Krajowy Program Modernizacji Budynków, 2017 W KIERUNKU GOSPODARKI NISKOEMISYJNEJ

Krajowy Program Modernizacji Budynków, 2017 W KIERUNKU GOSPODARKI NISKOEMISYJNEJ Wersja robocza a_1 z dnia 23.02.2017

Efektywna Polska jest inicjatywą/platfromą współpracy zainicjowaną i moderowaną przez Instytut Ekonomii Środowiska. Działania prowadzone w ramach inicjatywy koncentrują się na dwóch, zidentyfikowanych przez IEŚ problemach tj. modernizacją budynków jednorodzinnych oraz stanem powietrza w Polsce. Inicjatywa Integruje organizacje i instytucje, w tym także stowarzyszenia branżowe, dla których te dwa problemy są ważne, ale nie reprezentuje interesów żadnej branży ani organizacji. W procesie tworzenia programów efektywności energetycznej w budownictwie, można wyróżnić kilku interesariuszy, z których każdy ma powody, żeby być zainteresowanym realizacją programu modernizacji budynków: Właściciele budynków jednorodzinnych - z oczywistych względów są zainteresowani wsparciem modernizacją własnych budynków. Ze względu na rozdrobnienie nie posiadają żadnej organizacji, która byłaby w stanie skutecznie zabiegać o ich interesy i nie są w stanie artykułować swoich potrzeb (inicjatywa Efektywna Polska stara się adresować ich interesy. W budynkach jednorodzinnych mieszka nieco biedniejsza połowa Polaków, przede wszystkim mieszkańcy wsi, małych miast i przedieść. Samorządy- zainteresowane poprawą jakości życia mieszkańców i odpowiedzialne za stan środowiska. Posiadają zarówno środki, jak i swoje organizacje, które nie tylko powinny aktywnie uczestniczyć w przygotowywaniu programów wsparcia dla modernizacji budynków jednorodzinnych, ale również same powinny takie programy inicjować i finansować. Rząd Rzeczypospolitej Polskiej - odpowiedzialny za rozwój gospodarczy, jakość życia i realizację polityki Państwa w zakresie efektywności energetycznej oraz ochrony środowiska, powinien dysponować narzędziami *polityki, regulacje, subwencje) wspierającymi obywateli w modernizacji budynków, Producenci materiałów i urządzeń czyli dostawcy technologii, które za rozsądną cenę są w stanie zaspokoić potrzeby rynku. Oczywistym interesem dostawców materiałów jest zyskowna sprzedaż materiałów i urządzeń. W interesie konsumentów jest tworzenie i respektowanie standardów jakości i standardów wpływu na środowisko. Instytucje finansowe, które będą w stanie uczestniczyć w przygotowaniu produktów finansowych powinny być zainteresowane sprzedażą produktów finansowych dla właścicieli budynków jednorodzinnych. Organizacje eksperckie wpierające proces swoją wiedzą ekspercką oraz doradztwem.

Partnerzy wspierający Inicjatywę Efektywna Polska http://efektywnapolska.pl/o-inicjatywie/ Euro-centrum Park Naukowo-Technologiczny Eurocentrum Forum Rozwoju Efektywnej Energii Free Fundacja PlasticsEurope Polska Instytut Inżynierii Budowlanej Wydziału Inżynierii Lądowej Politechniki Warszawskiej IIB Krajowa Agencja Poszanowania Energii (KAPE) Małopolskie Centrum Budownictwa Energooszczędnego (MCBE) Narodowa Agencja Poszanowania Energii (NAPE) Polska Organizacja Rozwoju Technologii Pomp Ciepła Port PC Polski Związek Producentów i Przetwórców Izolacji Poliuretanowych PUR i PIR SIPUR Polskie Stowarzyszenie Budownictwa Ekologicznego PL GBC Smart Living (Ambasada Duńska w ramach projektu) Stowarzyszenie "Poszanowanie Energii i Środowiska" (SAPE-Polska) Stowarzyszenie Certyfikatorów i Audytorów Energetycznych (SCiAE) Stowarzyszenie Gmin Polska Sieć "Energie Cites" Stowarzyszenie na rzecz Systemów Ociepleń SSO Stowarzyszenie Producentów i Importerów Urządzeń Grzewczych (SPIUG) Stowarzyszenie Producentów Styropianu Styropian Stowarzyszenie Producentów Wełny mineralnej: szklanej i skalnej (MIWO) Związek Pracodawców "Polskie Szkło" Związek Producentów Sprzętu Oświetleniowego "Pol-lighting" 3

Zespół opracowujący niniejszy dokument : Kierownik zespołu: Marek Zaborowski Członkowie Zespołu: Antoni Bielewicz Szymon Firląg Łukasz Pytliński Maciej Surówka Anna Sokulska Edyta Walczak Arkadiusz Węglarz Koncepcja Krajowego Programu Modernizacji Budynków została przygotowana w ramach inicjatywy Efektywna Polska, której celem jest wypracowanie z rządem programu, który uwzględni potrzeby sektora budynków jednorodzinnych. Program stanowić będzie konstruktywną propozycję rozwoju gospodarki niskoemisyjnej, z uwzględnieniem zmniejszenia emisji pyłu, benzoalfapirenu i innych zanieczyszczeń gazowych. http://efektywnapolska.pl/o-inicjatywie/ 4

Spis treści Definicje podstawowych pojęć... 6 Krajowy Program Modernizacji Budynków Jednorodzinnych (KPMB)... 7 Udział odnawialnych źródeł w zaspokajaniu potrzeb sektora budynków jednorodzinnych... 20 Wybór kluczowych grup docelowych dla KPMB... 26 Działania realizowane w ramach KPMB... 31 Informacje uzupełniające... 39 Spis rysunków... 70 Spis tabel... 71 Spis wykresów... 72 5

Definicje podstawowych pojęć Budynek wysokoemisyjny budynek emitujący do środowiska więcej niż budynek przeciętny (w angielskim znaczeniu average). Budynek niskoemisyjny - budynek emitujący do środowiska mniej zanieczyszczeń niż budynek przeciętny (w angielskim znaczeniu average) do grupy budynków niskoemisyjnych mogą należeć budynki pasywne lub tzw. budynki o niemal zerowym zużyciu energii, wszakże pod warunkiem, że ponadprzeciętnie nie emitują do środowiska innych zanieczyszczeń, np. ścieków, BAP, tlenków azotu. Zatem zakres definicji budynku niskoemisyjnego nie ogranicza się do problematyki emisji dwutlenku węgla, jest natomiast spójny z definicja emisji zanieczyszczeń określonej w prawie ochrony środowiska. (zobacz poniżej definicję emisyjności) Emisyjność - wprowadzanie bezpośrednio lub pośrednio, w wyniku działalności człowieka, do powietrza, wody, gleby lub ziemi: substancji bądź energii takich jak ciepło, hałas, wibracje lub pola elektromagnetyczne 1. W przypadku budynków możliwa jest praktycznie każda forma emisyjności od zanieczyszczeń gazowych począwszy, na hałasie kończąc. Gospodarska Niskoemisyjna gospodarka, która wprowadza małą ilość emisji do środowiska. Ustawa Prawo Ochrony Środowiska daje pewną wskazówkę mówiąc o granicznych wielkościach emisyjnych i dowołując się do pojęcia Best Available Technologies BAT: mówiąc o granicznych wielkościach emisyjnych rozumie się przez to najwyższe z określonych w konkluzjach BAT wielkości emisji powiązane z najlepszymi dostępnymi technikami, uzyskiwane w normalnych warunkach eksploatacji z wykorzystaniem najlepszej dostępnej techniki lub kombinacji najlepszych dostępnych technik; Niska emisja emisja pochodząca ze źródeł umiejscowionych na niskiej wysokości od ziemi (w przeciwieństwie do wysokiej emisji, która pochodzi z wysokich kominów). Źródłem niskiej emisji są przede wszystkim budynki opalane węglem (tzw. zimowy smog londyński) i samochody (letni smog typu Los Angeles ). Obszar wysokoemisyjny określony obszar, na którym występują znaczące emisje, w szczególności tam gdzie występują przekroczenia obowiązujących norm. Obszarem wysokoemisyjnym może być ulica, dzielnica, a nawet całe miasto (w Krakowie normy stężenia pyłów przekraczane są praktycznie na całym obszarze). 1 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska 6

Krajowy Program Modernizacji Budynków Jednorodzinnych (KPMB) Wstęp - czym jest KPMB Dokument Krajowy Program Modernizacji Budynków Jednorodzinnych (KPMB) jest koncepcją programu wykonawczego, w zakresie modernizacji budynków jednorodzinnych, propozycją operacyjnego uzupełnienia rządowej Strategii Wspierania Inwestycji w Renowację Budynków (art. 4, par. 4, Ustawa o Efektywności Energetycznej), oraz Krajowego Planu Działań na Rzecz Efektywności Energetycznej 2. Zgodnie z art. 4 Dyrektywy o Efektywności Energetycznej, każde państwo członkowskie UE ma obowiązek przygotowania w/w dokumentów 3. KPMB stanowi konstruktywną propozycję dla Rządu R.P., która pozwoli na wykorzystanie szans rozwojowych ukrytych w sektorze budowlanym, przyczyni się do atrakcyjnego społecznie wdrażania zasad gospodarki niskoemisyjnej, a także pozwoli zrealizować zobowiązania wynikające z Ustawy o Efektywności Energetycznej (20 maja 2016 4 ). Art. 4 w sprawie Krajowego planu działań dotyczącego efektywności energetycznej, ustawa z dnia 20 maja 2016 1. Minister właściwy do spraw energii co 3 lata opracowuje krajowy plan działań dotyczący efektywności energetycznej, zwany dalej krajowym planem działań, do dnia 31 stycznia roku, w którym jest obowiązek opracowania tego planu. 2. Krajowy plan działań zawiera w szczególności: 1) opis planowanych programów zawierających działania w zakresie poprawy efektywności energetycznej w poszczególnych sektorach gospodarki; 2) określenie krajowego celu w zakresie efektywności energetycznej; 3) informacje o osiągniętej oszczędności energii, w tym w przesyłaniu lub w dystrybucji, w dostarczaniu oraz w końcowym zużyciu energii; 4) strategię wspierania inwestycji w renowację budynków zawierającą: a) wyniki dokonanego przeglądu budynków znajdujących się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, b) określenie sposobów przebudowy lub remontu budynków, o których mowa w lit. a, c) dane szacunkowe o możliwej do uzyskania oszczędności energii w wyniku przebudowy lub remontu budynków, o których mowa w lit. a. 3. Strategię, o której mowa w ust. 2 pkt 4, minister właściwy do spraw budownictwa, planowania i zagospodarowania przestrzennego oraz mieszkalnictwa przekazuje ministrowi właściwemu do spraw energii, do dnia 31 grudnia roku poprzedzającego rok, w którym jest obowiązek opracowania krajowego planu działań. Art. 5. 1. Rada Ministrów, na wniosek ministra właściwego do spraw energii, przyjmuje, w drodze uchwały, krajowy plan działań. 2 KPD jest przygotowywany w związku z obowiązkiem przekazywania Komisji Europejskiej sprawozdań na podstawie dyrektywy w sprawie efektywności końcowego wykorzystania energii i usług energetycznych 2006/32/WE (Dz. Urz. L 114 z 27.04.2006, str. 64) oraz dyrektywy w sprawie charakterystyki energetycznej budynków 2010/31/WE (Dz. Urz. L 153 z 18.06.2010, str. 13. 3 O realizacji obowiązku przygotowania Strategii (stan połowa 2016 roku) można przeczytać w raporcie przygotowanym przez IRC: Assessment of Member States Renovation Strategies, IRC 2016) 4 http://efektywnapolska.pl/nowa-ustawa-o-efektywnosci-energetycznej-zatwierdzona-przez-sejm/ 7

2. Krajowy plan działań po jego przyjęciu przez Radę Ministrów jest przekazywany Komisji Europejskiej, do dnia 30 kwietnia danego roku, w którym jest obowiązek opracowania tego planu, przez ministra właściwego do spraw energii. Autorzy proponują, aby program (KPMB) podzielony był na standardowe etapy: Start - intensywna promocja połączona z intensywnym wsparciem finansowym i technicznym (ok. 3 lata); Wdrażanie - powolne zmniejszanie bezpośredniego wsparcia finansowego z przeniesieniem akcentu na skuteczną promocję i wsparcie techniczne (7 lat) i wsparcie dla grup problemowych, bieżąca ocena programu; Ocena programu - po 10 latach, opracowanie ewentualnej kontynuacji lub zamknięcie programu. Szczegółowe omówienie poszczególnych etapów znajduje się w rozdziale Działania realizowane w ramach KPMB, strona 31. Z dotychczasowych, międzynarodowych doświadczeń (Green Deal, Zelena Uspora, KfW) wynika, że podczas realizacji programów skierowanych do właścicieli budynków jednorodzinnych szczególna uwaga powinna być zwracana na: a także efektywność ekonomiczną wykorzystywanych środków i realizacji polityk; zmniejszanie kosztów transakcyjnych zobacz: Zagraniczne doświadczenia we wdrażaniu programów modernizacji budynków jednorodzinnych Green Deal (Wielka Brytania) i KfW, strona 63); wzmacnianie roli pośredników, integratorów i budowanie kanałów dystrybucji (zagadnienie szerzej omówione w rozdziale: Podprogram V: budowania sieci pośredników i kanałów dystrybucji, strona 34; zniechęcanie do korzystania z usług z szarej strefy (zwykle niska jakość i brak wpływu podatków do budżetu). Definicja celu KPMB Ogólny cel proponowanego Programu Modernizacji został określony następująco: Krajowy Program Modernizacji Budynków Jednorodzinnych jest zbiorem zsynchronizowanych działań mających na celu wykorzystanie potencjału gospodarczego modernizacji oraz zmniejszenie emisyjności budynków jednorodzinnych w Polsce; Poniżej zamieszczono interpretację znaczenia poszczególnych elementów zdefiniowanego celu: Krajowy dotyczy zasięgu oddziaływania - obszaru całej Polski; Program posiadający jasno sprecyzowany cel, narzędzia oraz kryteria oceny osiągnięcia sukcesu/celu. 8

