Jak. rodziny? wspierać. perspektywa organizacji perspektywa administracji dobro wspólne

Transkrypt

1 Jak wspierać rodziny? perspektywa organizacji perspektywa administracji dobro wspólne

2 Numer specjalny 2013/2014

3

4 Numer specjalny 2013/2014 OD REDAKCJI Marek Rymsza Praca z rodziną w Polsce od środowiskowych inicjatyw pozarządowych do publicznego systemu wsparcia 5 PRYZMAT Dobroniega Trawkowska Czym jest polska praca socjalna z rodziną? 11 Ewelina Cazottes Praca socjalna i usługi na rzecz rodziny we Francji 24 Mariola Racław O sieciowaniu i granicach pracy (socjalnej) z rodzinami w opiece zastępczej 35 Maria Radziejowska, Aleksandra Zacharska Praca z rodziną dobre praktyki organizacji pozarządowych 46 PUNKTY WIDZENIA Jak wspierać rodziny? Perspektywa organizacji perspektywa administracji dobro wspólne Dyskusja redakcyjna z udziałem Zuzanny Grabusińskiej, Barbary Kaczmarczyk-Wichary, Edwarda Orpika, Lidii Ułanowskiej i Marka Rymszy 58 Jerzy Gierlacki Rodzina głównym aktorem polityki społecznej wobec rodziny komentarz do dyskusji redakcyjnej 74 Karolina Kochanowska Praca z rodziną w trzecim sektorze w Peru na przykładzie organizacji Coprodeli 76 PRAWO Magdalena Arczewska Prawo w działaniu piecza zastępcza, sądownictwo rodzinne, przeciwdziałanie przemocy w rodzinie 82 ZARZĄDZANIE Sabina Pawlas-Czyż Koordynator pieczy zastępczej we współpracy z asystentem rodziny a formuła case managementu 91 VARIA Magdalena Popłońska-Kowalska Praca środowiskowa a praca z rodziną 106 RECENZJE, OMÓWIENIA Dobroniega Trawkowska Polskojęzyczne podręczniki z zakresu pracy z rodziną i asystentury rodzinnej przegląd 112 ABSTRAKTY 117 ABSTRACTS 120 Informacja o projekcie Tworzenie i rozwijanie standardów usług pomocy i integracji społecznej 123 Informacja o zawartości wcześniejszych numerów kwartalnika Trzeci Sektor 127

5

6 strona 5 od środowiskowych inicjatyw pozarządowych do publicznego systemu wsparcia dr Marek Rymsza Oddajemy do rąk czytelników czwarty numer specjalny kwartalnika Trzeci Sektor poświęcony pracy socjalnej z rodziną. Podjęte rozważania są kontynuacją problematyki z numeru trzeciego, dotyczącej pracy socjalnej w organizacjach pozarządowych. 1 Autor jest redaktorem naczelnym Podtrzymując zainteresowanie profesjonalną działalnością pomocową prowadzoną w sektorze pozarządowym, koncentrujemy się na specyficznej formie pomocy, jaką jest wspieranie rodzin mających trudności wychowawcze, zagrożonych biedą i marginalizacją oraz doświadczających innych problemów i dysfunkcji. W stronę pracy socjalnej z rodziną: budowanie systemu wsparcia Pomoc rodzinie to stosunkowo nowy nurt działalności pomocowej w Polsce, przynajmniej w służbach społecznych. W działania w tym zakresie są zaangażowane zarówno podmioty publicznej pomocy społecznej, jak i organizacje trzeciego sektora. Niestety, zakres zaangażowania jednych i drugich jest daleko niewystarczający względem potrzeb społecznych, a także możliwości (potencjału) obu sektorów. Przez pierwsze 1 Trzeci Sektor, numer specjalny 2012/2013 Praca socjalna w organizacjach pozarządowych. Dwa pierwsze numery specjalne (numer specjalny 2010/2011 i numer specjalny 2011/2012) były poświęcone problematyce współpracy organizacji pozarządowych z administracją publiczną.

7 Trzeci Sektor nr specjalny 2013/2014 OD REDAKCJI strona 6 lata przemian ustrojowych właściwie przez całą dekadę lat dziewięćdziesiątych XX wieku praca socjalna z rodziną była bowiem, niestety, w placówkach pomocy społecznej (a także w programach edukacji do pracy socjalnej) marginalizowana i zaniedbywana. Koncentrowano się na udzielaniu wsparcia osłonowego różnym grupom i środowiskom przegranych reform 2. Jeśli zaś już świadczono pracę socjalną ukierunkowaną na usamodzielnienie odbiorców wsparcia, to prowadzono ją metodą case worku, czyli pracy z tak zwanymi indywidualnymi przypadkami konkretnymi niesamodzielnymi życiowo osobami jako jednostkami pomijając zazwyczaj rodzinny i społeczny wymiar ich codziennego funkcjonowania. Innymi słowy, w pracy socjalnej koncentrowano się na przezwyciężeniu indywidualnych deficytów i ograniczeń konkretnych klientów, abstrahując w pewnym sensie od ich sytuacji rodzinnej (i związanych z nią nierozwiązanych problemów) i od kondycji środowisk lokalnych, w których na co dzień klienci funkcjonowali 3. Praca z rodziną jako obszar i zarazem metoda pracy socjalnej została uznana za istotną dopiero w 1999 roku, gdy w ramach drugiej reformy samorządowej, która przywróciła w Polsce powiaty, postanowiono zreorganizować opiekę zastępczą nad dziećmi. Uznano, że opieka ta powinna być elementem szerszego lokalnego systemu wsparcia dziecka i rodziny, koordynowanego właśnie na poziomie powiatu przez nowo utworzone powiatowe centra pomocy rodzinie 4. W myśl założeń reformatorów, system wsparcia powinien obejmować naprawczą pracę socjalną z rodzinami, z których dzieci trafiają do opieki zastępczej. Praca ta miała być ukierunkowana na stworzenie warunków powrotu dzieci do domu. Zakładano, że pozwoli to osiągnąć jeden z kluczowych celów wspomnianej reformy skrócenie okresu przebywania dzieci w rodzinach zastępczych i placówkach opieki zastępczej. W programie reformy przewidywano także upowszechnianie prewencyjnej pracy socjalnej, tak aby jak najwięcej problemów rodzin rozwiązywać na możliwie wczesnym etapie, bez uciekania się do środków interwencji kryzysowej, obarczonej daleko idącymi skutkami ubocznymi, szczególnie dla dalszego rozwoju dzieci. Założenia reformy co się rzadko zdarza spotkały się z szerokim poparciem społecznym. Wokół nowych regulacji wprowadzonych pod koniec 1998 roku 5 do Ustawy o pomocy społecznej (obowiązywała wówczas jeszcze pierwsza ustawa pod tym tytułem, uchwalona w 1990 roku i wielokrotnie nowelizowana 6 ) zbudowano szerokie porozumienie społeczne: reformę poparły wszystkie główne siły polityczne, środowiska eksperckie i media. Niestety, wdrażanie reformy przebiegało opornie, co pokazały całościowe badania monitoringowe zrealizowane w Instytucie Spraw Publicznych pięć lat po wejściu w życie nowych regulacji prawnych 7. Powodem tego stanu rzeczy był brak narzędzi implementacyjnych (opóźniono także wydanie niezbędnych przepisów operacyjnych na poziomie rozporządzeń do ustawy 8 ) i silne mechanizmy obronne w instytucjach i służbach zainteresowanych utrzymaniem status quo 9. Można powiedzieć, że okres pierwszych pięciu lat, najbardziej sprzyjających dokonaniu zmian (opór materii społecznej przed zmianami to sytuacja jakby wkalkulowana w każdą reformę systemową, nie zaś sytuacja nadzwyczajna), nie został odpowiednio wykorzystany. Drugą fazę reform wyznaczyły przeciągające się prace nad przygotowaniem projektu, a następnie uchwaleniem Ustawy o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej, co ostatecznie nastąpiło dopiero w 2011 roku M. Rymsza: Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce, [w:] M. Rymsza (red.): Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce. Między służbą społeczną a urzędem, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa Szerzej o różnych metodach pracy socjalnej por. K. Wódz: Praca socjalna w środowisku zamieszkania, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice Por. E. Giermanowska, M. Racław-Markowska: Instytucjonalne i rodzinne formy opieki zastępczej nad dziećmi i młodzieżą raport z badań, [w:] M. Racław-Markowska, S. Legat (red.): Opieka zastępcza nad dzieckiem i młodzieżą od form instytucjonalnych do rodzinnych, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa Por. kluczową dla reformy administracyjnej z 1999 roku ustawę kompetencyjną DzU 1998, nr 162, poz Por. tekst jednolity tej ustawy DzU 1998, nr 91, poz Ustawę uchylono w 2004 roku. 7 Na monitoring złożyły się analizy: koordynacyjnej funkcji powiatowych centrów pomocy rodzinie (por. M. Racław-Markowska, S. Legat (red.): Opieka zastępcza nad dzieckiem i młodzieżą od form instytucjonalnych do rodzinnych, op. cit.), współpracy różnych służb i instytucji (por. M. Racław (red.): Pomoc dzieciom i rodzinie w środowisku lokalnym, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2005), kierowania dzieci do placówek socjalizacyjnych (por. J. Hrynkiewicz: Odrzuceni. Analiza procesu umieszczania dzieci w placówkach opieki, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2006) i usamodzielniania wychowanków opieki zastępczej (por. A. Kwak (red.): Z opieki zastępczej w dorosłe życie. Założenia a rzeczywistość, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2006). 8 Por. S. Legat: Rodziny zastępcze a wybrane aspekty polityki społecznej państwa, [w:] M. Racław-Markowska, S. Legat (red.): Opieka zastępcza nad dzieckiem i młodzieżą od form instytucjonalnych do rodzinnych, op. cit., s Por. M. Rymsza: Opieka zastępcza nad dzieckiem a praca socjalna, czyli o niedostatkach zreformowanego systemu pomocy społecznej w Polsce, [w:] A. Kwak (red.): Z opieki zastępczej w dorosłe życie. Założenia a rzeczywistość, op. cit. 10 DzU 2011, nr 149, poz. 887 ze zm.

