Informacje wstępne. (opracowanie: Barbara Krajewska)

Transkrypt

1 Informacje wstępne (opracowanie: Barbara Krajewska) 1. Przepisy porządkowe i zasady bezpieczeństwa w studenckiej pracowni chemicznej Pracownia chemiczna jest szczególnym miejscem pracy, gdzie obowiązują ściśle określone przepisy porządkowe i zasady bezpieczeństwa, którym każdy korzystający z pracowni musi się absolutnie podporządkować. Wobec tego każdy student rozpoczynający pracę w pracowni, zobowiązany jest do zapoznania się z przepisami i następnie do ich przestrzegania. Niedopełnienie tego obowiązku skutkować może usunięciem z pracowni. Ponadto, jeśli wskutek nieprzestrzegania tych przepisów nastąpi zniszczenie sprzętu w pracowni, to odpowiedzialność finansową za jego skutki ponosi student Ogólne przepisy porządkowe 1. Student może przebywać w pracowni chemicznej wyłącznie pod obecność prowadzących zajęcia. 2. W pracowni student całkowicie dostosowuje się do poleceń prowadzących. 3. Student wykonuje ćwiczenia wg programu, zgodnie z instrukcjami i poleceniami prowadzących. Zabrania się wykonywania jakichkolwiek doświadczeń nieobjętych programem ćwiczeń. 4. Z wszelkimi wątpliwościami dotyczącymi wykonania pracy w pracowni należy się zgłosić do prowadzącego. 5. Do pracowni nie wnosimy garderoby wierzchniej i bagażu (zostawiamy je w szatni). Wszystkie torby podręczne i plecaki odkładamy w miejsca, gdzie nie będą przeszkadzać, do wyznaczonych szafek lub na parapety okienne. Na stołach laboratoryjnych zostają jedynie materiały do pracy, a pod stołami i w przejściach nie znajdują się żadne nieprzewidziane przeszkody. 6. Student wchodzi do pracowni ubrany w zapięty chałat (najlepiej z długimi rękawami) i pracuje bezwzględnie w okularach ochronnych (również w przypadku noszenia okularów optycznych). Rękawiczki ochronne są opcjonalne. 7. W pracowni obowiązuje całkowity zakaz jedzenia, picia i żucia gumy. 8. W pracowni nie wolno biegać ani głośno rozmawiać. Sprzęt elektroniczny, wyciszony, może być używany jedynie jako pomoc w wykonaniu ćwiczeń. 9. Osoby z długimi włosami zobowiązane są na czas ćwiczeń je spinać. 1

2 10. Należy mieć wygodne i stabilne buty. 11. Student ma prawo wyjść z pracowni (do toalety, zjeść lub napić się, porozmawiać itp.), lecz przed wyjściem zobowiązany jest umyć ręce. 12. Do ćwiczeń student otrzymuje odpowiednie szkło laboratoryjne i sprzęt, które oddaje po wykonaniu ćwiczenia w stanie niezniszczonym i czystym. Student ponosi odpowiedzialność za używane szkło i sprzęt. Jeśli wskutek niewłaściwego użycia uległy one stłuczeniu/zniszczeniu, jest zobowiązany je odkupić. 13. Studentów obowiązuje oszczędne używanie odczynników, wody destylowanej i wody wodociągowej. 14. Butelki i słoiki z odczynnikami przeznaczonymi do wspólnego użytku należy bezzwłocznie po użyciu odstawić we właściwe im miejsce. 15. Każdy student jest odpowiedzialny za porządek na swoim stanowisku pracy. Po zakończeniu pracy należy uporządkować stanowisko, odczynniki ustawić na półce, szkło umyć i oddać. 16. Zabrania się wynoszenia poza teren pracowni jakichkolwiek odczynników, szkła i sprzętu. 17. Wszelkie wypadki, oparzenia, skaleczenia, omdlenia itp. należy natychmiast zgłaszać prowadzącym Podstawowe zasady BHP 1. Butelkę z roztworem/odczynnikiem bierzemy w rękę pełną dłonią, tak by butelka się nie wyślizgnęła. Korek butelki odkładamy tak, by nie brudził stołu oraz by sam nie zbierał zanieczyszczeń ze stołu. Po użyciu odczynnika, butelkę zamykamy tym samym korkiem i odstawiamy w to samo miejsce. Nie wolno zostawiać otwartych butelek z odczynnikami. 2. Substancje lotne, żrące, łatwo zapalne i cuchnące przechowywane są w miejscach wentylowanych, np. pod dygestorium i pracę z nimi należy wykonywać jedynie w tych miejscach. Nie wolno tych substancji przenosić spod dygestorium w inne miejsca. 3. Odpady chemiczne z ćwiczeń, w tym resztki niezużytych odczynników, należy gromadzić w specjalnie do tego przeznaczonych i oznakowanych pojemnikach. 4. Rozcieńczając kwas należy zawsze wlewać kwas do wody (wlewaj zawsze kwas do wody). 5. Substancji chemicznych nie wolno wąchać wprost z naczynia, w którym się znajdują. Wąchamy je skierowując dłonią powietrze z parami badanej substancji w kierunku nosa. 6. Zabrania się smakowania jakichkolwiek substancji; doprowadzić to może do poważnych komplikacji, szczególnie do zatrucia. 7. Pracując z probówkami należy pamiętać, żeby otwór probówki nie był skierowany na 2

