W serii BIBLIOTEKA SĄDOWA ukazały się również:

W serii BIBLIOTEKA SĄDOWA ukazały się również: Elementy metodyki pracy sędziego w sprawach karnych Piotr Hofmański, Stanisław Zabłocki Dowody w sądowym procesie karnym. Teoria i praktyka Andrzej Gaberle Rzetelny proces karny w orzecznictwie sądów polskich i międzynarodowych pod redakcją Pawła Wilińskiego Metodyka pracy sędziego w sprawach o wykroczenia Dariusz Święcicki Psychologia sądowa dla prawników Ewa Gruza Stosowanie prawa Unii Europejskiej przez sądy. Tom I pod redakcją Andrzeja Wróbla Stosowanie prawa Unii Europejskiej przez sądy. Tom II. Zasady Orzecznictwo Piśmiennictwo pod redakcją Andrzeja Wróbla, Krystyny Kowalik-Bańczyk i Moniki Szwarc-Kuczer Orzecznictwo sądów wspólnotowych w sprawach konkurencji w latach 1964 2004 pod redakcją Agaty Jurkowskiej i Tadeusza Skocznego Orzecznictwo sądów wspólnotowych w sprawach konkurencji w latach 2004 2009 pod redakcją Agaty Jurkowskiej-Gomułki

Biblioteka Sądowa OBRONA OBLIGATORYJNA W POLSKIM PROCESIE KARNYM RYSZARD A. STEFAŃSKI Warszawa 2012

Stan prawny na 1 lipca 2012 r. Wydawca Monika Pawłowska Redaktor prowadzący Adam Choiński Opracowanie redakcyjne Littera Maria Beata Wawrzyńczak-Jędryka Łamanie Wolters Kluwer Polska Projekt graficzny okładki Marcin Domitrz Copyright by Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o., 2012 ISBN: 978-83-264-3843-1 Wydane przez: Wolters Kluwer Polska Sp. z o.o. Redakcja Książek 01-231 Warszawa, ul. Płocka 5a tel. 22 535 82 00, fax 22 535 81 35 e-mail: ksiazki@wolterskluwer.pl www.wolterskluwer.pl księgarnia internetowa www.profinfo.pl

Spis treści Wykaz skrótów... 9 Wstęp... 13 Rozdział I Zasada prawa do obrony... 17 1. Zasady prawne... 17 2. Naczelne zasady procesowe... 18 3. Zasada prawa do obrony... 20 3.1. Kształtowanie się zasady prawa do obrony... 21 3.2. Pojęcie prawa do obrony... 22 3.3. Obrona materialna i formalna... 25 3.3.1. Obrona materialna... 26 3.3.2. Obrona formalna... 28 3.4. Obrona fakultatywna i obligatoryjna... 31 3.4.1. Obrona fakultatywna... 33 3.4.2. Obrona obligatoryjna... 34 Rozdział II Kształtowanie się obrony obligatoryjnej w polskim procesie karnym... 38 1. Obrona obligatoryjna w okresie przed wydaniem kodeksu postępowania karnego z 1928 r... 38 2. Obrona obligatoryjna w okresie obowiązywania kodeksu postępowania karnego z 1928 r... 42 3. Obrona obligatoryjna w okresie obowiązywania kodeksu postępowania karnego z 1969 r... 48 4. Obrona obligatoryjna w okresie obowiązywania kodeksu postępowania karnego z 1997 r... 53 Rozdział III Obrona obligatoryjna a stadia procesu karnego... 67 1. Obrona obligatoryjna niezależna od etapu postępowania... 67 2. Obrona obligatoryjna w niektórych etapach postępowania... 72 5

Spis treści 2.1. Obrona obligatoryjna w postępowaniu pierwszoinstancyjnym przed sądem okręgowym... 72 2.2. Obrona obligatoryjna w postępowaniu odwoławczym... 73 2.3. Obrona obligatoryjna w postępowaniu przez sądami wojskowymi... 74 3. Obrona obligatoryjna w postępowaniach po wydaniu wyroku... 76 3.1. Obrona obligatoryjna w postępowaniu o odszkodowanie, niewątpliwie niesłuszne tymczasowe aresztowanie lub zatrzymanie... 76 3.2. Obrona obligatoryjna w postępowaniu o uznaniu za nieważne orzeczeń wydanych wobec osób represjonowanych za działalność na rzecz niepodległego bytu Państwa Polskiego... 84 3.3. Obrona obligatoryjna w postępowaniu w przedmiocie wydania wyroku łącznego... 86 3.4. Obrona obligatoryjna w postępowaniu w przedmiocie zastosowania amnestii... 94 4. Obrona obligatoryjna w postępowaniu wykonawczym... 95 Rozdział IV Obrona obligatoryjna ze względu na wiek... 98 1. Pojęcie nieletni... 98 2. Postępowanie przeciwko nieletniemu przed sądem karnym... 100 2.1. Postępowanie przeciwko nieletniemu przed sądem karnym ze względu na rodzaj przestępstwa... 101 2.2. Postępowanie przeciwko nieletniemu przed sądem karnym ze względu na czas wszczęcia postępowania... 103 2.3. Postępowanie przeciwko nieletniemu przed sądem karnym ze względu na związek z przestępstwem popełnionym przez dorosłego... 104 Rozdział V Obrona obligatoryjna ze względu na ułomności fizyczne... 107 1. Rodzaje ułomności fizycznych uzasadniające obronę obligatoryjną... 107 2. Głuchy... 110 3. Niemy... 115 4. Niewidomy... 119 Rozdział VI Obrona obligatoryjna ze względu na ułomności psychiczne... 123 1. Okres dotyczący wątpliwości co do poczytalności oskarżonego... 123 2. Stopień ograniczenia poczytalności budzący co do niej wątpliwości... 133 3. Stopień wątpliwości co do poczytalności... 136 4. Okoliczności uzasadniające wątpliwość co do poczytalności... 140 5. Powołanie biegłych lekarzy psychiatrów a uzasadniona wątpliwość co do poczytalności... 148 6

Spis treści 6. Opinia psychiatryczna wydana w innej sprawie a uzasadniona wątpliwość co do poczytalności... 156 7. Organy decydujące o istnieniu wątpliwości co do poczytalności... 164 Rozdział VII Okoliczności utrudniające obronę... 166 1. Względny charakter obrony obligatoryjnej ze względu na okoliczności utrudniające obronę... 166 2. Decyzja sądu o uznaniu obrony za obligatoryjną... 167 3. Okoliczności utrudniające obronę obligatoryjną... 168 Rozdział VIII Obrona obligatoryjna w postępowaniu przed sądem okręgowym jako sądem pierwszej instancji... 178 1. Postępowanie pierwszoinstancyjne przed sądem okręgowym... 178 2. Zarzut zbrodni... 179 3. Oskarżony pozbawiony wolności... 186 3.1. Katalog występków... 187 3.2. Pozbawienie wolności... 191 Rozdział IX Powstanie i ustanie obrony obligatoryjnej... 203 1. Powstanie obrony obligatoryjnej... 203 2. Ustanie obrony obligatoryjnej... 205 Rozdział X Nawiązanie i ustanie stosunku obrończego obrony obligatoryjnej... 221 1. Osoba uprawniona do występowania w charakterze obrońcy... 221 2. Status obrońcy... 229 3. Liczba obrońców... 231 4. Sprzeczność interesów oskarżonych a obrona obligatoryjna... 235 5. Odmowa podjęcia się obrony... 244 6. Charakter prawny stosunku obrończego... 245 7. Nawiązanie stosunku obrończego... 246 8. Substytucja... 248 9. Nawiązanie stosunku obrończego na mocy umowy... 252 10. Nawiązanie stosunku obrończego na mocy zarządzenia lub postanowienia... 261 11. Organy uprawnione do wyznaczenia obrońcy z urzędu... 263 12. Rozwiązanie stosunku obrończego... 267 12.1. Rozwiązanie stosunku obrończego powstałego na mocy umowy... 268 12.2. Rozwiązanie stosunku obrończego powstałego na mocy zarządzenia lub postanowienia sądu... 273 7

