Narodowy Bank Polski. Praktyczne przygotowania do przyszłego wprowadzenia euro w Estonii oraz innych państwach objętych derogacją

Narodowy Bank Polski Praktyczne przygotowania do przyszłego wprowadzenia euro w Estonii oraz innych państwach objętych derogacją Listopad 2010 1

Spis treści CELE I STRUKTURA OPRACOWANIA...3 1. PRZYGOTOWANIA ORGANIZACYJNE I PRAWNE...4 2. TECHNICZNE ASPEKTY ZAMIANY WALUTY KRAJOWEJ NA EURO...7 2.1. PRODUKCJA ORAZ DYSTRYBUCJA BANKNOTÓW I MONET...7 2.2. DOSTOSOWANIE SYSTEMÓW INFORMATYCZNYCH...8 2.3. PRZYGOTOWANIE JEDNOSTEK SAMORZĄDU TERYTORIALNEGO ORAZ OBSZARÓW WIEJSKICH...9 2.4. DOSTOSOWANIA W OBSZARZE INSTYTUCJI FINANSOWYCH...10 3. STRATEGIA KOMUNIKACYJNA...11 4. DZIAŁANIA ESTONII UKIERUNKOWANE NA ZAPOBIEśENIE WZROSTOWI CEN...15 5. DZIAŁANIA PRZYGOTOWAWCZE DO WPROWADZENIA EURO W POZOSTAŁYCH PAŃSTWACH OBJĘTYCH DEROGACJĄ NA PODSTAWIE DZIESIĄTEGO SPRAWOZDANIA W SPRAWIE PRAKTYCZNYCH PRZYGOTOWAŃ DO PRZYSZŁEGO ROZSZERZENIA STREFY EURO...17 PODSUMOWANIE I WNIOSKI...18 BIBLIOGRAFIA...20 2

Cele i struktura opracowania Podstawowym celem dokumentu jest przedstawienie najwaŝniejszych praktycznych i technicznych aspektów wprowadzenia euro w państwach objętych derogacją. Z uwagi na bliski termin wprowadzenia wspólnej waluty, bliŝszej charakterystyce poddano przypadek Estonii. Przygotowania do wprowadzenia euro w pozostałych krajach zostały zrelacjonowane skrótowo z uwagi na brak szerszych działań i szczegółowych dokumentów w tym zakresie. W pierwszej części dokumentu zaprezentowano zarys przygotowań prawnych i organizacyjnych do przyjęcia euro w Estonii 1 stycznia 2011 roku, które rozpoczęły się juŝ w roku 2005. Wynikało to z faktu, Ŝe Estonia od 2004 roku wprowadziła swoją walutę do systemu ERM II licząc na szybkie przyjęcie euro, planowane pierwotnie na 1 stycznia 2007 roku. Przedstawiono równieŝ kalendarium najwaŝniejszych wydarzeń prowadzących Estonię do przyjęcia euro. W drugiej części opracowania przedstawiono techniczne i logistyczne aspekty wymiany waluty krajowej na euro w Estonii. Jak pokazuje doświadczenie krajów członkowskich unii walutowej jest to bardzo istotny i wraŝliwy element procesu wprowadzenia euro. Przedstawiono zarys koniecznych dostosowań w obszarze rynków i systemu finansowego. W trzeciej części zaprezentowano podstawowe cele, załoŝenia i instrumenty strategii komunikacyjnej. W czwartej części wskazane zostały działania, jakie podjęto w Estonii na rzecz przeciwdziałania nadmiernemu wzrostowi cen. Według badań Eurobarometru Estończycy, spośród obywateli nowych państw członkowskich, wyraŝają największe obawy o wzrost cen w wyniku wprowadzenie euro. W piątej części skrótowo zrelacjonowano działania podejmowane przez pozostałe państwa objęte derogacją w zakresie przygotowań do przyjęcia euro. Ostatnią część stanowi podsumowanie. 3

1. Przygotowania organizacyjne i prawne Przygotowania do wprowadzenia euro w Estonii rozpoczęły się bardzo wcześnie, tj. w 2005 roku. W styczniu 2005 roku rząd Estonii powołał Narodowy Komitet ds. Wprowadzenia Euro (National Changeover Committee), pod przewodnictwem Sekretarza Generalnego Ministerstwa Finansów, z udziałem wiceprezesa Banku Estonii oraz przedstawicieli kluczowych instytucji administracji publicznej. Jego zadaniem jest koordynacja działań niezbędnych do płynnego przyjęcia euro. W lutym 2005 roku Komitet powołał 6 grup roboczych, mających rozwiązywać potencjalne problemy związane z przyjęciem euro w określonych obszarach. W 2009 roku powołano siódmą grupę ds. monitorowania wypełniania kryteriów konwergencji. Grupy robocze: 1. ds. banku centralnego i instytucji kredytowych (uczestniczą przedstawiciele banku centralnego i banków komercyjnych), 2. ds. otoczenia biznesowego (przedstawiciele banku centralnego, ministerstwa finansów, ministerstwa gospodarki i komunikacji, ministerstwa sprawiedliwości, izby handlowej, konfederacji pracodawców, nadzoru finansowego, giełdy papierów wartościowych i instytucji wytyczającej standardy księgowe), 3. ds. technicznego przygotowania sektora publicznego (przedstawiciele wszystkich ministerstw), 4. ds. ochrony konsumentów (przedstawiciele banku centralnego, ministerstwa finansów, ministerstwa gospodarki i komunikacji, ministerstwa sprawiedliwości, izby handlowej, instytucji ochrony konsumentów), 5. ds. legislacji (przedstawiciele banku centralnego, ministerstwa finansów, ministerstwa sprawiedliwości), 6. ds. komunikacji (przedstawiciele banku centralnego, ministerstwa finansów, ministerstwa spraw zagranicznych, ministerstwa gospodarki i komunikacji, urzędu ds. zabezpieczenia społecznego, kancelarii państwa, biura rzecznika rządu i Przedstawicielstwa Komisji Europejskiej w Estonii). 7. ds. monitorowania wypełniania kryteriów konwergencji (przedstawiciele banku centralnego, ministerstwa finansów, urzędu statystycznego). Na podstawie informacji otrzymanych z grup roboczych opracowano Narodowy Plan Wprowadzenia Euro, dokument dostępny w języku estońskim, rosyjskim i angielskim. Plan 4