3 wykonującego ćwiczenie ani też na inne osoby. Mieszając roztwór w probówce, należy wstrząsać probówką w kierunku poziomym, tak by uniknąć wychlapania roztworu. Szczególne środki ostrożności należy zachować w czasie ogrzewania roztworów w probówkach w płomieniu palnika gazowego: otwór probówki należy skierować od siebie i probówką cały czas wstrząsać. 8. Należy pilnować, by kurki niepalących się palników gazowych były zamknięte. W przypadku zalania palnika roztworem i zagaszenia płomienia, należy natychmiast zamknąć dopływ gazu do palnika. 9. Wszystkie zauważone w pracowni awarie techniczne, problemy ze sprzętem, ryzykowne sytuacje itp. należy niezwłocznie zgłaszać prowadzącemu lub obsłudze technicznej. 10. Zanieczyszczenie skóry lub oczu odczynnikami chemicznymi należy usunąć zmywając dużą ilością wody wodociągowej. Przy zlewach znajdują się myjki do oczu, a przy wyjściach z pracowni, prysznice. 11. W przypadku zapalenia się odzieży, nie wolno dopuścić, aby poszkodowana osoba biegała po pracowni. Ogień należy zagasić używając prysznica bezpieczeństwa. 12. W razie pożaru w pracowni, najważniejszą czynnością jest alarmowanie. Należy zaalarmować inne osoby w pracowni i w budynku, Państwową Straż Pożarną oraz władze Wydziału. Równocześnie, jeśli to możliwe, należy gasić ogień używając gaśnic, piasku i wody z instalacji przeciwpożarowej. Nie otwierać okien i drzwi. W przypadku zapalenia się instalacji elektrycznej należy wyłączyć prąd; nie stosować wody. W razie zarządzenia ewakuacji, dostosować się bezwzględnie do poleceń osób prowadzących ewakuację Elementy pierwszej pomocy 1. Oparzenia: miejsce oparzone przemyć obficie zimną wodą wodociągową przez 5-10 min. W przypadku oparzenia kwasem miejsce należy dodatkowo przemyć 2 % roztworem NaHCO 3, a w przypadku oparzenia zasadą, 2 % roztworem CH 3 COOH (roztwory te znajdują się zawsze w pracowni). 2. Zatrucie kwasami lub zasadami: nie powodować wymiotów, wezwać lekarza. 3. Rany: przemyć wodą utlenioną i zabezpieczyć opatrunkiem. 4. Zanieczyszczenie oczu: oczy przemyć obficie wodą i natychmiast udać się do lekarza. 5. Zatrucie gazami: zatrutemu umożliwić dopływ świeżego powietrza i wezwać lekarza. 6. Omdlenia: omdlałego ułożyć w miejscu zapewniającym świeże powietrze, rozluźnić odzież i ewentualnie wezwać lekarza. 3

