of Well-being) to inicjatywa podjęta wspólnie przez brytyjską Fundację Nowej Ekonomii (NEF z ang. New Economics Foundation) oraz jej partnerów, w tym Uniwersytet w Cambridge. Inicjatywa bazuje na najbardziej kompleksowych, międzynarodowych badaniach sondażowych jakie zostały przeprowadzone w ramach Europejskiego Sondażu Społecznego (ESS z ang. European Social Survey). ESS finansowany jest m.in. przez Komisję Europejską oraz Europejska Fundację Naukową i stanowi międzynarodowy projekt badawczy, którego celem jest monitorowanie zmian społecznych w Europie oraz określenie metodyki prowadzenia międzynarodowych badań sondażowych umożliwiających porównywalność wyników pomiędzy poszczególnymi krajami. Sondaż przeprowadzany jest od 2002 roku i powtarzany w cyklach dwuletnich. Obecnie przygotowywana jest szósta runda badań. W każdej rundzie poza pytaniami, które powtarzają się we wszystkich edycjach realizuje się moduł dodatkowy zawierający pytania poświęcone określonym problemom. W rundzie szóstej będzie to moduł poświęcony zaufaniu do wymiaru sprawiedliwości. W pierwszej edycji badań udział wzięły 22 kraje europejskie, w tym Polska i Niemcy. Obecnie w sondażu uczestniczy ponad 30 państw z Europy a liczba zgromadzonych wywiadów przekracza Dane z przeprowadzonych badań są udostępniane nieodpłatnie i bez ograniczeń. Wyniki rundy trzeciej badań sondażowych prowadzonych na przełomie 2006 i 2007 roku na łącznej losowej próbie blisko osób dorosłych stały się podstawą określenia struktury wskaźników w ramach inicjatywy rachunków narodowych dobrobytu. W strukturze tej uwzględniono podział na indywidualną (określaną jako personal well-being) i społeczną, inaczej zbiorową jakość życia (z ang. social well-being). Zaproponowano także dodatkowy komponent jakość życia w miejscu pracy (z ang. wellbeing at work) jako przykład, zdefiniowanej w rozdziale 1, jakości cząstkowej odnoszącej się do jednej z wielu form ludzkiej aktywności pracy. Wskaźniki uwzględnione w strukturze rachunków narodowych dobrobytu określono w kwestionariuszu ankiety obejmującym, łącznie z metryczką, 54 pytania lub stwierdzenia. Oparte na kwestionariuszu ankiety wskaźniki poddano standaryzacji, agregacji oraz transformacji. Zastosowanie tych formuł doprowadziło m.in. do porównywalności danych, których kwantyfikacji dokonano na różnych skalach pomiaru. Dzięki przeprowadzonym 5 Opracowano na podstawie: [Data dostępu: ]. 21

22 operacjom matematycznym wartości wskaźników unormowane są w przedziale od 0 do 10, z wartością 5 oznaczającą zawsze średnią wartość dla 22 krajów europejskich. Mimo iż 10 jest teoretyczną wartością maksymalną osiągnięte wyniki interpretuje się względem wartości średniej tzn. wyniki powyżej i poniżej 5 punktów oznaczają odpowiednio wyższą lub niższą niż średnia dla Europy jakość życia. Do wartości średniej dla Europy można także odnieść swój indywidualny pomiar jakości życia. Rachunki narodowe dobrobytu udostępniają bowiem elektroniczną wersję kwestionariusza ankiety. Interaktywne narzędzie pozwala także na graficzną prezentację osiągniętego wyniku, w tym porównanie indywidualnej jakości życia z jakością zbiorową cechującą dane społeczeństwo i/lub społeczeństwa innego kraju. W tabeli 2.1 zestawiono osiem dziedzin tej jakości. Tabela 