określa szczegółowo projektowane działania w procesie przygotowań do przyjęcia nowej waluty. Obecnie aktualna jest dziewiąta wersja Planu z września 2010 roku. Estonia nie wyznaczyła ambasadora euro, tj. jednej osoby, która zajmowałaby się w pełnym wymiarze koordynacją przygotowań do przejścia na nową walutę. Władze Estonii zdecydowały się na dwutygodniowy okres podwójnego obiegu z wariantem big-bang, a więc z równoczesnym wprowadzeniem euro jako pieniądza elektronicznego, jak i pieniądza gotówkowego (ten scenariusz został wykorzystany przez wszystkie kraje, które przystąpiły do strefy euro po 2002 roku, choć przyjęły róŝny okres podwójnego obiegu, od 14 do 31 dni). Podwójny obieg oznacza, Ŝe od 1 do 15 stycznia 2011 roku będzie moŝliwe płacenie przez obywateli monetami i banknotami zarówno korony estońskiej, jak i euro. Tymczasem wszystkie transakcje elektroniczne będą od 1 stycznia 2011 roku prowadzone jedynie w euro. Głównym aktem prawnym regulującym proces przyjęcia nowej waluty jest ustawa o wprowadzeniu euro (ang. Act on the Introduction of the Euro), z kwietnia 2010 roku. Estonia zastosowała przyjęty w wielu krajach model jednej ustawy horyzontalnej, która reguluje podstawowe zasady wymiany w jednym akcie prawnym (okres podwójnego obiegu, procedury wymiany gotówki, wycofywania koron z obiegu, zasady zaokrąglania cen itd.). Ustawa jednocześnie nowelizuje około 200 innych ustaw, których zmiana konieczna jest ze względu na wymianę waluty. Równocześnie w ustawie tej uregulowana jest podstawowa dla procesu przyjęcia euro zasada ciągłości umów, zgodnie z rozporządzeniem Rady 1103/97/WE, by wprowadzenie euro nie ingerowało bezpodstawnie w obieg prawny i gospodarczy. Oceniając zmiany legislacyjne w Estonii, Komisja Europejska przypomniała w Dziesiątym sprawozdaniu w sprawie praktycznych przygotowań do przyszłego rozszerzenia strefy euro 1 o zaleceniu 2008/78/WE, zgodnie z którym placówki handlowe powinny być prawnie zobowiązane do wydawania reszty w euro w trakcie okresu podwójnego obiegu. Estońska ustawa wprowadziła jedynie taką rekomendację bez sztywnego obowiązku wydawania reszty w nowej walucie, co moŝe spowodować, Ŝe korony będą znajdować się w obiegu przez dłuŝszy okres. Dlatego Komisja uwaŝa za konieczne upowszechnienie wydawania reszty 1 Komunikat Komisji Europejskiej do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Banku Centralnego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów. Dziesiąte sprawozdanie w sprawie praktycznych przygotowań do przyszłego rozszerzenia strefy euro, Bruksela, 27.07.2010, KOM(2010) 398 wersja ostateczna. 5

w euro w kampanii informacyjnej, gdyŝ szybkie wycofanie koron z obiegu pozwoli na zmniejszenie kosztu całej operacji. Komisja rekomenduje równieŝ wzmocnienie koordynacji w procesie wymiany oraz, by główny koordynator wymiany był w pełni dostępny w dniu wymiany (1 stycznia 2011 roku) i sprawnie reagował na wszelkie potencjalne problemy. Przygotowania estońskiego banku centralnego do przyjęcia euro rozpoczęły się jesienią 2003 roku, jeszcze przed przystąpieniem Estonii do UE 1 maja 2004 roku. Postanowiono, Ŝe niezaleŝnie od daty wprowadzenia euro, do połowy 2006 roku nastąpi zakończenie dostosowań w zakresie działalności operacyjnej banku, tak aby po ustaleniu daty akcesji realizować zadania, których nie moŝna było podjąć wcześniej ze względów proceduralnych (np. bicie monet, czy kampania informacyjna). Działania te zostały zrealizowane. W 2006 roku znowelizowano ustawę o Banku Estonii, by była ona zgodna z Traktatem i Statutem ESCB. 28 stycznia 2010 roku rząd Estonii przyjął zaktualizowany program konwergencji. 22 kwietnia 2010 roku parlament estoński przyjął Act on the Introduction of the Euro. Na mocy orzeczenia estońskiego Sądu NajwyŜszego z maja 2006 roku Konstytucja Estonii nie wymagała zmian. 12 maja 2010 roku Komisja Europejska i Europejski Bank Centralny opublikowały raporty o konwergencji oceniające postępy na drodze do przyjęcia wspólnej waluty poczynione przez państwa objęte derogacją. Raport pozytywnie ocenił gotowość Estonii do wejścia do strefy euro. 8 czerwca 2010 roku Eurogrupa oraz Rada ECOFIN, z racji spełnienia przez Estonię kryteriów konwergencji, zarekomendowały przyjęcie Estonii do strefy euro 1 stycznia 2011 roku. Na uwagę zasługuje krótki termin w jakim państwa członkowskie, których walutą jest euro wydały zalecenia przewidziane Traktatem o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej (zgodnie z TFUE mają to 6 miesięcy, a dokonały tego w niecały miesiąc). 16 czerwca 2010 roku Parlament Europejski zaakceptował przyjęcie Estonii do strefy euro 1 stycznia 2011 roku. 17 czerwca 2010 roku Rada Europejska poparła przyjęcie Estonii do strefy euro. 13 lipca 2010 roku Rada ECOFIN podjęła decyzję o uchyleniu derogacji i potwierdziła tym samym akcesję Estonii do strefy euro, ustalając parytet centralny na poziomie 15,6466 EUR/EEK. Estonia będzie siedemnastym państwem strefy euro. 6