4 2. Odczynniki chemiczne Każdy handlowy odczynnik chemiczny posiada swoją indywidualną etykietę. Na etykietach umieszcza się informacje: 1) identyfikujące odczynnik, 2) podające jego czystość, skład zanieczyszczeń, sposób przechowywania itp, 3) zawierające opis zagrożeń związanych z użyciem odczynnika, 4) podające środki ostrożności w posługiwaniu się odczynnikiem, oraz 5) wskazówki, jak postępować, gdy wystąpi nieszczęśliwy wypadek. Przykładowy schemat etykiety odczynnika przedstawiony jest na Rys. 1. Rys. 1. Schematyczny przykład etykiety handlowego odczynnika chemicznego Jednym z parametrów podanym na etykiecie jest czystość odczynnika. Klasy czystości odczynników od najbardziej zanieczyszczonych do najczystszych to odczynniki: 1) techniczne 2) czyste (skrót cz.) 3) czyste do analizy (skrót cz.d.a.) 4) spektralnie czyste i chromatograficznie czyste W części etykiety poświęconej zagrożeniom związanym z użyciem odczynnika, umieszczony jest co najmniej jeden piktogram, informujący o zagrożeniach w sposób wizualny. Aktualnie obowiązująca klasyfikacja i oznakowanie substancji niebezpiecznych (GHS-CLP, ang. Globally Harmonized System of Classification and Labelling of Chemicals) przedstawiona jest na Rys. 2. Ponieważ jednak, bardzo wiele odczynników ciągle używanych w pracowniach posiada stary system piktogramów, dla pełnej orientacji stare piktogramy przedstawiono na Rys. 3. 4

5 Rys. 2. Piktogramy i symbole ostrzegawcze na etykietach odczynników chemicznych (w systemie GHS-CLP) obecnie obowiązujące Rys. 3. Piktogramy i symbole ostrzegawcze na etykietach odczynników chemicznych poprzednio obowiązujące i pozostające ciągle w użyciu (zgodne z dyrektywą Europejskiego Biura Chemicznego (nr 67/548/EWG) Na etykietach odczynników informacje o zagrożeniach podane są również w postaci tzw. zwrotów H (hazard statements), a informacje o środkach ostrożności i sposobach postępowania w wypadku zagrożenia, w postaci zwrotów P (precautionary statements). 5

6 Zwroty H i P są do znalezienia na stronie: zwroty_h_ghs_clp.html. Należy pamiętać, że na etykiecie odczynnika podane są opisy zagrożeń i środków ostrożności jedynie w hasłowym skrócie. Szczegóły podane są w kartach charakterystyk odczynników. Uwagi dotyczące bezpieczeństwa w czasie wykonywanych ćwiczeń w tym kursie znajdą studenci w poszczególnych instrukcjach lub będą one podane przez prowadzących. 3. Postępowanie z odpadami Powstające w czasie pracy laboratoryjnej odpady (roztwory, osady, roztwory niezużyte) zawierają substancje o różnej toksyczności. Sposób postępowania z odpadami zależy od stopnia ich szkodliwości dla zdrowia lub/i środowiska: 1) Odpady nieszkodliwe mogą być wylane do zlewu. Odpady te są to najczęściej roztwory i osady soli nietoksycznych oraz kwasy i zasady. Jeśli kwas lub zasada są zbyt stężone, należy je przed wylaniem do zlewu rozcieńczyć. 2) Odpady zawierające związki szkodliwe należy zbierać (w dalszej kolejności poddane one zostaną utylizacji). W tym celu w pracowni znajdują się podpisane pojemniki, do których należy przenosić odpady. Są to najczęściej roztwory i osady/zawiesiny związków metali ciężkich, np. Ag, Hg, Cd, Pb, Cu, oraz Ba. Odpadów tych nie wolno wylewać do zlewu. Szczegółowe wskazówki, jak postępować z odpadami powstałymi w czasie ćwiczeń, znajdą studenci w instrukcjach lub będą one podane przez prowadzących. 4. Szkło laboratoryjne Naczynia laboratoryjne należą do podstawowego wyposażenia pracowni. Najczęściej wykonane są ze szkła, ale bywają również plastikowe. Zasadnicze naczynia laboratoryjne to: probówki, zlewki, kolby różnego rodzaju, np. stożkowe (erlenmayerki), lejki, bagietki, szkiełka zegarkowe, szalki Petriego, krystalizatory, naczyńka wagowe itd. Choć zwykle znane są ich przybliżone pojemności (objętości), są to naczynia niemiarowe, ogólnego użytku. Oddzielną klasę szkła laboratoryjnego stanowią naczynia miarowe. Charakteryzują się one tym, że mają precyzyjnie określoną pojemność (na wlew lub na wylew) w podanej temperaturze, zaznaczoną kreską/kreskami na ściance. Posiadają certyfikat producenta. Służą one do: 1) odmierzania i przenoszenia określonych objętości roztworów (pipety, biurety, menzurki), 2) sporządzania roztworów o określonej objętości i o określonym stężeniu objętościowym, 6

