akcja edukacyjna ipn i tvp historia

akcja edukacyjna ipn i tvp historia

Szanowni Państwo, Niemal 70 lat temu, w marcu 1945 r. żołnierze polskiego podziemia niepodległościowego na ulicach Białegostoku rozlepiali plakaty, na których można było przeczytać: Wołamy do wszystkich narodów świata! [ ] Nie pozwólcie ażeby NKWD na rozkaz Stalina przeprowadzało masowe aresztowania! Nie pozwólcie wywozić Polaków na Sybir! Nie pozwólcie czerwonym oprawcom gwałcić nasze dzieci i kobiety! Nie pozwólcie mordować Polaków, a mienie ich grabić! Niestety, wolny świat był głuchy na wołanie narodów uciemiężonych przez komunistyczną dyktaturę. Polacy mogli bronić się tylko sami. Do walki stanęły więc tysiące żołnierzy podziemnej Polski bohaterów II konspiracji. W skrajnie niesprzyjających warunkach, oskarżani o zdradę narodu, często opuszczeni przez najbliższych i współpracowników, WYKLĘCI trwali w oporze. Płacili za to wysoką cenę trafiali na wiele lat do więzienia, znajdowali śmierć podczas walki lub z mocy wyroku komunistycznego wymiaru sprawiedliwości. Część z nich nie ma nawet własnych grobów. Jednak najwyższą karą, jaką postanowiono wymierzyć WYKLĘTYM, była anatema, zniesławienie i zapomnienie. Polska odzyskała niepodległość w 1989 r., jednak o pamięć o WYKLĘTYCH trzeba było walczyć przez następne lata. Symbolicznym i ostatecznym przywróceniem im należnej czci było ogłoszenie w roku ubiegłym dnia 1 marca świętem państwowym Narodowym Dniem Pamięci Żołnierzy Wyklętych. Apeluję do Państwa wychowawców młodzieży, nauczycieli historii o pomoc w uczczeniu ICH dnia. Wierzę, iż w ten sposób żołnierze WYKLĘCI otrzymują najwyższe możliwe uhonorowanie miejsce w pamięci Polaków. dr Łukasz Kamiński Prezes Instytutu Pamięci Narodowej Warszawa, 1 marca 2012 r. 3

JAK ZORGANIZOWAĆ OBCHODY narodowego DNIA PAMIĘCI ŻOŁNIERZY WYKLĘTYCH Krótki poradnik Przed 1 marca Wybierz miejsce Wybór miejsca jest kluczowy. Najprostsze technicznie jest oglądanie spektaklu w sali lekcyjnej i może się okazać, że z przyczyn obiektywnych jest to jedyne rozwiązanie. Jednak nadanie projekcji odpowiedniej oprawy sprawi, że widzowie odczują rangę tego wydarzenia, a nasze działanie przecież na celu wpisanie uchwalonego przez Sejm RP święta w świadomość młodzieży. Dlatego lepiej będzie, jeżeli spróbujesz przekształcić salę gimnastyczną lub szkolną aulę w salę teatralną. Niezbędne do tego będzie ustawienie krzeseł bądź ławek w teatrach zwykle nie siedzi się na podłodze. Konieczny jest także sprawdzony uprzednio sprzęt. Z pewnością w każdym zespole znajdą się uczniowie, którzy zadbają o to, by wszystko zadziałało. Przygotuj wystawę Na stronie www.ipn.gov.pl/wykleci zamieściliśmy gotowe do wydrukowania materiały, pochodzące z wystawy Zaplute karły reakcji. Znajdziesz tam także kartę pracy, która pomoże w zwiedzaniu tej wystawy. Sugerujemy, by otwarcie wystawy było jednym z punktów obchodów. Zaproś gości Oczywiście przede wszystkim uczniów, dyrekcję i nauczycieli, jednak możesz także skorzystać z gotowego wzoru zaproszeń (strona www.ipn.gov.pl/wykleci), by zaprosić gości z zewnątrz kombatantów, przedstawicieli samorządów, lokalne media. Centralnym punktem uroczystości będzie spektakl Tajny współpracownik. Można go będzie obejrzeć za pośrednictwem TVP Historia emisja 1 marca 2012, o godz. 12.00. Spektakl będzie także zamieszczony w internecie. Informację, jak obejrzeć przedstawienie, znajdą Państwo pod adresem www.ipn.gov.pl/wykleci 4