Modernizacja polepszenie stanu pierwotnego, dostosowanie do nowych potrzeb (modernizacja nie jest remontem, którego celem jest przywrócenie pierwotnego stanu). Modernizacja budynku jednorodzinnego powinna zmierzać do polepszenia lub zmiany funkcjonalnych i technicznych standardów. Funkcjonalne standardy to m.in. dostęp do sanitariatów, bieżącej wody, ciepłej wody, łazienki, infrastruktury technicznej (w tym dostępu do źródeł energii). Standardy techniczne dotyczą przede wszystkim standardów budowlanych oraz standardów ochrony środowiska (najważniejszą regulacją w tej dziedzinie jest Dyrektywa Ekoprojekt ecodesign, ale również należy brać pod uwagę normy emisyjne dla kotłów, normy emisyjne dla paliw, obszarowe normy emisyjne). W ramach programu modernizacji powinna być również promowana termomodernizacja, rozumiana jako szczególna forma modernizacji prowadząca do zmniejszenia zużycia energii. Tak rozumiana termomodernizacja powinna przede wszystkim promować rozwiązania ponadstandardowe, korzystne z punktu widzenia ochrony środowiska, w tym przede wszystkim zmniejszenia emisyjności budynku (zobacz: Mapa Drogowa Temoodernizacji 2050, IES 2014). Budynek jednorodzinny ( ) budynek wolno stojący albo budynek w zabudowie bliźniaczej, szeregowej lub grupowej, służący zaspokajaniu potrzeb mieszkaniowych, stanowiący konstrukcyjnie samodzielną całość, w którym dopuszcza się wydzielenie nie więcej niż dwóch lokali mieszkalnych albo jednego lokalu mieszkalnego i lokalu użytkowego o powierzchni całkowitej nieprzekraczającej 30% powierzchni całkowitej budynku 5. Potencjał rozwoju gospodarczego (ekonomicznego) to zmiana możliwości rozwoju, obejmująca zarówno wzrost czynników korzystnych (jak np. liczba miejsc pracy, atrakcyjność inwestycyjna), jak i zmniejszenie czynników negatywnych (jak np. zmniejszenie ilości chorób, zmniejszenie zanieczyszczenia środowiska). Emisyjność wprowadzanie bezpośrednio lub pośrednio, w wyniku działalności człowieka, do powietrza, wody, gleby lub ziemi: substancji bądź energii takich jak ciepło, hałas, wibracje lub pola elektromagnetyczne 6. 5 Ustawa z dnia 7 lipca 1994 r. Prawo budowlane 6 Ustawa z dnia 27 kwietnia 2001 r. Prawo ochrony środowiska 9

Powody dla których należy wdrożyć Krajowy Program Modernizacji Budynków Jednorodzinnych Wdrażanie Krajowego Programu Modernizacji Budynków Jednorodzinnych powinno rozpocząć się natychmiast, w możliwie najszerszym zakresie. Uzasadnienie konieczności natychmiastowego wdrożenia Programu przedstawione zostało w syntetycznej formie w kolejnych paragrafach. Rozwinięcie niektórych zagadnień zostało zamieszczone w aneksach. Sektor budynków jednorodzinnych praktycznie nigdy nie otrzymał wparcia Właściciele budynków jednorodzinnych, w przeciwieństwie do właścicieli i mieszkańców budynków wielorodzinnych, do roku 2016 nie otrzymywali praktycznie żadnego wsparcia na działania związane z modernizacją lub termomodernizacją budynku (wsparcie modernizacji budynków wielorodzinnych zostało omówiona w rozdziale Szczegółowa informacja o działaniach Funduszu Termomodernizacyjnego, strona 41). Obdarzenie przywilejami jednej i wykluczenie drugiej grupy, w dodatku biedniejszej, chociaż formalnie nie jest niekonstytucyjne, to jednak jest rażąco niesprawiedliwe. Większość Polaków mieszka w budynkach jednorodzinnych W Polsce mieszka 38 mln osób, z tego ponad połowa, ok. 19,5 mln, mieszka w domach jednorodzinnych, przy czym w miastach prawie 6,5 mln i ponad 13 mln na wsi. W ujęciu 10

procentowym prawie 90% mieszkańców wsi i prawie 30% mieszkańców miast zajmuje mieszkania w budynkach jednorodzinnych 7. Tabela 1.Budynki według rodzaju w roku 2011 r Razem (w tys.) Zamieszkane mieszkalne Z tego budynki: W tym: jednorodzinne Z tego: wielomieszkaniowe Ogółem 6047,1 5567,6 5542,6 5007,5 535,1 Miasto 2285,6 2189,2 2176,4 1738,2 438,2 Wieś 3761,5 3378,4 3366,2 3269,3 96,9 źródło: ZAMIESZKANE BUDYNKI. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. GUS 2013. str. 18 Rysunek 1. Budynki zamieszkane charakterystyka Ponad połowa spośród rodzin wielodzietnych 59%, mieszka na wsi 8. W strukturze budynków zamieszkanych ogółem udział domów jednorodzinnych jest dominujący, zarówno w mieście, gdzie domy jednorodzinne stanowią 80% budynków zamieszkanych, jak i na wsi gdzie stanowią one 97% budynków zamieszkanych. Zdecydowana większość budynków jednorodzinnych znajduje się na terenach wiejskich prawie 3,3 mln, wobec ponad 1,7 mln w miastach 9. Większość budynków jednorodzinnych jest w złym stanie technicznym Standard istniejących budynków jednorodzinnych jest bardzo niski W Polsce 22% budynków mieszkalnych zostało wybudowanych przed II Wojną Światową zaś 50% powstało w latach 1945 1988. Budynki sprzed wojny cechują się blisko trzykrotnie wyższym zużyciem energii a budynki z lat 1945 1988 ponad dwukrotnie wyższym zużyciem energii w porównaniu do budynków z roku 2007 10. W Polsce budynki na wsi, gdzie dominuje budownictwo jednorodzinne, mają średnio gorszą izolację cieplną niż budynki w miastach. W mieście średnia grubość ocieplenia ścian wynosi 9,3 cm a na wsi 8,8 cm natomiast średnia grubość ocieplenia stropu w mieście wynosi 15 cm 7 ZAMIESZKANE BUDYNKI. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. GUS 2013. str. 21 8 Gospodarstwa domowe i rodziny. Narodowy Spis Powszechny 2011. GUS 2013 str. 47 9 ZAMIESZKANE BUDYNKI. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. GUS 2013. str. 18 10 http://www.przegladbudowlany.pl/2010/11/2010-11-pb-39_alsabry.pdf 11

a na wsi 14,6 cm. Zużywa się w nich średnio rocznie 125 GJ energii, czyli prawie dwa razy więcej niż w mieście (66 GJ) a do ogrzewania powierzchni budynków wykorzystuje się głównie węgiel kamienny (76%) i drewno opałowe (80%), które sprzyjają zanieczyszczaniu powietrza i zjawisku niskiej emisji 11. Z badań GUS na temat zużycia energii w gospodarstwach domowych w 2012 r. wynika, że gospodarstwa domowe w mieście do ogrzewania powierzchni wykorzystają powszechnie ciepło z sieci (prawie 60%), które na wsi, gdzie dominują domy jednorodzinne, stanowi zaledwie 4%. Co więcej średnie roczne zużycie nośników energii ogółem w gospodarstwie domowym w mieście wynosi 66 GJ i ma wartość 3 653 zł natomiast na wsi jest ono wyższe: wynosi 125 GJ i ma wartość 4 766 zł 12. W przypadku niemal 70% procent budynków jednorodzinnych, a więc 3,8 miliona domów, kocioł lub piec węglowy stanowi główne źródło ogrzewania, w dalszych 11% domów rolę tę pełni kominek, koza lub kocioł na drewno. Na kotły i piece węglowe jako główne źródło ciepłej wody wskazuje w badanym segmencie ponad 70% właścicieli budynków 13. Jak pokazują badania, Polacy używają głównie kotłów zasypowych (niemal 80% wszystkich kotłów) z czego niemal połowa (43%) to kotły, które mają ponad 10 lat, a więc są urządzeniami mocno wyeksploatowanymi. Oznacza to że mają niską sprawność wytwarzania energii cieplnej, a więc zużywają więcej węgla niż kotły nowoczesne do wyprodukowania tej samej ilości ciepła 14, co przyczynia się do znacznie wyższej emisji takich zanieczyszczeń jak pyły i benzo[a]piren. Rysunek2. Kotły węglowe używane w polskich domach źródło: Przegląd Efektywności Energetycznej 2015, art. pt. Stan techniczny domów jednorodzinnych ogrzewanych węglem. Podsumowanie i komentarz do badań, str. 13 Mniej niż połowa badanych przez IEŚ/CEM budynków posiada zawory termostatyczne na wszystkich grzejnikach zainstalowanych w domu, a aż 37% budynków takich zaworów nie 11 Przegląd Efektywności Energetycznej 2013, art. pt. Węgiel, stare piece i brak ocieplenia. Systemy grzewcze i izolacja termiczna w sektorze domów jednorodzinnych w Polsce. Raport z badań, str. 13-39 12 źródło: Zużycie energii w gospodarstwach domowych w 2012 r. GUS 2014 r. str. 126-127 13 Przegląd Efektywności Energetycznej 2015, Stan techniczny budynków jednorodzinnych ogrzewanych kotłami na paliwa stałe. Raport z badań, str. 20, 25 14 Przegląd Efektywności Energetycznej 2015, art. pt. Stan techniczny domów jednorodzinnych ogrzewanych węglem. Podsumowanie i komentarz do badań, str. 12 12

posiada wcale 15. Przy przestarzałej instalacji grzewczej regulacja temperatury i oszczędność ciepła jest praktycznie niemożliwa. Równie niekorzystnie przedstawia się stopień docieplenia budynków jednorodzinnych ogrzewanych za pomocą kotłów i pieców węglowych. Choć 60% badanych wskazuje, że ich domy posiadają ocieplone ściany zewnętrzne, to przy dokładniejszej analizie okazuje się, że w przeważającej części są to bardzo cienkie warstwy materiału izolacyjnego, głównie styropianu 16. W aż 40% budynków (ponad 1,5 miliona) ściany są zupełnie nieocieplone, a w dalszych 10% zastosowano najcieńszą możliwą warstwę docieplenia (do 5 cm). Jedynie w 10% budynków zastosowano docieplenie grubsze niż 10 cm są to głównie domy nowsze, budowane po 2000 roku 17. Rysunek 3. Grubość izolacji cieplnej w domach ogrzewanych węglem Źródło: Przegląd Efektywności Energetycznej 2015, art. pt. Stan techniczny domów jednorodzinnych ogrzewanych węglem. Podsumowanie i komentarz do badań, str. 14 74% badanych deklaruje posiadanie w budynku ocieplonego stropu lub poddasza. W przypadku ocieplenia stropów lub poddasza właściciele domów jednorodzinnych stosują zwykle znacznie grubsze warstwy materiału izolacyjnego niż ma to miejsce w przypadku ścian zewnętrznych jednak 16% budynków warstwa ocieplenia nie przekracza 9 cm. Średnia grubość ocieplenia przegród dachowych wynosi 15 cm, a w domach wybudowanych po 2000 roku kształtuje się na poziomie około 20 cm 18. Okna z szybami zespolonymi należą do standardowego wyposażenia również w budynkach ogrzewanych źródłami węglowymi. Wyposażenie domu w ten typ okien deklaruje ponad 90% badanych właścicieli budynków jednorodzinnych w analizowanym segmencie 19. 15 Przegląd Efektywności Energetycznej 2015, Stan techniczny budynków jednorodzinnych ogrzewanych kotłami na paliwa stałe. Raport z badań, str. 32 16 Przegląd Efektywności Energetycznej 2015, Stan techniczny budynków jednorodzinnych ogrzewanych kotłami na paliwa stałe. Raport z badań, str. 14, 35 17 Przegląd Efektywności Energetycznej 2015, art. pt. Stan techniczny domów jednorodzinnych ogrzewanych węglem. Podsumowanie i komentarz do badań, str. 14 18 Przegląd Efektywności Energetycznej 2015, Stan techniczny budynków jednorodzinnych ogrzewanych kotłami na paliwa stałe. Raport z badań, str. 38-39 19 Przegląd Efektywności Energetycznej 2015, Stan techniczny budynków jednorodzinnych ogrzewanych kotłami na paliwa stałe. Raport z badań, str. 40 13