7 lub do rozcieńczania tych roztworów (kolby miarowe). Zasady posługiwania się szkłem miarowym omówione zostaną w odpowiednich instrukcjach do ćwiczeń Mycie szkła Mycie szkła laboratoryjnego jest nieodzowną czynnością przygotowawczą do wykonania ćwiczenia chemicznego. Środki stosowane do mycia naczyń zależą od rodzaju zanieczyszczeń i od eksperymentu, do którego naczynie jest przygotowywane. W pracowni studenckiej naczynie można uznać za czyste i przygotowane do użycia, jeśli usunięte zostały z niego zanieczyszczenia stałe (najczęściej używa się w tym celu szczotki), a pozostałości po roztworach związków rozpuszczalnych w wodzie usunięte zostały przez kilkakrotne przepłukanie naczynia wodą wodociągową i następnie, co najmniej 3-krotne przepłukanie wodą destylowaną. Przepłukiwanie naczyń czy to wodą wodociągową, czy destylowaną prowadzi się używając niewielkich porcji wody (nie należy naczynia całkowicie napełniać) wstrząsając naczyniem lub oblewając jego ścianki wewnątrz. Pozwala to na skuteczniejsze usuwanie zanieczyszczeń. Prowadzenie doświadczeń w szkle umytym tylko wodą wodociągową jest niedopuszczalne, ponieważ składniki tej wody utrudniają, zafałszowują lub wręcz uniemożliwiają poprawne wykonanie reakcji chemicznych, czy analizy. Zanieczyszczenia tłuste usuwa się z naczyń przy pomocy detergentów. Naczynie uważa się za odtłuszczone, jeśli woda wewnątrz tego naczynia spływa po jego ściankach równomiernie bez zatrzymywania się oddzielnych kropel. Po użyciu detergentu pianę należy zmyć z naczynia wodą wodociągową, a następnie wodą destylowaną. Szkło odmyte z zanieczyszczeń tłustych jest szczególnie ważne w analizie ilościowej (miareczkowej). Należy zwrócić uwagę, że naczyń miarowych nie myje się gorącą wodą, ani nie podgrzewa w nich roztworów; prowadzić to bowiem może do rozkalibrowania naczyń. Do odtłuszczania naczyń chemicznych używa się ponadto mieszanin takich jak alkoholowy roztwór KOH lub NaOH, lub mieszanina chromowa (tzw. chromianka), jednak studenci kursowi się nimi nie posługują. Uwaga: szkło myje się bezpośrednio po zakończeniu pracy i oddaje po ćwiczeniach czyste. Pozostawione brudne szkło jest dużo trudniejsze do umycia. 7