2.1. Dziedziny jakości w ramach kwestionariusz ankiety rachunków narodowych dobrobytu Pytanie/stwierdzenie Skala pomiaru EMOCJONALNA JAKOŚĆ ŻYCIA ZADOWOLENIE Z ŻYCIA WITALNOŚĆ WEWNĘTRZNA SIŁA I POCZUCIE WŁASNEJ WARTOŚCI POZYTYWNE DZIAŁANIE WSPARCIE SPOŁECZNE WZAJEMNE ZAUFANIE I POCZUCIE WSPÓLNOTY JAKOŚĆ ŻYCIA W MIEJSCU PRACY Źródło: opracowanie własne na podstawie: Michaelson J, Abdallah S., Steuer N., Thompson S., Marks N., National Accounts on Well-being: bringing real wealth onto the balance sheet, NEF, Londyn 2009, s INDEKS JAKOŚĆI ŻYCIA 6 Autorem inicjatywy badania jakości życia w ramach Indeksu jakości życia (z ang. Quality of life index) jest brytyjski tygodnik The Economist. Indeks łączy wskaźniki obiektywne z wynikami badania subiektywnej jakości życia. Pierwsze zestawienie wartości wskaźnika przeprowadzono w 2005 roku dla 111 państw. Punktem wyjścia dla metodologii badań prowadzonych w ramach indeksu są badania subiektywnego zadowolenia z życia. W takich badaniach ankietowani są najczęściej proszeni o udzielenie odpowiedzi na pytanie dotyczące ogólnego poziomu satysfakcji czy zadowolenia z życia, które autorzy badań wyraźnie odróżniają od samego pojęcia i poczucia szczęścia. Pomiaru zadowolenia dokonuje się na skali od 0 do 10 (0 bardzo niezadowolony, 10 bardzo zadowolony ). Na podstawie wyników subiektywnego badania zadowolenia z życia opartego na danych z lat dla 74 państw oszacowano model regresji wielorakiej, w której zmienną zależną jest satysfakcja z życia a zmiennymi niezależnymi dziewięć czynników (parametrów) obiektywnych opisujących jakość życia. Każdemu z czynników przyporządkowany jest wskaźnik. Zmienne niezależne uwzględnione w równaniu regresji to: 1. Sytuacja materialna mierzona wskaźnikiem PKB na mieszkańca przy zachowaniu parytetu siły nabywczej (w USD/osobę). 2. Zdrowie określane jako oczekiwana długość życia w momencie narodzin (w latach). 6 Opracowano na podstawie: [Data dostępu: ]. 22

23 3. Stabilność polityczna i bezpieczeństwo oceniane na podstawie prowadzonych badań dotyczących stabilności politycznej i bezpieczeństwa. 4. Życie rodzinne charakteryzowane na podstawie wskaźnika liczby rozwodów przypadających na 1000 ludności (wskaźnik sprowadza się do przedziału wartości od 1 do 5, gdzie 1 oznacza najniższy wskaźnik rozwodów a 5 najwyższy wskaźnik rozwodów). 5. Życie społeczne opisywane za pomocą zmiennej zero-jedynkowej, dla której wartość 1 otrzymuje państwo o wysokim poziomie uczestnictwa w życiu religijnym lub członkostwa w związkach zawodowych, wartość 0 otrzymuje państwo w każdym innym przypadku. 6. Klimat i geografia opisywane szerokością geograficzną dla rozróżnienia między klimatami gorącymi i zimnymi. 7. Bezpieczeństwo zatrudnienia mierzone wskaźnikiem stopy bezrobocia (w %). 8. Wolność polityczna charakteryzowana na skali od 1 do 7, gdzie 1 oznacza całkowitą wolność a 7 brak wolności. 