Program poprawi sytuację osób o niskich dochodach Nie ma bezpośrednich informacji na temat wieku budynków jednorodzinnych w Polsce jednak 65% budynków jednorodzinnych położonych jest na terenach wiejskich. Dominują tam budynki zdekapitalizowane i wiekowe, wśród których 21% zostało wybudowanych przed 1945 r. a 27% w latach 1945 1970 20. Najwięcej budynków wiejskich sprzed 1945 r. znajduje się w zachodniej Polsce w województwie zachodnio-pomorskim, lubuskim i dolnośląskim natomiast budynki z lat 1945 1988 dominują w Polsce południowej i wschodniej w województwie podlaskim, mazowieckim, łódzkim, świętokrzyskim, podkarpackim, lubelskim i małopolskim 21 Program przyczyni się do poprawy warunków życia, szczególnie na terenach wiejskich Nie ma bezpośrednich informacji na temat wieku budynków jednorodzinnych w Polsce jednak 65% budynków jednorodzinnych położonych jest na terenach wiejskich. Na terenach wiejskich dominują budynki zdekapitalizowane i wiekowe, wśród których 21% zostało wybudowanych przed 1945 r. a 27% w latach 1945 1970 22. Najwięcej budynków wiejskich sprzed 1945 r. znajduje się w zachodniej Polsce w województwie zachodnio-pomorskim, lubuskim i dolnośląskim natomiast budynki z lat 1945 1988 dominują w Polsce południowej i wschodniej w województwie podlaskim, mazowieckim, łódzkim, świętokrzyskim, podkarpackim, lubelskim i małopolskim 23. Program przyniesie korzyści gospodarcze Doświadczenia Niemiec, Czech i Słowacji wskazują, że program modernizacji budynków jednorodzinnych przynosi duże korzyści ekonomiczne w postaci: rozwoju MSP; poprawy warunków/komfortu życia; wzrostu wartości nieruchomości; trwałego, niskoemisyjnego rozwoju obszarów wiejskich; zmniejszenia opłat za energię; zwiększenia udziału odnawialnych źródeł energii; zwiększenie wpływów do budżetu państwa w postaci podatków. Program przyczyni się do rozwoju polskiej innowacyjności Rządowe programy, o dużej skali wpływają na rynek, a często przyczyniają się do rozwoju innowacyjnych technologii lub całkiem nowych rynków. W tabeli poniżej omówiono potencjał rozwoju i innowacji dla poszczególnych technologii, wykorzystywanych w modernizacji budynku. Tabela 2. tu wpisz tytuł tabeli Technologia Potencjał innowacyjny Komentarz Gazowe techniki grzewcze Bardzo duży Możliwy rozwój rynku polskich producentów urządzeń gazowych, 20ZAMIESZKANE BUDYNKI. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. GUS 2013. str. 22 21ZAMIESZKANE BUDYNKI. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. GUS 2013. str. 24 22ZAMIESZKANE BUDYNKI. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. GUS 2013. str. 22 23ZAMIESZKANE BUDYNKI. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. GUS 2013. str. 24 14

wewnętrzny popyt może przyczynić się również do wzrostu eksportu Węglowe techniki grzewcze Bardzo duży Możliwy rozwój rynku polskich producentów urządzeń gazowych, wewnętrzny popyt może przyczynić się również do wzrostu eksportu Małe technologie oczyszczania spalin Duży Zależny od presji rynku na wykorzystywanie paliw stałych Techniki czystego węgla Duży Potencjał zależny od struktury wsparcia w przypadku dotacji do wysokiej jakości kotłów węglowych z systemem oczyszczania ta presja będzie niewielka Utylizacja odpadów z małych kotłowni opalanych węglem Rozwój inteligentnych budynków Rozwój technologii budowlanych dedykowanych do potrzeb budynków jednorodzinnych Budowanie infrastruktury do zarządzania popytem Innowacje finansowe Duzy Bardzo duży Duży Bardzo duży Bardzo duży, przy odpowiedniej skali, przy małej skali znikomy Potencjał zależny od struktury wsparcia w przypadku dotacji do wysokiej jakości kotłów węglowych z systemem oczyszczania ta presja będzie niewielka Uwarunkowany w oczywisty sposób kryteriami doboru projektów Presja cenowa i konkurencja na dużym rynku będą sprzyjać powstawaniu nowych koncepcji produktów, np. zintegrowanych systemów prefabrykowanych Uwarunkowany w oczywisty sposób kryteriami doboru projektów oraz udziałem sektora energetycznego (infrastruktura odbioru) Program przyczyni się do powstania innowacyjnych produktów finansowych, opartych na gwarancjach BGK, ewentualnych dotacjach krajowych, regionalnych, lokalnych, kredytach komercyjnych, oraz białych certyfikatach Potencjał organizacyjny Średni/duży Na rozwój mają szansę Źródło: opracowanie własne Przykładem rozwoju innowacyjnych technologii jest np. zaangażowanie Rządu w promocję kolektorów słonecznych, w wyniku którego Polska w roku 2013 stała się europejskim liderem w produkcji tych urządzeń. 15

Rzecznik Funduszu poinformował, że w porównaniu z 2010 rokiem, w 2011 r. produkcja i sprzedaż kolektorów w Polsce wzrosła o ok. 70 proc. "Rynek kolektorów słonecznych, jako jedyny w Polsce segment energetyki odnawialnej, zanotował tak duży wzrost" - podkreślił Maziarz. Wraz ze wzrostem produkcji kolektorów w naszym kraju, powstały nowe zakłady pracy, które zatrudniły dodatkowych pracowników. "Między innymi cztery firmy z tej branży były laureatami projektu GreenEvo, promującego polskie zielone technologie" - zauważył Maziarz 24. Program przyniesie przychody do budżetu W przypadku programu częściowej renowacji budynków jednorodzinnych w Czechach każdy zainwestowany milion koron przyczynia się do wzrostu PKB o 3,56 m. CZK zaś w przypadku głębokiej modernizacji wzrost wyniósł 3,43 m. CZK. Przychody do budżetu wyniosły adekwatnie 1,20 m. CZK i 1,16 m. CZK 25. W przypadku programu realizowanego przez KfW w Niemczech każdy 1 zainwestowany w program przyniósł wpływ do budżetu na poziomie 4-5. Jest to wynik osiągnięty w ramach dofinansowania do remontów budynków jednorodzinnych jak i budowy nowych domów 26. W Czechach koszt remontu wynosi około 121 tys. zł 27 natomiast w Polsce około 80 tys. zł zatem wpływy do budżetu w ramach polskiego programu dofinansowania do remontów budynków jednorodzinnych powinny być wyższe (na 1 zainwestowaną złotówkę około 1,5 zł zwrotu). Program przyczyni się do poprawy jakości powietrza na obszarze całego kraju Budynki jednorodzinne są największym źródłem emisji zanieczyszczeń powietrza w sektorze budownictwa mieszkalnego. 24 http://energetyka.wnp.pl/polska-liderem-sprzedazy-i-produkcji-kolektorow-slonecznych,196607_1_0_0.html 25 Should the government invest in energy efficiency of buildings? Macroeconomic impact assessment, Executive Summary, May 2012, Chance for Buildings 26 Prezentacja: KfW promotional programs for resdential buildings. Bank aus Verantwortung. 27 Mail od czeskiego NFOŚ wyliczenie w exel 16

Rysunek 4. Mapa zanieczyszczenia benzo[a]pirenem w Europie źródło: Komisja Europejska. Dane z 2012 roku Sześć z dziesięciu europejskich miast z największą liczbą dni z przekroczeniem norm dobowych dla stężeń PM10 znajduje się w Polsce. Rysunek 5. Benzo[a]piren w poszczególnych miastach w 2013 r. Źródło:Dane WIOŚ w Krakowie, WIOŚ w Warszawie oraz brytyjskiego Departamentu Środowiska, Żywności i Spraw wiejskich (DEFRA) 17

Rysunek 6. Średnie miesięczne stężenie pyłu PM10 w Krakowie w latach 2010-2014 źródło: Urząd Marszałkowski Województwa Małopolskiego Program zmobilizuje finansowanie własne - właściciele budynków jednorodzinnych przy podejmowaniu decyzji o modernizacji nie będą kierować się jedynie względami finansowymi Skuteczne wprowadzenie programu sprawi, że zmienią się preferencje konsumenckie i postawy, a także, ze względu na powszechność zmniejszą się koszty transakcyjne. Właściciele budynków jednorodzinnych przy podejmowaniu decyzji o modernizacji lub remoncie rzadko kierują się bezpośrednią korzyścią finansową (chęcią zysku), a zdarza się, że biorą pod uwagę inne względy, np. ochrony środowiska. Przy odpowiedniej zachęcie jest możliwe wytworzenie swoistej mody na działania pro-środowiskowe. Dobrym przykładem jest masowa instalacja kolektorów słonecznych w Polsce, inwestycja, która pomimo znacznego dofinansowania, była de facto nieopłacalna. Polacy po prostu chcieli mieć takie urządzenie na dachu swojego domu. Program modernizacja budynków przyczyni się do zmniejszenia tzw. ubóstwa energetycznego Ubóstwo energetyczne to trudność w zaspokojeniu podstawowych potrzeb energetycznych w miejscu zamieszkania za rozsądną cenę. Składa się na nie utrzymanie standardu ciepła i zaopatrzenia w pozostałe rodzaje energii służące zaspokojeniu w adekwatny sposób podstawowych potrzeb funkcjonowania biologicznego i społecznego członków gospodarstwa domowego 28. Ubóstwo energetyczne można rozpatrywać według definicji absolutnej opartej o próg 10% wydatków energetycznych w stosunku do dochodu, którym dysponuje gospodarstwo domowe tzn. jeśli wydatki gospodarstwa domowego przekraczają 10% jego dochodów to jest ono dotknięte ubóstwem energetycznym. Według tej definicji problem ubóstwa energetycznego najbardziej dotyczy Polski południowej i wschodniej w województwach podkarpackim (61% mieszkańców), świętokrzyskim (60,5%), lubelskim (54,7%), małopolskim (53,4%) i podlaskim (51,2%), gdzie dominują tereny wiejskie i ludność o niskich dochodach. Ogółem na terenach wiejskich w Polsce 64% mieszkańców jest uboga energetycznie. Ze względu na rodzaj, okres budowy i typ własności budynku, poziom ubóstwa energetycznego w Polsce jest najwyższy dla budynku jednorodzinnego 28 D. Owczarek, A. Miazga, Ubóstwo energetyczne w Polsce definicja i charakterystyka społeczna grupy, Instytut na Rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2015. 18

wolnostojącego (71,4%), wybudowanego w latach 1946-1960 i będącego własnością osoby fizycznej. Wykres 1. Poziom ubóstwa energetycznego w poszczególnych rodzajach budynków 100% 80% 60% 40% 20% 0% wielo. j. szer. j. woln. Gospodarstwa dotknięte ubóstwem Źródło: opracowanie własne na podstawie D. Owczarek, A. Miazga, Ubóstwo energetyczne w Polsce definicja i charakterystyka społeczna grupy, Instytut na Rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2015. Tabela 3. Ubóstwo energetyczne Typy gospodarstw domowych według wyszczególnionych kryteriów Klasa miejscowości zamieszkania Poziom ubóstwa energetycznego (%) Miasto 500 tys. mieszk. i więcej 19,5 200-499 tys. mieszkańców 27,7 100-199 tys. mieszkańców 27,5 20-99 tys. mieszkańców 32,9 poniżej 20 tys. mieszkańców 43,3 Wieś 64,1 Województwo dolnośląskie 34,9 kujawsko-pomorskie 47,0 lubelskie 54,7 lubuskie 43,9 łódzkie 47,0 małopolskie 53,4 mazowieckie 40,1 opolskie 46,3 podkarpackie 61,0 podlaskie 51,2 pomorskie 33,4 19

Rodzaj budynku Okres wybudowania budynku Rodzaj własności śląskie 36,5 świętokrzyskie 60,5 warmińsko-mazurskie 42,5 wielkopolskie 43,7 zachodniopomorskie 35,2 wielorodzinny 20,8 jednorodzinny w zabudowie szeregowej 47,8 jednorodzinny wolnostojący 71,4 przed 1946 rokiem 47,6 wiatach 1946-1960 58,7 wiatach 1961-1980 42,6 w latach 1981-1995 42,8 wiatach 1996-2006 35,8 po 2006 roku 24,3 osoby fizycznej 46,5 spółdzielni mieszkaniowej 23,6 gminy, Skarbu Państwa, zakładu pracy 30,5 towarzystwa budownictwa społecznego 24,2 innego podmiotu 38,7 źródło: D. Owczarek, A. Miazga, Ubóstwo energetyczne w Polsce definicja i charakterystyka społeczna grupy, Instytut na Rzecz Ekorozwoju, Warszawa 2015, str. 28 29 Brakuje bezpośrednich danych informujących o tym, kto jest właścicielem budynków jednorodzinnych w Polsce jednak na terenach wiejskich dominuje własność osób fizycznych, które są właścicielami 3 z 3,4 mln budynków co stanowi 88% 29. Udział odnawialnych źródeł w zaspokajaniu potrzeb sektora budynków jednorodzinnych Wstęp Właściciele domów jednorodzinnych są zazwyczaj pomijani w regulacjach energetycznych i środowiskowych. Tymczasem domy jednorodzinne to nie tylko olbrzymi potencjał wdrażania i zwiększania efektywności energetycznej w kraju, ale także jeden z kluczowych segmentów 29 ZAMIESZKANE BUDYNKI. Narodowy Spis Powszechny Ludności i Mieszkań 2011. GUS 2013. str. 27 20

dla energetyki odnawialnej energetyki prosumenckiej. Jest to energetyka oparta na mikroinstalacjach odnawialnych źródeł energii, zarówno do wytwarzania ciepła i chłodu (kolektorzy słoneczne, pompy ciepła, kotły na biomasę) jak i energii elektrycznej (systemu fotowoltaiczne, małe elektrownie wiatrowe, układy mikro-kogeneracyjne na biopłyny, wodór itp.). Nadwyżkami ciepła właściciel domu może podzielić się z sąsiadami, nadwyżką energii elektrycznej może się dzielić z większą grupa odbiorców w węzłach sieci energetycznej. W koncepcji prosumeryzmu najważniejsze są domy - budynki które są nie tylko źródłem potrzeb energetycznych, ale stają się generatorami zielonej energii, a ich właściciele stają się prosumentami. Potencjał odnawialnych źródeł energii (OZE) w budownictwie jednorodzinnym wynika przede wszystkim z budynków mieszkalnych na jakich (lub w jakich) można, w sposób uzasadniony technicznie i ekonomicznie zastosować mikroinstalacje OZE. Z uwagi na uwarunkowania lokalizacyjne dla mikroinstalacji zasadne jest rozróżnienie potencjału na terenach wiejskich, podmiejskich i miejskich. Przyjęte założenia Określnie potencjału, możliwości zastosowań i wskazanie rekomendowanych instalacji odnawialnych źródeł energii (OZE) do produkcji ciepła lub energii elektrycznej w istniejących (poddawanych modernizacji) budynkach jednorodzinnych uzależnione są od ich lokalizacji i standardu energetycznego oraz infrastruktury energetycznej: 1. na terenach wiejskich i przy większych kubaturach budynków rekomendowane są wysokosprawne, niskoemisyjne (automatyczne) kotły biomasowe, kolektory słoneczne, małe systemy fotowoltaiczne (PV), małe turbiny wiatrowe. 2. na terenach podmiejskich oraz miejskich (tam gdzie lokalizowane są budynki jednorodzinne i nie ma dostępu do efektywnych systemów ciepłowniczych) rekomendowane są systemy kolektorów słonecznych, systemy PV oraz - w miarę możliwości - wspólnie użytkowanie sezonowych systemów magazynowania ciepła wraz z łączeniem źródeł ciepła budynków w lokalne (osiedlowe) systemy ciepłownicze lub mikrosieci cieplno-elektryczne. 3. pompy ciepła powietrze-woda będą rekomendowane do zastosowanie wyłącznie w budynkach energooszczędnych, lub do ogrzewania ciepłej wody tam, gdzie nie ma dostępu do gazu. Główne kryteria doboru domowych instalacji OZE: 1. Krytyczne wymogi prawne w zakresie poszczególnych urządzeń OZE, np. zmiany prawne w zakresie wymagań technicznych dla kotłów na biomasę, graniczna efektywność pomp ciepła pozwalająca na zakwalifikowanie ich do OZE. 2. Minimalne wymagania techniczne dla urządzeń OZE (doświadczenia z programu Prosument). 3. Wysokość nakładów inwestycyjnych, koszty eksploatacyjne i proste okresy zwrotu z inwestycji dla poszczególnych urządzeń OZE. 4. Możliwości techniczne i potencjał rynkowy instalowania urządzeń OZE (prognoza do 2030 roku). Na tej podstawie zostanie określony udział OZE w zużyciu energii. W poniższej tabeli przedstawiono średnią moc poszczególnych typów instalacji sugerowanych do montażu w zależności od lokalizacji budynków. 21