8 Praca z rodziną w Polsce od środowiskowych inicjatyw pozarządowych do publicznego systemu wsparcia strona 7 Prace te pokazały, że ze sztandarów reformy znikła orientacja systemu pieczy zastępczej na dobro dziecka, więcej uwagi poświęcono bowiem odpowiedniemu pozycjonowaniu różnych służb i instytucji włączonych do nowego systemu. Było także zauważalne organizowanie się środowiska rodzin zastępczych (zwłaszcza zawodowych), ale podejmowana przez nie działalność rzecznicza służyła bardziej, jak się wydaje, (uprawnionym) interesom środowiskowym niż wspomnianemu dobru dziecka. W rezultacie stworzono nowe regulacje prawne, nową usługę w systemie pomocy społecznej (asystentura rodzinna), opiekę zastępczą zamieniono zaś na pieczę zastępczą (co podkreślał tytuł nowej ustawy), ale reforma wyraźnie straciła spójność programową. Co więcej, w 2005 roku uchwalono Ustawę o przeciwdziałaniu przemocy w rodzinie 11, podejmującą realny problem przemocy domowej, tworzącą jednak przy tym instrumenty przeciwdziałania temu problemowi o odmiennej aksjologii i konstrukcji niż przewidziane w budowanym systemie wsparcia dziecka i rodziny. W ustawie antyprzemocowej więź rodzinna nie jest bowiem traktowana jako wartość podlegająca ochronie. Ideologiczni zwolennicy tej ustawy nawet nie kryli, że na rodzinę patrzą jak na strukturę potencjalnie opresyjną względem kobiet i dzieci. Takie właśnie stricte ideologiczne podejście zaowocowało radykalną nowelizacją tej ustawy, dokonaną w 2010 roku 12 pod hasłem zero tolerancji dla przemocy w rodzinie. W myśl tego podejścia interwencja zorientowana Ze sztandarów reformy znikła orientacja systemu pieczy zastępczej na dobro dziecka, więcej uwagi poświęcono bowiem odpowiedniemu pozycjonowaniu różnych służb i instytucji włączonych do nowego systemu na rozdzielenie sprawcy przemocy i ofiary zyskuje pierwszeństwo nad działaniami naprawczymi w rodzinie pracownicy socjalni mają reagować na problem przemocy w trybie administracyjnym ( jak funkcjonariusze publiczni), nie zaś zgodnie z zasadami i deontologią pracy socjalnej. Paradoksalnie, od działań stricte interwencyjnych nadal często uchylają się funkcjonariusze policji, a więc służby do tych właśnie celów powołanej, i nowe podejście ten stan w gruncie rzeczy sankcjonuje. Przepisy ustawy antyprzemocowej, zwłaszcza po jej nowelizacji z 2010 roku, stanęły w sprzeczności z założeniami tworzonego systemu wsparcia dziecka i rodziny, których zwieńczeniem była wspominana ustawa z 2011 roku 13. Prawnoinstytucjonalne uwarunkowania funkcjonowania systemu wsparcia dziecka i rodziny są w Polsce skomplikowane. Należy bowiem pamiętać, że oprócz dwóch wskazanych wyżej ustaw, dla organizacji pracy socjalnej z rodziną istotne znaczenie mają również przepisy Ustawy o pomocy społecznej z 2004 roku 14. Ponadto w okresie tak daleko idących zmian prawnych i systemowych doprowadzono w 2011 roku do rzeczywistej likwidacji w Polsce sądownictwa rodzinnego jako wyodrębnionej gałęzi sądownictwa (sądy rodzinne i nieletnich stały się fakultatywnymi wydziałami w sądach rejonowych, w wyższych instancjach sprawy rodzinne rozpatrują obecnie wydziały cywilne). Stan prawny na 2013 rok w tym obszarze analizuje na łamach kwartalnika Magdalena Arczewska 15 w dziale 11 DzU 2005, nr 180, poz ze zm. 12 DzU 2010, nr 125, poz Pogłębiona analiza tych sprzeczności por. M. Rymsza: Reformowanie systemu opieki zastępczej w Polsce: od konsensusu do konfrontacji, [w:] D. Trawkowska (red.): Pomoc społeczna wobec rodzin. Interdyscyplinarne rozważania o publicznej trosce o dziecko i rodzinę, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń DzU 2004, nr 64, poz. 593 ze zm. W zakresie pieczy zastępczej (i nie tylko) ustawa ta przejęła zapisy z ustawy z 1990 roku, wprowadzone do niej wspomnianą już ustawą kompetencyjną z 1998 roku. 15 Przywołując artykuły zamieszczone w tym numerze specjalnym kwartalnika Trzeci Sektor, wymieniam tylko nazwiska ich autorów. W wypadku pozostałych publikacji podaję w przypisach ich pełne noty bibliograficzne.

9 Trzeci Sektor nr specjalny 2013/2014 OD REDAKCJI strona 8 Prawo, wskazując, że ta niemal niezauważona przez opinię społeczną zmiana w strukturze sądownictwa pociąga za sobą daleko idące i dodajmy negatywne skutki prawne i społeczne. Jak się wydaje, w Ministerstwie Sprawiedliwości zdano sobie z tego sprawę i podjęto prace nad przywróceniem obowiązku tworzenia wydziałów sądów rodzinnych i nieletnich. Wspieranie rodziny jak jest, a jak być powinno W dziale Pryzmat analizujemy najważniejsze cechy tworzonego w Polsce systemu wspierania dziecka i rodziny, ze szczególnym uwzględnieniem miejsca i roli pracy socjalnej z rodziną, znaczenia przypisywanego sieciom współpracy oraz funkcji pełnionych przez organizacje trzeciego sektora. Na pytanie o to, czym jest polska praca socjalna z rodziną, stara się odpowiedzieć Dobroniega Trawkowska. Autorka analizuje uwarunkowania związane ze zmianami zachodzącymi w systemie pomocy społecznej, podkreśla także znaczenie perspektywy ekosystemowej, którą wnoszą do pracy socjalnej programy pracy z rodziną (traktowaną właśnie jako pewien zamknięty, jednocześnie zaś powiązany ze społecznym otoczeniem ekosystem). Z kolei Mariola Racław pisze o sieciowaniu i granicach pracy (socjalnej) z rodzinami w opiece zastępczej. Autorka kreśli stan (obecny i przewidywany) współpracy różnych służb, instytucji, organizacji i profesji pomocowych w ramach lokalnego systemu wsparcia rodziny, ze szczególnym uwzględnieniem organizacji pieczy zastępczej nad dziećmi. Mariola Racław zauważa, że od 2011 roku następuje stopniowa autonomizacja pieczy zastępczej względem systemu pomocy społecznej. Odnotowuje również jako ważne procesy: decentralizacji zadań opiekuńczych, uspołecznienia tych zadań (wzrost znaczenia organizacji pozarządowych zarówno na poziomie planowania działań, jak i świadczenia usług), mulitiprofesjonalizacji (krystalizowanie się nowych profesji pomocowych, jak asystentura rodziny, ale nie tylko), adaptacji i konfrontacji różnych podsystemów (między innymi wsparcie rodziny versus przeciwdziałanie przemocy domowej). W dziale Zarządzanie Sabina Pawlas- -Czyż analizuje, czy w nowo utworzonym systemie wspierania rodziny jest miejsce dla praktykowania case managementu. Autorka przybliża założenia zarządzania przypadkiem jako metody pracy socjalnej prowadzonej wspólnie lub sekwencyjnie przez różne podmioty, wiąże tę metodę z pracą z rodziną, a następnie analizuje na przykładzie praktyki z Wodzisławia Śląskiego (gdzie pracują już i asystenci rodziny, i koordynatorzy pieczy) czy za case management po polsku można uznać koordynowanie pracy asystentów rodziny. Bardzo ważne miejsce w tym numerze kwartalnika zajmuje zamieszczona w Punktach widzenia dyskusja redakcyjna pod hasłem Jak wspierać rodziny? Perspektywa organizacji perspektywa administracji dobro wspólne, do udziału w której zaproszono dwie ekspertki z administracji publicznej i dwoje niezależnych ekspertów praktyków, od lat zaangażowanych w pracę z rodziną w ramach inicjatyw trzeciosektorowych. Rozmowa dotyczy takich tematów, jak sytuacja pozarządowych specjalistów do spraw pracy z rodziną (ogólnie trudniejsza niż specjalistów zatrudnionych w instytucjach publicznych, mimo to jednak dająca większe możliwości prowadzenia pracy socjalnej), tworzenie się nowych zawodów pomocowych i ich relacje z tradycyjną pracą socjalną, traktowanie przez urzędników pomocy społecznej rodziców zastępczych (niestety, bardziej jak klientów, których należy kontrolować, niż usługodawców, których należy wspierać w ich ważnej społecznie posłudze). Rozmówcy wskazują także konieczność oparcia pracy socjalnej z rodziną na podmiotowym traktowaniu odbiorców wsparcia (zasada empowermentu), wzajemnym zaufaniu i innych zasadach etyki pracy socjalnej, zastanawiają się również, dlaczego tak wielu współczesnych pracowników socjalnych woli chować się za procedury i nie podejmować osobistej odpowiedzialności za prowadzone działania pomocowo-korekcyjne. Co ważne, dyskusja nie jest konfrontacją dwóch stron, gdyż wszyscy rozmówcy dzielą się osobistymi doświadczeniami i refleksjami. Na szczególną uwagę zasługują przemyślenia praktyków o codziennej pracy z rodzinami prowadzonej w ramach organizacji pozarządowych. Dyskusję uzupełnia wypowiedź Jerzego Gierladzkiego. Ważnym punktem odniesienia dla analiz i oceny tworzonego w Polsce systemu wspierania rodziny jest opublikowany w dziale Pryzmat tekst Eweliny Cazottes Praca socjalna i usługi na rzecz rodziny we

