101. Sine Wiry The Sine Wiry Przełom Wetliny, progi skalne, kaniony i osuwiska w otoczeniu przepastnych bieszczadzkich lasów The Wetlina River gap rock steps, canyons and landslides within the Bieszczady old growth Bukowiec Terka Lokalizacja: województwo podkarpackie powiat leski gminy Cisna, Solina, Czarna miejscowość Zawój Location: District: Fore-Carpathian County: Lesko Villages: Cisna, Solina, Czarna village Zawój Region geograficzny: Karpaty Zachodnie Bieszczady Zachodnie Geographical regionalization: Western Carpathians Western Bieszczady Mountains Dołżyca Solinka GPS: 49 15 38.43 N 22 25 35.31 E Zatwarnica 2km 1mile Jednostka geologiczna: zewnętrzne Karpaty fliszowe jednostka śląska Geological unit: Outer Flysch Carpathians Silesian Unit Waloryzacja poznawcza Cognitive valorization: Waloryzacja turystyczna Tourism valorization: Rezerwat przyrody Sine Wiry położony jest w dolnej części przełomowej doliny rzeki Wetliny w Bieszczadach Wysokich. Jest to rezerwat krajobrazowy, w którym ochronie podlega wyjątkowo urokliwy odcinek doliny rzecznej i towarzyszące jej formy geologiczne. Rezerwat zajmuje obszar ok. 450,5 ha i rozciąga się od ujścia Wetliny do rzeki Solinki, do miejsca zaznaczonego na mapach jako Łuh, będącego pozostałością po wsi o takiej nazwie. Południowo-zachodnia i wschodnia granica rezerwatu biegnie zboczami doliny, natomiast północna przebiega grzbietem wzgórza Połoma, (776 m n.p.m.). Na zachodnim krańcu rezerwat obejmuje również piękny, przełomowy odcinek doliny Solinki o długości ok. 600 m. Jego granica położona jest na zachodnim zboczu tej doliny. Ochroną rezerwatową objęty jest również stary, miejscami pierwotny las bukowo-jodłowy porastający głównie wzgórze Połoma oraz roślinność samej doliny i jej otoczenia. Na terenie rezerwatu udokumentowano obecność około 350 gatunków roślin naczyniowych, spośród których 28 objętych jest ochroną, w tym 21- ochroną ścisłą. Rezerwat jest także ostoją dzikiej zwierzyny. Spotkać można tutaj rysie, niedźwiedzie, dziki, jelenie, wilki, borsuki The Sine Wiry reserve is located in the lower course of the Wetlina River canyon in the High Bieszczady Mts. This is a landscape reserve, which protects a fragment of river valley (about 450 ha) of Fig. 1. Sine Wiry kanion u stóp Skały Szutyskie Fig. 1. The Sine Wiry canyon at the foot of the Szutyska Rock 449
i wydry, a spośród ptaków orła przedniego, orlika krzykliwego i czarnego bociana. Na obszarze rezerwatu rzeki Wetlina po przełamaniu się przez Pasmo Połonin zmienia raptownie bieg z kierunku północnego na generalnie północno-zachodni, zgodny z rozciągłością występujących tutaj struktur geologicznych. Przy okazji rzeka tworzy kilka pięknych zakoli i bystrzy w miejscach szybkiego spadku na progach skalnych. Poniżej progów, w cieniu otaczających skał, utworzyły się głębie wypełnione spokojną, niebiesko granatową wodą. Te głębie miejscowa ludność nazywała z ukraińska synie wyry, ze względu na barwę wody. Stąd spolszczona wersja nazwy sine wiry dla obiektów raczej nie mających nic wspólnego z rzeczywistymi wirami. Na blisko dziewięciokilometrowym odcinku w obrębie rezerwatu spadek koryta Wetliny wynosi około 100 m. Rzeka szybko wcina się tutaj w podłoże tworząc stromościenne kaniony w miejscach, exceptional scenic valours and geological structures. The reserve extends from the confluence of the Wetlina and the Solinka rivers up to the site marked in the map as Łuh, which was location of the past village. Both the southwestern and eastern boundaries run along the slopes of the valley, whereas the northern boundary follows the crest of the Połoma Hill (776 m a.s.l.). In its western part the reserve includes equally beautiful Solinka River canyon, about 600 m long. Under protection is also the beech-fir old growth covering the slopes of the Połom Hill, as