Tabela 4. Określenie możliwości instalowania urządzeń OZE w budynkach jednorodzinnych w zależności od rodzaju obszarów na jakich są zlokalizowane Podział ze względu na Instalacje produkujące ciepło użytkowe Instalacje produkujące energię elektryczną zastosowanie Rodzaje OZE Kotły na biomasę Kolektory słoneczne Pompy ciepła 30 PV parametr Średnia moc instalacji Średnia produkcja energii Średnia moc instalacji Średnia produkcja energii Średnia moc instalacji Średnia produkcja energii Średnia moc instalacji Średnia produkcja energii Małe elektrownie wiatrowe Średnia moc instalacji Średnia produkcja energii jednostka kw kwh kw kwh kw kwh kw kwh kw kwh Wieś 20 33 000 7 4 550 10 16 000 3 2 850 1,5 1 350 Miasto - - 7 4 550 10 16 000 3 2 850 - - Źródło: Opracowanie własne IEO W przypadku kotłów na biomasę, średnia szacowana moc wynosi 20 kw. Rekomenduje się instalowanie kotłów automatycznych, wyłącznie 5 klasy, na terenach wiejskich i podmiejskich. Kolektory słoneczne jako dodatkowe, uzupełniające źródło ogrzewania ciepłej wody użytkowej oraz wspomagania centralnego ogrzewania o średniej wielkości instalacji 7 kw, tj. ok. 10 m2 powierzchni kolektorów słonecznych rekomendowane są zarówno na terenach miejskich, podmiejskich oraz wiejskich. Pompy ciepła ze względu na specyfikę pracy będą rekomendowane dla budynków energooszczędnych i pasywnych. W przypadku instalacji fotowoltaicznych średnia zakładana moc dla rodziny zużywającej ok. 3,5 MWh może wynosić 3 kw. Na terenach wiejskich, tam gdzie jest to technicznie możliwe do wykonania oraz gdzie są sprzyjające warunki wiatrowe są rekomendowane małe turbiny wiatrowe z magazynami energii w zasobnikach ciepłej wody o mocach cieplnych 5-10 kw. Potencjał instalowania urządzeń OZE w budynkach jednorodzinnych oszacowano przy następujących dodatkowych założeniach: pod uwagą będą brane istniejące budynki jednorodzinne znajdujące się na terenach wiejskich prawie 3,3 mln, i ponad 1,7 mln w miastach. Jest to zatem szacunek konserwatywny, bo nie bierze pod uwagę nowobudowanych budynków, które standardowo, z mocy przepisów, po 2020 roku wszystkie powinny być zasilane w energię wyłącznie ze źródeł bezemisyjnych; 50% budynków na terenach miejskich oraz 80% na terenach wiejskich technicznie nadaje się do zainstalowania mikroinstalacji OZE. Założenie to oznacza m.in. że instalacje PV będą instalowane w każdym budynku niezacienionym. Kwestie lokalizacyjne najbardziej ograniczają potencjał małej, prosumenckiej energetyki wiatrowej uwzględnionej jedynie na terenach wiejskich. Ponadto przyjęto, że potencjał elektrowni wiatrowych w 20% budynków będzie wykorzystany na cele grzewcze (ogrzewanie elektryczne); w istniejących budynkach zasypowe kotły na paliwa stałe (węglowe) będą zastępowane wysokosprawnymi/niskoemisyjnymi kotłami na biomasę. Badania przeprowadzone przez Instytut Ekonomii Środowiska mówią, że kotły węglowe stanowią 77,7% źródeł grzewczych na terenach wiejskich i 60,9% na terenach miejskich. 30 Tylko w budynkach energooszczędnych i pasywnych 22

Dodatkowo w tabeli poniżej wskazano możliwości konfigurowania instalacji urządzeń OZE w systemy hybrydowe w jednym budynku, np. kolektory słoneczne będą rekomendowane do zastosowania wspólnie z kotłami na biomasę, jako dodatkowe źródło do podgrzewania ciepłej wody użytkowej w szczególności latem. Pojęcie systemu hybrydowego w budynku jednorodzinnym uwzględnia instalacje OZE zarówno do wytwarzania ciepła jak i energii elektrycznej wspomaganych magazynami energii. Tabela 5. Możliwości łączenia instalacji OZE w systemy hybrydowe Kotły na biomasę Kolektory słoneczne Pompy ciepła Systemy fotowoltaiczne Małe elektrownie wiatrowe Kotły na biomasę x x x Kolektory słoneczne x x x Pompy ciepła x x Systemy fotowoltaiczne x x x x Małe wiatrowe elektrownie Źródło: Opracowanie własne IEO x x x x W tabeli tej zaznaczono szczególnie rekomendowane do tworzenia systemu hybrydowego pary urządzeń OZE z uwagi na zapewnienie przez system hybrydowy możliwości jak najwyższego pokrycia potrzeb energetycznych, a w szczególności grzewczych z wykorzystaniem źródeł bezemisyjnych. Szczególnym źródłem nadającym się do tworzenia systemów hybrydowych są kolektory słoneczne - z uwagi na dostarczanie ich z systemami magazynowania ciepła w zasobnikach wodnych, w których w okresach jesienno-zimowych (mniejsza podaż energii słonecznej) może być magazynowana energia z elektrowni wiatrowych, które z kolei w okresie letnim są mniej wydajne. Zasadne byłoby też łączenie małych elektrowni wiatrowych i grzewczych pomp ciepła (zużywających więcej energii elektrycznej z sieci właśnie w okresie zimowym) 31. Standardową hybrydą służąca wyrównaniu produkcji energii elektrycznej w całym roku jest system fotowoltaiczny i elektrownia wiatrowa. W praktyce chodzi o stworzenie właścicielowi domu możliwości wyboru technologii OZE i konwencjonalnych z szerszej palety rozwiązań, z indywidualnym uwzględnieniem warunków lokalnych i możliwości finansowych. Hybrydy i magazyny energii mogą być tworzone przez dodawanie kolejnych urządzeń i może być to proces rozłożony w czasie. Instalacje hybrydowe zwiększają w budynkach rolę i udział źródeł nie korzystających z procesów spalania (ryzyko niskiej emisji). Z uwagi na wymogi bezpieczeństwa zasilania w ciepło, automatyczne kotły na biomasę w systemach hybrydowych powinny być źródłami szczytowymi (załączanymi wtedy, gdy brakuje energii z innych źródeł i z magazynów), dzięki czemu poprawiłaby się racjonalność gospodarowania paliwami z biomasy. Systemy i instalacje hybrydowe zwiększają potencjał instalowania urządzeń OZE w budynkach jednorodzinnych. Oszacowanie potencjału mikroinstalacji OZE w budownictwie jednorodzinnym wraz z efektami środowiskowymi Uwzględniając powyższe założenia i kryteria oraz wykorzystując wcześniejsze analizy IEO, całkowity potencjał w postaci liczby sztuk urządzeń oraz mocy zainstalowanej przedstawiono w tabeli poniżej. 31 Powyższa rekomendacje nie uwzględnia instalacji klimatyzacyjnych, gdzie doskonałym połączniem jest pompa ciepła i system fotowoltaicznym. 23

Tabela 6. Potencjał instalacji OZE w budynkach mieszkalnych jednorodzinnych Kotły na biomasę Kolektory słoneczne Pompy ciepła Systemy fotowoltaiczne Małe elektrownie wiatrowe RAZEM Liczba sztuk 253 000 744 000 105 000 2 214 000 8 000 3 324 000 Moc (MW) 5 100 5 200 1 100 6 700 130 18 230 Źródło: Opracowanie własne IEO Całkowity potencjał techniczny mikroinstalacji OZE to 3,3 mln sztuk, a ich łączna moc zainstalowana sięga 18 GW, w tym 11,4 GW w systemach ogrzewania. Faktyczny potencjał rynkowy zależeć będzie od standardów energetycznych dla budynków, systemów wsparcia oraz cen paliw i energii. Poniżej w tabeli 4 zestawiono skumulowane nakłady inwestycyjne na zrealizowanie potencjału na 2030 rok. Łączny potencjał rynku odpowiadający potencjałowi technicznemu to ponad 57 mld zł (4 mld złotych na rok). Tabela 7. Skumulowane nakłady inwestycyjne Kotły na biomasę Kolektory słoneczne Pompy ciepła Systemy fotowoltaiczne Małe elektrownie wiatrowe RAZEM mln zł 8 000 10 000 5 000 33 000 1 400 57 400 Źródło: Opracowanie własne IEO Ważnym efektem instalowania mikroinstalacji OZE będzie redukcja niskiej emisji w wyniku wyeliminowania nieefektywnych energetycznie i wysokoemisyjnych kotłów grzewczych na paliwa stałe. Problem nie dotyczy tylko centrów miast, obszarów podmiejskich, ale jest to zjawisko niezwykle uciążliwe i szkodliwe przede wszystkim na obszarach wiejskich (brak gazu sieciowego i systemów ciepłowniczych oraz dominacja palenisk węglowych). W przypadku kolektorów słonecznych, systemów fotowoltaicznych i elektrowni wiatrowych, wytwarzana w nich energia całkowicie (w relacji 1:1) zmniejsza emisję do atmosfery, w przypadku pomp ciepła zastępujących paliwa stałe w tej samej proporcji (1:1) zmniejszana jest niska emisja, a zmniejszenie emisji CO 2 zależy od wielkości emisyjność wytarzania energii elektrycznej i sezonowego współczynnika wydajności pomy ciepła. Odwrotna sytuacja ma miejsce w przypadku kotłów na biomasę. Zużycie zamiast węgla lokalnej biomasy nawet w efektywnych kotłach nie zwiększa koncentracji CO 2 w atmosferze i w całości prowadzić będzie do redukcji emisji tego gazu i zmniejszy emisję innych zanieczyszczeń, ale całkowicie ich nie wyeliminuje. Kwestia ta wymaga wyjaśnienia i w tym celu posłużono się przykładem polegającym na ocenie efektu ekologicznego w efekcie zastąpienia małego kotła na węgiel (z ręcznym podawaniem) nowoczesnym zautomatyzowanym kotłem na biomasę (suche drewno). Do porównania efektu ekologicznego i wpływu wymiany tradycyjnych kotłów węglowych na kotły na biomasę przyjęto jednostkowe wskaźniki emisji wg FEWE 32 (są też dostępne inne wyniki badań prowadzące do podobnych wskaźników) 33 oraz przyjęte przez autorów wskaźniki ujęte w poniższej tabeli. Tabela 8. Właściwości techniczne kotłów na biomasę i węgiel Kocioł na pelety Kocioł na węgiel 32 http://www.czestochowa.energiaisrodowisko.pl/poradniki/ekozc/poradnik%20niska%20emisja%20fewe_kubica.pdf 33 G. Wielgosiński, P. Łechtańska, Emisja zanieczyszczeń z procesu spalania biomasy. Współczesne osiągnięcia w ochronie powietrza atmosferycznego (red. J. Rutkowski, A. Musialik-Piotrowska), PZiTS, Wrocław 2010. 24

Ilość ciepła z kotła w roku 40 MWh/rok*szt 40 MWh/rok*szt Wartość kaloryczna paliwa 4,7 MWh/t 6,9 MWh/t Sprawność kotła 0,9 % 0,6 % Zużycie paliwa t/kocioł/rok 9,5 t/szt 9,7 t/szt Źródło: Opracowanie własne IEO Wyniki porównania emisyjności kotłów na węgiel i biomasę zostały przedstawione na rysunku poniżej. Rysunek 7. Porównanie właściwości węgla i biomasy Źródło: Opracowanie własne IEO Z porównania wynika, iż zastosowanie biomasy przyczynia się do zmniejszenia emisji dwutlenku siarki o 96%, pyłu drobnego o 69%, dioksyn i furanów o 83%, bezno(a)pirenu o 92% natomiast lotnych związków organicznych (NMVOC) o 88%. Jedynie w przypadku tlenków azotu (NO x), emisyjność jest wyższa dla kotłów na biomasę o 50%. Wynika to przede wszystkim z niższej temperatury spalania panującej w piecu. Emisja tlenków azotu z palenisk domowych nie stanowi bezpośredniego zagrożenia, z uwagi na niskie stężenia. Powszechne wprowadzenie mikroinstalacji OZE do budownictwa jednorodzinnego pozwoli na wypełnienie przez Polskę zobowiązań zmniejszenia emisji CO 2 w tzw. sektorze non-ets (budownictwo, rolnictwo, transport) o 7%, wg wymagań pakietu klimatycznego UE, w latach 2005-2030. Poniżej w tabeli przedstawiono główne rekomendacje w zakresie wprowadzenia na szeroką skalę urządzeń w budynkach mieszkalnych. Tabela 9. Rekomendacje dalszych działań w zakresie promocji wprowadzenia instalacji OZE do remontowanych budynków Czas Zakres Instytucja obowiązywania 2017-2020 wprowadzenie ogólnopolskiego, powszechnego, dostępnego dla wszystkich na takich samych zasadach programu wsparcia dla osób indywidulnych w zakresie zakupu instalacji OZE 34 NFOŚiGW 34 Dobrym przykładem jest zakończone już program NFOŚiGW. Na przykładzie programu dotacji do kolektorów słonecznych można stwierdzić, że więcej osób używających kotły węglowe decydowało się na zastosowanie urządzeń OZE - kolektorów słonecznych, niż gdy użytkowało kosztowny w eksploatacji podgrzewacz elektryczny wody 25