Spis treści Rozdział XI Udział obrońcy obligatoryjnego w czynnościach... 290 1. Czynności procesowe wykonywane z obowiązkowym udziałem obrońcy... 290 2. Obowiązkowy udział obrońcy w rozprawie... 294 3. Obowiązkowy udział obrońcy w posiedzeniu... 298 Rozdział XII Skutki naruszenia przepisów o obronie obligatoryjnej... 300 1. Rodzaje skutków naruszenia przepisów o obronie obligatoryjnej... 300 2. Naruszenie przepisów o obronie obligatoryjnej jako bezwzględna przyczyna odwoławcza... 302 2.1. Zaistnienie uchybień w postępowaniu sądowym... 303 2.2. Nieposiadanie obrońcy... 307 2.3. Nieuczestniczenie obrońcy obligatoryjnego w czynnościach... 326 3. Naruszenie przepisów o obronie obligatoryjnej jako względna przyczyna odwoławcza... 337 Rozdział XIII Koszty obrony obligatoryjnej... 340 Rozdział XIV Przymus adwokacko-radcowski a obrona obligatoryjna... 352 1. Istota przymusu adwokacko-radcowskiego... 352 2. Uzasadnienie przymusu adwokacko-radcowskiego... 358 3. Rodzaje czynności objętych przymusem adwokacko-radcowskim... 364 3.1. Akt oskarżenia oskarżyciela posiłkowego subsydiarnego... 365 3.2. Apelacja od wyroku sądu okręgowego... 366 3.3. Kasacja... 366 3.4. Wniosek o wznowienie postępowania... 367 3.5. Wniosek o wyrażenie zgody na pociągnięcie do odpowiedzialności karnej niektórych osób korzystających z immunitetu formalnego... 367 4. Podmioty uprawnione do dokonania czynności objętej przymusem adwokacko-radcowskim... 369 5. Odmowa dokonania przez adwokata czynności objętej przymusem adwokacko-radcowskim... 377 Wnioski... 384 Bibliografia... 393

Wykaz skrótów Akty prawne EKPC europejska Konwencja praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzona w Rzymie dnia 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 z późn. zm.) k.c. ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny (Dz. U. Nr 16, poz. 93 z późn. zm.) k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 553 z późn. zm.) k.k.w. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks karny wykonawczy (Dz. U. Nr 90, poz. 557 z późn. zm.) k.p.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 89, poz. 555 z późn. zm.) k.p.k. z 1928 r. rozporządzenie Przezydenta Rzeczypospolitej z dnia 19 marca 1928 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 33, poz. 313 z późn. zm.) [tekst jedn.: Dz. U. z 1950 r. Nr 40, poz. 364 z późn. zm.] k.p.k. z 1969 r. ustawa z dnia 19 kwietnia 1969 r. Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 13, poz. 69 z późn. zm.) MPPOiP Międzynarodowy Pakt Praw Obywatelskich i Politycznych, uchwalony 16 grudnia 1966 r. w Nowym Jorku (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167) p.u.s.p. ustawa z dnia 27 lipca 2001 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070 z późn. zm.) p.w.k.k. ustawa z dnia 6 czerwca 1997 r. Przepisy wprowadzające Kodeks karny (Dz. U. Nr 88, poz. 554 z późn. zm.) u.s.p. rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 6 lutego 1928 r. Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 12, poz. 93 z późn. zm.) u.p.n. ustawa z dnia 26 października 1982 r. o postępowaniu w sprawach nieletnich (tekst jedn.: Dz. U z 2010 r. Nr 33, poz. 187 z późn. zm.) 9

Wykaz skrótów Organy orzekające NSA SA SN TK WKD Naczelny Sąd Administracyjny sąd apelacyjny Sąd Najwyższy Trybunał Konstytucyjny Wyższa Komisja Dyscyplinarna 10 Czasopisma, publikatory, inne Biul. PA w Łodzi Biuletyn Prokuratury Apelacyjnej w Łodzi Biul. PK Biuletyn Prawa Karnego Biul. SA w Katowicach Biuletyn Sądu Apelacyjnego w Katowicach CzPKiNP Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych GSP Prz. Orz. Gdańskie Studia Prawnicze Przegląd Orzecznictwa Inf. Pr. Informacja Prawnicza Jur. Jurysta KZS Krakowskie Zeszyty Sądowe M. Praw. Monitor Prawniczy NP Nowe Prawo Orz. SA w Katowicach Orzecznictwo Sądu Apelacyjnego w Katowicach Orz. SA we Wrocławiu Orzecznictwo Sądy Apelacyjnego we Wroclawiu ONSA Orzecznictwo Naczelnego Sądu Administracyjnego OSNCK Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna i Karna OSNCP Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Cywilna i Pracy OSNPG Orzecznictwo Sądu Najwyższego Prokuratura Generalna OSNKW Orzecznictwo Sądu Najwyższego. Izba Karna i Wojskowa OSN Prok. i Pr. Orzecznictwo Sądu Najwyższego, Sądów Apelacyjnych, Naczelnego Sądu Administracyjnego, Trybunału Konstytucyjnego, dodatek do Prokuratury i Prawa OSNwSK Orzecznictwo Sądu Najwyższego w sprawach karnych OSA Orzecznictwo Sądów Apelacyjnych OSP Orzecznictwo Sądów Polskich OSPiKA Orzecznictwo Sądów Polskich i Komisji Arbitrażowych OTK Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego OTK ZU Orzecznictwo Trybunału Konstytucyjnego. Zbiór Urzędowy Pal. Palestra PiP Państwo i Prawo PP Problemy Praworządności Prob. Krym. Problemy Kryminalistyki PPK Problemy Prawa Karnego Prok. i Pr. Prokuratura i Prawo Prz. Orz. PA w Lublinie Przegląd Orzecznictwa, Prokuratura Apelacyjna w Lublinie

Wykaz skrótów PS RPEiS SI Sł. MO SP St. Iur. Lubl. Wok. WPP ZO Przegląd Sądowy Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny Studia Iuridica Służba MO Studia Prawnicze Studia Iuridica Lublinensia Wokanda Wojskowy Przegląd Prawniczy Zbiór Orzeczeń