1 marca Zadbaj o to, by widzowie zajęli swoje miejsca do godz. 11.45. Przed obejrzeniem spektaklu powinni zostać wprowadzeni w jego tematykę. Pomóc mogą w tym teksty zamieszczone w niniejszej broszurze: Tekst Polskie powojenne podziemie niepodległościowe Żołnierze Wyklęci może zostać po prostu odczytany z podziałem na role jeden z uczniów zadaje pytania, kilkoro innych (jednak nie więcej niż 3 5 osób) odpowiada. Tekst Sprawa Czesława B. agenta Małachowskiego, Michała opowiada szczegółowo historię przestawioną w spektaklu. Ważne, by widzowie wiedzieli, że scenariusz oparty jest na faktach. Oczywiście, decyzja o tym, jak szczegółowo chcesz im o tym opowiedzieć, należy do Ciebie tekst ma być tu pomocą w przedstawieniu bohaterów i wydarzeń, które uznasz za ważne. 12.00 emisja spektaklu. Gdy zakończy się spektakl, podziękuj widzom za uwagę. Można zaproponować minutę ciszy, by uczcić pamięć Żołnierzy Wyklętych. Pewnym rozwiązaniem jest zamknięcie uroczystości wierszem Zbigniewa Herberta Wilki, jednak to powinien być naprawdę ostatni akcent, pozostawiony bez komentarza, tak, by nie doprowadzić do zanudzenia widza. Po spektaklu Przedstawienie zawiera wiele wątków idealnie nadających się do dyskusji, zarówno na tematy moralno-etyczne, jak i historyczne. Warto porozmawiać z młodzieżą, jednak należy zadbać o przygotowanie do dyskusji. Uczniowie nie powinni do niej przystępować bez znajomości kontekstu historycznego. Wiele pomocnych informacji znajduje się na portalu poświęconym Żołnierzom Wyklętym www.ipn.gov.pl/wykleci, z którym uczniowie mogliby zapoznać się samodzielnie. W ofercie edukacyjnej BEP IPN jest także lekcja Historie żołnierzy z wyrokiem polskie podziemie niepodległościowe po 1945 r., którą można bezpłatnie zamówić w oddziałowych Biurach Edukacji Publicznej IPN dokładne informacje na stronie www.ipn.gov.pl/lekcje lub bezpośrednio u koordynatora (e-mail: kamila.sachnowska@ipn.gov.pl). 5

Spektakl Sceny Faktu Teatru Telewizji Tajny współpracownik Reżyseria: Krzysztof Lang Scenariusz: Cezary Harasimowicz Nie umiem sobie wyobrazić, co siedzi w głowach i w duszach takich ludzi. ( ) stanowią tajemnicę, na dodatek mroczną i parszywą, ubabraną donosami i krwią, również najbliższych. To, mam wrażenie, postacie na miarę dramatów Szekspira, gdyby Szekspir żył w latach 50., doświadczył zainteresowania UB, przetrwał, a potem postanowił tę podłość opisać. Paweł Smoleński Gazeta Wyborcza Cezary Żak znakomicie zagrał ubecką hienę, która nie cofnie się przed żadnym okrucieństwem. Na drugim biegunie oglądamy resztki przedwojennej Polski leśnych ludzi i ich rodziny nietknięte trądem komuny, wierzących w wolną ojczyznę, II wojnę światową i ofensywę generała Andersa. Ludzi ideowych, którzy giną w starciu ze stalinowską machiną terroru. Jacek Cieślak Rzeczpospolita Spektakl od strony artystycznej jest wprost rewelacyjny. ( ) Oprócz prezentowanej historii, przekazuje również niesamowitą ilość uniwersalnych prawd i obserwacji, dotyczących natury człowieka oraz jego zachowań. Można wręcz rzec studium człowieczeństwa, analiza powolnej, ale następującej z każdym dniem utraty tożsamości. Elżbieta Bednarz, Wiadomości24.pl 6