well as the forest at the bottom of the valley. Totally, about 350 species of vascular plants were identified in the reserve including 21 strictly protected, endangered species. The reserve is also a faunal sanctuary, in which visitors can meet lynxes, bears, wolfs, badgers, otters as well as black storks, golden eagles and lesser spotted eagles. Fig. 2. Blok skalny w korycie rzeki Fig. 2. Block of rock in the channel of the river gdzie zbudowane jest ono z odpornych na erozję skał, lub też powoduje intensywne procesy osuwiskowe na odcinkach, w których podłoże zbudowane jest głównie z łupków ilasto-mułowcowych. Najpiękniejszy z kanionów położony jest w zakolu rzeki opływającej piaskowcową ostrogę znaną jako Skała Szutyska. Ściany kanionu budują tutaj gruboławicowe piaskowce zaliczane do tzw. litofacji otryckiej, będącej częścią warstw krośnieńskich dolnych. Piaskowce otryckie tworzą ławice o miąższościach sięgających 5 Fig. 3. Erozja boczna rzeki Fig. 3. Side erosion of the river Within the reserve the Wetlina River breaks through the Połoniny Range and abruptly changes the course from northern to northwestern, concordant with the strikes of geological structures. Moreover, the river forms scenic bends and rapids. Beneath the rock steps there exist quite deep plunge pools, where quiet water is dark-blue in the shadow of surrounding rocks. Such pools were named synie wyry in Ruthenian dialect of local Lemkos people. Improper translation into Polish gave the name sine 450
m. Są one twarde i odporne na wietrzenie, często gruboziarniste lub zlepieńcowate. W składzie mineralnym okruchów dominuje kwarc (ponad 90%), z podrzędnym udziałem skał metamorficznych. Wewnątrz ławic występuje tzw. uziarnienie frakcjonalne oznaczające wzrost rozmiarów okruchów w miarę przybliżania się do spągu (dolnej granicy) warstwy. Na powierzchniach spągowych ławic dostrzega się różnorodne hieroglify, czyli odlewy śladów powstałych w trakcie osadzania się warstwy leżącej poniżej. Bystry prąd rzeki podcina ściany piaskowcowe powodując powstawanie obrywów skalnych. Kaniony powstają na skutek procesu, w którym prędkość wcinania rzek w podłoże zdecydowanie przewyższa prędkość niszczenia skał tworzących zbocza. Powstanie kanionu w rezerwacie Sine Wiry związane jest również z ruchami neotektonicznymi, które powodują wypiętrzenie tego obszaru. Tempo wypiętrzania jest na tyle wolne, że erozja rzeczna nadąża z przegłębianiem koryta. Powstają dzięki temu wysokie, strome zbocza doliny rzeki. Poniżej kanionu (w odległości ok. 1,0 km), przy niskim stanie wody, z dna rzeki wyłaniają się piaskowce, przewarstawione wkładkami piaszczystych łupków ilasto- -mułowcowych. Ławice piaskowców o miąższościach 10-20 cm sterczą tutaj niemal pionowo i tworzą rodzaj katarakty (progu skalnego), chociaż ich rozciągłości są zgodne z biegiem nurtu. Budują je pakiety zwięzłych średnioziarnistych piaskowców odpornych na erozję rzeczną. Utwory te wchodzą w skład dolnej części warstw przejściowych w profilu oligocenu serii menilitowo - krośnieńskiej w Bieszczadach. W piaskowcach budujących progi skalne w korycie rzeki można zaobserwować tzw. proces eksfoliacji polegający na charakterystycznym łuszczeniu się skały. Warstwy przejściowe, podobnie jak wspomniane powyżej piaskowce otryckie, to osady późnego oligocenu, powstały więc w okresie 28 24 mln lat temu. Nad progiem skalnym znajduje się miejsce, gdzie we wrześniu 1980 r. osunęło się zbocze Połomy, przegradzając Fig. 5. Resztki kotła eworsyjnego w kanionie Fig. 5. Remains of plunge pool in the canyon Fig. 4. Ławice piaskowców w dnie Wetliny Fig. 4. Sandstone bars in the Wetlina streambed wiry ( blue whirlpools ), which does not correspond to the quiet character of pools. Along the 9-km-long river course within the reserve the elevation drop is about 100 m. The river