2. Techniczne aspekty zamiany waluty krajowej na euro 2.1. Produkcja oraz dystrybucja banknotów i monet Produkcja monet euro z estońską stroną narodową (194 mln sztuk) została zlecona Mennicy Fińskiej. Banknoty euro (w ilości 42 milionów sztuk) zostaną wypoŝyczone z zapasów Eurosystemu. Wybór narodowej strony monety euro nastąpił w grudniu 2004 roku w wyniku ogólnonarodowego konkursu, w którym wyłoniono 10 projektów, które następnie oceniało społeczeństwo w głosowaniu telefonicznym. Na monecie znajdą się kontury granic Estonii wraz z nazwą kraju w języku narodowym: Eesti. Trzema głównym kanałami dostarczania pieniądza do obiegu są placówki bankowe, bankomaty oraz placówki handlowe. Wymiana pieniądza gotówkowego na euro nastąpi za pośrednictwem tych kanałów we współpracy z Bankiem Centralnym. Rozpoczęcie zaopatrywania instytucji kredytowych w monety i banknoty euro (tzw. zaopatrzenie pierwotne frontloading) zaplanowano odpowiednio na wrzesień i grudzień 2010 roku. Wartość zaopatrzenia pierwotnego szacowana jest na 240 mln EUR, co odpowiada niecałej połowie wartości koron estońskich znajdujących się w obiegu. Zaopatrywanie kolejnych podmiotów (tzw. zaopatrzenie wtórne sub-frontloading) w monety euro zaplanowano w przypadku większych klientów banków komercyjnych od września 2010 roku, natomiast w przypadku mniejszych podmiotów od grudnia 2010 roku. Po raz pierwszy zostaną wykorzystane uproszczone procedury sub-frontloadingu przewidziane w Wytycznych EBC, pozwalające m.in. na zaopatrzenie detalistów do kwoty 10 tys. EUR w ostatnich dniach grudnia 2010 roku. Jest to moŝliwe dla małych przedsiębiorstw zatrudniających do 10 pracowników i mających obrót roczny do wysokości 2 milionów euro. Podobnie jak w innych krajach podczas wprowadzania euro, Estończycy będą mieli moŝliwość nabycia zestawów startowych monet euro z estońską stroną narodową w grudniu 2010 roku. Przygotowano 600 tys. zestawów, po jednym na kaŝde gospodarstwo domowe. Zestawy startowe będą zawierały 42 monety o łącznej wartość 12, 79 EUR. 7

Bezprowizyjna wymiana koron estońskich na euro będzie moŝliwa w oddziałach banków komercyjnych miesiąc przed 2 i 6 miesięcy po wprowadzeniu euro. Bank Estonii będzie wymieniał dotychczasową walutę bezterminowo. PoniewaŜ ponad jedna trzecia oddziałów banków komercyjnych jest zlokalizowana w Tallinie, w okresie wprowadzania euro równieŝ urzędy pocztowe będą dokonywać wymiany gotówki w gminach, które nie posiadają oddziału banku. Współpraca z pocztą, której jednostki mają prowadzić na terenach wiejskich operację wymiany gotówki oraz informować obywateli, jest waŝnym czynnikiem pozwalającym na usprawnienie procesu wymiany. Jednym z zadań kampanii informacyjnej jest zachęcenie społeczeństwa do wyzbywania się zgromadzonej w walucie narodowej gotówki przed wprowadzeniem euro. Szacuje się, Ŝe w ten sposób uda się wycofać z obiegu przed 1 stycznia 2011 roku 50% monet i 80% banknotów nominowanych w koronach estońskich. Istotnym elementem kampanii pozostaje wskazanie znaczenia monet euro, gdyŝ obecnie w obiegu Estończycy głównie posługują się banknotami (98% pieniędzy w obiegu to banknoty). Oznacza to, Ŝe zaufanie do monety, w przeciwieństwie do banknotu, jest w Estonii relatywnie mniejsze niŝ w innych państwach UE, podobnie jak przyzwyczajenie do posługiwania się monetami. Komisja Europejska zwraca uwagę, by w trakcie kampanii informacyjnej brać pod uwagę równieŝ ten czynnik. W ostatnich tygodniach przed wprowadzeniem euro oraz w okresie podwójnego obiegu (15 dni), konieczne będzie utrzymanie wysokiej efektywności transportu starej i nowej waluty. Z tego powodu, na podstawie doświadczeń wcześniejszych wymian, proces dostarczania monet i banknotów euro powinien być rozłoŝony na jak najdłuŝszy okres, by zmniejszyć ryzyko (monety euro dostarczane są juŝ od września 2010 roku). Podobnie, transport koron rozpocząć się powinien jeszcze przed 1 stycznia 2011 roku, po rozpoczęciu kampanii informacyjnej na temat wymiany gotówki, w grudniu 2010 roku. 2.2. Dostosowanie systemów informatycznych Dostosowanie systemów informatycznych odbywa się zarówno w odniesieniu do międzybankowych systemów płatniczych, infrastruktury informatycznej podmiotów rynku finansowego, jak i instytucji publicznych. 2 Podobnie na Słowacji, niektóre banki komercyjne prowadziły w ostatnich tygodniach 2008 r. (a więc jeszcze przed wprowadzeniem euro) bezprowizyjną wymianę koron słowackich na euro po nieodwołalnym kursie, co pozwoliło rozłoŝyć proces wymiany na dłuŝszy okres i umoŝliwiło bankom lepsze zarządzanie dodatkową ilością pracy. 8