Spektakl Tajny współpracownik, oparty na autentycznych wydarzeniach, powstał dzięki dokumentom odnalezionym w Instytucie Pamięci Narodowej. Opowiada historię młodego chłopaka pochodzącego z rodziny o silnych tradycjach niepodległościowych, początkującego poety, który w 1950 r. nawiązał współpracę z Urzędem Bezpieczeństwa. Jego agenturalna działalność, prowadzona w środowisku Żołnierzy Wyklętych spowodowała śmierć kilkunastu osób zaangażowanych w walkę przeciwko władzom komunistycznym. W 2009 r. spektakl został wyróżniony na 45. Międzynarodowym Konkursie Produkcji TV Hugo TV Awards w Chicago. W tym samym roku za rolę ppłk. Trochimowicza wyróżnienie aktorskie otrzymał Cezary Żak na Krajowym Festiwalu Teatru Polskiego Radia i Teatru TV Dwa Teatry w Sopocie. Spektakl można będzie obejrzeć za pośrednictwem TVP Historia emisja 1 marca 2012 r. o godz. 12.00. Będzie on także zamieszczony w internecie. Informację, jak obejrzeć przedstawienie, znajdą Państwo pod adresem www.ipn.gov.pl/wykleci 7

Polskie powojenne podziemie niepodległościowe Żołnierze Wyklęci 1. Czym było powojenne podziemie niepodległościowe? Powojenne podziemie niepodległościowe stanowiło prostą kontynuację działalności niepodległościowej z okresu okupacji niemieckiej, będąc naturalną konsekwencją wyborów dokonywanych na początku wojny przez dziesiątki tysięcy konspiratorów. Było też pierwszym odruchem samoobrony społeczeństwa polskiego przeciwko siłą narzuconej przez sowietów komunistycznej władzy. 2. Ilu było Żołnierzy Wyklętych? Powojenne podziemie niepodległościowe aż do powstania NSZZ Solidarność było przykładem najliczniejszej formy oporu Polaków wobec komunistycznej władzy. Przez jego szeregi przewinęło się ponad 250 300 tys. ludzi (z tego kilkadziesiąt tysięcy w oddziałach zbrojnych), nie licząc współpracowników i sympatyków, a także około 20 tys. w szeregach konspiracji młodzieżowych. 3. Z jakich środowisk się wywodzili? Polskie podziemie niepodległościowe było emanacją dążeń niepodległościowych społeczeństwa polskiego wyrażaną na przekór wybitnie niekorzystnej sytuacji geopolitycznej. Uczestniczyli w nim przedstawiciele wszystkich grup społecznych i zawodowych (inteligencja, robotnicy i chłopi), partii politycznych (od socjalistów z Polskiej Partii Socjalistycznej po członków obozu narodowego), młodzież oraz ci wszyscy, dla których podstawowym imperatywem działania była gotowość walki o wolną Polskę. 4. Jak długo trwał opór? Polskie podziemie niepodległościowe jako zjawisko masowe istniało do wiosny 1947 r. Data ta nie oznaczała jednak jego definitywnego końca, podobnie jak nie zamykał go ani polski czerwiec i październik 1956, ani też marzec 1968, grudzień 1970, czy sierpień 1980. Historia Żołnierzy Wyklętych toczyła się swoim własnym rytmem. Symbolicznym końcem zbrojnego oporu była śmierć Józefa Franczaka Lalka, zabitego przez ZOMO 21 października 1963 r. Także i ona nie zamykała jednak ostatecznie dziejów konspiracji powojennej. Do końca PRL-u w całym kraju ukrywało się pod fałszywymi nazwiskami wielu żołnierzy podziemia. Ścigani aż do 1989 r. 8