Wstęp Prawo do obrony jest jednym z podstawowych praw oskarżonego, będącym fundamentem rzetelnego procesu karnego. Gwarantowane jest w Konstytucji RP oraz aktach prawa międzynarodowego. Konstytucji RP art. 42 ust. 2 stanowi, że Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu. Prawo to gwarantowane jest też w art. 6 ust. 3 Konwencji praw człowieka i podstawowych wolności 1 oraz art. 14 ust. 3 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych 2. Regulacje te przewidują prawo do bronienia się nie tylko osobiście, ale i przez ustanowionego przez siebie obrońcę. Zarówno polski ustawodawca, jak i ustawodawcy innych demokratycznych państw 3 idą jeszcze dalej i w pewnych przypadkach przewidują obowiązek korzystania z pomocy obrońcy; przekształcają prawo w obowiązek. Prima facie wydawałoby się, że w ten sposób stwarzają oskarżonemu jeszcze większą szanse przeciwstawiania się zarzutom oskarżenia, gdyż nawet gdy oskarżony nie chce korzystać z pomocy obrońcy, jest mu przyznawany z urzędu i jego wola co do występowania w procesie z obrońcą nie ma żadnego znaczenia. Obrońca udziela mu pomocy wbrew jego wyraźnej deklaracji, że nie życzy sobie tego. Patrząc na tę gwarancję z punktu widzenia interesów oskarżonego, może okazać się, że obrona obligatoryjna wcale nie jest dla niego korzystna, gdyż może pociągać za sobą dodatkowe dla niego dolegliwości, chociażby w postaci ponoszenia kosztów wyznaczonego obrońcy z urzędu, zwłaszcza w sprawach o nieskomplikowanym stanie faktycznym i prawnym. To stało się inspiracją do podjęcia się kompleksowego opracowania tematyki obrony obligatoryjnej. Na decyzje te wpłynął też fakt, że o ile prawo do obrony doczekało się opracowań monograficznych, o tyle obronie obligatoryjnej poświęcono jedynie artykuły o charakterze przyczynkarskim, a jest to zagadnienie godne monografii. Podejmując się opracowania tego tematu, postawiono sobie za cel przeanalizowanie unormowań prawnych, wypowiedzi doktryny, orzecznictwa Sądu Najwyższego 1 Przyjętej na posiedzeniu Komitetu Ministrów RE w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284). 2 Uchwalony przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 16 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167). 3 Zob. E. Cape, Z. Namoradze, R. Smith, T. Spproken, Effective Criminal Defence in Europe, Antwerp Oxford Portland 2010. 13

Wstęp oraz sądów apelacyjnych i na tej podstawie wyjaśnienie wyłaniających się wątpliwości interpretacyjnych oraz dokonanie oceny po pierwsze, zasadności utrzymania obrony obligatoryjnej, po drugie, trafności przyczyn uzasadniających tę obronę. Tezą badawczą było założenie, że obrona obligatoryjna jest zbędna, gdyż jest narzucana oskarżonemu, który nie zawsze chce z niej korzystać, a nadto godzi w jego wolność, bowiem od niego powinno zależeć, czy chce korzystać z pomocy obrońcy, a państwo powinno mu jedynie zapewnić taką możliwość. Weryfikacja tak postawionej tezy następuje w sferze historycznej, normatywnej, dogmatycznej i judykacyjnej. W pracy nie ma odniesień do praktyki, jak też badań komparatystycznych, gdyż zbadanie funkcjonowania obrony obligatoryjnej w praktyce oraz przeanalizowanie regulacji tej tematyki w ustawodawstwach państw obcych aczkolwiek byłoby niezwykle interesujące spowodowałoby znaczne zwiększenie obszerności opracowania, co nie byłoby wskazane. W polskim procesie karnym obrona obligatoryjna zachodzi wtedy, gdy oskarżony jest nieletni, głuchy, niemy lub niewidomy albo zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności (art. 79 1 pkt 1 3 k.p.k.), jeżeli ze względu na okoliczności utrudniające obronę sąd uzna obronę za niezbędną (art. 79 2 k.p.k.), postępowanie toczy się przed sądem okręgowym w pierwszej instancji o zbrodnię lub oskarżony jest pozbawiony wolności (art. 80 k.p.k.), w rozprawie lub posiedzeniu sąd nie zarządza sprowadzenia oskarżonego, uznając za wystarczającą obecność obrońcy (art. 451, 439 3, art. 464 3, art. 573 2, art. 607e 2 k.p.k.), w postępowaniu sądowym toczącym się po wznowieniu postępowania na skutek wniosku na korzyść oskarżonego, po jego śmierci lub gdy zachodzą przyczyny zawieszenia postępowania (art. 548 k.p.k.), a także w określonych wypadkach w postępowaniu przed sądami wojskowymi (art. 671 1, 2 i 4 k.p.k.). Główną oś rozważań ze względu na ich znaczenie stanowią okoliczności statuujące obronę obligatoryjną, takie jak: oskarżony jest nieletni, głuchy, niemy lub niewidomy albo zachodzi uzasadniona wątpliwość co do jego poczytalności (art. 79 1 pkt 1 3 k.p.k.), jeżeli ze względu na okoliczności utrudniające obronę sąd uzna obronę z niezbędną (art. 79 2 k.p.k.), a także gdy postępowanie toczy się przed sądem okręgowym w pierwszej instancji o zbrodnię lub oskarżony jest pozbawiony wolności (art. 80 k.p.k.). Przyczynom tym poświęcono odrębne rozdziały. Pozostałe przyczyny omówiono w rozdziale poświęconym obronie obligatoryjnej w poszczególnych stadiach postępowania karnego. Dla zrozumienia istoty obrony obligatoryjnej w aktualnym kształcie nie sposób było nie zaprezentować zasady prawa do obrony oraz kształtowania się obrony obligatoryjnej w polskim procesie karnym, poczynając od ustawodawstw państw zaborczych, obwiązujących po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. Nie można było też pominąć powstania i ustania obrony obligatoryjnej, nawiązania stosunku obrończego, udziału obrońcy obligatoryjnego w czynnościach i skutków naruszenia przepisów o obronie obligatoryjnej oraz jej kosztów. Zbliżony do obrony obligatoryjnej jest przymus adwokacko-radcowski i jego prezentacja była konieczna, by wykazać różnice, jakie zachodzą między nim a obroną obligatoryjną. 14

Wstęp Przeanalizowanie zagadnień niewchodzących bezpośrednio w zakres obrony obligatoryjnej, pozwoliło na ukazanie jej w szerszym świetle, co nie pozostawało bez znaczenia dla oceny całej instytucji.

Rozdział I Zasada prawa do obrony Fundamentem całego porządku prawnego państwa, jak i poszczególnych gałęzi prawa są zasady prawne. Wyznaczają one kierunek tworzenia i stosowania norm prawnych, stanowiąc fundament danej gałęzi prawa. 1. Zasady prawne Zasady są normami, które nakazują, aby coś było realizowane we względnie dużym zakresie w stosunku do prawnych i rzeczywistych możliwości; zasady są nakazami optymalizacji, które mogą być spełnione w różnym stopniu i zakres ich spełnienia zależy od możliwości rzeczywistych i prawnych 1. Zasady prawne są określane w znaczeniu opisowym jako pewien wzorzec kształtowania się jakiejś instytucji prawnej w szczególnie doniosłych dla niej aspektach, a w znaczeniu dyrektywalnym jako wiążące prawnie normy, należące do danego systemu prawnego, ale nadrzędne w stosunku do innych norm tego systemu 2. Zawierają pewne reguły zachowania, które mają szczególną doniosłość w porównaniu z innymi regułami, służące do opisu instytucji prawnych, uwidoczniające powiązania między ich elementami i ich doniosłość konstrukcyjną 3. Reguły te są fundamentem w danym systemie prawnym; są bezpośrednio wyrażone w przepisach prawnych lub wyprowadzone z norm przy pomocy uznanych dyrektyw rozumowania. Wyróżniane są za pomocą kryteriów ocennych i przypisuje się im większą doniosłość niż pozostałym normom 4. Zajmują szczególne miejsce w hierarchicznej strukturze systemu prawa 5. Zasady te: 1) wyznaczają kierunek działań legislacyjnych, 2) ukierunkowują proces interpretacji przepisów prawnych, 1 R. Aleksy, Teoria praw podstawowych, Warszawa 2010, s. 78. 2 S. Wronkowska (w:) A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii państwa i prawa, Warszawa 1992, s. 224 225. Zob. szerzej S. Wronkowska, Z. Zieliński, Z. Ziembiński, Zasady prawa. Zagadnienia podstawowe, Warszawa 1974; T. Gizbert-Studnicki, Zasady i reguły prawne, PiP 1988, z. 3, s. 16 26. 3 J. Wróblewski, Wstęp do prawoznawstwa, Łódź 1984, s. 57; M. Zieliński, Konstytucyjne zasady prawa (w:) Charakter i struktura normy konstytucji, red. J. Trzciński, Warszawa 1997, s. 63. 4 J. Jabłońska-Bońca, Wstęp do nauk prawnych, Gdańsk 1992, s. 130. 5 A. Breczko, A. Jamróz, S. Oliwniak, Wstęp do nauk prawnych,red. A. Jamroz, Białystok 1998, s. 70. 17