10 Praca z rodziną w Polsce od środowiskowych inicjatyw pozarządowych do publicznego systemu wsparcia strona 9 Francji. Wybór Francji jako swoistego kontrapunktu, a w dużej mierze modelu wzorcowego, nie jest przypadkowy. We Francji usługi na rzecz rodziny są rozwinięte, praca socjalna zajmuje zaś w nich bardzo ważne miejsce. Praca socjalna jest rozumiana przy tym bardzo szeroko. Okazuje się, jak pokazuje Ewelina Cazottes, że za świadczących pracę socjalną na rzecz rodziny uznaje się przedstawicieli aż kilkunastu zawodów pomocowych (helping professions). Jedne z nich mają polskie odpowiedniki, jak wychowawcy czy opiekunowie społeczni, inne dopiero się na dobre zadomowiają w Polsce przykładem animator lokalny czy doradca rodzinny, jeszcze innych nie ma u nas w ogóle przykładem są doradcy do spraw ekonomii społecznej i rodzinnej, pomagający zarządzać budżetem domowym. Nie tylko jednak o wielość i różnorodność usług czy form wsparcia tutaj chodzi. W systemie francuskim dobro dziecka i rodziny znajduje się w centrum uwagi i wszystkie instytucje, programy oraz działalność licznych organizacji pozarządowych są wobec tego dobra służebne. Warto przy tym podkreślić, że francuski trzeci sektor współtworzą nie tylko organizacje świadczące usługi na rzecz rodzin (finansowane w dużej mierze ze środków publicznych dzięki rozwiniętej na tym polu współpracy międzysektorowej), ale także prowadzące działalność rzeczniczą wobec władz publicznych organizacje parasolowe, zrzeszające i reprezentujące środowiska rodzinne. Rezultatem tej działalności rzeczniczej są między innymi karty praw rodziny, przyjmowane przez liczne samorządy miejskie i honorowane (przez oferowanie ulg lub zniżek) zarówno w instytucjach publicznych, jak i na rynku usług i produktów komercyjnych. W Polsce na doświadczeniach francuskich modeluje swoją działalność Stowarzyszenie na rzecz Dużych Rodzin Trzy Plus. Także coraz liczniejsze polskie samorządy miejskie wprowadzają karty rodzinne wzorowane na rozwiązaniach francuskich. Sektor społeczny jest poligonem doświadczalnym, na którym wypracowuje się metody pracy socjalnej z rodziną przystosowane do polskich warunków Doświadczenia organizacji pozarządowych w pracy z rodziną Trzeci sektor ma w Polsce duże znaczenie w zakresie pracy socjalnej z rodziną i usług społecznych na rzecz rodziny. Znaczenie to nie wynika jednak ze skali prowadzonych działań, są one bowiem zdecydowanie mniejsze niż potrzeby społeczne. Organizacje pozarządowe pełnią tutaj przede wszystkim funkcje innowacyjne. Sektor społeczny jest poligonem doświadczalnym, na którym wypracowuje się metody pracy socjalnej z rodziną przystosowane do polskich warunków, chociaż wielu trzeciosektorowych specjalistów od pomagania bynajmniej nie garnie się pod szyld pracy socjalnej. Wolą oni określać siebie jako profesjonalnych pomagaczy albo odnosić swoje działania do węższych specjalności, jak doradztwo rodzinne czy terapia rodzinna. Przede wszystkim jednak to trzeci sektor wymyślił w Polsce asystenturę rodziny. Asystenturę rozumianą jako podejmowanie systematycznej pracy z rodziną problemową, dysfunkcyjną, niezaradną życiowo czy wychowawczo w pewnym sensie w uzupełnieniu działań pracowników socjalnych z ośrodków pomocy społecznej. Działania takie były inicjowane przez organizacje pozarządowe w wielu miejscach w Polsce, ale jak się wydaje na szczególną uwagę zasługują tutaj doświadczenia organizacji śląskich i zachodniopomorskich. Przykładami tego rodzaju zaangażowania są katowicka organizacja Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom i Młodzieży Dom Aniołów Stróżów i szczecińskie Stowarzyszenie SOS dla Rodziny. I na południu, i na północy Polski organizacje pozarządowe szybko nawiązały współpracę z ośrodkami pomocy społecznej (a także innymi służbami i instytucjami). Pozarządowy asystent jest bowiem bardziej akompaniatorem, towarzyszem drogi, w pewnej mierze również opiekunem rodziny (a precyzyjniej zaniedbanych wychowawczo dzieci) niż dystrybutorem

11 Trzeci Sektor nr specjalny 2013/2014 OD REDAKCJI strona 10 dóbr rzeczowych i zasiłków czy nadzorcą. Praca z rodziną opiera się zaś na zaufaniu, budowaniu pozytywnych relacji na linii pomagający wspomagani. Współpraca z instytucjami publicznymi wiąże się z tym, że w celu rozwiązania życiowych problemów rodzin konieczne jest prowadzenie działań wykraczających poza kompetencje samych asystentów: zapewnienie dostępu do usług ochrony zdrowia, rozwiązanie problemów mieszkaniowych (zadłużenie), czasem organizacja opieki zastępczej dla dzieci. Asystenci starają się więc przekonać do działań interwencyjno-wspierających odpowiednie służby i instytucje. Trzeba jednak zaznaczyć, że część pozarządowych specjalistów od pomagania silnie krytykuje działania publiczne, wskazując ich nieskuteczność, a nawet przeciwskuteczność w pracy z rodzinami. Ten nurt działań pozarządowych osobiście poznałem dzięki kontaktom z warszawskimi organizacjami: Powiślańską Fundacją Społeczną i Towarzystwem Psychoprofilaktycznym. Chociaż część organizacji funkcjonowała bardziej jako uzupełnienie działań służb publicznych, część zaś bardziej jako propagatorzy innych rozwiązań, to doświadczenia jednych i drugich były zaczynem stworzenia koncepcji asystentury rodziny, która została wykorzystana w pracach nad Ustawą o wspieraniu rodziny i systemie pieczy zastępczej. Warto w tym miejscu zaznaczyć, że w wyjściowym projekcie wspomnianej ustawy z 2011 roku asystentura rodziny była zarezerwowana właśnie dla organizacji pozarządowych i dopiero w końcowym etapie procesu legislacyjnego asystentów rodziny wprowadzono do systemu publicznego. Wprowadzono dodajmy bez odpowiedniego pozycjonowania względem pracowników socjalnych, co zaowocowało napięciami i sporami kompetencyjnymi. Nie zarezerwowano także odpowiednich środków finansowych na zatrudnianie asystentów w gminach, dlatego asystentura rodziny jako usługa w systemie publicznym rozwija się w Polsce powoli. Na łamach kwartalnika przybliżamy wybrane inicjatywy pozarządowe w zakresie pracy z rodziną. Maria Radziejowska i Aleksandra Zacharska przedstawiają kolejno: inicjatywę Wolontariusz w Rodzinie, upowszechnianą w Warszawie przez Fundację Dzieci Niczyje w ramach wzorowanego na doświadczeniach brytyjskich programu Dobry Start, prorodzinnie zorientowaną środowiskową pracę socjalną na jednym z osiedli socjalnych we Włocławku oraz środowiskowe działania na rzecz dzieci i ich rodzin prowadzone przez wspomniane już organizacje Stowarzyszenie Pomocy Dzieciom i Młodzieży Dom Aniołów Stróżów (Katowice) i Powiślańską Fundację Społeczną (Warszawa). Karolina Kochanowska dzieli się z czytelnikami swoimi doświadczeniami w pracy z rodzinami ubogimi w Peru, prowadzonej przez fundację Coprodeli (autorka pracuje tam jako kwalifikowany wolontariusz terapeuta rodzinny). Autorka podkreśla stricte środowiskowy charakter działań peruwiańskiej fundacji. Organizacja ta, można powiedzieć, opiera swoje działania na kapitale społecznym wspólnot lokalnych (co pozwala lepiej kierować pomoc dla rodzin i prowadzić programy po niższych kosztach), a jednocześnie ten kapitał pomnaża, wzmacniając więzi wewnątrz wspieranych rodzin (kapitał wiążący) i budując ich relacje z szerszym otoczeniem (kapitał pomostowy). Na potrzebę wiązania pracy z rodziną z działaniami środowiskowymi zwraca także uwagę Magdalena Popłońska-Kowalska. I praca socjalna o charakterze naprawczym, i praca socjalna o charakterze profilaktycznym przynosi lepsze rezultaty, gdy jest prowadzona w naturalnym środowisku odbiorców wsparcia. Rodzina jest bowiem ekosystemem funkcjonującym nie w izolacji, ale w otoczeniu społecznym, które współtworzy. Problemy tego otoczenia rzutują na kondycję rodziny, nierozwiązane problemy rodzin współtworzą zaś problemy całych społeczności. Zapraszamy do lektury!