przez SB trwali oni w konspiracji tej jednostkowej wewnętrznej z dala od rodzin, z którymi nie dane było im się spotkać przez kilkadziesiąt lat. 5. Czy to było powstanie antykomunistyczne? Polskie podziemie niepodległościowe z racji skali, zasięgu, trwałości oraz czynnika inicjującego jakim była agresja obcego państwa, tj. ZSRR wpisuje się w naturalny sposób w polską tradycję insurekcyjną jako powojenne powstanie antykomunistyczne. Jego geografia w dość dokładny sposób pokrywa się z mapą inicjatyw powstańczych z 1863 r., będąc potwierdzeniem przywiązania do tradycji niepodległościowych społeczności lokalnych np. Podlasia, Mazowsza, Kresów. 6. Co udało się zyskać dzięki walce Wyklętych? Powojenne podziemie niepodległościowe było z pewnością głównym przeciwnikiem władz komunistycznych w pierwszych powojennych latach. To między innymi za jego sprawą kolejne sekwencje wprowadzania w Polsce nowego komunistycznego ładu przesunięte zostały o kilka lat, a w konsekwencji śmierci Stalina ostatecznie zaniechane. To między innymi z powodu konieczności złamania najpierw zbrojnego oporu kolektywizacja w Polsce rozpoczęła się dopiero po 1948 r., a zdecydowana rozprawa z kościołem katolickim przesunięta zaś została dopiero na początek lat 50. 7. Jaką ofiarę ponieśli Wyklęci? Zbiorowość Żołnierzy Wyklętych zapłaciła za przywiązanie do tradycji niepodległościowej cenę najwyższą spośród wszystkich grup, środowisk walczących o wolną demokratyczną Polskę. To ponad 5 tys. osób skazanych przez sądy wojskowe na kary śmierci, ponad 21 tys. zmarłych i zamordowanych w więzieniach (w tym większość to członkowie konspiracji). To bliżej nieznana liczba zabitych w trakcie tysięcy pacyfikacji ciągnących się przez pierwsze 10 powojennych lat, zamordowanych bez sądu w siedzibach urzędów bezpieczeństwa (około 20 tys.). To ponad 250 tys. osób skazanych na kary więzienia z powodów politycznych, kilkaset tysięcy dalszych zrujnowanych zdrowotnie, ekonomicznie, skazanych na bycie obywatelami II kategorii w PRL. 8. Dlaczego ustanowiono Narodowy Dzień Pamięci Żołnierzy Wyklętych? Ustanowienie w 2011 r. 1 marca Narodowym Dniem Pamięci Żołnierzy Wyklętych stanowi potwierdzenie przez wolną, demokratyczną Rzeczpospolitą roli, jaką odegrali oni na drodze do odzyskania przez Polskę niepodległości. Wybór tej daty 9

związanej z 60. rocznicą zamordowania przez komunistyczny aparat bezpieczeństwa członków IV Zarządu Głównego Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość jest także symbolicznym aktem uhonorowania najwyższej ofiary złożonej przez dziesiątki tysięcy żołnierzy podziemia powojennego w trakcie pierwszej komunistycznej dekady. dr Tomasz Łabuszewski, IPN Sprawa Czesława B. agenta Małachowskiego, Michała Historia Czesława B. jako tajnego współpracownika nigdy nie powinna była się zdarzyć. Jego rodzina, głęboko zaangażowana w działalność niepodległościową, nigdy nie powinna stać się celem represji władz polskich. Jego najstarszy brat nie powinien zginąć z ręki Polaków. Sam Czesław B. nie powinien nigdy zostać agentem bezpieki ta bowiem miała formalny zakaz werbowania nieletnich. Jako wrażliwy, Czesław B. agent Małachowski, Michał uzdolniony humanista nigdy nie powinien stoczyć się moralnie, zdradzając pamięć ojca, najstarszego brata żołnierzy AK, brata walczącego w partyzantce, matki represjonowanej przez komunistów. Nie powinien opisać po wielu latach tych wszystkich zdarzeń w sposób wykluczający potrzebę ekspiacji za dawne winy. To wszystko jednak, co stało się udziałem Czesława B. zdarzyło się naprawdę i było zjawiskiem typowym dla pierwszej komunistycznej dekady. Typowe były represje dotykające właśnie takie rodziny jak jego wyniszczane przez komunistów za przywiązanie do tradycji patriotycznej. Typowe były działania wszechwładnej bezpieki, nieprzestrzegającej jakichkolwiek zasad, łamiącej wszelkie normy i prawa. Ofiary jego zdrady były typowe dla losów terenu, z którego się wywodził wykrwawionego przez trwające blisko dziesięć lat pacyfikacje. Typowa wreszcie była historia jego moralnego upadku typowa dla czasów, w których za zdradę dostawało się nagrodę, zbrodnia zaś nie mogła doczekać się ukarania. Na początku 1950 r. funkcjonariuszom Wojewódzkiego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Warszawie udało się zlokalizować miejsce pobytu brata Witolda B. Litwina, Stena jednego z partyzantów działającej nadal na Białostocczyźnie i Podlasiu 6 Brygady Wileńskiej AK. Był nim siedemnastoletni wówczas Czesław B. 10