2017-2020 uruchomienie programu badawczego na rzecz rozwoju krajowego przemysłu produkcji mikroinstalacji OZE 2017-2020 uruchomienie kampanii edukacyjnej promującej i wskazującej zalety stosowania urządzeń OZE w budynkach jednorodzinnych 20182020 wprowadzenie zerowej stawki VAT na domowe mikroinstalacje OZE 2018-2021 ulgi w podatku dochodowym dla osób, które w budynkach indywidualnych stosują instalacje OZE (ulga na remonty i dostosowanie do standardów energetycznych i środowiskowych) 2021 wprowadzenie obowiązku instalowania urządzeń OZE w nowych i modernizowanych budynkach NCBiR (wnioskujący Minister Rozwoju) NFOŚiGW (dodatkowo na obszarach wiejskich: ODR i tworzony na bazie agencji rolnych Krajowy Ośrodek Wsparcia Rolnictwa 35 ) Minister Finansów (wnioskujący Minister Środowiska) Minister Finansów (wnioskujący Minister Środowiska) Minister Infrastruktury i Budownictwa Źródło: Opracowanie własne IEO Wybór kluczowych grup docelowych dla KPMB Aby skutecznie wdrożyć program należy wybrać grupę osób, do których należy z programem dotrzeć. Przy wyborze grupy należy zastosować jak najbardziej obiektywne kryteria, które pozwolą na ocenę dokonanego wyboru. Pod uwagę wzięto następujące grupy potencjalnych odbiorców: Osoby planujące wykonanie remontu cząstkowego (wymiana okna lub ocieplenie ścian lub wymiana systemu ogrzewania); Osoby planujące wykonanie kompleksowego remontu swojego domu; Osoby mieszkające na terenach o szczególnie złej jakości powietrza, przede wszystkim posiadające wysokoemisyjne instalacje grzewcze (hot spots); Osoby zagrożone ubóstwem, żyjące w złych warunkach, dla których opłacenie rachunków stanowi poważny problem. 35 https://bip.kprm.gov.pl/kpr/form/r2478,projekt-ustawy-o-agencji-rozwoju-obszarow-wiejskich.html 26

Rysunek 8. Grupa beneficjentów programu źródło: opracowanie własne Poniżej w tabeli zestawiono kryteria oceny i wyboru grupy docelowej: Tabela 10. kryteria oceny i wyboru grupy docelowej Remont cząstkowy Remont kompleksowy Zagrożenie emisyjne Obszar oddziaływania ogólnokrajowy ogólnokrajowy lokalny/ ogólnokrajowy Zagrożenie ubóstwem lokalny/ ogólnokrajowy Relatywna liczebność grupy największa b. duża duża duża/średnia Potencjał finansowania remontu we własnym zakresie Potencjał promocji rozwiązań prowadzących do zastosowania ambitnych działań Zagrożenie tzw. locking effect (remont zbyt płytki, niodpowiadający standardom) Możliwość utrzymania postaw wykreowanych przez program po zakończeniu wsparcia finansowego Presja regulacyjna brak Brak/częściowa wymagania dla budynków b. duży średni mały 36 b. maly duży bardzo duży??? brak duże bardzo duże duże brak duża duża duża brak prawodawstwo dotyczące kotłów i jakości węgla 36 Ze względu na atrakcyjność opalania tanim węglem i odpadami komunalnymi 27

Możliwość zaangażowania producentów i instalatorów do promocji wysokich standardów Zdolność kredytowa Emisyjność budynku Potencjał innowacyjności Źródło: b. duża (dotyczy niewielkich inwestycji) duża/średnia/ba rdzo duża średni/ duży w zakresie niektórych technologii przebudowywan ych duża duża średnia mała b. duża (szczególnie opalanych paliwem wysokoemisyjny m) średnia trudno określić b. mała średni/ duży w zakresie niektórych technologii b. duża (szczególnie opalanych paliwem wysokoemisyjny m) średni/ duży w zakresie niektórych technologii Podstawową grupą, do której adresowany jest Krajowy Program Modernizacji budynków są właściciele niezmodernizowanych budynków jednorodzinnych (to znaczy takich, w których należy przeprowadzić kompleksowy remont), posiadający środki własne lub zdolność kredytową potrzebną na sfinansowanie inwestycji/przeprowadzenie remontu, przede wszystkim ogrzewający swoje budynki wysokoemisyjnymi źródłami ciepła. Wybór tej grupy podyktowany jest tym, że efekt ekonomiczny i ekologiczny będzie osiągnięty relatywnie najmniejszym kosztem (kompleksowa modernizacja jest najbardziej efektywna). W wybranej grupie docelowej nie znajdują się właściciele budynków opalanych węglem na obszarach wysokoemisyjnych, dla których, ze względu na znikomy koszt paliwa, nie opłaca się wykonywać inwestycji dla tych osób potrzebne jest dodatkowe wsparcie, uzupełnione poprzez instrumenty legislacyjne i administracyjne, takie jak lokalny zakaz palenia węglem). Niski koszt odpadów kopalnianych, sprzedawanych jako tani węgiel sprawia, że: Rzeczywista, wysoka cena wykorzystania tego paliwa, uwzględniająca również koszty środowiskowe, a przede wszystkim zdrowotne, przenoszona jest na całe społeczeństwo; Poprzez używanie taich odpadów (kopalnianych lub komunalnych) działania modernizacyjne stają się całkowicie nieopłacalne, a osoby spalające zasiarczone, zawierające substancje stałe węgle, zużyty olej silnikowy, czy odpady komunalne są demotywowane do modernizacji systemów grzewczych czy zwiększania izolacyjności przegród. b. duża mały 28

Rysunek 9. Dom przed modernizacją Źródło: Efektywność Energetyczna w Polsce, przegląd 2015, Instytut Ekonomii Środowiska (IEŚ), Kraków 2016, str. 69 Rysunek 10. Dom po modernizacji Źródło: Efektywność Energetyczna w Polsce, przegląd 2015, Instytut Ekonomii Środowiska (IEŚ), Kraków 2016, str. 69 W ramach KPMB dla wybranej grupy docelowej powinny być dostępne: informacje o najodpowiedniejszych rozwiązaniach technicznych; tanie, bardzo bezpieczne kredyty gwarantowane przez Państwo, za pośrednictwem BGK, opis podobnych produktów znajduje się w rozdziale Linie kredytowe Banku Gospodarstwa Krajowego BGK, stan rok 2016, strona 43; a także odpowiednio dostosowane programy dofinansowania; dobrze rozwinięta sieć pośredników finansowych i technologicznych. Drugą grupą docelową o szczególnym znaczeniu są właściciele wysokoemisyjnych budynków, przyczyniający się do powstawania problemu tzw. niskiej emisji (szczególnie na terenach miejskich, ale nie tylko). Do tej grupy powinny być adresowane specjalne programy, finansowane zarówno ze środków centralnych (NFOŚiGW) jak i ze środków regionalnych (WFOŚiGW, Fundusze Europejskie) (zobacz rozdział: Lokalne i regionalne programy modernizacji budynków powinny być zintegrowane z KMPB Poniżej przedstawione zostały przykłady dwóch województw, szczególnie aktywnych w roku 2016. Latem 2016 WFOŚiGW w Katowicach i Krakowie zdecydowały się na uruchomienie programów, które wspierają modernizację budynków jednorodzinnych. Program WFOŚiGW Katowice 29

Program o charakterze pilotażowym, wsparcie w formie dotacji (25% lub 15% w zależności od rodzaju działań), gdzie warunkiem koniecznym jest likwidacja dotychczasowego źródła ciepła. Plusy/zalety programu: Połączenie tematu modernizacji budynków z kluczowym dla Śląska problemem jakim jest zanieczyszczenie powietrza (niska emisja); Informacje w lokalnych mediach i otwarcie specjalnego punktu konsultacyjnego; Atrakcyjna forma wsparcia: dotacja; Brak wymogu przeprowadzania audytu; Niewykluczanie możliwości skorzystania z innego źródła wsparcia (innego programu). Minusy/wady programu: Brak szeroko-zakrojonej akcji promocyjnej; Słabe kanały dystrybucji (tylko WFOŚiGW); nieatrakcyjne godziny otwarcia punktu konsultacyjnego (9.oo-14.oo); Konieczność wymiany kotła (ograniczenie dla osób, które mają w planach tylko termomodernizację, bo mają dobre źródło grzewcze). Więcej informacji: http://efektywnapolska.pl/wp-content/uploads/2016/08/program-modernizacja- WFO%C5%9AiGW-Katowice-final.pdf Program WFOŚiGW Kraków Podstawowe informacje o programie: Budżet programu - 10 mln zł. Forma - Preferencyjna pożyczka (oprocentowanie - 2% w skali roku) częściowo umarzalna (do 20%.) w wysokości do 90% kosztu kwalifikowanego. Niezbędne audyt lub ocena energetyczna modernizowanego budynku, wykonana przez audytora (z zamkniętej listy) zawierające w szczególności wyliczenie zmniejszenia zapotrzebowania na ciepło grzewcze wyrażone GJ/rok przed i po realizacji inwestycji; przewodność cieplna; ograniczenia emisji CO2 (Mg/rok); ograniczenia emisji pyłów PM10 (Mg/rok); ograniczenia emisji pyłów PM2,5 (Mg/rok). Plusy/zalety programu: Połączenie tematu modernizacji budynków z kluczowym dla Małopolski problemem jakim jest zanieczyszczenie powietrza (niska emisja); Włączenie w proces udzielania informacji na temat programu gminnych doradców energetycznych; Lista zamknięta uprawnionych do przeprowadzenia audytu/oceny energetycznej dbałość i jakość wymaganej oceny; Uwzględnienie kosztu oceny/audytu jako koszty kwalifikowalnego. Minusy/wady programu: 30

Zdefiniowany cel (zmniejszenie narażenia ludności na oddziaływanie, pyłów PM10, PM2,5 oraz innych zanieczyszczeń powstających w wyniku niskiej emisji, zagrażających zdrowiu i życiu ludzi oraz negatywnie wpływających na stan środowiska poprzez zmniejszenie zapotrzebowania na ciepło grzewcze w wyniku docieplenia przegród budowlanych) nie jest w pełni spójny z wymaganiami wobec efektów wspieranych działań (zdefiniowanych jako zmniejszenie zapotrzebowania na ciepło grzewcze musi wynosić min. 25%); Brak szeroko-zakrojonej akcji promocyjnej; Słabe kanały dystrybucji (tylko WFOŚiGW); Konieczność przeprowadzenia audytu/oceny energetycznej budynku; Forma wsparcia pożyczka, która pociąga za sobą dodatkowe formalności zabezpieczeniowe i ogranicza udział w programie osób, które nie charakteryzują się zdolnością kredytową; Brak możliwości skorzystania ze wsparcia z innego programu. Więcej informacji http://efektywnapolska.pl/wp-content/uploads/2016/08/programmodernizacja-jawor-ma%c5%82opolsa-final.pdf, strona 37). Ważną grupą są osoby ubogie, zagrożone ubóstwem. Modernizacja w kierunku zmniejszenia kosztów eksploatacyjnych i poprawy jakości życia powinna być finansowana z programów mających charakter społeczny (np. budżety gmin lub odwrotna hipoteka). Rekomendacja Obecnie funkcjonujące programy skierowane na modernizację budynków użyteczności publicznej i związków wyznaniowych i kościołów powinny być rozszerzone o budynki jednorodzinne zamieszkałe przez osoby najuboższe. Działania realizowane w ramach KPMB Krajowy Program Modernizacji Budynków Jednorodzinnych (KPMB) powinien składać się z kilku głównych działań (podprogramów), które będą stanowić rdzeń, jednakże powinny być realizowane w pewnym stopniu niezależnie: Kampania społeczna promująca remonty budynków, obejmująca promocję standardów technicznych, technologii i rozwiązań; Program wsparcia dla kompleksowej modernizacji budynków; Program wsparcia dla modernizacyjnych działań częściowych; Doradcy energetyczni, wsparcie techniczne dla właścicieli budynków poprzez przeszkolonych wykonawców i dostawców technologii i urządzeń; Budowanie sieci dystrybucji. Powyższa lista może być oczywiście poszerzona, czy modyfikowana, ale zaleca się utrzymanie następującej logiki działań: Zmiana zachowań i edukacja; 31

Główne działania, gdzie spodziewany jest największy efekt ekologiczny i społeczny; Działania skierowane do osób wykonujących remonty częściowe; Pomoc techniczna; Optymalizacja i właściwa alokacja kosztów transakcyjnych. Integracja programów wsparcia. Obecnie istnieją projekty/programy/mechanizmy które mogą, po odpowiedniej modyfikacji, być zintegrowane w ramach KPMB. Dobrym przykładem jest funkcjonujący obecnie program PolREFF, którego koncepcja wydaje się pasować do ogólnopolskiego programu, ale skala, w tym skala promocji, jest znikoma (więcej informacji na temat programu PolREFF znajduje się w rozdziale Informacja o programie PolREFF, strona 61) Działania dodatkowe (integrowane przez KPMB) to m.in.: Program wsparcia głębokiej termomodernizacji budynków; Program wsparcia wymiany wysokoemisyjnych źródeł ciepła; Program wsparcia osób najuboższych; Programy rewitalizacji; Programy Rozwoju; Program rozwoju obszarów wiejskich; Krajowy Plan Działań w Zakresie Energii ze Źródeł Odnawialnych; Programy Gospodarski Niskoemisyjnej; Działania Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska (MŚ, NFOSIGW); Działania Wojewódzkich Funduszy Ochrony Środowiska; Produkty Banku Gospodarstwa Krajowego; Wojewódzkie programy ochrony powietrza (Marszałkowie Województw); Programy i plany gospodarki niskoemisyjnej (a same programy gospodarki niskoemisyjnej powinny zostać poszerzone o emisyjność pyłów, benzo[a]pirenu, dwutlenku tlenków siarki i tlenków azotu) (Ministerstwo Energii). Rekomendacja Optymalnym rozwiązaniem będzie uznanie KPMB za program horyzontalny, w którego realizacji będą uczestniczyć różne resorty i organizacje. Takie podejście jest zgodne z założeniami tworzenia Krajowych Planów Działania w Zakresie efektywności energetycznej. Podprogram I: kampania społeczna promująca modernizację budynków Podstawowym elementem programu powinna być wieloletnia kampania edukacyjno informacyjna. Celem kampanii społecznej powinno być: a także: zmienienie priorytetów konsumenckich na takie, które uwzględniają długoterminowe inwestycje modernizacjne; uświadomienie korzyści wynikających z modernizacji swojego domu; zachęcenie do racjonalnego działania, oraz promocja standardów technicznych, technologii i rozwiązań. 32