Rozdział I. Zasada prawa do obrony 3) wskazują kierunki stosowania prawa, 4) ukierunkowują sposób korzystania z przysługujących określonym podmiotom praw 6. Zasady występują we wszystkich gałęziach prawa i wyrażają przewodnie idee, wyznaczające generalne kierunki stosowania i wykładni norm prawnych, mają charakter ogólny i w sumie obejmują wszystkie węzłowe kwestie danej gałęzi 7. 2. Naczelne zasady procesowe W literaturze procesu karnego idee te nazywane są podstawowymi 8, naczelnymi zasadami procesu 9 lub zasadami 10. W doktrynie różnie definiuje się zasady procesowe, twierdząc, że są to: pewne ogólne dyrektywy, najczęściej wyrażające to, co w procesie jest zasadnicze i typowe, podkreślające jakąś ogólną cechę lub prawidłowość w procesie 11, idee prawne mające podstawowe znaczenie w postępowaniu karnym 12, stanowiące pewną dyrektywę postępowania, wiążącą ustawodawcę, organy procesowe i uczestników procesu 13, założenia podstawowe, charakterystyczne dla danego modelu procesu karnego 14, idee prawne, uzewnętrznione w formie normy karnoprocesowej albo w formie normy ogólnoprawnej, na których opiera się proces karny oraz wyznaczające model danego procesu 15, normy postępowania stanowiące nie tylko regułę w danym procesie, ale też wyrażające podstawowe założenia tego procesu, będące jednocześnie cechami charakteryzującymi jego model 16, normy nadrzędne w stosunku do innych norm (w znaczeniu dyrketywalnym) oraz nazwy dla oznaczenia jakichś typów, ukształtowania instytucji procesowych (w znaczeniu opisowym) 17, 6 S. Wronkowska (w:) A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii..., s. 226. 7 S. Waltoś, Proces karny. Zarys systemu, Warszawa 2009, s. 214. 8 S. Śliwiński, Polski proces karny przed sądem powszechnym. Zasady ogólne, Warszawa 1959, s. 58; M. Siewierski (w:) M. Siewierski, J. Tylman, M. Olszewski, Postępowanie karne w zarysie, Warszawa 1971, s. 31. 9 A. Murzynowski, Istota i zasady procesu karnego, Warszawa 1994, s. 96 107; W. Daszkiewicz, Proces karny. Część ogólna, Warszawa Poznań 1994, s. 48; R. Kmiecik (w:) R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces karny. Część ogólna, Warszawa 2006, s. 68; S. Waltoś, Proces karny..., s. 214. Na temat kształtowania się zasad procesowych zob. A. Gerecka-Żołyńska, Kształtowanie pojęcia zasada procesowa w polskiej nauce procesu karnego (w:) Problemy prawa i procesu karnego. Księga poświęcona pamięci Prof. A. Kaftala, Warszawa 2008. 10 F. Prusak, Postępowanie karne. Wprowadzenie. Zasady procesu karnego, Warszawa 2001, s. 82 86. 11 M. Cieślak, Polska procedura karna. Podstawowe założenia teoretyczne, Warszawa 1971, s. 202. 12 M. Lipczyńska, Polski proces karny, t. I, Zagadnienia ogólne, Warszawa 1986, s. 59. 13 S. Kalinowski, M. Siewierski, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 1960, s. 13. 14 S. Kalinowski, Polski proces karny w zarysie, Warszawa 1981, s. 209. 15 T. Taras, O niektórych zasadach polskiego procesu karnego w świetle przepisów nowego kodeksu postępowania karnego z 1969 r., Pal. 1970, nr 11, s. 65. 16 A. Marek, Pojęcie zasady procesu karnego, PiP 1970, z. 3 4, s. 457. 17 W. Daszkiewicz, Prawo karne procesowe. Zagadnienia ogólne, t. I, Bydgoszcz 1999, s. 63. 18

2. Naczelne zasady procesowe podstawowe normy ogólne, wskazujące i podkreślające to, co na tle całokształtu przepisów ważniejsze i ogólniejsze w stosunku do szczegółów mniej istotnych, określające główne cechy procesu 18, przewodnie idee, założenia ogólne i dyrektywy wiodące, wyznaczające generalne kierunki procesu karnego, obejmujące węzłowe problemy i wyznaczające jego model 19, normy prawne wypowiadające idee, stanowiące podstawowe cechy (założenia) kształtujące dany model procesu karnego, które na przestrzeni rozwoju historycznego procesu karnego przybierały przeciwstawne wartości 20, idee kształtujące model procesu, określające zasadnicze cechy danego procesu, wyrażające to, co dla tego procesu jest charakterystyczne 21, wzorce, według których ma być zbudowany proces, oraz ustalające kierunek zasadniczych rozwiązań dla danego modelu 22, założenia podstawowe, odzwierciedlające ogólne nadrzędne idee, akceptowane przez ustawodawcę w toku kształtowaniu określonego modelu postępowania karnego 23, podstawy, na których opiera się określony model procesu 24, przepisy mające dyrektywny charakter, stanowiące wiążącą wytyczną dla wykładni przepisów procesowych, obejmujące węzłowe kwestia postępowania karnego 25, społecznie ważne ogólne dyrektywy uregulowania najbardziej istotnych kwestii z zakresu procesu 26, normy wyznaczające model postępowania karnego i służące jako dyrektywy określające kierunek interpretacji przepisów 27. Prezentacja tych definicji wskazuje, że ich wspólną cechą jest uznanie za zasady procesowe ogólnych dyrektyw, określających model procesu karnego. Pozostałe elementy podawane w niektórych definicjach są konsekwencją tych cech, np. wyznaczanie kierunków interpretacji. Jednocześnie podkreśla się w nich rangę tych zasad dla całego procesu karnego. Z tego też powodu nadaje się im miano zasad naczelnych, wywodząc, że obok nich występuje wiele zasad regulujących kwestie nie tak węzłowe i w konsekwencji niewywierające wpływu na model procesu 28. Wskazuje się, że naczelna zasada to norma o szczególnej doniosłości społecznej i w istotny sposób wpływająca 18 J. Tylman (w:) T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne, Warszawa 2009, s. 76. 19 F. Prusak, Postępowanie karne..., s. 82. 20 K. Marszał, Proces karny. Zagadnienia ogólne, Katowice 2008, s. 49. 21 Z. Świda (w:) Z. Świda, R. Ponikowski, W. Posnow, Postępowanie karne. Część ogólna, red. Z. Świda, Warszawa 2008, s. 33. 22 A. Kordik, F. Prusak, Z. Świda, Prawo karne procesowe. Część ogólna, Wrocław Szczecin 1994, s. 18. 23 R. Kmiecik (w:) R. Kmiecik, E. Skrętowicz, Proces karny..., s. 68. 24 M. Rogalski (w:) M. Klejnowska, Cz.P. Kłak, M. Rogalski, Z. Sobolewski, P.K. Sowiński, Proces karny. Część ogólna, red. G. Artymiak, M. Rogalski, Warszawa 2012, s. 41. 25 J. Grajewski (w:) J. Grajewski, K. Papke-Olszauskas, S. Steinborn, K. Woźniewski, Prawo karne procesowe część ogólna, red. J. Grajewski, Warszawa 2011, s. 62. 26 S. Waltoś, Naczelne zasady procesu karnego, Warszawa 1999, s. 4. 27 P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Warszawa 2007, s. 17. 28 S. Waltoś, Proces..., s. 214. 19