WaŜnym warunkiem sukcesu w procesie wymiany pieniądza jest sprawna modyfikacja najbardziej złoŝonych publicznych systemów informatycznych: systemu podatkowego i celnego, systemu informatycznego związanego z zabezpieczeniem społecznym oraz systemu informatycznego Ministerstwa Spraw Wewnętrznych. Prace podlegają stałemu monitorowaniu ze strony odpowiedniej grupy roboczej przy Narodowym Komitecie Wprowadzenia Euro i powinny zostać zakończone do 1 listopada 2010 roku. 2.3. Przygotowanie jednostek samorządu terytorialnego oraz obszarów wiejskich Niski wskaźnik gęstości zaludnienia w Estonii (30 osób na 1 km 2 w porównaniu do 122 osób na 1 km 2 w Polsce) oznacza, Ŝe jednostki samorządu terytorialnego są waŝnym źródłem wiedzy i informacji dla obywateli, poza środkami masowego przekazu oraz Internetem. Władze centralne stale współpracują z władzami lokalnymi, a bank centralny przygotowuje dla nich szkolenia nad temat rozpoznawania zabezpieczeń banknotów euro przed fałszerstwem. Komisja Europejska w Dziesiątym sprawozdaniu w sprawie praktycznych przygotowań rekomenduje dalsze zwiększanie koordynacji między władzą centralną a lokalną oraz przygotowanie listy koniecznych dostosowań jednostek samorządu terytorialnego oraz stałe monitorowanie ich realizacji przez władzę centralną. Tab. 1. Gęstość zaludnienia 16 państw strefy euro oraz Polski i Estonii. l.p. Państwo Średnia gęstość zaludnienia na km 2 1 Malta 1309 2 Holandia 397 3 Belgia 352 4 Niemcy 230 5 Włochy 199 6 Luksemburg 191 7 Polska 122 8 Francja 117 9 Portugalia 115 10 Słowacja 110 11 Słowenia 100 12 Austria 99 13 Hiszpania 91 14 Grecja 85 15 Cypr 85 16 Irlandia 64 17 Estonia 30 18 Finlandia 16 Źródło: Eurostat oraz portal www.europa.eu. 9

2.4. Dostosowania w obszarze instytucji finansowych Jednym z najwaŝniejszych kanałów szybkiego dostarczenia banknotów euro w pierwszych dniach po wymianie waluty będą bankomaty. Zostaną one uzupełnione banknotami euro najpóźniej do 48 godzin przed dniem euro. W trakcie okresu podwójnego obiegu bankomaty będą wydawać jedynie banknoty o nominałach 5, 10, 50. Komisja zaleciła, Ŝeby banki w pierwszej fazie ograniczyły obieg banknotów euro o najwyŝszych nominałach np. 50 euro, co umoŝliwi detalistom spełnienie rekomendacji dotyczącej wydawania reszty jedynie w euro. Instytucje kredytowe są zobligowane do bezprowizyjnej wymiany waluty krajowej na euro przez miesiąc przed wprowadzeniem euro oraz przez sześć kolejnych miesięcy po wprowadzeniu, po ustalonym kursie wymiany (1 euro = 15,6466 koron estońskich) bez obciąŝania dodatkowymi kosztami bankowymi. Po upływie tego okresu przez 6 kolejnych miesięcy bezpłatna wymiana będzie miała miejsce tylko w niektórych placówkach bankowych. Natomiast Narodowy Bank Estonii będzie prowadził wymianę zarówno monet, jak i banknotów po stałym kursie przez czas nieokreślony. Płynnej zamianie waluty sprzyja fakt, Ŝe 95% dorosłych obywateli Estonii posiada rachunek bankowy, 70 80% obywateli składa deklaracje podatkowe drogą elektroniczną, świadczenia emerytalne są równieŝ przekazywane tą drogą, a 30% wszystkich płatności jest dokonywanych bezgotówkowo. Problem z wymianą waluty moŝe natomiast pojawić się w regionach słabo zaludnionych, gdzie de facto placówki handlowe pełnią rolę głównego podmiotu, który uczestniczy w wymianie pieniądza. Jest to spowodowane słabo rozwiniętą siecią oddziałów banków. Rynek bankowy w Estonii zdominowany jest przez trzy duŝe banki komercyjne. Na terenie całego kraju jest rozlokowanych 190 oddziałów bankowych i 921 bankomatów, ale aŝ 1/3 znajduje się w Tallinie. W celu płynnego przejścia na euro banki planują wzmocnienie personelu departamentów operacyjno-rozliczeniowych odpowiedzialnych bezpośrednio za obsługę klientów. 10

3. Strategia komunikacyjna Głównym celem strategii jest stworzenie takich warunków, aby wszyscy mieszkańcy Estonii zostali właściwie poinformowani o wszystkich aspektach wymiany korony na euro. Strategia komunikacyjna została oparta na Narodowym Planie Wprowadzenia Euro. Działania komunikacyjne związane z przyjęciem euro finansowane są z budŝetu państwa na 2010 roku, banku centralnego i współfinansowane przez Komisję Europejską. Za strategię komunikacyjną przyjęcia euro w Estonii odpowiedzialna jest grupa robocza ds. komunikacji pod przewodnictwem Zastępcy Sekretarza Generalnego Ministerstwa Finansów (odpowiednik polskiego podsekretarza stanu). Koordynacją wprowadzania w Ŝycie strategii komunikacyjnej zajmuje się menedŝer ds. komunikacji nt. euro, funkcjonujący przy Ministerstwie Finansów. Począwszy od lutego 2010 roku grupa robocza odbywa spotkania dwa razy w miesiącu (wcześniej raz w miesiącu). Co miesiąc przedkłada Narodowemu Komitetowi Wprowadzenia Euro raport zawierający sprawozdanie z prac i wykaz planowanych działań. W ramach grupy roboczej ds. komunikacji utworzono dwie jednostki: ds. badań opinii publicznej i ds. strony internetowej informującej o nowej walucie. Jednostki te ściśle współpracują z Komisją Europejską, Europejskim Bankiem Centralnym i reprezentantami sektora prywatnego Estonii. Koordynują takŝe proces realizacji strategii komunikacyjnej w ramach sektora prywatnego aktywnie uczestnicząc w przygotowaniu i praktycznym wdroŝeniu podprojektów. Realizacja Strategii następuje poprzez projekty komunikacyjne. W pierwszej połowie 2010 roku koncentrowano się na zagadnieniach dotyczących wypełnienia kryteriów z Maastricht i procesu decyzyjnego związanego z poszerzeniem strefy euro, aktywnie komunikowano się z grupami docelowymi i wykonywano szereg technicznych prac przygotowawczych. W drugiej połowie 2010 roku rozpoczęto działania komunikacyjne związane z praktycznymi aspektami wchodzenia do strefy euro. Główne zagadnienia Strategii komunikacyjnej: 1. kurs wymiany i zasada ciągłości umów, 2. wpływ przyjęcia euro na ceny, 3. wymiana pieniądza gotówkowego i okres podwójnego obiegu korony i euro, 4. bezpieczeństwo wymiany gotówki, 5. bieŝąca sytuacja gospodarcza i wybór daty przejścia na euro, 11