uczeń gimnazjum im. Stanisława Małachowskiego w Płocku, do niedawna mieszkaniec Jabłonny Lackiej w powiecie Sokołów Podlaski. Postanowiono zwerbować go jako agenta, szantażując odpowiedzialnością karną za kilkakrotną wymianę korespondencji z bratem, zakwalifikowaną jako udzielanie pomocy bandzie. Komunistyczny resort bezpieczeństwa wykorzystał też jako dodatkowy argument to, iż jego młodszy brat także uczył się w Małachowiance, siostra zaś w szkole podstawowej. Rodzeństwo pozostawało bez opieki rodziców. Ojciec oficer rezerwy wcielony przymusowo do ludowego Wojska Polskiego w 1944 r. poległ w ostatnich dniach wojny, matka zaś odbywała karę 5 lat więzienia za pomoc udzielaną partyzantom. Najstarszy brat zaangażowany czynnie w działalność niepodległościową w AK został zamordowany przez UB jeszcze w lecie 1946 r. Werbunku Czesława B. dokonano 26 marca 1950 r. w Płocku poprzez tajne aresztowanie. Po podpisaniu deklaracji współpracy B. przyjął kryptonim Małachowski (zmieniony później na Michał ). Po kilku dniach został przerzucony do powiatu Sokołów Podlaski, gdzie miał skontaktować się z bratem, Witoldem. Pod pozorem spotkania się z nim z okazji Wielkanocy 5 kwietnia 1950 r. odwiedził obozowisko oddziału por. Józefa Ludwika Małczuka Brzaska (komendanta powiatu Sokołów Podlaski podległego konspiracyjnej eksterytorialnej organizacji wileńskiej AK) znajdujące się w lesie koło wsi Toczyski Podborne w gminie Jabłonna Lacka. Przebywał w nim przez dwa dni. Po opuszczeniu obozowiska rankiem 7 kwietnia 1950 r. agent Małachowski niezwłocznie poinformował szefa Powiatowego Urzędu Bezpieczeństwa Publicznego w Sokołowie Podlaskim o miejscu postoju partyzantów. Podczas obławy, w której brało udział ponad 500 żołnierzy Korpusu Bezpieczeństwa Wewnętrznego, poległ por. Brzask i jego dwaj żołnierze. Reszta grupy (w tym brat agenta Małachowskiego ) zdołała jednak, korzystając z ciemności nocnych, przebić się z okrążenia. Sukces komunistycznego resortu bezpieczeństwa 11 był jednak bezsprzeczny. Zdołał on nie tylko zlikwidować legendarnego dowódcę partyzanckiepor. Józef Ludwik Małczuk Brzask, fotografia ślubna z żoną Ireną

go, ale także, korzystając z wiedzy Małachowskiego, aresztować 64 zaangażowane w działalność niepodległościową osoby z rejonu Jabłonny. Czesław B. pozostawał jednak poza podejrzeniami partyzantów i miejscowej społeczności. WUBP w Warszawie opracował bowiem staranny kamuflaż dla jego pracy agenturalnej, kierując podejrzenia miejscowej ludności na zupełnie inną osobę. Do roli kozła ofiarnego wybrany został żołnierz podziemia sierż. Wacław Giziński Bąk (zasłużony akowiec i winowiec). Realizując plan przykrycia agenta Małachowskiego, resort zwolnił Gizińskiego z aresztu, zapewnił ochronę KBW, po czym przesiedlił wraz z rodziną na ziemie odzyskane, gdzie zapewnił mu pracę na kierowniczym stanowisku w PGR-ze koło Słupska. Był on także jedyną osobą, która na procesie miejscowej siatki konspiracyjnej zeznawała z wolnej stopy i w dodatku nie została skazana. Wszystko to sprawiło, że mieszkańcy okolic Jabłonny Lackiej uznali go za zdrajcę, który wydał Brzaska i jego towarzyszy. Legenda ta okazała się niezwykle trwała, funkcjonując powszechnie aż do początku XXI w. Po kilku miesiącach komunistyczny resort bezpieczeństwa postanowił powtórnie użyć Czesława B. W maju 1950 r. z polecenia funkcjonariuszy UB podjął on korespondencję z rodziną jednego z partyzantów 6 Brygady Wileńskiej AK, Eugeniusza Welfla Orzełka, z Tuszyna pod Łodzią. Listy od Jadwigi Welfel siostry Orzełka potwierdziły, iż agent nie jest podejrzewany o współpracę z bezpieką. W celu uzyskania ponownego kontaktu z brygadą jeszcze w czerwcu 1952 r. wysłano go z wizytą do rodziny Welflów i zalecono m.in. prowadźcie rozmowę [o śmierci Brzaska ] ubolewając nad «Brzaskiem» szczególnie. W dalszych kontaktach z Welflami agent, zgodnie z opracowaną przez WUBP legendą, występował jako osoba obawiająca się aresztowania i ukrywająca się przed UBP. Już w pierwszych rozmowach udało mu się uzyskać sporo informacji na temat kontaktów rodziny z pododdziałem partyzanckim, w którym służył Orzełek. W trakcie kolejnej wizyty Welflowie podali mu też kilka nowych, nieznanych UB namiarów na punkty kontaktowe siatki dowodzącego 6 brygadą kpt. Kazimierza Kamieńskiego Huzara. We wrześniu 1950 r. resort upozorował próbę aresztowania Małachowskiego w jego domu, co miało uwiarygodnić jego legendę osoby ukrywającej się przed UB i szukającej kontaktu z oddziałem partyzanckim. We wrześniu 1950 r. prowadzący agenta funkcjonariusze WUBP w Warszawie wysłali go na Podlasie z zadaniem wystawienia do likwidacji patrolu partyzanckiego dowodzonego przez Arkadiusza Czapskiego Arkadka. Kontakty otrzymane u Welflów okazały się w tym wypadku niezwykle cenne 12