Rozdział I. Zasada prawa do obrony na kształtowanie się innych norm dotyczących procesu karnego 29. Taki charakter mają tylko te, które mają podstawowe znaczenie dla całego systemu procesu karnego i określają główne jego cechy. Zasady te stanowią centralne idee poglądów prawnych na sposób ukształtowania procesu karnego, odgrywające rolę centralną w całym systemie tego prawa 30. Stanowią wyznaczniki, według których jest lub powinien być ukształtowany model procesu 31. W doktrynie wskazuje się, że status naczelnych zasad procesowych mają te, które: 1) posiadają węzłowe znaczenie w procesie, ich brak utrudniałby określenie modelu procesu karnego, 2) zawierają określoną treść ideologiczną i społeczną, 3) dotyczą bezpośrednio procesu, 4) mają charakter dyrektywny 32, 5) odgrywa istotną rolę i posiadają znaczenie podstawowe 33. Wydaje się, że są to cechy charakterystyczne dla zasad w ogóle i ich wystąpienie nadaje określonej dyrektywie przymiot zasady. Konstrukcja zasad polega na poszukiwaniu gwarancji sprawiedliwych rozwiązań proceduralnych 34. Nie są one stosowane tak jak inne normy, a ich realizacja następuje poprzez inne normy 35. 3. Zasada prawa do obrony Wśród zasad procesowych szczególne miejsce zajmuje zasada prawa do obrony, jak też pełni ważną rolę. Jej pozycja wynika przede wszystkim z tego, że jest zasadą skodyfikowaną w aktach najwyższej rangi. Jest wprost wyrażona w Konstytucji RP i aktach prawa międzynarodowego. W myśl art. 42 ust. 2 Konstytucji RP, Każdy, przeciw komu prowadzone jest postępowanie karne, ma prawo do obrony we wszystkich stadiach postępowania. Może on w szczególności wybrać obrońcę lub na zasadach określonych w ustawie korzystać z obrońcy z urzędu. Zgodnie z art. 6 ust. 3 Konwencji praw człowieka i podstawowych wolności 36 każdy oskarżony o popełnienie czynu zagrożonego karą ma co najmniej prawo do: a) niezwłocznego otrzymania szczegółowej informacji w języku dla niego zrozumiałym o istocie i przyczynie skierowanego przeciwko niemu oskarżenia; b) posiadania odpowiedniego czasu i możliwości do przygotowania obrony; c) bronienia się osobiście lub 29 W. Daszkiewicz, Proces karny..., s. 65. 30 L. Schaff, Proces karny Polski Ludowej, Warszawa 1953, s. 146. 31 W. Daszkiewicz, Prawo karne procesowe..., s. 61. 32 S. Waltoś, Proces..., s. 214 215; tenże, Naczelne zasady..., s. 5 6; F. Prusak, Postępowanie karne..., s. 83. 33 F. Prusak, Postępowanie karne..., s. 83. 34 L. Morawski, Argumentacja, racjonalność prawa i postępowanie dowodowe, Toruń 1988, s. 174. 35 S. Wronkowska (w:) A. Redelbach, S. Wronkowska, Z. Ziembiński, Zarys teorii..., s. 226. 36 Przyjętej na posiedzeniu Komitetu Ministrów RE w Rzymie w dniu 4 listopada 1950 r. (Dz. U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284). 20

3. Zasada prawa do obrony przez ustanowionego przez siebie obrońcę, a jeśli nie ma wystarczających środków na pokrycie kosztów obrony, do bezpłatnego korzystania z pomocy obrońcy wyznaczonego z urzędu, gdy wymaga tego dobro wymiaru sprawiedliwości; d) przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia oraz żądania obecności i przesłuchania świadków obrony na takich samych warunkach jak świadków oskarżenia; e) korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli nie rozumie lub nie mówi językiem używanym w sądzie. Każda osoba oskarżona o popełnienie przestępstwa zgodnie z art. 14 ust. 3 Międzynarodowego Paktu Praw Obywatelskich i Politycznych 37 ma prawo, na zasadach pełnej równości, co najmniej do następujących gwarancji: a) otrzymania niezwłocznie szczegółowej informacji w języku dla niej zrozumiałym o rodzaju i przyczynie oskarżenia; b) dysponowania odpowiednim czasem i możliwościami w celu przygotowania obrony i porozumienia się z obrońcą przez siebie wybranym; c) rozprawy bez nieuzasadnionej zwłoki; d) obecności na rozprawie, bronienia się osobiście lub przez obrońcę przez siebie wybranego; do otrzymania informacji, jeżeli nie posiada obrońcy, o istnieniu powyższego prawa oraz posiadania obrońcy wyznaczonego dla niej w każdym przypadku, kiedy interesy sprawiedliwości tego wymagają, bez ponoszenia kosztów obrony w przypadkach, kiedy oskarżony nie posiada dostatecznych środków na ich pokrycie; e) przesłuchania lub spowodowania przesłuchania świadków oskarżenia i zapewnienia obecności oraz przesłuchania świadków obrony na tych samych warunkach, co świadków oskarżenia; f) korzystania z bezpłatnej pomocy tłumacza, jeżeli oskarżony nie rozumie lub nie mówi językiem używanym w sądzie; g) nieprzymuszania do zeznawania przeciwko sobie lub do przyznania się do winy. Konstytucyjne prawo do obrony jest nie tylko fundamentalną zasadą procesu karnego, ale także elementarnym standardem demokratycznego państwa prawnego 38. Kodeks postępowania karnego w art. 6 stanowi, że Oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, w tym prawo do korzystania z pomocy obrońcy, o czym należy go pouczyć. 3.1. Kształtowanie się zasady prawa do obrony Prawo do obrony, aczkolwiek było gwarantowane już we wcześniejszych polskich ustawach karnych procesowych 39, stosunkowo niedawno zostało zaliczone do naczelnych zasad procesowych. Kodeks postępowania karnego z 1928 r. wprost nie przewidywał prawa do obrony, lecz gwarantował mu szereg uprawnień pozwalających bronić się, np. prawo do odmowy odpowiedzi na pytania (art. 81), prawo przeglądania akt (art. 210), a także przyzna- 37 Uchwalonego przez Zgromadzenie Ogólne ONZ w dniu 16 grudnia 1966 r. (Dz. U. z 1977 r. Nr 38, poz. 167). 38 Wyrok TK z dnia 6 grudnia 2004 r., SK 29/04, OTK-A 2004, nr 11, poz. 114; wyrok TK z dnia 19 marca 2007 r., K 47/05, OTK-A 2007, nr 3, poz. 27; wyrok TK z dnia 19 lutego 2008 r., P 48/06, OTK-A 2008, nr 1, poz. 4. 39 Zob. P. Wiliński, Zasada prawa do obrony w polskim procesie karnym, Warszawa 2006, s. 64 84; S. Waltoś, Proces..., s. 304 305. 21