12 PRYZMAT p o l s k a p r a c a s o c j a l n a z r o d z i n ą? Problemy powinno się przedstawiać nie jako dysfunkcjonalne zachowanie jednego członka rodziny, a raczej jako sprawę całej rodziny, wymagającą rozwiązań w jej obrębie. Brenda DuBois, Karla Krogsrud Miley 1 dr Dobroniega Trawkowska Przewodnim wątkiem poniższych rozważań jest kształtowanie się polskiego modelu pracy socjalnej z rodziną. Prezentując jego podstawowe rysy, autor przyjmuję założenie o obecności i rozwoju pracy socjalnej z rodziną w systemie pomocy społecznej. Autorka jest socjologiem, adiunktem w Instytucie Socjologii Uniwersytetu Śląskiego. Specjalizuje się w problematyce pomocy społecznej, pracy socjalnej i służb społecznych. We wcześniejszych tekstach opublikowanych na ten temat pisałam, że praca socjalna bardziej się rozbija niż rozwija. Oceniając zmiany dokonane w ostatnich trzynastu latach, podzielam przekonanie Lucjana Misia, który przeglądając proces zakorzeniania się nowych modeli pracy socjalnej z rodziną (szczególnie konferencji grupy rodzin, podejścia skoncentrowanego na rozwiązaniach czy wideotreningu komunikacji) i dostrzegając występowanie nowych modeli w praktyce bezpośredniej, potwierdził niski stopień ich instytucjonalizacji w systemie pomocy społecznej 2. Otwarte 1 1 B. DuBois, K.K. Miley: Praca socjalna. Zawód, który dodaje sił, przeł. K. Czekaj, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 1999, t. 2, s. 63 [podkreślenie moje D.T.]. 2 Por. L. Miś: Praca socjalna z zastosowaniem Wideotreningu Komunikacji (Video Home Training), Podejścia Skoncentrowanego na Rozwiązaniach (Solution-Focused Approach) i Konferencji Grupy Rodzin (Family Group Conference). Adaptacja zachodnich modeli pracy z rodziną w Polsce, [w:] A. Grabarz, B. Szluz, M. Urbańska, W. Walc (red.): Rodzina w środowisku lokalnym. Wsparcie pomoc opieka, Wydawnictwo Koraw, Rzeszów 2011.

13 Trzeci Sektor nr specjalny 2013/2014 PRYZMAT strona 12 pozostaje pytanie o to, jakie czynniki kształtują obecność i poziom instytucjonalizacji nowych modeli pracy socjalnej z rodziną w systemie pomocy społecznej. Odpowiadając na nie, odwołuję się do wybranych podstawowych wymiarów, które mają wpływy na dynamikę rozwoju pracy socjalnej (z rodziną) w systemie pomocy społecznej, kształtując tę pracę jako projekt społeczno-kulturowy: [...] praca socjalna jest projektem społeczno-kulturowym praktyką, która posiada mandat społeczny, aby poprzez interwencję w sferze relacji między jednostką i środowiskiem usprawniać jej funkcjonowanie w rodzinie, społeczności i społeczeństwie w imię równości społecznej. Tak rozumianą pracę socjalną można uprawiać jako rzemiosło lub sztukę, ale zasadniczo podstawą powinna być naukowo osiągnięta wiedza 3. Pracę socjalną, w tym również pracę socjalną z rodziną, można postrzegać jako jeden z elementów triady: polityka społeczna pomoc społeczna praca socjalna. Przemiany w polityce społecznej (przeobrażenia pomocy społecznej) mają bezpośredni wpływ na kształt praktyki pracy socjalnej. Warto wyróżnić jeszcze jeden wymiar przemian, kształtujący praco-socjalną praktykę pomagania rodzinie zmiany zachodzące w rodzinie. Krótki przegląd związków pracy socjalnej z polityką społeczną i z pomocą społeczną oraz kierunków zmian w uprawianej pracy socjalnej i w rodzinach pozwoli nam ostrożnie prognozować tendencje rozwoju praktyki pracy socjalnej z rodziną w Polsce. Polityka społeczna, pomoc społeczna i praca socjalna Praca socjalna jest podstawowym instrumentem polityki społecznej usługą społeczną na rzecz wprowadzania zmian społecznych. Warto jednak zauważyć, że od 1990 roku usługa ta była, zwłaszcza w pierwszej dekadzie funkcjonowania Ustawy o pomocy społecznej: marginalizowana w samorządowych ośrodkach pomocy społecznej, niezróżnicowana co do form i metod działania, kierowana do wybranych obszarów problemowych, kierowana w pierwszej kolejności do osób i rodzin, z pominięciem społeczności lokalnych. Podstawową strategią wsparcia pracy socjalnej w ośrodkach pomocy społecznej była w latach strategia edukacyjna kształcenie pracowników socjalnych i specjalistów pracy socjalnej zgodnie ze zmieniającymi się wymaganiami i z możliwościami tworzonymi przez ustawodawcę 4. Sporadycznie pojawiały się pewne próby budowania systemu wsparcia pracy socjalnej i programy rozwoju kadr w ośrodkach pomocy społecznej. Pozytywnie należy ocenić wkład konsultantów zatrudnionych w pomocy społecznej, którzy byli autorami i współautorami innowacyjnych rozwiązań: przygotowania nowatorskich programów pracy socjalnej z klientami i z rodzinami, opracowania pierwszych standardów pracy socjalnej, wprowadzenia kontraktu i superwizji do pomocy społecznej 5. Nie wszystkie ośrodki było stać na utworzenie stanowisk konsultanckich, sporadycznie zaś pojawiała się superwizja pracy socjalnej usługa wspierająca pracę socjalną 6. Po 1999 roku obserwujemy tendencje potencjalnie korzystne dla rozwoju pracy socjalnej z rodziną, do których można zaliczyć: Inicjatywy pozarządowe 7 i niektórych ośrodków wsparcia, związane z prowadzeniem pracy z tak zwaną rodziną biologiczną wychowanków domów dziecka (pracy terapeutycznej lub terapeutyczno-socjalnej) 8. Rozwój przedsiębiorczości społecznej i zatrudnienia wspieranego, który pobudzał rozwój lokalnych partnerstw, umożliwiając służbom społecznym wgląd w zasoby innych instytucji i organizacji pozarządowych (choć współpraca obfitowała w liczne przeszkody 9 ), i wzmacniał zainteresowanie służb społecznych problemem bierności społecznej oraz braku gotowości do zmiany osób i społeczności. 3 T. Kaźmierczak: Praca socjalna. Między upośledzeniem społecznym a obywatelskością, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 2006, s Por. M. Kozak: Rozwój służb społecznych po 1989 roku oczami praktyka, [w:] M Rymsza (red.): Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce. Między służbą społeczną a urzędem, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2012, s D. Trawkowska: Konsultacja i superwizja w górnośląskich ośrodkach pomocy społecznej. Studium empiryczne, [w:] J. Szmagalski (red.): Superwizja pracy socjalnej. Zastosowania i dylematy, Instytut Rozwoju Służb Społecznych, Warszawa 2005, s D. Trawkowska: Czy (już) tworzymy polską szkołę superwizji pracy socjalnej?, [w:] M. Grewiński, B. Skrzypczak (red.): Superwizja pracy socjalnej podręcznik, Warszawa 2013, s Działalność Stowarzyszenia Nasz Dom i opracowanie przez tę organizację Kodeksu rodzin zastępczych. 8 Por. I. Owczaruk: Odzyskać dziecko. Poradnik dla rodziców i pracowników pomocy społecznej, Ośrodek Pracy z Rodziną Reintegracja, Warszawa Por. D. Trawkowska: Barriers to Inter-Sector Cooperation. The Lublin Local Partnership, [w:] M. Rymsza, M. Dudkiewicz (wybór i oprac.): Social Economy, Non- -Profit Sector and Social Policy: Poland and Europe, Special English Edition of Trzeci Sektor Quarterly, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2008, s