9. Równouprawnienie płci charakteryzowane za pomocą wskaźnika relacji przeciętnych zarobków mężczyzn i kobiet. INDEKS TWOJEGO LEPSZEGO ŻYCIA 7 Inicjatywa Lepszego Życia (z ang. Better Life Initiative) to efekt ponad 10 lat pracy OECD (z ang. Organisation for Economic Cooperation and Development) nad poszukiwaniem miary rozwoju społeczno-ekonomicznego oraz identyfikacji tych czynników, które każdego dnia wpływają na życie ludzi. W wyniku prowadzonych badań określono 11 obszarów scharakteryzowanych przez zestaw porównywalnych i szczegółowych wskaźników szeroko rozumianej jakości życia. Równocześnie z Inicjatywą Lepszego Życia OECD rozwinęło metodologię Indeksu Twojego Lepszego Życia (z ang. Your Better Life Index). Jest to narzędzie interaktywne, które pozwala na ocenę postępu danego kraju w zakresie 11 określonych obszarów (dziedzin) przy założeniu nadania każdemu z nich określonej rangi ważności. Przyjęte obszary opisujące jakość życia to: społeczeństwo, edukacja, środowisko, aktywność obywatelska, zdrowie, zadowolenie z życia, bezpieczeństwo i równowaga pomiędzy życiem osobistym a zawodowym, a także składające się na materialne warunki życia: gospodarka mieszkaniowa, dochody oraz praca. Obecnie narzędzie zawiera wskaźnikowy profil 34 państw członkowskich OECD oraz najważniejszych partnerów Brazylii i Rosji. Docelowo baza zostanie wzbogacona o dane dla 24 wskaźników pogrupowanych w 11 obszarów tematycznych jakości życia dla kolejnych partnerów Organizacji Chin, Indii, Indonezji oraz Republiki Południowej Afryki reprezentujących największe gospodarki na świecie. Narzędzie interaktywne o nazwie Indeks Twojego Lepszego Życia pozwala na dokonywanie porównań pomiędzy krajami, a także m.in. na ocenę różnic w poziomie jakości życia kobiet i mężczyzn. Umożliwia użytkownikowi przyznanie subiektywnych wag każdej z 11 dziedzin jakości życia ukazując jednocześnie jak priorytetyzacja tychże dziedzin wpływa na ogólny obraz jakości życia. Indywidualny 7 Opracowano na podstawie: [Data dostępu: ]. 23

24 użytkownik ma zatem możliwość porównania swojej wizji lepszego życia z tą, która dominuje w danym kraju lub cechuje inne państwa. Stwarza także możliwość dzielenia się własną wizją lepszego życia z przyjaciółmi czy innymi użytkownikami interaktywnego narzędzia. Sama inicjatywa i dostępne na stronie internetowej narzędzie zachęca obywateli do włączenia się w debatę na temat wyboru narzędzi pomiaru jakości życia. W dłuższej perspektywie czasu wyniki tej debaty pozwolą określić jakie, zdaniem ludzi na całym świecie, czynniki determinują jakość życia. Możliwość określenia indywidualnego rezultatu i przyrównania go do wyniku dla danego kraju zwiększa stopień świadomości obywatelskiej, która z kolei może przyczynić się do zwiększeniu partycypacji w życiu społecznym. Udział społeczeństwa w podejmowaniu kluczowych decyzji i kreowaniu polityki rozwoju są nie do przecenienia w kontekście budowy społeczeństwa obywatelskiego i trwałej poprawy jakości życia. Każdy z 11 obszarów badania jakości życia charakteryzowany jest przez 1 do 3 wskaźników (wyjątkowo dla obszaru praca przyjęto 4 wskaźniki). Wartości wskaźników w ramach danego obszaru są normalizowane i uśredniane za pomocą średniej arytmetycznej. Wskaźniki zostały dobrane na podstawie ich zgodności z wieloma kryteriami statystycznymi, w tym m.in. ważnością i adekwatnością, aktualnością czy dostępnością danych. Ostateczny zestaw wskaźników uzgodniono w porozumieniu z państwami członkowskimi OECD. Docelowo moduł wskaźnikowy będzie wzbogacany o kolejne wskaźniki. Inicjatywa może być także uzupełniana na poziomie kraju o wskaźniki specyficzne dla danego miejsca i