deeply cuts into the bedrock forming canyons of steep walls, where surrounding rocks are hard or generates intensive slope mass movements, where clayeysilty shales prevail. The most scenic part of the canyon is located in the river bend around the sandstone spur named the Szutyska Rock. The canyon walls were incised in thick-bedded Otryt Sandstones (a member of the Lower Krosno Beds). These sandstones form layers up to 5 m thick. The rock is hard, resistant to weathering, commonly coarse-grained or conglomeratic. Clastic fraction is dominated by quartz (over 90% vol.) with minor metamorphic rocks grains. Within the layers graded bedding is visible whereas at the interbedding surfaces hieroglyphs can be observed. Rapidly flowing river readily undercuts the sandstone walls causing common rockfalls. Canyons form when downward erosion exceeds the bank erosion. The formation of Wetlina River canyon is related to neotectonic movements, which caused uplift of the area. The uplift rate is low, which enables the compensation of the raise of the terrain by river downcutting and to form high, steep walls of the canyon. About 1 km downstream from the canyon, at low water level sandstones interbedded with sandy-clayeysilty shales expose in the riverbed. The sandstone beds, 10-20-cm-thick, are almost vertical and parallel to the river 451
koryto Wetliny. W tej chwili miejsce, skąd osunął się materiał skalny zarosło i nie widać form jakie wytworzyły się w rzeźbie stoku Połomy, jednak wyróżnia je z otoczenia młody las porastający zbocze, a przy brzegu można dostrzec stare pnie drzew, które zostały wyrwane z podłoża podczas osuwania się mas skalnych. Skutkiem osuwiska było jeziorko zaporowe, jakie powstało powyżej rumowiska. Jeszcze w 1987 roku jego wymiary wynosiły 280 m długości, 20-40 m szerokości. Ze względu na niezwykłą barwę zostało nazwane Jeziorkiem Szmaragdowym. Niestety, jeziorko to zanikło w ciągu kilkunastu lat z powodu usunięcia przez wezbrane wody Wetliny jęzora osuwiskowego przegradzającego koryto oraz wskutek sukcesywnego jego zasypywania przez materiał okruchowy niesiony przez rzekę. Pozostałością po jeziorku jest rozległy, kamienisty wał odsypowy (łacha), przedzielający koryto Wetliny powyżej progu skalnego oraz nanosy otoczaków na terasie zalewowej. course. The rocks are hard, medium-grained, resistant to river erosion. These sandstones belong to the Transitional Beds of the Menilit-Krosno Unit, deposited in the Late Oligocene (28-24 Ma). In the riverbed exfoliation of sandstone layers can be observed together with hieroglyphs on bottom surfaces of the layers. Over one of the rock steps there is a site, where landslide occurred in 1980 and dammed the Wetlina River valley. Recently, the terrain is covered with vegetation and landforms resulting from the slide cannot be observed, except for young forest and large, dead tree trunks. The valley damming formed small reservoir. In 1987 the lake was 280 m long and 20-40 m wide. Due to unusual color, the name Emerald Lake was commonly used. Unfortunately, in next dozen of years the lake has disappeared as flood waters of the Wetlina River eroded the dam and the lake itself was filled with debris carried by mountain 452 Fig. 6. Próg skalny u stóp urwiska Fig. 6. Treschold rock at the bottom of he cliff Dolina Wetliny w obszarze rezerwatu ma charakter przełomowy. Dolina przełomowa to taki odcinek rzeki, na którym przedziera się ona przez napotkane wypukłości terenu np. lokalne wypiętrzenia tektoniczne. Rzeka omija skały bardziej odporne intensywnie erodując strefy o mniejszej mechanicznej odporności i tworzy głęboko wcięte, często stromościenne doliny. Rozpoznawczą cechą przełomu rzecznego jest fakt przebijania się rzeki z obszaru relatywnie obniżonego do następnego takiego obszaru poprzez strefę