14 Czym jest polska praca socjalna z rodziną? strona 13 Od 2003 roku w nurcie aktywizacji dochodzenie do głosu idei aktywizowania klientów i biernych społeczności. W pracy socjalnej w 2004 roku wdrożono na szerszą skalę technikę kontraktu socjalnego, choć jej profesjonalna realizacja sprawiała pracownikom i ośrodkom trudności, narzędziu zaś groziła dewaluacja 10. Nurt aktywizacji sprzyja rozwojowi pracy z indywidualnym przypadkiem i metody środowiskowej oraz ukształtowaniu się nowych zawodów (ról) pomocowych poza strukturami pomocy publicznej (przykładem jest akompaniator, streetworker, organizator społeczności lokalnej). Absorpcję środków z Europejskiego Funduszu Społecznego, która pozwoliła wprowadzić metody i techniki pracy socjalnej w różnych obszarach problemów społecznych 11 (czasami również modele pracy socjalnej 12 ), umożliwiła ponadto podjęcie próby stworzenia krajowych standardów pracy socjalnej, a także wzmocnienie i rozwój zróżnicowanej infrastruktury socjalnej. Dzięki środkom unijnym zwiększyła się dostępność szkoleń i kształcenia służb społecznych, ujawniając jednocześnie niski poziom kompetencji, szczególnie metodycznych, wśród przedstawicieli służb pomocy społecznej 13. W pomocy społecznej realizację pierwszych koncepcji asystentury rodzinnej (Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Rudzie Śląskiej w 2005 roku), którą podejmują inne ośrodki pomocy społecznej, na przykład w Elblągu i Sopocie (po wizycie w Rudzie Śląskiej) w 2006 roku. Większość inicjatyw korzysta ze wsparcia ze środków unijnych z okresu programowania Integracja służb społecznych postępuje powoli również za sprawą samej pracy socjalnej, która wciąż nie jest powszechnie postrzegana jako czynnik wiążący te służby, choć praktycznie pełni taką funkcję Zarówno jednak w pierwszej, jak i w drugiej dekadzie funkcjonowania Ustawy o pomocy społecznej możemy mówić o nierozwiązanych problemach, które wpływają na sposób uprawiania pracy socjalnej w organizacyjnych ramach samorządowej pomocy społecznej: niezdefiniowanym statusie pracy socjalnej względem innych usług i świadczeń oraz trudnościach w opracowaniu standardów usługi i standardów zarządzania tą usługą (zarządzania pracą socjalną). Problemy te wybrzmiały wraz z rozwojem w Polsce polityki aktywizacji i tworzeniem prawnoinstytucjonalnych podstaw wprowadzania modelu aktywnej polityki społecznej do działań służb społecznych. Z perspektywy rozwoju pracy socjalnej oraz instytucjonalizacji jej podejść i modeli w pomocy społecznej możemy jednak wskazać niektóre pozytywne następstwa wdrażanej polityki aktywizacji dla rozwoju pracy socjalnej. Wprowadzenie praktyki kontraktu socjalnego, rozwój grupowych i indywidualnych programów wsparcia dla wybranych grup klientów, pojawienie się inicjatyw aktywizowania i animowania społeczności lokalnych, rozwój współpracy między samorządową i pozarządową pomocą społeczną w tworzeniu partnerstw i przedsiębiorstw społecznych wszystko to są zjawiska, które mają bezpośredni i pozytywny wpływ na rozwój polskiej praktyki pracy socjalnej i aktywność służb społecznych na rzecz tego rozwoju. Zdecydowanie mniej pozytywnie wypada ocena procesów integracji służb społecznych w obszarze pomocy rodzinie są to pracownicy pomocy społecznej i organizacji pozarządowych, kuratorzy sądowi, pedagodzy szkolni i pracownicy urzędów pracy. Integracja 10 Por. A. Golczyńska-Grondas, A. Kretek-Kamińska: Kontrakt socjalny założenie a realizacja, Przegląd Socjologiczny 2009, t. 58, nr 1, s Taką funkcję pełniły specjalizacje drugiego stopnia w zawodzie pracownik socjalny i projekty socjalne. 12 W wypadku asystentury rodzin i tworzenia programów aktywności lokalnej. 13 Ocenę tę formułuję na podstawie własnej obserwacji, pracując od 2003 roku jako wykładowca w ramach specjalizacji drugiego stopnia w zawodzie pracownik socjalny.

15 Trzeci Sektor nr specjalny 2013/2014 PRYZMAT strona 14 tych grup zawodowych postępuje powoli również za sprawą samej pracy socjalnej, która wciąż nie jest powszechnie postrzegana jako czynnik wiążący służby społeczne, choć praktycznie pełni taką funkcję, zwłaszcza praca zespołowa 14. Podstawowym zagrożeniem rozwoju pracy socjalnej (z rodziną) w systemie pomocy społecznej jest jednak unikanie zdefiniowania problemu funkcji ukrytych pracy socjalnej, a przez rozszerzanie zakresu zadań mnożenie funkcji jawnych. Funkcje ukryte, podtrzymujące istniejący porządek społeczny (same zaś podtrzymywane postawą pracowników socjalnych: mówię, jak jest, robię, co mi każą, gotowością do ochrony interesów grupowych i dbałością o własny interes), modelują w praktyce misję i cele pracy socjalnej w niewłaściwym kierunku, czyniąc z pracy socjalnej narzędzie opresji. Sytuacja, w której deklarowane w środowisku zawodowym wartości odświętne nie przystają do wartości preferowanych w działaniu, jednocześnie zaś unika się refleksji wobec jakich grup, w jakim kontekście politycznym i ekonomicznym oraz z jaką siłą stajemy się miłującym bliźniego, a w jakim strażnikiem ładu społecznego i interesów grupowych 15, nie tylko demoralizuje zawodowych pomagaczy, ale także wyklucza z ich środowiska osoby, które prezentują gotowość do podjęcia jakichkolwiek niewygodnych tematów. Strategie rozwoju pomocy społecznej a rozwój pracy socjalnej z rodziną Przyjęte przez decydentów strategie rozwoju systemu pomocy społecznej nie pozostały bez wpływu na proces instytucjonalizacji praktyki pracy socjalnej z rodziną. Marek Rymsza, oceniając kierunki zmian pomocy społecznej i pracy socjalnej, podkreślał: Nie oznacza to jednak, że stworzony, w pierwszych latach zmiany ustrojowej, system pomocy społecznej uległ następnie stagnacji. Wyróżnić można bowiem trzy zasadnicze strategie rozwoju tego systemu i związane z nimi kierunki zmian: (1) postępującą instytucjonalizację pomocy społecznej (która jako taka sprzyja stagnacji i rutynizacji działań, ale nie daje się do nich sprowadzić); (2) decentralizację pomocy społecznej (związaną z rosnącą rolą samorządu terytorialnego w polityce społecznej i rozbudową jego struktur); (3) profesjonalizację służb społecznych (obejmującą przede wszystkim kwalifikowany trzon tych służb pracowników socjalnych). Wszystkie trzy strategie wyznaczone zostały przez rozstrzygnięcia decydentów publicznych podjęte na początku lat dziewięćdziesiątych XX wieku, ale wytyczone wówczas kierunki zmian znalazły kontynuatorów i są «żywe» także dzisiaj 16. Jednocześnie Marek Rymsza zauważał, że każda z tych strategii odmiennymi drogami kształtowała tożsamość służb społecznych, czyli realizatorów pracy socjalnej. Interpretując zamysł i wypowiedź autora powyższego rozróżnienia, możemy, jak sądzę, postawić tezę, że ukrytą funkcją strategii instytucjonalizacji było (i jest nadal) wyznaczanie i stawianie granic instytucji, symbolicznie jako akceptacji pewnych zasad i ich podzielanego znaczenia. Znamienne dla rozwoju pracy socjalnej w instytucji pomocy społecznej są następujące zjawiska: niedostatki współpracy międzyinstytucjonalnej i międzysektorowej, dystans między przedstawicielami poszczególnych służb, ukształtowanie się odległej od profesjonalnych standardów mentalności środowiskowej 17, której podstawowa zasada brzmi: mówię, jak jest, robię, co mi każą 18. Zjawiska te wskazują konsekwentnie deklaratywny stosunek do jednej z podstawowych funkcji pracy socjalnej w systemie pomocy społecznej funkcji integrującej ten system w aspekcie normatywnym. Innymi słowy, praca socjalna to wartość odświętna, jej normy nie kształtują jednak życia instytucji, czasami stając w konflikcie z innymi ważnymi normami instytucjonalnymi 19.Rozwój pracy socjalnej w instytucji pomocy społecznej wymaga zatem stworzenia 14 D. Trawkowska: Niewidoczna czy nieistniejąca? Rola pracy zespołowej w rozwiązywaniu problemu bezdomności, Forum. O bezdomności bez lęku 2011, s H. Kaszyński: Praca socjalna z osobami chorującymi psychicznie. Studium socjologiczne, Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 2013, s M. Rymsza: Pomoc społeczna i praca socjalna w Polsce: perspektywy i bariery rozwoju, [w:] M. Grewiński, J. Krzyszkowski (red.): Współczesne tendencje w pomocy społecznej i pracy socjalnej, Mazowieckie Centrum Polityki Społecznej, Warszawa D. Trawkowska: Pracownicy socjalni jako środowisko zawodowe. Portret czy portrety pracowników socjalnych? (komentarz), [w:] M. Rymsza (red.): Pracownicy socjalni i praca socjalna w Polsce. Między służbą społeczną a urzędem, op. cit., s M. Granosik: Mówię, jak jest, robię, co mi każą. O interpretacyjnym rozdarciu współczesnego pracownika socjalnego, [w:] ibidem. 19 Szerzej o naturze tego konfliktu por. D. Trawkowska: Portret współczesnego pracownika socjalnego. Studium socjologiczne, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 2006, s