6. korona jako narodowy symbol Estonii, 7. zmiany w sektorach prywatnym i państwowym w związku z przejściem na euro, 8. oszczędności (w kontekście negatywnych doświadczeń wcześniejszej reformy monetarnej), 9. generalne informacje o wpływie UE na Ŝycie codzienne i rozwój. Grupy docelowe kampanii informacyjnej: Plan działań komunikacyjnych szczególnie koncentruje się na dwóch głównych grupach docelowych: a) ogół społeczeństwa (łącznie z mniejszościami narodowymi) oraz b) sektor przedsiębiorstw. Grupy docelowe: Mieszkańcy Estonii Partnerzy przekazu: media, władze państwowe i lokalne, bank centralny, stowarzyszenia przedsiębiorstw i organizacje społeczne; Mniejszości narodowe, w tym osoby posługujące się językiem rosyjskim Z badań opinii publicznej wynika, Ŝe w grupie tej znajomość kwestii związanych z przechodzeniem na euro jest duŝo słabsza niŝ wśród osób mówiących językiem estońskim. Trudno jest znaleźć kanał komunikacyjny dla tej grupy, gdyŝ nie korzysta ona z lokalnych mediów. Materiały informacyjne będą drukowane w języku rosyjskim, ponadto planuje się spoty reklamowe w telewizji zostały wytypowane 3 kanały telewizyjne najchętniej oglądane przez tę grupę. Konsumenci Zadaniem jest przekazanie informacji z zakresu praw konsumenta podczas przechodzenia na euro, zaokrąglania cen, reguły podawania podwójnych cen, i zasad uczciwego ich przeliczania (ang. fair pricing). W odniesieniu do klientów banków waŝne jest, aby mieli oni świadomość ciągłości i niezmienności zawartych z bankiem umów. Partnerzy przekazu: Stowarzyszenie Banków Estońskich, Konfederacja Estońskich Związków Zawodowych, Urząd Ochrony Konsumentów, media. Sektor przedsiębiorstw Oddzielne przekazy dla małych, średnich i duŝych przedsiębiorstw, tak aby mogły one zaplanować przedsięwzięcia związane z wymianą. Detaliści i usługodawcy będą waŝnym ogniwem w procesie wymiany waluty, gdyŝ kwestie związane z podwójnym eksponowaniem cen i prawidłowym ich przeliczaniem są niezwykle wraŝliwe społecznie. Podstawowym instrumentem powinno być tu Porozumienie o Dobrych Praktykach (por. część 4 opracowania). 12

Partnerzy przekazu: Estońska Izba Przemysłowo-Handlowa oraz stowarzyszenia biznesowe, Konfederacja Pracodawców Estońskich, Urząd ds. podatków i ceł. Banki i doradcy finansowi Odgrywają istotną rolę w procesie przechodzenia na euro, poniewaŝ z uwagi na stabilność finansową kraju sektor bankowy musi być dobrze przygotowany. Partnerzy przekazu: Stowarzyszenie Banków Estońskich, Stowarzyszenie Księgowych, instytucje nadzoru finansowego. Urzędnicy państwowi i politycy Jest to waŝna grupa opiniotwórcza i decyzyjna. Partnerzy przekazu: pracownicy komórek public relations administracji państwowej. Media Samorządy Zakłada się, Ŝe do samorządów informacje trafią głównie za pośrednictwem grup roboczych i władz państwowych. Dzieci i studenci Grupa oceniana jako najbardziej otwarta w zakresie zagadnień związanych z euro. Partnerzy przekazu: Ministerstwo Edukacji i Badań, stowarzyszenia studenckie, administratorzy stron internetowych skierowanych do młodzieŝy. Emeryci (300 tys.) Grupa oceniana jako opiniotwórcza, o poglądach konserwatywnych, posiadająca negatywne doświadczenia związane z poprzednimi reformami monetarnymi. Szczególnie waŝne są tu zagadnienia związane z usługami finansowymi. Przekaz głównie poprzez bezpośrednie spotkania z grupą organizowane przez stowarzyszenia emerytów. Partnerzy przekazu: związki emerytów, banki i ośrodki zdrowia. Grupy wraŝliwe (osoby korzystające z zasiłków, osoby niepełnosprawne) Znacząca grupa w populacji, 204 tys. osób otrzymuje zasiłki rodzinne, 100 tys. zarejestrowanych bezrobotnych pobiera róŝne formy zasiłków. Turyści i obcokrajowcy Informacje dla tej grupy zostaną przygotowane w języku fińskim i języku angielskim. Partnerzy przekazu: MSZ, przedsiębiorstwa turystyczne i przedsiębiorstwa miejskiego transportu. Przekaz kampanii informacyjnej dociera do społeczeństwa przez następujące kanały: broszury, ulotki, internetowa strona informacyjna o euro (www.eesti.euro.ee), bezpłatna infolinia, media, kanały banków komercyjnych, spotkania i konferencje, szkolenia, wystawy 13

