Historia Jezyk polski Jak czytać sprytniej Zastanów się, czy znasz inne przyprawy równie ważne jak sól. Joanna Orłowska-Stanisławska Sól w dawnych czasach była na wagę złota 10 NATIONAL GEOGRAPHIC Odkrywca
Listopad 2014 11
tara winda podskakuje i trzęsie się niepokojąco. Czujemy, jak nam, pasażerom, zatykają się uszy od zmiany ciśnienia. Tak samo uszy zatykają się w samolocie, tylko że teraz nie szybujemy w przestworza, ale zjeżdżamy głęboko pod ziemię. Słychać, jak wszyscy co chwila głośno przełykają ślinę. To dobra metoda na odetkanie uszu. Glup! Winda osiada na głębokości 600 metrów. Jesteśmy w kopalni soli w Kłodawie. Razem z Anią, Wojtkiem i Gosią idziemy za przewodnikiem. Na głowach mamy żółte kaski, a na nich zamocowane latarki czołówki. Użyjemy ich, gdyby zawiodła elektryczność i kopalnia pogrążyła się w ciemnościach. Cofamy się w czasie. Zwiedzany przez nas fragment kopalni jest już od dawna nieczynny. Maszerujemy wzdłuż torów, po których jeździły wagoniki załadowane bryłami soli. W innych częściach kopalni nadal trwają prace. Szyb ciągnie się daleko w głąb kopalni Grota solna W kopalni w Kłodawie wydobywa się sól. Tą samą solą później przyprawiasz sobie zupę. W kłodawskiej kopalni sól wydobywa się metodami tradycyjnymi. Górnicy zjeżdżają windą pod ziemię i wchodzą do szybów, by wywiercić dziury w twardej jak kamień ścianie z soli. W dziury wkładają ładunki wybuchowe. Gdy wszystko jest gotowe, górnik zapala ładunek. Trrraaach! Wybuch rozrywa skałę. Wtedy górnicy zbierają rozrzucone przez wybuch bryły soli, ładują je na wagoniki, które później wyciągane są na powierzchnię ziemi Ojej, różowa sól! z niedowierzaniem szepce Ania, podświetlając latarką wnętrze wielkiej komory i nierówne ściany korytarza. Tak, sól we wszystkich odcieniach różu to nasz największy skarb z dumą opowiada przewodnik Andrzej Mikołajczak, który wiele lat przepracował pod ziemią jako górnik. W Kłodawie mamy też sól w kolorze miodu, a nawet niebieską. Taka kolorowa sól występuje w niewielu miejscach na świecie. Dlatego nasza kopalnia jest wyjątkowa. 12 NATIONAL GEOGRAPHIC Odkrywca
W Afryce sól pozyskuje się z wysychających okresowo słonych jezior (porpzednia rozkładówka) Cobis/Fotochannels; (obecna rozkładówka) Cobis/Fotochannels (3), Shutterstock.com (z prawej pośrodku oraz tło cały artykuł) W Polsce najpopularniejsza jest biała sól kamienna, którą, jak już wiemy, wydobywa się w kopalni. Ale dlaczego pokłady soli znajdują się pod ziemią? To jest pytanie do geologa, naukowca, który bada, co działo się na Ziemi przed milionami lat. Geolog, patrząc na sól kamienną, widzi słone morze. W czasach, gdy na świecie nie było jeszcze nawet dinozaurów, prawie cała Polska znajdowała się pod powierzchnią morza. Panowały wtedy wielkie upały, więc morze powoli wysychało, aż wyschło całkowicie. Na dnie została morska sól. Po tysiącach lat przykryły ją warstwy ziemi i skał. Teraz ludzie się przez nie przebijają, by wydobyć słoną przyprawę. Sól z Kłodawy jest jedną z najstarszych soli na Ziemi. Powstała około 250 milionów lat temu. Sól z innej słynnej polskiej kopalni, która leży w Wieliczce, jest dużo młodsza, bo ma zaledwie 14 milionów lat. Jednak najwięcej soli wciąż znajduje się w morzach. Sól ta jest, rzecz jasna, rozpuszczona w wodzie. Nie trzeba jednak czekać miliony lat, aż całe morza wyparują i sól znajdzie się pod grubą warstwą skał. Wydobywa się ją bezpośrednio z morza. Wystarczy nabrać wodę morską do naczynia albo gromadzić ją w tak zwanych solankach przy brzegu morza. Po krótkim czasie kryształki soli są gotowe do zbierania. Listopad 2014 13
Sól ludzie znają od najdawniejszych czasów. Nasi praprzodkowie przyglądali się zwierzętom i odkryli, że słona skała, którą zwierzęta tak lubią lizać, również dla nich może być przysmakiem. Archeolodzy odkryli, że w Solnych Komnatach w Austrii sól wydobywano już ponad 17 tysięcy lat temu! Dlaczego starożytni Izraelici, Grecy i Rzymianie uważali, że sól jest dla nich tak ważna, że składali ją w ofierze swoim bogom? Czemu Jezus z Nazaretu solą ziemi nazwał swych najzdolniejszych uczniów? Ponieważ dla człowieka sól była jednym z najważniejszych dóbr. Działo się tak nie tylko dlatego, że jedzenie soli w niedużych ilościach jest zdrowe i poprawia smak potraw. Najważniejsze, że soli używało się również zamiast dzisiejszych lodówek. Jak sądzisz, co się stanie, jeśli w kuchni na stole położymy kawałek surowego mięsa? Czy po całym dniu mięso będzie jeszcze świeże? Na pewno nie. Mięso się zepsuje i stanie się trujące. Właśnie dlatego wkładamy je do lodówki. W czasach, gdy nie było lodówek, mięso i inne potrawy, które się szybko psują, obficie posypywano solą. To przedłużało świeżość produktów. Sama się nie psuje i chroni inne ciała od zepsucia pisali o soli starożytni. Jej właściwości uznawano za cudowne. Zachowały się egipskie rysunki przedstawiające sługę, który wkłada upolowaną kaczkę do worka z solą. Dzięki temu mięso było dłużej świeże nawet w gorącym egipskim klimacie. Rysunki te pochodzą sprzed 3 tysięcy lat! Robotnice pracujące przy wydobywaniu soli w Indiach 14 NATIONAL GEOGRAPHIC Odkrywca
