Grzegorz Waliś Archiwum Państwowe w Kaliszu Internowanie legionistów w obozie jenieckim w Szczypiornie w 1917 r. Internowanie żołnierzy Legionów Polskich związane było z tzw. kryzysem przysięgowym w lipcu 1917 r. Formalnie jego przyczyną był tekst przysięgi, której złożenia zażądały od legionistów pochodzących z terenu Królestwa Polskiego niemieckie władze okupacyjne. Prawdziwą przyczyną była decyzja Piłsudskiego, który z powodu nowej sytuacji międzynarodowej (rewolucji w Rosji, przystąpienia do wojny Stanów Zjednoczonych po stronie koalicji) postanowił zakończyć współpracę z państwami centralnymi. Legioniścikrólewiacy, którzy odmówili złożenia przysięgi zostali internowani: podoficerowie i szeregowcy w Szczypiornie pod Kaliszem, oficerowie w Beniaminowie koło Modlina. Niemiecki obóz jeniecki w Szczypiornie, a właściwie w Skalmierzycach (oficjalna nazwa to Kriegsgefangenenlager Skalmierschütz), powstał na początku 1915 r. W drugiej połowie 1917 r. miało w nim przebywać, poza legionistami, kilkanaście tysięcy jeńców, przeważnie rosyjskich, ale także angielskich, francuskich, amerykańskich, rumuńskich, serbskich i innych. Obóz usytuowany był w szczerym polu, zajmował obszar niecałych 44 ha. Pierwszy transport legionistów przybył do Szczypiorna 13 lipca 1917 r. Ogółem uwięziono w nim około 3000 3200 legunów. Od samego początku polskie władze obozowe dążyły do stworzenia zdyscyplinowanej, autonomicznej quasi jednostki wojskowej, dowodzonej przez polskiego komendanta pod nadzorem niemieckiej komendantury. Zorganizowano sąd obozowy i sądy blokowe (jednym z przewodniczących został Władysław Broniewski, legionowy Orlik), powołano Komitet Żołnierski i milicję obozową, zorganizowano własną kuchnię, służbę zdrowia, uruchomiono pocztę i kasę zapomogową. Dla przeciwdziałania rozprzężeniu, rozwinięto szeroką akcję oświatową, kulturalną, sportową i rozrywkową. Zorganizowano kursy dla analfabetów, maturalne i dokształceniowe, wykłady uniwersyteckie, naukę języków obcych, stenografii, założono biblioteki blokowe. Organizowano przedstawienia amatorskie, koncerty, zakładano chóry. Bujnie rozwinęły się warsztaty rzemieślnicze i artystyczne. Dużym zainteresowaniem cieszyły się zawody i gry sportowe. Uprawiano głównie gimnastykę, zapasy, boks oraz szczypiorniak czyli piłkę 1
ręczną. To właśnie obóz w Szczypiornie był miejscem, gdzie po raz pierwszy zaczęto uprawiać te dyscyplinę w Polsce i która potem, dzięki byłym legionistom, spopularyzowała się w całym kraju. Wszystkie obozowe wspomnienia i relacje podkreślają skrajnie trudne warunki egzystencji legionistów, przede wszystkim mieszkaniowe i żywnościowe. Jeńcy mieszkali w ziemiankach krytych papą, w których z nastaniem jesieni i zimy zapanował przejmujący chłód i wilgoć. Sytuację pogarszały głodowe racje żywnościowe. Każdy legionista otrzymywał dziennie niewielkie porcje chleba, kawy i zupy gotowanej z liści buraczanych, chwastów, cuchnących ryb czy ikry. Były one uzupełniane były przez kaliski oddział Komitetu Opieki nad Jeńcami, finansowany ze środków Tymczasowej Rady Stanu oraz ofiar, jakie napływały z całego kraju. Zabiegi Komendy Legionów, jak i pogorszenie warunków bytowych z nastaniem jesieni spowodowały, że pod koniec października 840 legionistów zaciągnęło się do proniemieckiej Polskiej Siły Zbrojnej. Ich decyzja spotkała się z wrogą i burzliwą reakcją pozostałych, która z kolei spowodowała szereg represji władz niemieckich. Doprowadziły one do 4-dniowej głodówki legionistów (14-18 listopada). Ostatecznie około 1700-1800 legionistów przewieziono 15 i 16 grudnia do Łomży. Ostatni ich transport wyruszył ze Szczypiorna 24 grudnia 1917 r. Ten dzień można uznać za koniec internowania legionistów w tej podkaliskiej wsi, internowania które stało się ważną częścią legendy Legionów i walk o niepodległość Polski. W kaliskim Archiwum zachowane materiały dotycząca uwięzienia legionistów w Szczypiornie obejmują plan obozu z lutego 1917 r., listy gończy za zbiegłymi legionistami oraz fotografie ukazujących obozowe życie. 2
List gończy za zbiegłymi ze Szczypiorna legionistami (Archiwum Państwowe w Kaliszu, Naczelnik Powiat Kaliskiego 1915-1918, sygn. 202, k. 205) 3
Teatr amatorski tzw. Leguński bałagan (Archiwum Państwowe w Kaliszu, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 1156) Pokaz gimnastyczny (Archiwum Państwowe w Kaliszu, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 1156) 4
Jeden ze sposobów spędzania czasu podczas słonecznych dni plażowanie. Na fotografii widać taż boczne ściany ziemianek, w których mieszkali legioniści (Archiwum Państwowe w Kaliszu, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 1156) Wejście do jednego z baraków. Wyjadanie resztek jedzenia (Archiwum Państwowe w Kaliszu, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 1156) 5
Spożywanie posiłku wewnątrz baraku (Archiwum Państwowe w Kaliszu, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 1156) Przyjazd wozu z prowiantem z kaliskiego Komitetu Opieki nad Jeńcami (Archiwum Państwowe w Kaliszu, Spuścizna Tadeusza Martyna z Kalisza, sygn. 1156) 6
Plan obozu z lutego 1917 r. (Archiwum Państwowe w Kaliszu, Starostwo Powiatowe w Kaliszu 1918-1939, sygn. 2, k. 88) 7