Rozdział I. Zasada prawa do obrony wał oskarżonemu prawo do posiadania obrońcy (art. 84), a w razie ubóstwa do wyznaczania na jego wniosek obrońcy z urzędu (art. 89b). Niemniej w doktrynie prawo to nie było zaliczane do zasad procesowych; pomijano je w katologu zasad procesowych 40. Rangę zasady i to konstytucyjnej prawo do obrony uzyskało w Konstytucji PRL z 1952 r. W myśl jej art. 53 ust. 2 oskarżonemu poręczano prawo do obrony i posiadania obrońcy z wyboru lub z urzędu. Stało się więc jednym z najważniejszych praw procesowych 41, lecz w doktrynie przez dłuższy czas prawie powszechnie nie uznawano tego prawa za zasadę procesową, na co wskazuje pomijanie jej przy wyliczeniu tych zasad 42, a odosobnione były głosy nadające jej taki status 43. Kodeks postępowania karnego z 1969 r. w art. 9 stanowił, że: Oskarżonemu przysługuje prawo do obrony, i prawo do korzystania z pomocy obrońcy. W literaturze prawo to powszechnie było ono uznawane za zasadę 44. Wprost podkreślano, że ustawodawca szczególnie akcentuje tę zasadę w art. 9, wyrażając ją w formie prawa do obrony materialnej (prawo bronienia się) i formalnej (prawo korzystania z pomocy obrońcy) 45. Jednocześnie wskazywano na niezbyt szczęśliwe ujęcie tego przepisu, w którym kumulatywne połączenie prawa do obrony i prawa do korzystania z pomocy obrońcy sugerowało niezależność tych uprawnień 46. 3.2. Pojęcie prawa do obrony W literaturze prawo do obrony (ius defensionis) rozumie się jako całokształt czynności procesowych, które zmierzają do wykazania niewinności oskarżonego albo do ograniczenia lub złagodzenia jego odpowiedzialności 47. Celem obrony jest przede wszystkim odparcie zarzutów aktu oskarżenia. Wskazuje się, że istota prawa do obrony sprowadza się do zapewnienia oskarżonemu możliwości realizowania osobistej obro- 40 A. Schaff, Proces karny..., s. 146 219; S. Śliwiński, Proces karny..., s. 58 91. 41 S. Rozmaryn, Konstytucja jako ustawa zasadnicza Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, Warszawa 1967, s. 63; H. Rajzman, Prawo oskarżonego do obrony, NP 1952, nr 7 8, s. 35. 42 S. Kalinowski, M. Siewierski,, Kodeks postępowania karnego..., s. 123; S. Kalinowski, Postępowanie karne. Zarys części ogólnej, Warszawa 1963, s. 63 127; M. Siewierski, Kodyfikacja prawa karnego procesowego, PiP 1968, z. 7, s. 5 6; A. Kaf tal, Podstawowe problemy kodyfikacji prawa karnego procesowego, PiP 1968, z. 7, s. 81 82; J. Haber, Podstawowe zasady procesu karnego w świetle projektu kodeksu postępowania karnego, PiP 1969, z. 2, s. 292. 43 M. Cieślak, Zagadnienia dowodowe w procesie karnym, t. I, Warszawa 1955, s. 134 136; M. Lipczyńska, Stanowisko oskarżonego w procesie karnym Polski Ludowej, Warszawa 1956, s. 165; J. Skupiński, Konstytucyjne prawo do obrony, SP 1989, nr 2 3, s. 195 197. 44 M. Lipczyńska, Polski proces karny. Część I, Zagadnienia ogólne, Warszawa Wrocław 1971, s. 60; tejże, Zasada informacji prawnej (art. 10 k.p.k.) a system zasad procesowych polskiego procesu karnego, PiP 1973, z. 2, s. 50; tejże, Polski proces karny..., 1986, s. 61 i 67; S. Kalinowski, Polski proces karny, Warszawa 1971, s. 59; tenże, Polski proces karny w zarysie..., s. 219; W. Daszkiewicz, Proces karny. Część ogólna, t. I, Toruń 1985, s. 97. 45 M. Lipczyńska, Polski proces karny..., 1971, s. 60; tejże, Polski proces karny..., 1986, s. 67. 46 P. Wiliński, Zasada..., s. 107. 47 A. Dąb, K. Cincio, Prawo do obrony (w:) Zagadnienia prawne Konstytucji PRL, t. III, Warszawa 1954, s. 244; S. Kalinowski, Postępowanie karne. Zarys części ogólnej..., s. 267. 22

3. Zasada prawa do obrony ny przed stawianymi zarzutami i grożącymi z tego tytułu konsekwencjami prawnymi, a także możliwość korzystania przez oskarżonego z pomocy obrońcy 48. Jest ono też definiowane jako: dyrektywa, w myśl której oskarżony ma prawo bronić swoich interesów w procesie i korzystać z pomocy obrońcy 49, działalność, której celem jest ochrona praw i interesów oskarżonego w postępowaniu karnym 50, czynności podejmowane w interesie oskarżonego, które zmierzają do odparcia oskarżenia albo do odpowiedniego zmniejszenia jego odpowiedzialności 51, dyrektywa, w myśl której oskarżony ma prawo walczyć o korzystny dla siebie wynik procesu karnego i korzystać w tym z pomocy obrońcy 52, prawo bronienia swych interesów przez oskarżonego 53, umożliwienie oskarżonemu prowadzenia osobistej obrony przed stawianymi zarzutami oraz grożącymi konsekwencjami prawnymi, a także korzystania z pomocy obrońcy 54. Prawo to jest też rozumiane znaczenie szerzej jako: nie tylko ogół uprawnień oskarżonego dla ochrony swoich interesów, ale także ogół obowiązków organów wymiaru sprawiedliwości, odpowiadających tym uprawnieniom 55, obejmujące wszelkie czynności podejmowane w interesie oskarżonego, które zmierzają do odparcia oskarżenia lub oddalenia roszczenia cywilnoprawnego albo odpowiedniego zmniejszenia jego odpowiedzialności, jak i do zmniejszenia wszelkich uciążliwości procesowych 56, obejmujące to wszystko, co służy obronie oskarżonego, a więc zarówno ogół jego uprawnień, jak i strony broniącej się oraz uprawnienia jego pomocników procesowych, jak też ogół obowiązków organów procesowych nakazujących przestrzeganie zasady obiektywizmu i uwzględnianie z urzędu okoliczności przemawiających 48 A. Murzynowski, Istota i zasady procesu..., s. 272; P. Kruszyński, Stanowisko prawne obrońcy w procesie karanym, Białystok 1991, s. 13; tenże (w:) B. Bieńkowska, P. Kruszyński, C. Kulesza, P. Piszczek, Wykład prawa karnego procesowego, red. P. Kruszyński, Białystok 2003, s. 69. 49 S. Waltoś, Proces karny..., s. 304; J. Tylman (w:) T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne..., s. 145. 50 T. Grzegorczyk, Obrońca w postępowaniu przygotowawczym, Łódź 1988, s 11. 51 F. Prusak, Komentarz do kodeksu postępowania karnego, t. I, Warszawa 1999, s. 43; M. Rogalski (w:) M. Klejnowska, Cz.P. Kłak, M. Rogalski, Z. Sobolewski, P.K. Sowiński, Proces karny..., s. 88. 52 K. Woźniewski, Prawo karne procesowe. Zarys instytucji, Gdańsk 2005, s. 31. 53 F. Prusak, Postępowanie karne..., s. 267; J. Grajewski (w:) J. Grajewski, L.K. Paprzycki, Kodeks postępowania karnego z komentarzem, Sopot 2000, s. 23; tenże (w:) J. Grajewski, L.K. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, red. J. Grajewski, Warszawa 2010, s. 59. 54 A. Murzynowski, Istota i zasady procesu, s. 303. 55 M. Lipczyńska, Polski proces karny..., s. 97. 56 K. Marszał, Proces karny..., s. 119; J. Grajewski (w:) J. Grajewski, E. Skrętowicz, Kodeks postępowania karnego z komentarzem, Gdańsk 1996, s. 34; tenże (w:) J. Grajewski, P. Rogoziński, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego. Objaśnienia dla studentów, red. J. Grajewski, t. I (art. 1 424), Kraków 2005, s. 28; tenże (w:) J. Grajewski, K. Papke-Olszauskas, S. Steinborn, K. Woźniewski, Prawo karne procesowe..., s. 142; tenże (w:) J. Grajewski, L.K. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego..., s. 59 60; A. Sakowicz (w:) K.T. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2009, s. 27; P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego..., t. I, s. 567 568. 23