stałe i objazdowe, reklamy zewnętrzne, kanały telefonii komórkowej, rachunki gospodarstw domowych. Strona internetowa poświęcona euro, przygotowana w 3 językach (estoński, rosyjski, angielski), działa od lutego 2006 roku. Jest to istotny środek przekazu, gdyŝ Internetu uŝywa ok. 74% Estończyków (w ostatnich latach szczególnie wzrosła liczba uŝytkowników powyŝej 50-go roku Ŝycia). Strona jest źródłem wiedzy o praktycznych aspektach przyjęcia euro i informacji o przedsięwzięciach organizowanych w celu poszerzania wiedzy o wprowadzaniu euro. Witryna przeznaczona jest dla wszystkich grup docelowych. Jest interaktywna, moŝna za jej pośrednictwem zadawać pytania i wyraŝać opinie. Jest pierwszym kanałem rozpowszechniania materiałów. Strona jest równieŝ wewnętrznym narzędziem pracy grup roboczych zajmujących się komunikacją w zakresie wprowadzenia euro. Od połowy 2010 roku strona jest reklamowana poprzez media i portale internetowe. W 2009 roku otwarto bezpłatną telefoniczną linię informacyjną słuŝąca wyjaśnianiu kwestii związanych z przechodzeniem na euro (w przypadku skomplikowanych pytań, odpowiedź udzielana jest w ciągu 48 godzin). Linia działa od poniedziałku do piątku w godz. 11.00-19.00. Jej uzupełnieniem jest internetowa baza z archiwum zadanych pytań i odpowiedzi. Ponadto, w zaleŝności od zapotrzebowania, organizowane są dni informacyjne, podczas których specjaliści z urzędów państwowych odpowiadają na pytania zadawane za pośrednictwem infolinii. Harmonogram publikowania drukowanych materiałów informacyjnych dla grup docelowych w 2010 roku: Kwiecień broszura dla przedsiębiorstw (język estoński i rosyjski), ulotka dla klientów banków (estoński i rosyjski) udostępniana od drugiej połowy 2010 roku; Czerwiec broszura dla turystów i obcokrajowców mieszkających w Estonii (język angielski); Lipiec broszura dla konsumentów (estoński i rosyjski), ulotka informacyjna dla detalistów; Sierpień ulotka dla emerytów, której dystrybucja rozpoczęła się w listopadzie; Wrzesień specjalny informator dla osób korzystających z pomocy społecznej; broszura dla gospodarstw domowych (estoński i rosyjski), która została rozesłana w październiku; Październik ulotka informacyjna dotycząca głównych aspektów przechodzenia na euro (angielski i fiński). 14

Listopad rozesłanie gospodarstwom domowym broszury przygotowanej przez EBC dotyczącej aspektów przechodzenia na euro (estoński i rosyjski), rozesłanie specjalnej broszury dla emerytów. Strategia zakłada, Ŝe wszystkie materiały drukowane będą równieŝ dostępne na stronie internetowej. Ponadto kaŝde gospodarstwo domowe będzie mogło zwrócić się o przesłanie broszur w preferowanym języku. 4. Działania Estonii ukierunkowane na zapobieŝenie wzrostowi cen Estonia jest jednym z państw UE gdzie obawa przed wzrostem cen spowodowanym wymianą waluty krajowej na euro jest największa 3. Dla wyeliminowania ryzyka potencjalnego wzrostu cen oraz celem wytworzenia społecznej presji przeciwko nieuzasadnionym ich podwyŝkom podjęto następujące działania. Po pierwsze, wprowadzono obowiązek przedstawiania cen w euro oraz w koronie estońskiej od 1 lipca 2010 r. do 30 czerwca 2011 r., tj. 6 miesięcy przed i 6 miesięcy po wprowadzeniu euro. Ma to na celu uspokoić obawy społeczeństwa przed groźbą gwałtownego wzrostu cen i umoŝliwić ich kontrolę. Po drugie, Urząd Ochrony Konsumentów (Consumer Protection Board, CPB) powołany w 1994 roku, nadzoruje monitoring poziomu cen, kontroluje prawidłowość podwójnego podawania cen oraz rzetelnego przeliczenia wartości według obowiązującego kursu. CPB rozpoczął monitoring poziomu cen od 2005 roku w większych sklepach i instytucjach usługowych, koncentrując się na 94 kluczowych produktach w stolicy i 2 innych miastach (Tartu, Viljandi). Od kwietnia 2010 roku listę monitorowanych artykułów powiększono do 150 oraz zwiększono zakres kontroli o kolejne 2 miasta. Rezultaty kontroli przedstawiane są opinii publicznej w formie doniesień prasowych oraz na stronie CPB, a wykryte nieprawidłowości są nagłaśniane. Po wprowadzeniu euro CPB planuje kontrolować około 100 punktów miesięcznie, we współpracy z wolontariuszami z organizacji konsumenckich. Dotychczasowy monitoring prowadzony przez CPB w Tallinie i Tartu pozwolił na wykrycie pewnych nieprawidłowości. Spośród 728 skontrolowanych w sierpniu br. jednostek, aŝ 314 3 Introduction of the euro in the New Member States, Flash Eurobarometer 296, July 2010 15