Wdrożenie kampanii społecznej powinno zostać poprzedzone badaniem postaw, tak aby można było ocenić wpływ prowadzonych działań i poprawić ich skuteczność w kolejnych latach. Administracja centralna powinna aktywnie uczestniczyć w promocji standardów budowlanych m.in. poprzez działania informacyjne wydawnictwa, Internet, konferencje, doradztwo energetyczne. Wskaźniki osiągnięcia celu Zmiana priorytetów konsumenckich (zwiększenie wagi, jaką przywiązuje się do modernizacji budynku); Zmiana świadomość korzyści wynikających z modernizacji; Poprawa wiedzy a temat standardów technicznych, Zmiana gotowości do podejmowania inwestycji. Podprogram II: wsparcie dla kompleksowej modernizacji budynków Kluczowa rola Banku Gospodarstwa Krajowego gwarancje i poręczenia Na bazie doświadczeń współpracy BGK z bankami komercyjnymi warto podjąć próbę stworzenia systemu gwarancji, który będzie stanowił zabezpieczenie kredytów komercyjnych przeznaczonych na modernizację budynków jednorodzinnych. Utworzenie funduszu modernizacyjnego wspólnie przez BGK i banki komercyjne umożliwi powstanie powszechnie dostępnego produktu bankowego (uproszczone procedury, formalności załatwiane w banku kredytującym) o: niskim poziomie ryzyka dla banków (gwarancje BGK do 80%); niskiej prowizji gwarancyjnej (0,5 1% w skali roku); niższym oprocentowaniu niż w ofercie kredytu niezabezpieczonego przez BGK. Przykłady programów finansowanych w roku 2016 przez BGK, których zasady funkcjonowania mogą być powielone w odniesieniu do modernizacji budynków jednorodzinnych, znajdują się w rozdziale Linie kredytowe Banku Gospodarstwa Krajowego BGK, stan rok 2016, strona 43. Rekomendacja Rekomenduje się utworzenie przez BGK i NFOSIGW Krajowego Funduszu Modernizacji Budynków Jednorodzinnych, w ramach którego gwarantowany przez BGK kredyt modernizacyjny powinien wymagać minimum formalności, a ocena energetyczna powinna mieć charakter bardzo uproszczony. Promocja kredytu powinna być zawarta w Kampanii Medialnej. Bezpośrednie wsparcie dla kompleksowej modernizacji budynków jednorodzinnych - założenia ilościowe i finansowe W Polsce jest około 5 mln. budynków jednorodzinnych, z czego ok. 50%-70% z nich nadaje się do remontu (ok. 3 mln). Założono, że 20% właścicieli zdecyduje się w ciągu 10 lat skorzystać z bezpośredniego wsparcia, czyli ok 600 tysięcy gospodarstw domowych (założenie eksperckie). Z analiz IEŚ wynika, że średni koszt modernizacji wynosi ok. 80 000 PLN. Przy założeniu 10 lat trwania programu na realizację programu należy przeznaczyć 800 mln. PLN/rok, co powinno wystarczyć na modernizację ok. 60 tys. budynków (240 00 osób 33

skorzysta rocznie z programu wsparcia), co stanowi 2% tych zasobów. Przyjęto, że kolejny 1% - ok. 30 000 budynków będzie modernizowanych we własnym zakresie, bez finansowego wsparcia państwa. Całkowite tempo modernizacji w wybranej grupie budynków wynosić będzie 3% rocznie. Ten scenariusz jest scenariuszem minimalnym, scenariusz optymalny powinien zakładać dwukrotnie większe tempo, tak aby wszystkie te budynki zostały zmodernizowane w ciągu 15 lat. Tabela 11. Intensywność wsparcia w poszczególnych latach trwania programu Rok 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Ilość budynków 60 000 60 000 60 000 60 000 60 000 60 000 60 000 60 000 60 000 60 000 średni koszt modernizacji 1 budynku (PLN) 80 000 80 000 80 000 80 000 80 000 80 000 80 000 80 000 80 000 80 000 intensywność wsparcia 30% 30% 25% 25% 20% 20% 10% 10% 0% 0% wartość wsparcia (mld PLN/rok) 1,44 1,44 1,20 1,20 0,96 0,96 0,48 0,48 0,00 0,00 źródło: opracowanie własne W miarę wdrażania programu intensywność wsparcia dotacyjnego powinna sukcesywnie maleć. Średnie wsparcie udzielone w ciągu 10 lat trwania programu wynosić będzie około 16%. Koszty administracyjne - ok. 5% - ok. 30 mln. PLN (3 mln./rok). Podprogram III: wsparcie częściowej modernizacji Wsparcie częściowej termomodernizacji powinno być realizowane przede kilka mechanizmów, których efektywność powinna zostać zweryfikowana na podstawie badań konsumenckich. Podstawowymi mechanizmami wsparcia powinny być: Programy wykorzystujące tzw. listę LEME (zobacz: Informacja o liście LEME (Lista Zakwalifikowanych Materiałów i Urządzeń), strona 58); Vouchery (dopłaty do stosowanych urządzeń), koncepcja voucherów, opisana w Mapie Drogowej Termomodernizacji 2050. Podprogram IV: pomoc techniczna W ramach pomocy technicznej powinna powstać sieć doradców energetycznych, wzorowana na sieci pilotażowej tworzonej w województwie małopolskim w ramach programu Life. Konieczne jest równie zorganizowanie szkoleń dla wykonawców, którzy mają pierwszy, a często jedyny kontakt z inwestorem. Podprogram V: budowania sieci pośredników i kanałów dystrybucji Budowa systemu dystrybucji Budowanie sieci pośredników w przypadku programów wsparcia dla rozproszonych projektów ochrony środowiska, w tym w zakresie efektywności energetycznej budynków jednorodzinnych, ma ogromne znaczenie, ponieważ bez rozbudowanej sieci nie sposób dotrzeć do indywidualnych inwestorów. W programie musi aktywnie uczestniczyć pośrednik, który powinien pełnić kilka funkcji jednocześnie: Integracja wielu małych projektów w jeden większy; Dotarcie do klienta - doprowadzenie do kontraktu związane jest z dużym wysiłkiem marketingowym - należy przygotować i wydać materiały promocyjne. W przypadku 34

większych projektów i organizacji konieczne jest przygotowanie specjalistycznych usług, jak np. call centers czy sieci akwizytorów; Przekonanie klienta do zakupu - przekonanie do zakupu często związane jest z koniecznością zmiany priorytetów inwestora- ktoś, kto zaplanował sobie wakacje lub kupno samochodu ma zostać przekonany do tego, żeby wyremontował swój dom. W takim przypadku konieczny jest kontakt osobisty i wysokie zdolności sprzedażowe; Przekazanie rzetelnej informacji o korzyściach z przeprowadzenia inwestycji - przekazywanie rzetelnej informacji o produktach i korzyściach może być wsparte procesem certyfikacji (np. lista typu LEME) czy wspólnym logo, którego promocja powinna być wspierana przez państwo, podobnie jak w przypadku programu KfW budynki po modernizacji otrzymują certyfikat Effizient Haus ; Wykonanie optymalizacji zakresu prac, ekspertyzy technicznej i wyceny - w przypadku prac modernizacyjnych optymalizacja zakresu modernizacji jest wypadkową stanu dekapitalizacji budynku, adaptacji do nowych funkcji i potrzeb, konieczności dostosowania systemu grzewczego do wymogów ochrony środowiska (szczególnie w przypadku stosowania wysokoemisyjnych technologii spalania węgla na terenach o gęstej zabudowie) oraz możliwości finansowych. W przypadku, gdy remont może prowadzić do zmian cen ogrzewania, pośrednik powinien również poinformować inwestora o wpływie inwestycji na wysokość rachunku (np. ocieplenie ścian w połączeniu z wymianą ogrzewania z węglowego na gazowe nie musi wiązać się z obniżeniem kosztów eksploatacyjnych - innymi słowy chociaż może być nieopłacalna, to często będzie realizowana, a decydować będą potrzeby remontowe, wyzwania dotyczące ochrony środowiska, czy nawet względy estetyczne; Pozyskanie finansowania (przygotowanie wniosków dotacyjnych i kredytowych, oraz montaż finansowy. Koszt dotarcia do klienta jest uzależniony od strategii marketingowej integratora. Ważne jest jednak, żeby zdać sobie sprawę, że bez odpowiedniego marketingu, który znajdzie uzasadnienie w przychodach, żaden program detaliczny, polegający na dotarciu do Kowalskiego nie może się udać. Dobitnym przykładem jest pilotażowy program Ryś, gdzie już na pierwszym etapie pilotażu stało się jasne, że żaden bank nie jest zainteresowany udziałem w programie który nie przynosi zysków(nawet tradycyjnie uczestniczący w takich przedsięwzięciach Bank Ochrony Środowiska). Ostatnie badania amerykańskich naukowców pokazują, że koszty pozyskania klienta w przypadku amerykańskich programów wsparcia dla dachowej fotowoltaiki sięgają 20% całości inwestycji, co w przeliczeniu na jednego klienta daje 500-2000 USD 37. Autorzy niniejszego opracowania zadali pytanie o koszty dotarcia do klienta przedstawicielom kilku firm działających na rynku finansowym, budowlanym, oraz instalujących ogniwa fotowoltaiczne, w ten sposób określone polskie koszty pozyskania klienta wahały się od 800 do 1500 PLN. Orientacyjna wartość struktury polskich kosztów pozyskania 1 klienta jest następująca: 200-300 PLN call center (akwizycja telefoniczna); 300-400 akwizycja bezpośrednia; 37 Raport National Renewable Energy Labolatory (NRLE) 35

200-300 formalności (wypełnienie wniosków, etc.); 300-500 Projekt/audyt energetyczny (jeżeli jest wymagany np. przez grantodawcę); 200 inne działania marketingowe. Wszystkie w/w koszty formalnie są podzbiorem tzw. kosztów transakcyjnych, które mogą zawierać działania typu edukacja publiczna, doradztwo techniczne etc. Finansowanie sieci dystrybucji poprzez działania integracyjne Pakiet energetyczno-klimatyczny UE nakłada na państwa członkowskie konieczność oszczędności energii w wysokości co najmniej 1,5% rocznie do 2020 roku. Obowiązek ten w przypadku Polski jest realizowany poprzez oszczędności energii przez sektor publiczny, przedsiębiorstwa produkujące i obracające energią, a także wielkich odbiorców energii. Narzędziem wspomagający te oszczędności jest system białych certyfikatów, będących rodzajem papierów wartościowych przyznawanych, przez URE za osiągnięte i udokumentowane audytem oszczędności, które to papiery można potem albo umorzyć (i w ten sposób zrealizować obowiązek oszczędności) albo sprzedać innym podmiotom zobowiązanym do oszczędności energii. Co bardzo ważne, o taki certyfikat można ubiegać się zarówno podmiot realizujący jakieś przedsięwzięcie energooszczędne u siebie w przedsiębiorstwie (lista działań jest ściśle zdefiniowana w ustawie i jest na niej termomodernizacja) jak i realizując je na rynku. Warunkiem jest potwierdzona audytem oszczędność w wysokości, co najmniej 10 ton oleju ekwiwalentnego rocznie. Łatwo można więc sobie wyobrazić np. sytuację, w której podmiot zobowiązany do oszczędności energii na mocy ustawy, który od lat robił u siebie w zakładzie inwestycje pro oszczędnościowe i nie ma już prostych rezerw (a musi udokumentować 1,5% oszczędności rok do roku), podejmuje się projektu energooszczędnego na rynku (np. termomodernizując domy jednorodzinne), dokonuje audytu a potem występuje o 'białe certyfikaty' i w ten sposób realizuje obowiązkowe oszczędności. Diabeł tkwi w szczegółach, czyli dokładnie w różnicy pomiędzy kosztami różnych projektów oszczędności energii. W nieocieplonych domach jednorodzinnych taka korzyść, w ekstremalnych przypadkach, możebyć bardzo duża, np. rzędu 80%, co czyni te projekty potencjalnie interesującymi. Przykład: 10 ton oleju ekwiwalentnego to zgrubnie licząc całkowite zużycie energii końcowej, a więc dokładnie tej, która podlega szacunkom na mocy ustawy, przez ok. 7-10 domów jednorodzinnych o powierzchni użytkowej 100 m2. Czyli termomodernizując 10-12 domów (przy założeniu poprawy efektywności o 80%) możemy już ubiegać się o biały certyfikat. Koszt takiej operacji to ok. 350-400 tys. PLN. Atrakcyjność zależy od kosztów oszczędności energii osiągniętych dzięki innym projektom, od kosztu 'białych certyfikatów' na Towarowej Giełdzie Energii i kilku innych czynników. Ten mechanizm premiujący już istnieje i mogą z niego korzystać zarówno podmioty zobowiązane do oszczędności energii (np. zakłady energetyczne) jak i wszystkie inne podmioty prawne zainteresowane np. obniżeniem kosztów projektów poprawy efektywności energetycznej (TBS, wspólnoty mieszkaniowe, firmy trzecie) poprzez ich sprzedaż na rynku. Rekomendacja Rekomenduje się przygotowanie samorządowych grupowych białych certyfikatów. Wpływy z certyfikacji powinny pokryć koszty prowadzenia działalności doradczej i/lub marketingowej. 36