Rozdział I. Zasada prawa do obrony za oskarżonym oraz przestrzeganie, aby prawo oskarżonego do obrony nie było ograniczone 57. Tak szerokie określenie tego pojęcia nie znajduje uzasadnienia, gdyż obejmuje także funkcję obrony, którą jest obowiązek uwzględniania przez organy procesowe okoliczności przemawiających za oskarżonym 58, działalność procesowa mająca na celu obronę interesów oskarżonego w procesie 59. Sąd Najwyższy stwierdził, że: Zasada prawa do obrony jest realizowana poprzez korzystanie z uprawnień procesowych, które kodeks postępowania karnego nadaje oskarżonemu i jego obrońcy między innymi w zakresie udziału w rozprawie odwoławczej. Uprawnienia przysługujące oskarżonemu dla realizacji prawa do obrony nie mogą być jednak nadużywane dla celów godzących w prawidłowy tok procesu karnego 60. Przepis art. 6 k.p.k. statuuje jedną z podstawowych gwarancji procesowych oskarżonego, jaką jest prawo do obrony w sensie materialnym, rozumiane jako prawo przeciwstawiania się tezie oskarżenia, jak i prawo do obrony w sensie formalnym, rozumiane jako prawo do korzystania z pomocy obrońcy. Zasada prawa do obrony podniesiona została do rangi zasady konstytucyjnej (art. 42 ust. 2 Konstytucji RP) i znajduje swoje miejsce w traktatach międzynarodowych regulujących zagadnienia praw człowieka (art. 6 ust. 3 lit. c EKPC i art. 14 ust. 3 lit. d MPPOiP) 61. Wydaje się, że istota prawa do obrony zawiera się w stwierdzeniu, iż jest to ogół uprawnień oskarżonego, umożliwiających przeciwstawianie się zarzutom oskarżenia lub zmierzających do złagodzenia swej odpowiedzialności osobiście lub przy pomocy obrońcy. O jej realizacji decydują szczegółowe rozwiązania, które współkształtują standard obrony rzeczywistej i skutecznej 62. Do nich należy m.in. brak obowiązku dowodzenia swej niewinności, jak i obowiązku dostarczania dowodów na swoją niekorzyść (art. 74 1 k.p.k.), prawo do składnia przez oskarżonego wyjaśnień, bez podania powodów odmowy ich składnia lub odmowy odpowiedzi na poszczególne pytania (art. 175 1 k.p.k.), prawo do składnia wniosków o dokonanie czynności śledztwa lub dochodzenia i brania w nich udziału (art. 315 1 i 2 k.p.k.), prawo zaznajomienia z materiałami postępowania przygotowawczego przed jego zamknięciem (art. 321 1 k.p.k.), możliwość wniesienia pisemnej odpowiedzi na akt oskarżenia (art. 338 k.p.k.), prawo zadawania pytań osobom przesłuchiwanym na rozprawie oraz składnia wyjaśnień co do każdego dowodu (art. 386 2 k.p.k.). Te szczególne uprawnienia umożliwiają oskarżonemu pod- 57 S. Śliwiński, Polski proces karny, s. 190; S. Kalinowski, Postępowanie karne..., s. 267; tenże, Polski proces karny..., s. 91. 58 P. Kruszyński, Prawo podejrzanego do obrony w nowym k.p.k. (w:) Nowy kodeks postępowania karnego. Zagadnienia węzłowe, Kraków 1998, s. 142. 59 M. Cieślak, Polska procedura karna..., s. 301 i 397. 60 Postanowienie SN z dnia 10 lutego 2004 r., III KK 282/03, LEX nr 84462. 61 Wyrok SN z dnia 4 lutego 2003 r., IV KK 379/02, LEX nr 75448. 62 Z. Gostyński, S. Zabłocki (w:) J. Bratoszewski, L. Gardocki, Z. Gostyński, S.M. Przyjemski, R.A. Stefański, S. Zabłocki, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, t. I, Warszawa 2003, s. 216. 24