(43%) nie zastosowało się do obowiązku umieszczenia podwójnej ceny na produkcie, z czego aŝ 171 w ogóle nie przedstawiło ceny w euro. We wrześniu br. wskaźnik ten spadł do 28% 4. Ujawniono równieŝ nieprawidłowości przy zaokrąglaniu cen (80 przypadków) oraz zastosowanie błędnego kursu (44 przypadki). CPB podaje, Ŝe liczba przedsiębiorstw, które łamią przepisy ulega tendencji spadkowej, co zapewne związane jest z zaostrzeniem kar oraz faktem, Ŝe na początku kaŝdego tygodnia CPB publikuje na swojej stronie listę firm, które nie stosują się do obowiązku podwójnego przedstawienia cen. Kontrola cen przeprowadzana przez CPB nie doprowadziła do wykrycia znacznych zmian w wysokości cen, jednak pewne dostosowania widoczne są w cenach niektórych dóbr konsumpcyjnych. Przykładowo, ceny chleba podlegały powolnemu wzrostowi, podczas gdy cena kawy i piwa podniosła się istotnie. Po trzecie, zawarto umowę społeczną mającą na celu zapobieŝenie nieuzasadnionemu wzrostowi cen. Porozumienie o Dobrych Praktykach zostało przygotowane przez Estońską Izbę Przemysłowo-Handlową (Estonian Chamber of Commerce and Industry) we współpracy z Radą Ochrony Konsumentów (Consumer Protection Board), Estońskim Stowarzyszeniem Przedsiębiorców (Estonian Traders Association) oraz Stowarzyszeniem Banków Estońskich (Estonian Banking Association). Przedsiębiorstwa oraz ich stowarzyszenia mogą podpisać Porozumienie, co wiąŝe się z prawem prezentowania specjalnego logo euro does not raise the price w punktach sprzedaŝy, co ma znaczenie prestiŝowe dla takich przedsiębiorstw. CPB planuje kontrolę prawidłowości wykorzystania logo Porozumienia. Dla zagwarantowania przestrzegania Porozumienia, jego złamanie przez sygnatariusza zagroŝone jest karą grzywny w wysokości do 50 000 koron czyli ok. 3 200 euro. Dodatkowo, kara moŝe zostać nałoŝona w przyspieszonym trybie w terminie 48 godzin w przypadkach jednoznacznych. W sytuacjach mniej oczywistych czas na nałoŝenie grzywny wynosi miesiąc. Celem wzmocnienia poczucia bezpieczeństwa przed nieuzasadnionym wzrostem cen w społeczeństwie, CPB planuje podejmować działania bezzwłocznie po otrzymaniu informacji o potencjalnie nieuzasadnionej podwyŝce cen od konsumentów (za pośrednictwem infolinii) lub od pracowników w wyniku rutynowej kontroli. KaŜdy przypadek na zostać natychmiast zbadany, a efekty prac CPB zostaną podane do publicznej wiadomości. Członek Porozumienia, który dopuści się nieuzasadnionej podwyŝki cen, straci prawo umieszczania na swoich oddziałach logo Porozumienia. 4 Na podstawie danych Urzędu Ochrony Konsumentów (www.tka.riik.ee) 16

5. Działania przygotowawcze do wprowadzenia euro w pozostałych państwach objętych derogacją na podstawie Dziesiątego sprawozdania w sprawie praktycznych przygotowań do przyszłego rozszerzenia strefy euro 5 Dwa państwa przedstawiły konkretną docelową datę wprowadzenia euro. W 2015 roku wspólną walutę planuje wprowadzić Rumunia, choć kraj ten nie rozpoczął praktycznych przygotowań w tym zakresie (z wyjątkiem działań informacyjnych). W porównaniu z poprzednim raportem z grudnia 2009 roku, nowym krajem, który wskazał termin przystąpienia do strefy euro jest Łotwa. Określiła ona docelową datę na 1 stycznia 2014 roku. W przypadku Polski w Raporcie Komisji zapisano, Ŝe euro zostanie wprowadzone najwcześniej jak to moŝliwe po wypełnieniu kryteriów zbieŝności. Połowa analizowanych państw określiła szczegóły przyszłych działań przygotowawczych do wprowadzenia euro. Poza Bułgarią, Rumunią i Szwecją (gdzie praktyczne przygotowania w ogóle się nie rozpoczęły), Polska pozostaje krajem, w którym działania przygotowawcze są najmniej zaawansowane. Pięć państw dokonało wyboru scenariusza wprowadzenia euro oraz określiło długość okresu podwójnego obiegu waluty krajowej i euro. W przypadku Czech, Litwy, Łotwy i Węgier planowany jest scenariusz big-bang. PowyŜsze kraje zdecydowały się na krótkie okresy podwójnego obiegu waluty krajowej i euro: nie dłuŝsze niŝ jeden miesiąc. Jedynie Rumunia przewiduje wprowadzenie okresu przejściowego pomiędzy przyjęciem euro w formie bezgotówkowej i gotówkowej (bez sprecyzowania jego długości), a takŝe dłuŝszy dwumiesięczny okres podwójnego obiegu 6. W przypadku Polski scenariusz wprowadzenia nowej waluty oraz inne szczegóły mają zostać określone, zgodnie z Raportem Komisji, w Narodowym Planie Wprowadzenia Euro. Wszystkie państwa, poza Bułgarią, Rumunią i Szwecją, powołały instytucje, które odpowiadają za koordynację procesu wprowadzenia euro 7. Połowa analizowanych krajów 5 Komunikat Komisji Europejskiej do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Banku Centralnego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów. Dziesiąte sprawozdanie w sprawie praktycznych przygotowań do przyszłego rozszerzenia strefy euro, Bruksela, 27.07.2010, KOM(2010) 398 wersja ostateczna 6 Zgodnie z rozporządzeniem Rady nr 974/98 z dnia 3 maja 1998 r. w sprawie wprowadzenia euro maksymalny okres podwójnego obiegu waluty krajowej i euro moŝe wynieść 6 miesięcy. Dotychczas Ŝadne z państw strefy euro nie zdecydowało się na okres podwójnego obiegu dłuŝszy niŝ 2 miesiące. 7 W Rumunii w ramach banku centralnego utworzono Komitet ds. Wprowadzenia Euro pod przewodnictwem Prezesa Banku Rumunii, który stanowi wewnętrzne forum dyskusji na temat kwestii związanych z UGW i euro. 17