jego historii (np. religijność). Dane do obliczenia wartości wskaźników pochodzą głównie ze źródeł publicznych, tj.: bazy danych OECD, ONZ, rachunki narodowe, krajowe urzędy statystyczne. Kilka wskaźników szacowanych jest na podstawie badań sondażowych Instytutu Gallupa, organizacji która od ponad 75 lat prowadzi w 140 krajach na świecie badania sondażowe ludzkiej natury i zachowań człowieka, w tym badania jakości życia (dobrobytu i dobrostanu). Obszary wraz z przypisanymi im wskaźnikami zestawiono w tabeli 2.2. Tabela 2.2. Obszary i liczba wskaźników jakości życia w ramach Indeksu Twojego Lepszego Życia Obszar (dziedzina) Nazwa i/lub definicja wskaźnika Gospodarka mieszkaniowa 3 Dochody 2 Praca 4 Społeczeństwo 1 Edukacja 3 Środowisko 2 Zaangażowanie społeczne 2 Zdrowie 2 Zadowolenie z życia 1 Bezpieczeństwo 2 Równowaga pomiędzy pracą a życiem osobistym 2 Źródło: [Data dostępu: ]. MIĘDZYNARODOWE BAZY DANYCH Zgodnie z koncepcją badań jakości życia, przyjętą w rozdziale 1 raportu, pomiaru tej jakości dokonuje się pośrednio lub bezpośrednio. Pomiar pośredni opiera się głównie na wskaźnikach obiektywnych pochodzących z różnych źródeł, w tym międzynarodowych baz 24

25 danych. Wskaźniki z tych źródeł powinny uzupełniać bezpośredni pomiar jakości życia tworząc dla niej obiektywne tło. Międzynarodowe bazy danych prowadzone są m.in. przez OECD (Organizacja Współpracy Gospodarczej i Rozwoju, z ang. Organization for Economic Co-operation and Development), Organizację Narodów Zjednoczonych (ONZ) czy WHO (Światowa Organizacja Zdrowia, z ang. World Health Organization). OECD Factbook jest publikacją statystyczną wydawaną przez OECD każdego roku i zawierającą ponad 100 wskaźników społecznych, ekonomicznych i środowiskowych. Jest to tylko jeden z 40 tytułów wydawniczych Organizacji. Dodatkowo na stronach internetowych OECD funkcjonuje zakładka zawierająca statystyki, a w jej ramach biblioteka baz danych oraz publikacji elektronicznych oraz księgarnia internetowa umożliwiająca zakup wydawnictw. Część opracowań i danych to zasoby udostępniane bez ograniczeń i opłat, inne wymagają dokonania subskrypcji lub wniesienia opłaty. Na stronie internetowej ONZ znajdują się bazy danych, w tym bazy danych statystycznych. Wśród nich odnaleźć można m.in. wskaźniki społeczne, ekonomiczne czy wskaźniki milenijnych celów rozwoju. Światowa Organizacja Zdrowia dokonuje z kolei zestawień głównie wskaźników dotyczących trwania życia i zdrowia. Szeroki zakres danych statystycznych obejmujących wskaźniki społeczne, środowiskowe i ekonomiczne zawierają bazy danych statystycznych Urzędu Statystycznego Unii Europejskiej Eurostat-u (zob. tabela 2.3). Dane prezentowane są jednak głównie dla państw Unii Europejskiej oraz krajów kandydujących i uwzględniają podział na wskaźniki odnoszące się do polityki unijnej (np. wskaźniki monitorowania unijnej strategii rozwoju Europa 2020 czy wskaźniki zrównoważonego rozwoju wykorzystywane dla celów monitorowania postępów realizacji Strategii Zrównoważonego Rozwoju Unii Europejskiej) lub poszczególnych dziedzin ludzkiej aktywności np. ekonomii, finansów, rynku pracy, ale także środowiska, zdrowia i.in. Tabela 2.3. Widok strony internetowej Eurostatu w zakładce zawierającej statystyki Źródło: [Data dostępu: ]. 25