i aktualne, Małachowski w ciągu pięciu dni po powrocie na Podlasie nawiązał łączność z patrolem Arkadka. Agent przebywał z partyzantami krótko, bodaj jeden wieczór. Na pierwszym postoju pozostawił ich śpiących w stodole we wsi Borychów i złożył meldunek na punkcie kontaktowym UBP. 30 września 1950 r. czteroosobowy patrol Czapskiego został otoczony przez grupę operacyjną UBP i KBW. Wszyscy partyzanci polegli podczas nieudanej próby przebicia (wśród zabitych był Eugeniusz Welfel Orzełek, którego rodzina nieświadomie przyczyniła się do jego zguby). Kolejny raz resort bezpieczeństwa zadbał o zabezpieczenie agenta przed dekonspiracją. Aresztowano wszystkie osoby, które wiedziały, że Małachowski poszedł na spotkanie z grupą Arkadka i mogły skojarzyć ten fakt z likwidacją partyzantów. Aresztowana została też cała rodzina Welfów oraz grono ich znajomych (łącznie 11 osób). UB zadbało także o kamuflaż polegający na wybraniu kolejnego kozła ofiarnego, na którego miała spaść odpowiedzialność za wydanie partyzantów. Funkcjonariusze WUBP w Warszawie w opracowaniu dotyczącym wprowadzenia agenta B. mogli spokojnie skonstatować: Niewątpliwie kombinacja ta całkowicie potwierdzi dezorientację ludności. Agent ps. «Michał» ma dalsze możliwości w dotarciu do bandy «Huzara», gdyż cieszy się wielkim zaufaniem u członka tejże bandy ps. «Litwin». Młodemu agentowi, który otrzymał nowy kryptonim Michał, nie dano długo odpoczywać. Wprawdzie po udanej likwidacji patrolu Arkadka został chwilowo wycofany z gry, jednak już w pierwszych dniach listopada 1950 r. WUBP w Warszawie opracował kolejny plan wykorzystania Michała w pracy operacyjnej. Udanie rozpoczęta 4 listopada 1950 r. misja na Podlasiu została jednak po tygodniu zupełnie przypadkowo przerwana przez niezbyt rozgarniętych funkcjonariuszy z posterunku MO w Jabłonnie Lackiej. Gdy 11 listopada agent szedł z meliny w Bujałach do wsi Niemirki (gm. Jabłonna), został przez nich aresztowany i zdekonspirowany publicznie. Dalsza działalność była w tej sytuacji niemożliwa. Funkcjonariusze UB z Warszawy musieli ostatecznie wycofać swojego podopiecznego z Podlasia. Nie pozosta- 13 Partyzanci 6 Brygady Wileńskiej AK, z lewej Eugeniusz Welfel Orzełek