16 Czym jest polska praca socjalna z rodziną? strona 15 mechanizmów naturalizowania jej zasad przez organizacje pomocowe, ukazania zbieżności z innymi normami instytucjonalnymi i wynikających z tego pożytków. W sytuacji, gdy nie wzmacnia się tych tendencji, występuje deklaratywne zainteresowanie pracą socjalną oraz oczekiwanie gotowych procedur jej prowadzenia i nadzoru, czyli utrwalanie orientacji urzędniczej u wykonawców i menedżerów. Symptomy postawy urzędniczej są bardziej widoczne wśród pracowników publicznej pomocy społecznej niż wśród przedstawicieli organizacji pozarządowych zaangażowanych w tworzenie standardów wsparcia. Druga strategia decentralizacji, której celem było dążenie do zakorzeniania instytucji pomocy społecznej w strukturach odradzającego się samorządu terytorialnego, zapewniła potencjalnie lepsze powiązanie problemów i potrzeb społecznych diagnozowanych lokalnie z możliwościami trafnej odpowiedzi na nie przez lokalne społeczności, wzmocniła jednak zależność rozwoju inicjatyw pomocowych, w tym pracy socjalnej, od stosunku do nich lokalnych władz. Relacja władze ośrodka władze lokalne i organizacje pozarządowe władze lokalne stała się pośrednikiem w rozwoju pracy socjalnej, jedną z jej ważnych determinant. Wskazuje na to wyspowy charakter rozwoju inicjatyw socjalnych w pomocy rodzinie. Inną konsekwencją jest wzrost znaczenia lokalnych standardów oceny działań pomocowych, co w konsekwencji może powodować (i powoduje) przyjmowanie podwójnych standardów, profesjonalnych i lokalnych, stawiając w niekorzystnej sytuacji te pierwsze. Ostatnia strategia profesjonalizacji przez edukację, przejawiała się w podnoszeniu formalnych wymogów co do przygotowania zawodowego pracowników socjalnych. Nowy system kształcenia objął Na skutek odmienności przekazywanych i podzielanych znaczeń ukształtowały się w środowisku pracowników socjalnych konkurencyjne modele profesjonalizmu w pracy socjalnej zarówno programy dokształcania pracowników socjalnych już aktywnych zawodowo, jak i stopniowo podnoszono wymogi dla nowych pracowników socjalnych: od obowiązku ukończenia przez nich studiów wyższych na jednym ze wskazanych kierunków do obowiązku ukończenia pracy socjalnej, jako wyodrębnionego kierunku kształcenia. W latach dziewięćdziesiątych kształcenie w zakresie pracy socjalnej rozmijało się z funkcjonalną orientacją działań służb społecznych na zadania osłonowe (funkcja zasiłkowa pomocy społecznej). Można powiedzieć, że standaryzacja kształcenia do pracy socjalnej wyprzedziła standaryzację świadczenia pracy socjalnej, jako usługi. W kolejnej dekadzie, wraz z upowszechnianiem się podejścia aktywizującego w polityce społecznej, rósł na znaczeniu postulat integracji treści kształcenia z praktyką zawodową przez dowartościowanie nurtu usamodzielniania klientów w działaniach służb społecznych (koncepcja wsparcia warunkowego) oraz aktywizacji samych służb, a nie tylko ich klientów. W kilku ośrodkach kształcenia akademickiego podjęto próby budowania «szkół pracy socjalnej» zogniskowanych na konkretnych teoriach czy podejściach. W ostatnich zaś latach odkrywana jest praca socjalna z rodziną, a także obserwujemy renesans środowiskowej metody pracy socjalnej 20. Jakie były następstwa strategii profesjonalizacji dla rozwoju polskiej pracy socjalnej? Po pierwsze, jak się wydaje, proces profesjonalizacji organizujący omawianą strategię był różnie rozumiany na poziomie szkół, zwłaszcza uczelni wyższych, oraz na poziomie instytucjonalno-organizacyjnym i w samym środowisku zawodowym. Z badań wynikało, że na skutek odmienności przekazywanych i podzielanych znaczeń 20 M. Rymsza: Pomoc społeczna i praca socjalna w Polsce: perspektywy i bariery rozwoju, op. cit.

17 Trzeci Sektor nr specjalny 2013/2014 PRYZMAT strona 16 ukształtowały się w środowisku pracowników socjalnych konkurencyjne modele profesjonalizmu w pracy socjalnej 21, eksponujące w pojęciu profesjonalizmu przede wszystkim umiejętności zawodowe 22, z zaledwie zaakcentowanym dylematycznym charakterem etyki publicznej troski i przydatność wiedzy naukowej w praktyce 23. Z kolei w publicznym dyskursie procesy profesjonalizacji pracy socjalnej koncentrowały się wokół trzech wątków: profesjonalizacji organizacyjnej przestrzeni pracy socjalnej, tworzenia standardów tej usługi społecznej (pracy socjalnej) i rzadziej profesjonalizacji działania społecznego 24. Sukces strategii profesjonalizacji był więc połowiczny, przygotowani nie mieli bowiem zagwarantowanego w wymiarze instytucjonalno-organizacyjnym i lokalnym oraz sprzyjającego innowacjom (pracy socjalnej) środowiska społecznego. W rezultacie nadal istniała orientacja na funkcje osłonowe i ratownicze pomocy społecznej. Wydaje się również co potwierdziły badania że jednym z obiektywnych, choć niezamierzonych następstw konkurowania strategii profesjonalizacji z pozostałymi strategiami było rozpowszechnienie wśród praktyków przekonania o nieużyteczności wiedzy teoretycznej w praktyce. Medialna, ale nieefektywna strategia profesjonalizacji bezpośrednich wykonawców pozbawiona nacisku na edukowanie menedżerów pomocy społecznej i lokalnego środowiska okazała się mało konkurencyjna w niwelowaniu obiektywnych, lecz niezamierzonych skutków strategii instytucjonalizacji i decentralizacji, przy tym sama dostarczała problemów pracy socjalnej, która bez teorii oswojonej przez praktykę nie może się rozwijać, adaptując lub tylko naśladując wzory działań proponowane przez innych nawet te, które są określane mianem dobrych praktyk w rozumieniu środowiska zawodowego. Wzrost znaczenia przede wszystkim organizacyjnego i lokalnego wymiaru definiowania ograniczeń procesów profesjonalizacji polskiej pracy socjalnej można, jak sądzę, traktować w kategoriach efektu wzmocnienia niezależnych następstw podejmowanych strategii rozwoju systemu pomocy społecznej. To skutecznie opóźniło pojawienie się spójnych wiązek działań pomocowych komplementarnych i trafnie korespondujących z trudnościami rodzin korzystających z pomocy społecznej, odpowiadających także na problemy systemu, dla którego rodziny wymagające wsparcia stają się problemem dla pomocy społecznej. Rodzina jako wyzwanie dla pracy socjalnej Zofia Kawczyńska-Butrym, autorka książki Wyzwania rodziny: zdrowie, choroba, niepełnosprawność, starość, i Anna Kotlarska-Michalska podkreślają nieprzewidywalność reakcji rodziny w sytuacjach problemowych, które czyni z pracy socjalnej bardziej sztukę niż standardowe narzędzie interwencji społecznej. Refleksyjni obserwatorzy postępów w pracy socjalnej, ukazując wiele zmian zachodzących w rodzinach i towarzyszących im zjawisk, podkreślali brak wypracowanych sposobów interwencji w tak złożonych sytuacjach. W rezultacie praktyki nie będą wrażliwe na różnorodne kultury i zróżnicowane formy rodziny, nie będą również do nich adekwatne, jak zauważyła Karen Kayser, charakteryzując sytuację w rodzinach amerykańskich i traktując ją jako wyznacznik kierunku badań, praktyki i edukacji w pracy socjalnej. Szersza prezentacja sytuacji rodzin znajdujących się w kręgu oddziaływania systemu pomocy społecznej wykracza poza ramy niniejszego artykułu 25, na użytek dalszych rozważań należy jednak podkreślić: trwałość starych problemów rodzin (ubóstwo i bezrobocie, niepełnosprawność, opieka nad dziećmi, osoby starsze w rodzinie, uzależnienia i przemoc), które wymagają nowych strategii interwencji ze względu na zmiany dokonujące się w rodzinach oraz w obrazie i odbiorze stworzonych przez środki masowego przekazu wizerunków problemów społecznych, 21 D. Trawkowska: Profesjonalizm w pracy socjalnej. Perspektywa teoretyczna i empiryczna polskich doświadczeń, [w:] W. Szymczak (red.): Współczesne wyzwania i metody pracy socjalnej, Towarzystwo Naukowe Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, Lublin 2009, s A. Olech: Etos zawodowy pracowników socjalnych, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 2006; D. Trawkowska: Portret współczesnego pracownika socjalnego. Studium socjologiczne, op. cit. 23 D. Trawkowska: Dylematy moralne w pracy socjalnej i proces ich instytucjonalizacji w pomocy społecznej. Globalny i lokalny kontekst zjawisk, [w:] A. Maksymowicz (red.): Moralne dylematy Polaków w ponowoczesności. Wybrane problemy, Wydawnictwo Naukowe Nomos, Kraków 2009, s D. Trawkowska: Profesjonalizm w pracy socjalnej. Perspektywa teoretyczna i empiryczna polskich doświadczeń, op. cit. 25 Zawarto ją między innymi w: D. Trawkowska (red.): Pomoc społeczna wobec rodzin. Interdyscyplinarne rozważania o publicznej trosce o dziecko i rodzinę, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2011, cz. 1.