Podprogram wsparcia osób najuboższych Przygotowany przez Narodowy Fundusz Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej Program wsparcia modernizacji budynków użyteczności publicznej cechuje się bardzo wysokim wsparciem (85%), charakterystycznym dla przedsięwzięć o dużym znaczeniu społecznym. Podobny charakter (społeczny) powinien mieć progrm dla osób najuboższych. Rekomendacja Rekomenduje się uzupełnienie programu NFOSIGW o gminne projekty skierowane do finansowania grupowych projektów (zawierających kilka budynków) polegających na modernizacji budynków dla osób dotkniętych ubóstwem). Taka integracja powinna odbywać się poprzez gminne lub prywatne przedsiębiorstwa energetyczne. Lokalne i regionalne programy modernizacji budynków powinny być zintegrowane z KMPB Poniżej przedstawione zostały przykłady dwóch województw, szczególnie aktywnych w roku 2016. Latem 2016 WFOŚiGW w Katowicach i Krakowie zdecydowały się na uruchomienie programów, które wspierają modernizację budynków jednorodzinnych. Program WFOŚiGW Katowice Program o charakterze pilotażowym, wsparcie w formie dotacji (25% lub 15% w zależności od rodzaju działań), gdzie warunkiem koniecznym jest likwidacja dotychczasowego źródła ciepła. Plusy/zalety programu: Połączenie tematu modernizacji budynków z kluczowym dla Śląska problemem jakim jest zanieczyszczenie powietrza (niska emisja); Informacje w lokalnych mediach i otwarcie specjalnego punktu konsultacyjnego; Atrakcyjna forma wsparcia: dotacja; Brak wymogu przeprowadzania audytu; Niewykluczanie możliwości skorzystania z innego źródła wsparcia (innego programu). Minusy/wady programu: Brak szeroko-zakrojonej akcji promocyjnej; Słabe kanały dystrybucji (tylko WFOŚiGW); nieatrakcyjne godziny otwarcia punktu konsultacyjnego (9.oo-14.oo); Konieczność wymiany kotła (ograniczenie dla osób, które mają w planach tylko termomodernizację, bo mają dobre źródło grzewcze). Więcej informacji: http://efektywnapolska.pl/wp-content/uploads/2016/08/program-modernizacja- WFO%C5%9AiGW-Katowice-final.pdf Program WFOŚiGW Kraków Podstawowe informacje o programie: Budżet programu - 10 mln zł. 37

Forma - Preferencyjna pożyczka (oprocentowanie - 2% w skali roku) częściowo umarzalna (do 20%.) w wysokości do 90% kosztu kwalifikowanego. Niezbędne audyt lub ocena energetyczna modernizowanego budynku, wykonana przez audytora (z zamkniętej listy) zawierające w szczególności wyliczenie zmniejszenia zapotrzebowania na ciepło grzewcze wyrażone GJ/rok przed i po realizacji inwestycji; przewodność cieplna; ograniczenia emisji CO2 (Mg/rok); ograniczenia emisji pyłów PM10 (Mg/rok); ograniczenia emisji pyłów PM2,5 (Mg/rok). Plusy/zalety programu: Połączenie tematu modernizacji budynków z kluczowym dla Małopolski problemem jakim jest zanieczyszczenie powietrza (niska emisja); Włączenie w proces udzielania informacji na temat programu gminnych doradców energetycznych; Lista zamknięta uprawnionych do przeprowadzenia audytu/oceny energetycznej dbałość i jakość wymaganej oceny; Uwzględnienie kosztu oceny/audytu jako koszty kwalifikowalnego. Minusy/wady programu: Zdefiniowany cel (zmniejszenie narażenia ludności na oddziaływanie, pyłów PM10, PM2,5 oraz innych zanieczyszczeń powstających w wyniku niskiej emisji, zagrażających zdrowiu i życiu ludzi oraz negatywnie wpływających na stan środowiska poprzez zmniejszenie zapotrzebowania na ciepło grzewcze w wyniku docieplenia przegród budowlanych) nie jest w pełni spójny z wymaganiami wobec efektów wspieranych działań (zdefiniowanych jako zmniejszenie zapotrzebowania na ciepło grzewcze musi wynosić min. 25%); Brak szeroko-zakrojonej akcji promocyjnej; Słabe kanały dystrybucji (tylko WFOŚiGW); Konieczność przeprowadzenia audytu/oceny energetycznej budynku; Forma wsparcia pożyczka, która pociąga za sobą dodatkowe formalności zabezpieczeniowe i ogranicza udział w programie osób, które nie charakteryzują się zdolnością kredytową; Brak możliwości skorzystania ze wsparcia z innego programu. Więcej informacji http://efektywnapolska.pl/wp-content/uploads/2016/08/programmodernizacja-jawor-ma%c5%82opolsa-final.pdf 38

Informacje uzupełniające Lekcje z dotychczasowych programów dla domów jednorodzinnych (Prosument, Ryś, budowa domów energooszczędnych) Poniżej zestawiono wnioski i lekcje płynące z wdrażania następujących programów: Program Ryś i brak zainteresowania banków; Program Prosument (budowanie sieci dystrybucji); Program Jawor (ukryte koszty zarządzania programem) (do opracowania). Program Ryś i brak zainteresowania banków W budżecie programu termomodernizacji budynków jednorodzinnych Ryś przewidziano do rozdysponowania przez banki i WFOSIGW beneficjentom końcowym 300 mln zł w formie kredytów oraz 100 mln zł w formie dotacji przez WFOŚiGW. Do konkursu na pośredników finansowych ogłoszonego przez NFOŚiGW na początku roku 2016 zgłosiło się 10 funduszy wojewódzkich i żaden bank. Poniżej zestawiono próbę odpowiedzi na pytanie Dlaczego banki nie były zainteresowane udziałem w programie modernizacji budynków jednorodzinnych? : Program charakteryzował się skomplikowanymi procedurami, dużym zakresem dokumentacji niezbędnej dla uzyskania finansowania i wysokim poziomem kosztów transakcyjnych, a prowizja za usługę była zbyt niska w stosunku do wymagań/oczekiwań ze strony banków; Wokół programu nie zaplanowano i nie zrealizowano dedykowanej kampanii informacyjno-edukacyjno-promocyjnej, która umożliwiłaby pozyskanie beneficjentów i sprawiłaby, że program byłby atrakcyjny dla banków; Banki dysponują ofertą (zarówno w formie kredytów konsumpcyjnych jak i hipotecznych), nie były skłonne do wdrażania we własnym zakresie ryzykownego i obciążającego czasowo i kosztowo procesu przygotowania i obsługi nowych narzędzi; Banki mają doświadczenie wynikające z udziału w programach np. kredyty na budowę domów energooszczędnych, które to doświadczenia mogły wpłynąć na decyzję o uczestnictwie w programie Ryś; Zmiany na polskiej scenie politycznej (a także pilotażowy charakter programu i jego mały budżet, jak na program o wymiarze krajowym) mogły wpłynąć na postrzeganie programu przez banki jako tworu niestabilnego, niepewnego, w który nie warto się angażować. Nasuwa się również pytanie, dlaczego fundusze wojewódzkie w dużej liczbie wykazały zainteresowanie programem, którym nie były zainteresowane banki? Dla banków komercyjnych działania związane z programem Ryś (np. pozyskanie klientów i ich obsługa) okazały się zbyt pracochłonne, kosztogenne a co za tym idzie po prostu nieatrakcyjne/nieopłacalne. Te same działania, wojewódzkie fundusze uznały najprawdopodobniej za działania wpisujące się w ich działania statutowe, a co za tym idzie nie 39

generujące dodatkowych kosztów. Koszty działań w ramach WFOŚiGW zostały więc niejako ukryte/niezauważone, choć są one związane z podobnym nakładem pracy jaki obsługa programu generowałyby w bankach. Lekcje: należy ograniczać komplikację procedur oraz zakres niezbędnej dokumentacji oraz dążyć do ograniczania kosztów transakcyjnych; konieczne jest zaprojektowanie programu w sposób zapewniający pokrycie kosztów obsługi i niezbędny zysk; oprócz programu wsparcia niezbędna jest również dedykowana kampania informacyjno-edukacyjno-promocyjna. Program Prosument i budowanie sieci dystrybucji Program Prosument został wprowadzony przez NFOŚiGW w 2015 r. w miejsce wcześniejszego programu, który wspierał zakup i instalację kolektorów słonecznych realizowanego w latach 2010-2014. Program kolektorowy można postrzegać jako przykład programu bardzo dobrze rozpoznawalnego wśród społeczeństwa (czyli skutecznie wypromowanego). Przy czym jest to efekt promocji na jaką zdecydował się, nie bezpośrednio NFOŚiGW ale sami instalatorzy i pośrednicy, którzy we własnym zakresie promowali montaż kolektorów wśród właścicieli domów jednorodzinnych. Kilka banków pełniło rolę pośredników finansowych, przy czym tylko LUKAS Bank miał działał na skalę ogólnopolską, a pozostałe miały zasięg raczej regionalny. Program Prosument poszerzał zakres instalacji objętych dofinansowaniem w powyżej omówionym programie o inne OZE np. pompy ciepła, źródła spalające biomasę. Mimo rozmów, które NFOŚiGW prowadził z różnymi bankami, ostatecznie jako pośrednik finansowy przystąpił do tego programu tylko Bank Ochrony Środowiska. Zmiany w regulaminie programu wpływały na okresowe wstrzymanie naboru po stronie BOŚ, choć wprowadzane zmiany miały na celu zachęcenie innych banków do włączenia się jako pośrednicy finansowi (brak stabilności warunków, nieprzewidywalność ). Lekcje: Zaktywizowanie rynku instalatorów, producentów materiałów budowlanych, by włączyli się w akcję promocji i pozyskania klienta; Oprócz programu wsparcia niezbędna jest również dedykowana kampania informacyjno-edukacyjno-promocyjna; Zapewnianie stabilności warunków udzielania wsparcia w programie. Lekcje ogólne: Zarówno program Prosument, jak i program wsparcia budowy energooszczędnych domów jednorodzinnych oraz program Ryś dotyczyły tej samej grupy odbiorców właścicieli domów jednorodzinnych. Jest to grupa zróżnicowana, liczna i bardzo rozproszona, charakteryzująca się różną zdolnością kredytową). Wszystkie te cechy wpływają na to, że przygotowanie efektywnego i atrakcyjnego programu wsparcia m.in. modernizacji zasobu budynków jednorodzinnych jest zadaniem trudnym, z którym jak wskazują dotychczasowe przykłady wyżej analizowanych programów nie poradzono sobie skutecznie. 40

Dofinansowanie termomodernizacji budynków użyteczności publicznej w ramach programu priorytetowego NFOŚiGW 38 Dofinansowanie do termomodernizacji budynków użyteczności publicznej i kościołów udzielane jest w ramach Programu priorytetowego NFOŚiGW - Poprawa jakości powietrza. Część 2) Zmniejszenie zużycia energii w budownictwie. Celem 2 części programu jest zmniejszenie zużycia energii, a w konsekwencji zmniejszenie emisji CO2 w związku z działaniami poprawiającymi efektywność wykorzystywania energii w budynkach. Program realizowany będzie w latach 2016-2022 Zakres dofinansowywanych prac: ocieplenie obiektu w tym: ścian, podłóg na gruncie, stropów, stropodachów, dachów i innych przegród; wymiana okien; wymiana drzwi zewnętrznych; przebudowa systemów grzewczych (wraz z wymianą źródła ciepła); wymiana systemów wentylacji i klimatyzacji; zastosowanie systemów zarządzania energią w budynkach; wykorzystanie technologii odnawialnych źródeł energii; przygotowanie dokumentacji technicznej w tym audytów energetycznych i ekspertyz mikologicznych; likwidacja zawilgocenia i jego skutków na termomodernizowanym budynku; wymiana oświetlenia wewnętrznego i zewnętrznego obiektu na energooszczędne. Forma i intensywność dofinansowania dotacja do 85 % kosztów kwalifikowanych, pożyczka do 50 % kosztów kwalifikowanych. Intensywność dofinansowania w formie dotacji lub pożyczki może być zwiększona o 5 punktów procentowych w przypadku zastosowania w budynku odnawialnych źródeł energii (OZE) lub o dodatkowe 5 punktów procentowych w przypadku zastosowania w budynku systemów zarządzania energią, pod warunkiem, że suma udzielonego dofinansowania w formie zwrotnej i bezzwrotnej, nie przekroczy 100% kosztów kwalifikowanych. Dodatkowe informacje: minimalny koszt całkowity przedsięwzięcia wynosi min. 100 tys. zł; warunkiem udzielenia dotacji jest zaciągnięcie pożyczki z NFOŚiGW; oprocentowanie dofinansowania w formie pożyczki na poziomie WIBOR 3M, lecz nie mniej niż 2% w skali roku. Szczegółowa informacja o działaniach Funduszu Termomodernizacyjnego W ramach Funduszu Termomodernizacyjnego w latach 1998-2016 wspierano niemal wyłącznie przedsięwzięcia realizowane w budynkach wielorodzinnych. Bank Gospodarstwa 38 https://www.nfosigw.gov.pl/oferta-finansowania/srodki-krajowe/programy-priorytetowe/poprawa-jakoscipowietrza-energetyczne/zmniejszenie-zuzycia-energii-w-budownictwie/ 41

Krajowego podaje, że pod względem ilościowym z programu skorzystało 2% budynków jednorodzinnych. Oznacza to, że jeżeli przyjmiemy, że powierzchnia budynku jednorodzinnego jest kilkukrotnie mniejsza od wielorodzinnego, to wsparcie dla budynków jednorodzinnych pod względem powierzchniowym, a zatem również osobowym było poniżej jednego 1%. Struktura wydatków Funduszu Termomodernizacyjnego na premie termomodernizacyjne 39 : Budynki jednorodzinne 743 szt. (2%); Budynki wielorodzinne 35 761 szt. Rysunek poniżej przedstawia strukturę projektów realizowanych w ramach Funduszu Termomodernizacji, a tabele przedstawiają wartość wsparcia w kolejnych latach funkcjonowania Funduszu. Rysunek 11. Struktura wniosków o premie (wszystkie rodzaje) wg typu modernizowanych obiektów w latach 1999-2015 źródło: DANE LICZBOWE FUNDUSZU TERMOMODERNIZACJI I REMONTÓWhttps://www.bgk.pl/osoby-fizyczne/fundusztermomodernizacji-i-remontow/ Rysunek 12. Środki rozdystrybuowane przez Fundusz Termomodernizacyjny w latach 1999-2008 źródło: DANE LICZBOWE FUNDUSZU TERMOMODERNIZACJI I REMONTÓWhttps://www.bgk.pl/osoby-fizyczne/fundusztermomodernizacji-i-remontow/ 39 DANE LICZBOWE FUNDUSZU TERMOMODERNIZACJI I REMONTÓWhttps://www.bgk.pl/osobyfizyczne/fundusz-termomodernizacji-i-remontow/ 42