O tym, że sól znakomicie utrzymuje świeżość jedzenia, od wieków wiedzieli też rybacy. Solili złowione ryby już na pokładzie, żeby się nie psuły. Rybacy z powodzeniem stosują tę metodę do dziś. Sól do czasu wynalezienia lodówki była niezmiernie cennym surowcem. Do miejsc, w których się ją wydobywa, wędrowały długie karawany. Rzymianie zbudowali nawet specjalny trakt zwany Drogą Solną, by kupcy mogli wygodnie przemierzać kraj. Starożytni handlarze arabscy i rzymscy wymieniali sól na duże ilości złota i biżuterii. Sól była dosłownie na wagę złota. Corbis/fotochannels (kobiety), East News (wiking), DEA / E. LESSING/De Agostini/Getty Images (narzędzia) Tysiąc lat temu soli używano również do celów, które dziś mogą nam się wydać dziwne. Gdy umierał wódz wikingów, nowy przywódca musiał wyprawić wielką ucztę. Podczas przyjęcia stoły uginały się pod ciężarem potraw, a goście oczekiwali cennych podarków. Zwyczaj nakazywał, by to wspaniałe biesiadowanie trwało nawet kilka tygodni. Sęk w tym, że przez cały czas trwania biesiady na widok publiczny wystawione było ciało zmarłego. Niestety zwłoki szybko ulegają rozkładowi, wydzielając odrażającą woń. Jak radzili sobie wikingowie podczas takiego ucztowania? Sekret tkwił właśnie w soli. Wikingowie posypywali zwłoki solą i wcierali ją w ciało. Biały proszek działał konserwująco. Gdyby nie ta właściwość, nowy wódz nie zyskałby poparcia i pełni władzy. Dlatego także dla wikingów sól była cenna jak złoto. Posążek wikinga Stare narzędzia do wykopywania soli Listopad 2014 15
Wartość złóż soli znała księżniczka Kinga, córka króla Węgier. Kinga urodziła się w 1234 roku. Gdy miała wyjść za mąż za polskiego księcia Bolesława Wstydliwego, zastanawiała się, co cennego oprócz majątku w złocie może podarować swej nowej ojczyźnie. Księżniczka wiedziała, że węgierskie złoża soli pozwoliły wzbogacić się jej poddanym. Stara polska legenda głosi, że święta Kinga zapragnęła wprowadzić słone bogactwo także do Polski. Figura świętej Kingi Księżniczka Kinga wrzuciła do szybu kopalni na Węgrzech swój pierścień zaręczynowy. Jakiś czas potem objęła wraz z mężem panowanie w Polsce, a górnicy w okolicach Krakowa rozpoczęli poszukiwania soli. Jaka była radość, gdy odkryli pierwszą bryłę soli. Mówi się, że tkwił w niej pierścień zaręczynowy Kingi. Czy to mogło wydarzyć się naprawdę? Nie. Ale takie oto legendy krążą o początku kopalń w Bochni i Wieliczce. Kierat do wydobywania soli w kopalni w Bochni 16 NATIONAL GEOGRAPHIC Odkrywca
Praca w solankach Cobis/Fotochannels (św. Kinga), BE&W (pozostałe) W średniowieczu, czyli w czasach, w których żyła święta Kinga, sól była symbolem przyjaźni. Gdy gospodarz częstował gościa solą, okazywał mu szacunek. Nic dziwnego dzielił się kosztowną przyprawą. Używanie soli w wielu krajach miało także znaczenie symboliczne. W Polsce jeszcze nie tak dawno panował przesąd, że rozsypanie soli przynosi pecha. By odczynić zły urok, należało rzucić szczyptę soli przez lewe ramię. Czy dziś ktoś takie przesądy stosuje i traktuje poważnie? Raczej nie. Dla nas ważne jest, że kiedyś ktoś w nie wierzył. To dowód, że w dawnych czasach sól była niezwykle cennym surowcem, nie wolno było go rozsypać i marnować. Teraz, gdy sól jest tania, łatwo o tym zapomnieć. Dzisiaj wartość soli doceniamy dopiero, gdy zapomnimy przyprawić nią makaron podczas gotowania. Bez soli jedzenie jest po prostu niesmaczne. Trach. Zamykają się za nami drzwi starej windy w kopalni soli w Kłodawie, tu gdzie historia miesza się z legendami. Nasza wyprawa w głąb czasu dobiegła końca. szyb korytarz wykuty w kopalni solanka zbiornik słonej wody, z którego wybiera się sól trakt szeroka, wygodna droga legenda opowieść nawiązująca do wydarzeń historycznych przesąd wiara, że coś może przynieść pecha lub szczęście Listopad 2014 17