wili go jednak samemu sobie. Za pośrednictwem Departamentu III MBP skierowano go do Wrocławia, gdzie zapewniono mu miejsce pracy i stworzono możliwość kontynuowania nauki. Szef miejscowego WUBP otrzymał wręcz polecenie załatwienia mu miejsca na uczelni (na Uniwersytecie Wrocławskim, na Wydziale Filologii Polskiej), a także w internacie. W dalszym ciągu pozostał on też agentem bezpieki, tym razem nastawionym na rozpracowywanie środowiska akademickiego. Patrol Lamparta. Stoją od lewej: Kazimierz Jakubiak Tygrys, Eugeniusz Tymiński Ryś, Wacław Zalewski Zbyszek, Józef Mościcki Pantera, siedzą: Kazimierz Parzonko Zygmunt, Adam Ratyniec Lampart (1951 r.) Ostatnia już wyprawa TW Michała na Podlasie wiązała się z likwidacją przez resort bezpieczeństwa jednego z ostatnich pododdziałów 6 Brygady Wileńskiej AK patrolu sierż. Adama Ratyńca Lamparta w maju 1951 r. Poległo wówczas czterech partyzantów wraz z dowódcą, a ciężko ranny Witold B. Litwin, Sten wpadł w ręce funkcjonariuszy UBP. Nie zdołał popełnić samobójstwa na polu walki. Leczony w resortowym szpitalu w Białymstoku, odmawiał składania zeznań. Wówczas na rozkaz wicedyrektora Departamentu III MBP mjr. Stanisława Wolańskiego ściągnięto z Wrocławia jego brata Czesława. Na polecenie funkcjonariuszy UB odwiedzał on brata w szpitalu, składając z rozmów z nim obszerne raporty. Nakłonił Witolda do złożenia zeznań, które zostały wykorzystane w rozgrywce operacyjnej prowadzonej przez MBP przeciw kpt. Huzarowi. Zachowały się też meldunki Michała z rozmów prowadzonych z własną matką, zwolnioną wcześniej z więzienia, będące kolejnym, niezwykle wymownym świadectwem, jak nisko może upaść człowiek raz złamany przez komunistyczne służby specjalne. Los agenta Michała został wyznaczony przez przełożonych z resortu, którzy nie zapomnieli o nim do końca jego życia. Kontynuował naukę i w PRL zrobił karierę. Został członkiem partii, pracował w kuratorium, jako wicedyrektor jednej z wrocławskich szkół średnich. Jako agent działał jeszcze przez wiele lat. W ostatnim okresie życia poprosił o zwolnienie z obowiązków tajnego współpracownika, gdyż liczne funkcje w pracy organizacyjnej PZPR nie pozwalały mu na sprawne wykonywanie 14

zadań szpicla. Zmarł 16 grudnia 1981 r. jako zasłużony pedagog i wychowawca wielu pokoleń młodzieży. Niektórym jego nazwisko kojarzy się głównie z literaturą, gdyż był także całkiem zdolnym poetą (członkiem Związku Literatów Polskich) i pozostawił po sobie wiele wysoko ocenianych przez specjalistów utworów. W zbiorze pt. Świadectwa chorej pamięci, opublikowanym w piśmie Odra, tuż przed śmiercią opisał wydarzenia z przełomu lat czterdziestych i pięćdziesiątych, określanych ongiś jako okres utrwalania władzy ludowej. Zarówno redakcji, jak i czytelnikom nie przyszło chyba do głowy, iż to, co wydawało im się licencją poetycką było tragicznie realne. Poszczególne wiersze opisywały autentyczne wydarzenia: śmierć jego brata Boruty, sprofanowanie jego grobu przez żołnierzy KBW, aresztowanie i proces matki, agenturalną misję na Podlasiu, likwidację patrolu por. Brzaska, likwidację patrolu Arkadka itp. Wiersze są doprawdy wstrząsające, jak chociażby ten, w którym pisze on o swym wyjeździe na Podlasie wiosną 1950 r., kiedy to wykonywał zadania operacyjne : Wyskoczyłem ze szkoły by zabić paru ludzi (Trzeba było ich zabić bo tak się wplątali w przeszłość że można ich było odplątać tylko kulą)... i wróciłem do szkoły w granatowym ubranku pachnącym młodością i krwią. dr Tomasz Łabuszewski, IPN Kazimierz Krajewski, IPN Jeśli chcesz się podzielić swoimi wrażeniami z obchodów Narodowego Dnia Pamięci Żołnierzy Wyklętych, wyślij relację na adres: Małgorzata Żuławnik BEP IPN ul. Towarowa 28 00-839 Warszawa lub na adres e-mail: malgorzata.zulawnik@ipn.gov.pl.

www.ipn.gov.pl/wykleci