18 Czym jest polska praca socjalna z rodziną? strona 17 pojawienie się nowych obszarów, zjawisk i problemów wzbudzających zainteresowanie praktyków (i pracy socjalnej), na przykład zdrowie rodziny 26, pomoc w sytuacji przewlekłej choroby, konsekwencje migracji oraz potrzeby i problemy, jednocześnie więc wyzwania dla pracy socjalnej z rodzinami zróżnicowanymi w formie, transmitującymi inne wzory kulturowe, feminizacja ubóstwa 27, obecność nowych form życia rodzinnego, wobec których bezradni czują się również zawodowi pomagacze, szczególnie w sytuacji, gdy kodeks zawodowy nie daje czytelnych wskazówek, jak się do tego zjawiska odnieść, społeczność zawodowa w tej kwestii milczy, prywatnie zaś nie akceptuje się nowych form i związanych z nimi stylów życia, trwałość określonych typów rodzin korzystających z pomocy społecznej (na przykład rodziny niepełne, wielodzietne, zastępcze, rodziny emerytów i rencistów), wobec których z trudem opracowuje się skuteczne strategie działania pod nazwą dobrych praktyk bez głębszej refleksji nad koncepcją dobrej i złej praktyki, koncentrację uwagi na dziecku odrębnym podmiocie wsparcia. Reasumując, zmiany, jakie zachodzą w czterech wymiarach: polityki społecznej, pomocy społecznej, pracy socjalnej i rodziny, wpływają na kondycję pracy socjalnej stymulująco-ograniczająco dla działań i wiązek działań wspierających rodzinę w środowisku zamieszkania. Proces westernizacji poważnie ograniczył możliwość stworzenia nowoczesnego modelu uprawiania w Polsce pracy socjalnej z rodziną Porządkując pole niniejszej analizy, proponuję zwrócić uwagę na dwa procesy, które kształtują powstający model pracy socjalnej z rodziną w Polsce i uruchamiają instytucjonalizację różnych modeli wspierania rodziny. Mam tutaj na myśli proces westernizacji pracy socjalnej (z rodziną) i proces umacniania roli uwarunkowań lokalnych w rozwoju pracy socjalnej. Obie te tendencje są rezultatem globalizacji pracy socjalnej 28. Charakteryzując proces westernizacji, zgadzam się z następującym stwierdzeniem Lucjana Misia: Rysem szczególnym polskiej pracy socjalnej jest jej nieautonomiczność i zależność od zewnętrznych inspiracji. Być może jest to faza przejściowa, wynikająca z łatwości transferu wiedzy z innych krajów, szczególnie tych, które nastawione są na upowszechnienie swoich osiągnięć i technologii, w tym wypadku społecznej. [...] Na razie mamy do czynienia z eklektycznym połączeniem tradycyjnych i nieprzystających do współczesnego społeczeństwa koncepcji Radlińskiej i Kamińskiego oraz nowoczesnej anglosaskiej pracy socjalnej (amerykańskiej i brytyjskiej), której podstawy zasadzają się na odmiennych wartościach i wzorcach kulturowych 29. Proces westernizacji pracy socjalnej 30 z rodziną to proces przenikania do praktyki pomagania rodzinie różnych, ale niepełnych i przypadkowych treści (wiedza teoretyczna, umiejętności, narzędzia i techniki), przekazywanych zarówno w trakcie kształcenia, jak i podczas naśladowania cudzych rozwiązań. W obu sytuacjach 26 W Polsce problematyka zdrowia (choroby) i jej związków z pracą socjalną jest konsekwentnie rozwijana przez Zofię Kawczyńską-Butrym, problematykę związków między pracą socjalną a chorobą podejmuje Sabina Pawlas-Czyż, a zagadnienia pracy socjalnej z osobami chorymi psychicznie Hubert Kaszyński. 27 Por. prace łódzkich socjologów: Wielisławy Warzywody-Kruszyńskiej, Jerzego Krzyszkowskiego, Jolanty Grotowskiej-Leder, Agnieszki Golczyńskiej-Grondas, Małgorzaty Potocznej, a także socjologów z Torunia Arkadiusza Karwackiego i Agaty Skulmowskiej-Lewandowskiej. 28 Zagadnienia żywiołowych następstw globalizacji dla rozwoju pracy socjalnej poruszano sporadycznie w polskiej literaturze, przede wszystkim koncentrując się na procesach profesjonalizacji por. między innymi: E. Marynowicz-Hetka, A. Wagner, J. Piekarski: Profesje społeczne w Europie. Z problemów kształcenia i działania, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 2001; T. Kaźmierczak: Czy praca socjalna w Polsce jest nowoczesna?, [w:] W. Szymczak (red.): Współczesne wyzwania i metody pracy socjalnej, op. cit., s Szerzej nie rozwijam tutaj tego wątku. 29 L. Miś: Lokalne i globalne czynniki rozwoju pracy socjalnej, [w:] idem: Pytanie o cud. Problemy społeczne i praca socjalna, Wydawnictwo Naukowe Nomos, Kraków 2012, s Określenie użyte przez Mariolę Racław, którego znaczenie wyjaśniam w: D. Trawkowska: Z jakim posagiem zmierzamy ku zmianie postaw i praktyk? Kilka uwag na temat efektów wzmocnienia w rozwoju środowiskowej metody pracy socjalnej w Polsce, [w:] B. Skrzypczak (red.): Organizowanie społeczności lokalnej. Analizy, konteksty, uwarunkowania, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2011, s