3. Zasada prawa do obrony jęcie skutecznej obrony, lecz do niego należy decyzja co do tego, z których uprawnień i w jakim zakresie chce skorzystać. Trafnie Sąd Najwyższy podniósł, że Nie może się powoływać na pogwałcenie swego prawa do obrony ten, kto świadomie i z własnego wyboru nie korzysta nawet z tych form umożliwiających realizację tego prawa, które zostały mu udostępnione 63 oraz że Zasada prawa do obrony jest realizowana poprzez korzystanie z uprawnień procesowych, które kodeks postępowania karnego nadaje oskarżonemu i jego obrońcy między innymi w zakresie udziału w rozprawie odwoławczej. Uprawnienia przysługujące oskarżonemu dla realizacji prawa do obrony nie mogą być jednak nadużywane dla celów godzących w prawidłowy tok procesu karnego 64. 3.3. Obrona materialna i formalna W literaturze i judykaturze powszechnie wyróżnia się obronę materialną i formalną 65. Sąd Najwyższy expressis verbis podkreślał, że Zasada prawa oskarżonego do obrony jest dyrektywą wynikającą nie tylko z ustawy procesowej, ale także z przepisów Konstytucji (art. 42). Zasada ta winna być rozpatrywana w dwóch aspektach: obrony formalnej przez którą rozumie się procesową działalność obrońcy oskarżonego oraz obrony materialnej jako działalność obrończą samego oskarżonego. Oba te elementy wzajemnie się przenikają i uzupełniają, bo tylko wtedy można mówić, iż prawo do obrony w postępowaniu karnym jest czymś realnym i rzeczywistym 66. W doktrynie kwestionuje się ten podział, podnosząc, że określenia obrona materialna i obrona formalna nie są adekwatne co do ich treści i pozostają w sprzeczności z ich znaczeniami potocznymi 67. W znacznej mierze uprawnienia procesowe samego oskarżonego i jego obrońcy są zbieżne, a działalność obrońcy służy materialnej obronie 63 Postanowienie SN z dnia 6 czerwca 2001 r., II KKN 96/01, OSNKW 2001, nr 11 12, poz. 95, z glosą J. Izydorczyka, Prok. i Pr. 2002, nr 7 8, s. 113 119. 64 Postanowienie SN z dnia 10 lutego 2004 r., III KK 282/03, LEX nr 84462. 65 Zob. m.in. M. Cieślak, Polska procedura karna..., s. 302; S. Kalinowski, Polski proces karny..., s. 89; M. Lipczyńska, A. Kordik, Z. Kegel, Z. Świda-Łagiewska, Polski proces karny, Warszawa Wrocław 1975, s. 114; T. Grzegorczyk, Obrońca w postępowaniu przygotowawczym, s. 9; F. Prusak, Komentarz do kodeksu postępowania karnego..., t. I, s. 43; J. Grajewski (w:) J. Grajewski, E. Skrętowicz, Kodeks postępowania karnego z komentarzem..., s. 34; tenże (w:) J. Grajewski, L.K. Paprzycki, Kodeks postępowania karnego..., s. 23; P. Niedzielak, K. Petryna (w:) A. Kryże, P. Niedzielak, K. Petryna, T.E. Wirzman, Kodeks postępowania karnego. Komentarz praktyczny z orzecznictwem, Warszawa 2001, s. 29; Z.Z. Muras, Bezwzględne przyczyny odwoławcze w polskim procesie karnym, Toruń 2004, s. 168; J. Tylman (w:) T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne..., s. 145; T. Grzegorczyk, Kodeks postępowania karnego z komentarzem oraz ustawa o świadku koronnym. Komentarz, Warszawa 2008, s. 62 63; W. Posnow (w:) Z. Świda, R. Ponikowski, W. Posnow, Postępowanie karne..., s. 196 197; P. Sowiński (w:) M. Klejnowska, Cz.P. Kłak, M. Rogalski, Z. Sobolewski, P.K. Sowiński, Proces karny..., s. 155; W. Grzeszczyk, Kodeks postępowania karnego. Komentarz, Warszawa 2012, s. 25; A. Sakowicz (w:) K.T. Boratyńska, A. Górski, A. Sakowicz, A. Ważny, Kodeks postępowania karnego..., s. 30; J. Grajewski (w:) J. Grajewski, L.K. Paprzycki, S. Steinborn, Kodeks postępowania karnego..., s. 59; D. Świecki, Czynności procesowe obrońcy i pełnomocnika w sprawach karanych, Warszawa 2010, s. 16; P. Wiliński, Proces karny w świetle konstytucji, Warszawa 2011, s. 175; wyrok TK z dnia 17 lutego 2004 r., SK39/02, OTK-A 2004, nr 2, poz. 7; wyrok TK z dnia 6 grudnia 2004 r., SK 29/04, OTK-A 2004, nr 11, poz. 114; wyrok TK z dnia 19 marca 2007 r., K 47/05, OTK-A 2007, nr 3, poz. 27; wyrok TK z dnia 7 października 2008 r., P 30/07, OTK-A 2008, nr 8, poz. 135; postanowienie TK z dnia 10 marca 2009 r., Ts 231/07, OTK 2009, nr 2B, poz. 122; postanowienie z dnia 1 lipca 2009 r., P 3/08, OTK-A 2009, nr 7, poz. 115. 66 Wyrok SN z dnia 1 grudnia 1997 r., III KKN 168/97, OSN Prok. i Pr. 1998, nr 4, poz. 7. 67 W. Daszkiewicz, Prawo karne procesowe..., s. 83; W. Grzeszczyk, Kodeks postępowania karnego..., s. 25 26. 25

Rozdział I. Zasada prawa do obrony oskarżonego 68. Używanie określenia obrona formalna uznaje się za niefortunne 69 lub za skrót myślowy, bowiem nie chodzi o samą działalność obrońcy, która w istocie jest tym samym, czym działalność oskarżonego, lecz jedynie o sam fakt posiadania obrońcy 70. Podzielając te zarzuty, nie wydaje się uzasadnione odstępowanie od tych określeń, gdyż od dawna funkcjonują w literaturze i judykaturze; wprowadzenie zaś nowych określeń prowadziłoby tylko do zamieszania terminologicznego, aczkolwiek właściwsze jest określenie obrona w sensie materialnym i obrona w sensie formalnym 71. Wprawdzie w literaturze wyróżnia się obronę wykonywaną przez samego oskarżonego i wykonywaną przez obrońcę lub inne osoby uprawnione do tego przez ustawę, np. przedstawicieli ustawowych 72, lecz podział ten nie ma większego znaczenia teoretycznego i praktycznego. 26 3.3.1. Obrona materialna Obrona materialna nie jest rozumiana jednolicie. W szerokim znaczeniu pojęcie to obejmuje ogół uprawnień, jakie ma oskarżony dla ochrony swych interesów, oraz ogół obowiązków organów wymiaru sprawiedliwości, odpowiadających tym uprawnieniom oskarżonego, a więc działalność nie tylko oskarżonego, ale każdej osoby, która wykonuje czynności korzystne dla oskarżonego 73, lub nakaz działania organów procesowych w taki sposób, by osoba niewinna nie poniosła odpowiedzialności karnej lub oskarżony nie poniósł kary niewspółmiernie surowej, oraz prawo oskarżonego do podejmowania czynności w celu odparcia zarzutu albo w celu zmniejszenia dolegliwości procesowych 74. Cechuje się tym, że każdy może ją wykonywać na rzecz oskarżonego, działalność tę wyznaczają przepisy prawa, a formą obrony jest milczenie oraz bierne zachowanie się oskarżonego 75. Takie jej określenie co słusznie podnosi się w doktrynie jest de facto odwołaniem się do funkcji obrony 76. W wąskim znaczeniu określa się ją jako obowiązek baczenia przez każdego działającego w procesie, by oskarżony nie poniósł kary niesłusznie lub ponad miarę swego za- 68 R. Łyczywek, Adwokat jako obrońca w polskim procesie karnym, Warszawa 1989, s. 10; T. Grzegorczyk, Obrońca w postępowaniu przygotowawczym..., s. 112; W. Grzeszczyk, Kodeks postępowania karnego..., s. 25; A. Kordik, Prawo do obrony (w:) Nowa kodyfikacja prawa karnego, t. III, red. L. Bogunia, Wrocław 1998, s. 93; W. Daszkiewicz, Prawo karne procesowe..., s. 83. 69 A. Murzynowski, Istota i zasady procesu..., s. 306. 70 T. Grzegorczyk, Obrońca w postępowaniu przygotowawczym..., s. 12; tenże, Kodeks postępowania karnego..., s. 63. 71 P. Hofmański, E. Sadzik, K. Zgryzek, Kodeks postępowania karnego..., t. I, s. 59 i 69. 72 M. Cieślak, Procedura..., s. 473; W. Daszkiewicz, Prawo karne procesowe..., s. 83; W. Grzeszczyk, Kodeks postępowania karnego..., s. 26. 73 M. Lipczyńska, Polski proces karny..., s. 97; F. Prusak, Komentarz..., t. I, s. 43. 74 L. Schaff, Proces karny..., s. 311; F. Prusak, Postępowanie karne..., s. 270; tenże, Komentarz..., s. 43; J. Tylman (w:) T. Grzegorczyk, J. Tylman, Polskie postępowanie karne..., s. 145; A. Kordik, F. Prusak, Z. Świda, Prawo karne procesowe..., s. 86; D. Świecki, Czynności procesowe obrońcy..., s. 16. 75 S. Waltoś, Proces..., s. 305 307. 76 P. Kruszyński, Prawo podejrzanego do obrony..., s. 141 142; tenże, Zasada prawa do obrony w świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu zagadnienia wybrane (w:) Gaudium in litteris est. Księga jubileuszowa ofiarowana Pani Profesor G. Rejman z okazji osiemdziesiątych urodzin, red. L. Gardocki, M. Królikowski, A. Walczak-Żochowska, Warszawa 2005, s. 585 586; C. Kulesza, Efektywność udziału obrońcy w procesie karnym w perspektywie prawnoporównawczej, Kraków 2005, s. 335.