wyniesioną. Wetlina, która w górnym odcinku płynie w kierunku północno-zachodnim obniżeniem morfologicznym pomiędzy Pasmem Granicznym a Pasmem Połonin, skręca raptownie ku północy w rejonie Kalnicy i po sforsowaniu Pasma Połonin ponownie skręca ku północnemu zachodowi w rejonie nieistniejącej już wsi Zawój. Przełomowy odcinek doliny Fig. 7. Hieroglify prądowe Fig. 7. Current hieroglyphs stream. Now, the remnant of the lake is a vast pebble bar, which traverses the Wetlina riverbed and accumulations of pebbles on the floodplain. In the reserve the Wetlina River valley forms a typical gap. In its upper course the river flows towards the northwest, across a morphological depression between the Border Range and the Połoniny Range. Then, the river turns abruptly to the north in the vicinity of Kalnica and forms a gap in the Połoniny Range. When leaving the gap, the river turns again to the northwest in the vicinity of the past Zawój village. Hence, the gap crosscuts the main structural trends in the area and then the river follows the strikes of these structures. This is the antecedent gap, which means that the landform dissected by the river is of tectonic origin. The ancient Wetlina River flowed over a flatland, as documented by meanders typical of the mature erosional stage of river history. From geological point of view, the lower course of the Wetliny River flows over the Silesian Unit sediments,
początkowo przecina poprzecznie główne kierunki strukturalne, natomiast od Zawoju ponownie dostosowuje się do rozciągłości struktur geologicznych. Przełom ten ma tzw. antecedencyjny (antecedentny) charakter, co oznacza, że przeszkoda terenowa sforsowana przez rzekę wyrosła wskutek wypiętrzenia tektonicznego. Pierwotnie rzeka płynęła po bardziej wyrównanym terenie, o czym świadczą meandry (zakola) typowe dla dojrzałego jej stadium erozyjnego. Z geologicznego punktu widzenia dolny odcinek Wetliny biegnie w obrębie jednostki śląskiej będącej jedną z wielkich jednostek tektoniczno-stratygraficznych Karpat zewnętrznych. Rezerwat położony jest w obrębie tzw. synklinalnego fałdu środkowego, nasuniętego wstecznie ku południowemu-zachodowi na fałd połonin o charakterze antyklinalnym (antyklina Suchych Rzek). Od północnego wschodu fałd środkowy graniczy z fałdem Czerwonego Wierchu Otrytu. Rezerwat Sine Wiry jest bardzo dobrym przykładem dydaktycznym, gdyż w przejrzysty sposób ukazuje związek pomiędzy geologią terenu, a jego krajobrazem. Centrum rezerwatu leży wśród przepastnych lasów. Pomiędzy Kalnicą i miejscem zwanym Pohulanką, położonym przy szosie z Dołżycy do Terki (parking, bar) prowadzi droga leśna, zamknięta pomiędzy Pohulanką i Jaworcem dla ruchu samochodowego. Do centrum rezerwatu można dotrzeć pieszo lub rowerem korzystając z biegnącego tędy szlaku rowerowego. precisely, over the structure named the Synclinal Central Fold, which is thrusted back, to the southwest, over the Suche Rzeki Anticline. From the northeast the Central Fold borders the Czerwony Wierch-Otryt Fold. The Sine Wiry reserve is of great educational value as the visitor can easily recognize here the relationships between the geological structure and the landscape. At the foot of the Połomy landslide there is a well-designed information panel, in which tourists can see the photograph of early slide with characteristic landforms: foot composed of rock rubble mixed with tree trunks and main scarp. The center of the reserve is covered by deep forests. Between Kalnica village and the site named Pohulanka, at the road from Dołżyca to Terka (parking lot and bar) there is a forest road closed for traffic, along which the bike trail runs. This is the best access to the reserve. Autorzy Authors: Michał Stefaniuk, Danuta Ilcewicz-Stefaniuk Wybrane pozycje literatury Random bibliography: 113, 167, 220, 237, 259 453