19 Trzeci Sektor nr specjalny 2013/2014 PRYZMAT strona 18 wiedza o poszczególnych aspektach pomagania rodzinie i związane z nią umiejętności nie są poddane refleksyjnemu oglądowi, zwłaszcza w zakresie zasad etycznych i standardów działania. Jak się wydaje, proces westernizacji przejawia się również w trudności, czy nawet w braku powiązania stosowanych w praktyce rozwiązań w pracy socjalnej z rodziną z następującymi podejściami teoretycznymi obecnymi w terapii rodzin i w pracy socjalnej: podejściem systemowym i ekosystemowym, interwencją kryzysową, strukturalną pracą socjalną, feministyczną pracą socjalną, a także innymi, których wybrane założenia mniej lub bardziej refleksyjnie przyjmowali w działaniu praktycy. Jednym z bardziej niepokojących skutków westernizacji jest w dostrzegalna w praktyce przy tym pozbawiona głębszej refleksji teoretycznej i etycznej imitacja rozwiązań i dobrych praktyk. Zagrożenie widzę również w tym, że proces westernizacji można postrzegać jako ograniczający możliwość powiązania poziomów mikro, mezo i makro w praktyce pomagania, co sytuuje pracę środowiskową w modelach: animacji społecznej, edukacji środowiskowej, akcji społecznej i organizowania społeczności lokalnej, czyli w konkurencyjnych, nie zaś komplementarnych relacjach z modelami pracy socjalnej z rodziną stosowanymi w praktyce. Proces westernizacji, w mojej ocenie, poważnie ograniczył możliwość stworzenia nowoczesnego modelu uprawiania w Polsce pracy socjalnej z rodziną. Nie oznacza to jednak, że nie podejmowano takich prób, czego dowodem są propozycje Kazimiery Wódz 31, Anny Kotlarskiej-Michalskiej 32, teoretyków i praktyków autorów opracowań propagujących podejście skoncentrowane na rozwiązaniach w pracy socjalnej 33, a także praktyków starających się zbudować nowe koncepcje pracy socjalnej z rodziną w środowisku zamieszkania 34. Nie podejmując się szerokiej charakterystyki znaczenia lokalnych uwarunkowań rozwoju pracy socjalnej z rodziną 35, pragnę jedynie podkreślić zjawiska powiązane ze wzrostem roli uwarunkowań lokalnych w rozwoju pracy socjalnej z rodziną, w tym: wyspowy rozwój pracy socjalnej z rodziną w pomocy społecznej, uwarunkowany stanem infrastruktury socjalnej, relacjami z samorządem lokalnym, aktywnością sektora pozarządowego, różnorodność strategii wprowadzania do rutynowych działań ośrodków pomocy społecznej i powiatowych centrów pomocy rodzinie metod i modeli pracy socjalnej w odpowiedzi na cechy organizacji, środowiska lokalnego i służb społecznych aktywnych na jego terenie, istotne, wzmacniające lub ograniczające rozwój pracy socjalnej w pomocy społecznej funkcje środowiska zawodowego pracowników pomocy społecznej (podział tego środowiska w aspekcie potencjału wprowadzania innowacji społecznych stwierdzono w ostatnich dużych badaniach empirycznych 36 ). Znaczenie uwarunkowań lokalnych będzie wzrastało z dwóch powodów. Po pierwsze, ze względu na wzrost doświadczeń samorządów i społeczności lokalnych w budowaniu lokalnej polityki społecznej i w radzeniu sobie z lokalnymi problemami społecznymi. Po drugie, ze względu na trwający proces kształtowania się tożsamości pracy socjalnej w Polsce, który powoduje, że sięgnięcie po analizę indywidualnych doświadczeń lokalnych, poznanie swojej historii radzenia sobie z problemami społecznymi i wypracowanie własnej drogi rozwoju pracy socjalnej przestaje być kwestią braku świadomości zawodowych i wolontariackich pomagaczy, staje się zaś kwestią czasu. 31 K. Wódz: Praca socjalna w środowisku zamieszkania, Wydawnictwo Naukowe Śląsk, Katowice 1998, rozdz. Rodzina specjalnej troski. 32 A. Kotlarska-Michalska: Modele pracy socjalnej z rodziną, [w:] A. Żukiewicz (red.): Praca socjalna w służbie ludziom, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń Lucjan Miś, Izabela Krasiejko, Jacek Szczepkowski, Beata Dąbrowska i inni. 34 Bardzo interesującą próbę podjął Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Gdyni, proponując koncepcję stopniowania wsparcia rodzin por. K. Łangowska: Intensywna praca socjalna nowa jakość wsparcia rodzin, [w:] M. Rudnik (red.): Rodzina bliżej siebie czas przemian gdyńskiej pomocy społecznej i nowatorskich inwestycji w człowieka, Gdynia 2013, s Interesującą diagnozę tego problemu przedstawił Jerzy Krzyszkowski por. J. Krzyszkowski: Lokalna polityka społeczna wobec pomocy społecznej i pracy socjalnej, [w:] T. Kamiński (red.): Politologia. Polityka społeczna. Praca socjalna, Wydawnictwo Uniwersytetu Kardynała Stefana Wyszyńskiego, Warszawa 2011, s M. Rymsza: Paradoks polskiej pomocy społecznej: profesjonalizacja pracy socjalnej na obrzeżach systemu, [w:] T. Kaźmierczak, M. Rymsza (red): W stronę aktywnych służb społecznych, Instytut Spraw Publicznych, Warszawa 2012, s

20 Czym jest polska praca socjalna z rodziną? strona 19 W poszukiwaniu przesłanek służących wypracowaniu polskiego modelu pracy socjalnej z rodziną Charakterystycznym rysem współczesnej pomocy społecznej w obszarze działania na rzecz rodzin jest wielość inspiracji. Tworzący się model uprawiania pracy socjalnej z rodziną czerpie z kilku podstawowych źródeł: z tradycji pedagogiki społecznej (model pracy socjalno-wychowawczej z rodziną), z modeli terapeutycznych (systemowa terapia rodzin, praca socjalna skoncentrowana na rozwiązaniach, interwencja kryzysowa), z popularyzowanego w kształceniu do pracy socjalnej podejścia ekosystemowego w pracy socjalnej, z zaadaptowanych na potrzeby praktyki wybranych modeli wspierania rodzin (konferencja grupy rodzin, wideotrening komunikacji, zespół interdyscyplinarny). Model pracy socjalno-wychowawczej z rodziną wymagającą wsparcia jest podejściem tradycyjnym, osadzonym w teorii pedagogiki społecznej i realizowanym we współczesnym modelu asystentury rodziny 37. Charakteryzując ten model, Ewa Kantowicz podkreśla, że w zależności od tego, jakie działania przeważają, pracę Znany w Polsce podstawowy model pracy socjalnej opiera się na perspektywie systemowej i ekosystemowej w pracy socjalnej z rodziną socjalno-wychowawczą z rodziną można określić jako pracę socjalno-opiekuńczą lub pracę kulturalno- -oświatową. Podejmuje się ją w sytuacjach uzasadniających zewnętrzną interwencję w system rodzinny. Interwencje zainicjowane przez zmianę indywidualną lub środowiskową obejmujące ratownictwo, opiekę, pomoc w rozwoju mają prowadzić do poprawy sytuacji rodziny. Pracę socjalno-wychowawczą określa się również jako długotrwały proces wsparcia rodziny, realizowany przez jedną instytucję lub większą liczbę instytucji, inicjowany przez pracowników socjalnych, opiekunów albo pedagogów 38. Profesjonalna terapia rodzin to pomoc świadczona rodzinom przede wszystkim przez wyspecjalizowane ośrodki wsparcia rodzin, w niewielkim zakresie również przez ośrodki pomocy społecznej za pośrednictwem zatrudnionych tam konsultantów 39. Ten obszar profesjonalnej praktyki jest określany w literaturze jako praca z rodziną 40. Praktyka terapii rodzinnej jest inspirowana różnymi podejściami teoretycznymi, jedną z najpopularniejszych inspiracji jest tutaj teoria systemów. Ogólna teoria systemów doprowadziła do ukształtowania się podejścia komunikacyjnego i strukturalnego, wykorzystywanego w modelu family case work 41. Także znany w Polsce podstawowy model pracy socjalnej opiera się na perspektywie 37 Elementy pracy socjalno-wychowawczej z wykorzystaniem asystentów rodziny wprowadzono do pracy z rodzinami w Miejskim Ośrodku Pomocy Społecznej w Krakowie por. M. Rudnik: Asystentura rodzin realizowana w ośrodkach pomocy społecznej w Polsce, [w:] M. Szpunar (red.): Asystentura rodziny nowatorska metoda pomocy społecznej w Polsce, Uniwersytet Gdański, Gdańsk 2010, s. 38. Najwcześniejszy był model pomocy rodzinie z problemami opiekuńczo-wychowawczymi w Rudzie Śląskiej por. D. Trawkowska: Wspieranie wieloproblemowych rodzin i kobiet w rolach rodzinnych przez pomoc społeczną przykłady dobrych praktyk w Rudzie Śląskiej, [w:] U. Swadźba (red.): Praca czy rodzina? Dylematy kobiet śląskich, Wydawnictwo Gnome, Uniwersytet Śląski, Katowice 2009, s Por. E. Kantowicz: Elementy teorii i praktyki pracy socjalnej, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn 2001, s Por. także: W. Mikołajewicz: Praca socjalna jako działanie wychowawcze, Wydawnictwo Interart, Warszawa D. Trawkowska: Doradca i terapeuta czy badacz i strateg? Role zawodowe konsultantów w lokalnych systemach wsparcia rodzin, [w:] D. Trawkowska (red.): Pomoc społeczna wobec rodzin. Interdyscyplinarne rozważania o publicznej trosce o dziecko i rodzinę, Wydawnictwo Edukacyjne Akapit, Toruń 2011, s Szerzej na temat pracy z rodziną, inaczej terapii rodzin (family therapy) por. J. Szmagalski: Teoria pracy socjalnej a ideologia i polityka, przykład amerykański, Wydawnictwo Edukacyjne Żak, Warszawa 1996, s. 90. Zróżnicowane formy terapii rodzinnej są prowadzone w ramach poradnictwa psychologicznego, psychiatrycznego i społeczno-zawodowego. 41 Family case work praca z rodziną praktykowana w krajach anglosaskich i we Francji, traktowana jako wariant metody prowadzenia indywidualnego przypadku. Kazimiera Wódz, autorka jednego z pierwszych polskich podręczników pracy socjalnej, wskazuje cztery najpopularniejsze modele w obrębie tej metody: podejście psychodynamiczne (skoncentrowane na oddziaływaniu na osobowość członków rodziny), podejście komunikacyjne (przedmiotem uwagi są zakłócenia właściwej komunikacji w obrębie członków rodziny), podejście strukturalne (skoncentrowane na wewnętrznych, zewnętrznych i środowiskowych czynnikach dezorganizacji rodziny) i interwencja kryzysowa w sytuacjach nagłych lub szczególnie dramatycznych dla rodziny. Por. K. Wódz: Praca socjalna w środowisku zamieszkania, op. cit., s. 142.