opracowała równieŝ dokumenty dotyczące przystąpienia do strefy euro, w tym krajowe plany wprowadzenia euro oraz ich kolejne aktualizacje 8. W przypadku Polski Komisja Europejska odnotowała utworzenie w listopadzie 2009 roku Narodowego Komitetu Koordynacyjnego do Spraw Euro, Rady Koordynacyjnej oraz ośmiu międzyresortowych Zespołów Roboczych. W Raporcie zwrócono uwagę na przygotowanie w 2010 roku Ram Strategicznych NPWE i planowane opracowanie w przyszłym roku krajowego scenariusza wprowadzenia euro. Komisja odnotowała ponadto prowadzenie przez NBP regularnych analiz w zakresie makroekonomicznych aspektów integracji ze strefą euro, prac wspierających projektowanie procesu wprowadzania euro do obiegu oraz działań informacyjnych w zakresie praktycznych aspektów i konsekwencji przyjęcia nowej waluty. W Raporcie zwrócono takŝe uwagę na fakt współfinansowania przez NBP nowoopracowanego programu studiów podyplomowych wiodących polskich uczelni w obszarze funkcjonowania strefy euro. Trzy kraje (Czechy, Litwa i Łotwa) określiły szczegółowe elementy procesu wprowadzenia euro, m.in. warunki wcześniejszego zaopatrzenia banków komercyjnych i sektora detalicznego w banknoty i monety euro, terminy wymiany waluty krajowej na euro w banku centralnym i bankach komercyjnych, okres podwójnej ekspozycji cen, a takŝe środki mające na celu zwiększenie zaufania konsumentów do nowej waluty. Podsumowanie i wnioski Na przykładzie Estonii moŝna stwierdzić, Ŝe nałoŝony przez Traktat o Funkcjonowaniu Unii Europejskiej obowiązek wydania przez kwalifikowaną większość członków Rady reprezentujących państwa członkowskie strefy euro zalecenia dotyczącego przyjęcia przez dany kraj nowej waluty nie spowodował wydłuŝenia procedury uchylania derogacji 9. Zalecenie w odniesieniu do Estonii zastało przedstawione przy okazji posiedzenia Rady ECOFIN w dniu 8 czerwca 2010 roku. W rezultacie decyzja o uchyleniu derogacji została podjęta, tak jak w przypadku ostatniej grupy państw, na prawie 6 miesięcy przed wprowadzeniem euro (dokładnie 13 lipca 2010 roku). Termin wydania wspomnianego zalecenia moŝe stanowić zatem punkt odniesienia dla kolejnych państw wprowadzających euro i w pewnym stopniu determinować harmonogram działań przygotowawczych podejmowanych w tych krajach. 8 Dotyczy to Litwy, Łotwy, Czech i Węgier. 9 W myśl TFUE, zalecenie takie powinno zostać wydane w terminie sześciu miesięcy od uzyskania przez Radę przygotowanego przez Komisję projektu decyzji w sprawie uchylenia derogacji. 18

Przedmiotem analizy ze strony Komisji jest najwaŝniejszy, ostatni moment procesu wprowadzania euro, czyli okres przed 1 stycznia 2011 roku oraz okres podwójnego obiegu. Tymczasem przygotowania trwały znacznie dłuŝej. Prace nad zmianą systemów informatycznych moŝna oceniać na 2-3 lata, w tym zmiany międzybankowych systemów płatniczych (detaliczny i płatności wysokokwotowych), systemów IT poszczególnych banków, giełdy i instytucji publicznych oraz dostosowanie oprogramowania terminali płatniczych i bankomatów. Nie ma jeszcze dostępnego szczegółowego raportu Estonii o pełnym procesie przygotowania. Warto jednak pamiętać, Ŝe najbardziej czasochłonne działania zostały rozpoczęte znacznie wcześniej, gdyŝ Estonia pierwotnie planowała przyjęcie euro 1 stycznia 2007 roku. Wzorem lat ubiegłych, Komisja Europejska, prezentując postęp w działaniach przygotowawczych do wprowadzenia euro, przedstawiała rekomendacje w zakresie dalszych prac. Dotyczą one m.in.: wzmocnienia ogólnej koordynacji przygotowań do wprowadzenia euro, zaostrzenia zalecenia w sprawie wydawania reszty w euro w trakcie okresu podwójnego obiegu, właściwego rozłoŝenia w czasie zaopatrywania banków w nową walutę, wypełnienia bankomatów banknotami euro o niskich nominałach, wzmocnienia środków mających na celu zapobieganie nieuczciwym praktykom cenowym i niewłaściwemu postrzeganiu zmian cen przez społeczeństwo. Przy określaniu szczegółowych zapisów Narodowego Planu Wprowadzenia Euro w Polsce warto byłoby zwrócić uwagę na kwestie, które najczęściej są przedmiotem oceny Komisji w raportach. Najbardziej wraŝliwym obszarem, który został zdiagnozowany przez Komisję Europejską w Estonii, jest kwestia małej gęstości zaludnienia, a zatem potencjalnie mniejsza gęstość sieci placówek bankowych poza stolicą. Wpływa to na zmniejszoną moŝliwość łatwej i szybkiej wymiany gotówki. Z tego powodu w Estonii wykorzystana została sieć placówek pocztowych, a na samorząd lokalny zostały nałoŝone specjalne obowiązki informacyjne i organizacyjne. Wydaje się, Ŝe ten aspekt operacji wymiany pieniądza gotówkowego powinien być szczegółowo zbadany, by wykorzystać estońskie doświadczenia w odniesieniu do polskich terenów trudno dostępnych i o mniejszej gęstości zaludnienia. Opracowanie: Biuro ds. Integracji ze Strefą Euro we współpracy z Departamentem Zagranicznym 19

Bibliografia 1. Estonia s National Changeover Plan, Version No. 9, September 2010. 2. Komunikat Komisji Europejskiej do Parlamentu Europejskiego, Rady, Europejskiego Banku Centralnego, Europejskiego Komitetu Ekonomiczno-Społecznego i Komitetu Regionów. Dziesiąte sprawozdanie w sprawie praktycznych przygotowań do przyszłego rozszerzenia strefy euro, Bruksela, 27.07.2010, KOM(2010) 398 wersja ostateczna 3. Communication Strategy for Adoption of the Euro in Estonia, February 2010. 4. Eesti Pank, Report on the Adoption of the Euro, September 2010. 20