Rysunek 13.Środki rozdystrybuowane przez Fundusz Termomodernizacyjny w latach 2009 - II kw. 2016 źródło: DANE LICZBOWE FUNDUSZU TERMOMODERNIZACJI I REMONTÓW https://www.bgk.pl/osoby-fizyczne/fundusztermomodernizacji-i-remontow/ Linie kredytowe Banku Gospodarstwa Krajowego BGK, stan rok 2016 Poręczenia kredytów realizowane w ramach współpracy banków komercyjnych z BGK sięgają od 60 do 80% wartości kredytu. Tak wysokie gwarancje stanowią realne zabezpieczenie dla banków i zwiększają atrakcyjność kredytów. Prowizje za udzielone gwarancje wahają się od 0,5 1%. Uproszczone procedury, brak obowiązku obciążania własnego majątku, powszechna dostępność (BGK współpracuje z większością banków w Polsce), oraz możliwość załatwiania wszystkich formalności w banku kredytującym to główne zalety gwarancji i kredytów realizowanych przez BGK. Kredyt studencki Do 100% poręczenia kredytu przez BGK, w przypadku gdy dochód na członka rodziny nie przekracza 600zł. Do 70% poręczenia przy dochodach od 600 1000zł. Dochód na osobę wyliczany jest na podstawie dochodów netto. Dla 5% najlepszych studentów możliwe jest umorzenie do 20% kredytu. Spłata rozpoczyna się po dwóch latach a oprocentowanie kredytu wynosi 1,75% (resztę dopłaci Skarb Państwa). Program COSME Program ramowy na rzecz konkurencyjności przedsiębiorstw oraz małych i średnich przedsiębiorstw 2014-2020 COSME jest programem Komisji Europejskiej nakierowanym na wspieranie europejskich małych i średnich przedsiębiorstw. Bank Gospodarstwa Krajowego oraz Europejski Fundusz Inwestycyjny zawarły umowę w ramach programu COSME, która następnie stanowiła podstawę do zawarcia, przez BGK z 11 bankami kredytującymi, umów portfelowej linii gwarancyjnej. W ramach programu możliwe jest zaoferowanie przedsiębiorcom z sektora MŚP atrakcyjnej gwarancji (PLG COSME), która zabezpieczy nowe kredyty obrotowe oraz inwestycyjne, do maksymalnej wysokości 600 tys. zł, oferowane przez banki kredytujące. poręczenie przez BGK do 80% wartości kredytu; 43

niska prowizja za udzielenie gwarancji (1% w skali roku); max. kwota kredytu wynosi 600 000 zł; zabezpieczeniem gwarancji jest weksel własny in blanco; powszechna dostępność produktu (dystrybucja przez banki komercyjne, które zawarły z BGK umowę), nieskomplikowane formalności przy składaniu wniosku; współpraca z: Alior Bank, Bank Pekao, Pko BP, BGŻ BNP, BOŚ Bank, Bank Zachodni WBK, Deutsche Bank, Idea Bank, ING, mbank, SGB Spółdzielcza Grupa Bankowa; WBK, Deutsche Bank, Idea Bank, ING, mbank, SGB Spółdzielcza Grupa Bankowa. Gwarancja de minimis Nazwa programu pochodzi od nazwy rodzaju pomocy publicznej, która nie podlega notyfikacji i jest dozwolona, zwykle dotyczy małych i średnich przedsiębiorstw. Gwarancja de minimis udzielana w ramach projektu Banku Gospodarstwa Krajowego, jest jedną z form dopuszczalnej pomocy publicznej na zabezpieczenia spłaty kredytu obrotowego lub inwestycyjnego dla mikro, małych i średnich przedsiębiorstw. Kredyt zabezpieczony gwarancją może być przeznaczony na bieżące finansowanie działalności gospodarczej, na cele rozwojowe lub na finansowanie realizowanych przez Kredytobiorcę przedsięwzięć inwestycyjnych. Gwarancja de minimis, nie stanowi dotacji pieniężnej i nie wiąże się bezpośrednio z przekazaniem środków finansowych przedsiębiorcy, nie rodzi żadnych skutków podatkowych. poręczenie BGK do 60% wartości kredytu (łączna kwota udzielonych gwarancji nie może przekroczyć 3,5mln złotych); prowizja za udzielenie gwarancji (0,5% kwoty gwarancji w skali roku); zabezpieczeniem gwarancji jest weksel własny in blanco; jedną z korzyści wynikającą z gwarancji de minimis udzielanej w ramach projektu BGK jest brak konieczności obciążania własnego majątku. Dodatkową zaletą wynikającą z udziału w programie jest dostępność finansowania dla przedsiębiorców nie posiadających wystarczającego majątku na zabezpieczenie kredytu; cała procedura przyznania gwarancji de minimis ma miejsce bezpośrednio w banku kredytującym jednocześnie z uzyskaniem kredytu. Pozostałe formalności to proste dokumentowanie bez obowiązku sprawozdawczego. Wspieranie przedsiębiorczości z wykorzystaniem poręczeń i gwarancji BGK rządowy program przy wsparciu BGK dla firm realizujących projekty z wykorzystaniem środków pochodzących z Unii Europejskiej, a także realizujących projekty infrastrukturalne; poręczenia lub gwarancje do 80% kwoty kredytu (dla minimalnej kwoty 3,5 mln zł i przy maksymalnej 10 mln zł). Premie udzielane przez BGK Premia termomodernizacyjna, przyznawana przez BGK w wysokości 20% kwoty kredytu zaciągniętego na cele termomodernizacji. Jednak nie może wynosić więcej niż 16% kosztów poniesionych na realizację przedsięwzięcia, oraz dwukrotności przewidywanych rocznych oszczędności kosztów energii (ustalonych na podstawie audytu). Przysługuje tylko inwestorom korzystającym z kredytu. Nie mogą z niej korzystać inwestorzy realizujący przedsięwzięcie termomodernizacyjne wyłącznie z własnych środków; 44

Premia remontowa na zadania tj.: remont budynków wielorodzinnych, wymiana okien i balkonów, przebudowa, wymiana instalacji i urządzeń. Przedmiotem przedsięwzięcia remontowego, uprawniającego do ubiegania się o premię remontową może być wyłącznie budynek wielorodzinny, tzn. budynek mieszkalny, w którym występują więcej niż dwa lokale mieszkalne i którego użytkowanie rozpoczęto przed dniem 14 sierpnia 1961 r. Premia przyznawana przez BGK w wysokości 20% kwoty kredytu wykorzystywanego na realizacje przedsięwzięcia remontowego, jednak nie może wynosić więcej niż 15% jego kosztów. Rewitalizacja budynków jednorodzinnych Czym jest rewitalizacja Rewitalizacja to proces wyprowadzania ze stanu kryzysowego obszarów zdegradowanych, prowadzony w sposób kompleksowy, poprzez zintegrowane działania (powiązane wzajemnie przedsięwzięcia obejmujące kwestie społeczne oraz gospodarcze lub przestrzennofunkcjonalne lub techniczne lub środowiskowe) na rzecz lokalnej społeczności, przestrzeni i gospodarki, skoncentrowane terytorialnie, prowadzone przez interesariuszy rewitalizacji na podstawie gminnego programu rewitalizacji 40. Dobrze prowadzona rewitalizacja powinna kłaść nacisk na kompleksowe, zintegrowane podejście do działań rewitalizacyjnych. Podejmowana interwencja musi być wieloaspektową odpowiedzią na lokalnie występujący kryzys. Ma stanowić zespół działań stawiających sobie za cel pełne przywrócenie do życia konkretnego obszaru tak, aby poprawie uległa jakość życia jego mieszkańców. Jednym z celów interwencji jest pomoc w zakresie odzyskania przez słabsze grupy społeczne zdolności do ich reintegracji na rynku pracy i uczestnictwa w sferze konsumpcji, kultury i rekreacji 41. Ministerstwo Infrastruktury i Rozwoju prowadzi prace nad przygotowaniem systemu wspierania rewitalizacji w Polsce. Jego elementami są m.in. ustawa o rewitalizacji, Narodowy Plan Rewitalizacji oraz Wytyczne w zakresie rewitalizacji w programach operacyjnych na lata 2014-2020. Cel w ramach programów rewitalizacji Cele rewitalizacji zdefiniowane przez gminy w ramach programów rewitalizacji w zależności od potrzeb danego obszaru i mogą to być min.: stworzenie lub zagospodarowanie istniejących przestrzeni publicznych w harmonii z otoczeniem (np. parki, skwery, place zabaw); rozbudowa, modernizacja oraz poprawa stanu technicznego budynków mieszkalnych i użyteczności publicznej, w szczególności posiadających walory historyczne i architektoniczne(min. modernizacja szpitali, urzędów miasta, kamienic, szkół); rozwój i modernizacja infrastruktury rekreacyjno-sportowej na obszarach zdegradowanych (np. budowa stadionów, basenów) zagospodarowanie terenów poprzemysłowych i pokopalnianych w sposób umożliwiający tworzenie nowych miejsc pracy oraz atrakcyjnych i funkcjonalnych przestrzeni miejskich 40 https://www.mr.gov.pl/strony/zadania/polityka-rozwoju-kraju/rewitalizacja/o-rewitalizacji/ 41 https://www.mr.gov.pl/strony/zadania/polityka-rozwoju-kraju/rewitalizacja/krajowa-polityka-miejska-2023/ 45

poprawa jakości i dostępności infrastruktury technicznej (np. rewitalizacja obiektów i przestrzeni wokół dworca PKP, poprawa jakości i standardu dróg i chodników na rewitalizowanych obszarach miasta, modernizacja systemu oświetlenia ulicznego) stworzenie infrastruktury dla rozwoju przedsiębiorczości i zapewnieniu różnorakich usług dla mieszkańców (np. kopalnia Saturn w Czeladzi); mobilizowanie mieszkańców do podejmowania aktywności na rzecz uzgodnionych w programie rewitalizacji działań (np. Centrum Usług Społecznych i Aktywności Lokalnej SATURN w Czeladzi, festiwale kultury); tworzenie stref bezpieczeństwa i zapobiegania negatywnym zjawiskom społecznym (np. Centrum Usług Społecznych i Aktywności Lokalnej SATURN w Czeladzi). Finansowanie rewitalizacji Programy rewitalizacji miast realizowane są z funduszy pochodzących z różnych źródeł. min. Cel: środki unijne (Europejski Funduszu Rozwoju Regionalnego, Europejskie Fundusz Społeczny, Fundusz Spójności); środki z budżetu miasta; programy rządowe i fundusze celowe (min. Fundusz Termomodernizacji i Remontów, NFOŚiGW, Programy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego, krajowe programu operacyjne); programy wojewódzkie (min. WFOŚiGW, Regionalny Program Operacyjny Województwa Śląskiego); środki własne inwestorów prywatnych, organizacji pozarządowych, mieszkańców; środki prywatne z rynku finansowego (kredyty i pożyczki, leasing, emisja obligacji komunalnych, gwarancje bankowe). W ramach Gminnego Programu Rewitalizacji Miasta Czeladź na lata 2016-2023 wyznaczone zostały trzy główne Cele Rewitalizacji i są to: Cel strategiczny 1. Zintegrowana, aktywna społecznie i zawodowo społeczność Czeladzian. Reintegracja aktywizacja grup wykluczonych i zagrożonych wykluczeniem społecznym. Stworzenie przestrzeni dla aktywności osób starszych. Rozwój oferty dla dzieci i młodzieży. Wsparcie inicjatyw oddolnych i wzmocnienie organizacji III sektora Cel strategiczny 2. Poprawa warunków bytowych mieszkańców obszarów rewitalizacji i jakości środowiska naturalnego poprzez rozwój sieci i infrastruktur technicznej. Rozwój oferty mieszkalnictwa komunalnego. Poprawa i modernizacja energochłonności tkanki architektonicznej. Modernizacja tkanki miejskiej wraz z rozbudową infrastruktury technicznej. Poprawa jakości środowiska naturalnego. Cel strategiczny 3. Atrakcyjna, dostosowana do potrzeb społeczno-gospodarczych przestrzeń publiczna i półpubliczna. Tworzenie warunków dla rozwoju działalności gospodarczej w szczególności handlu. Wzmocnienie funkcji centro twórczych i wybranych przestrzeni publicznych. 46

Działania: Rysunek 14. Działania w ramach programu rewitalizacji gminy Czeladź źródło: Gminny Program Rewitalizacji Miasta Czeladź na lata 2016 2023 Finansowanie: Koszt wszystkich planowanych przedsięwzięć podstawowych w ramach programu rewitalizacji w gminie Czeladź ustalony został na poziomie 62 996 462,00 zł. Źródła finansowania programu: Regionalny Program Operacyjny Województwa Śląskiego na lata 2014 2020; Program Operacyjny Infrastruktura i Środowisko na lata 2014 2020; Rządowy Program na rzecz Aktywności Społecznej Osób Starszych; Programy Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego; Program Fundusz Inicjatyw Obywatelskich na lata 2014 2020; Programy Wojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Katowicach; Fundusz Termomodernizacji i Remontów; Narodowego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Przykładowa koncepcja kampanii informacyjnej mającej na celu zmianę postaw Przykładowa kampania nie jest kampanią marketingową, mającą na celu skłonienie obywateli do modernizacji taka kampania powinna być realizowana osobno, Proponowany cel kampanii Celem powinno być przekonanie społeczeństwa, że zwracanie uwagi na efektywność energetyczną w domu/rodzinie ma sens ekonomiczny, ale również ma znaczenie ogólne, wręcz kulturowe (każda Twoja decyzja ma znaczenie). 47

Celem jest wykreowanie pozytywnego stosunku do wyboru pomiędzy zachowaniem, które zmierza do ochrony zasobów i pieniędzy, a zachowaniem bezmyślnym, które prowadzi do strat środowiskowych i strat finansowych. Proponowany zakres tematyczny Obszarem tematycznym kampanii informacyjnej będzie budownictwo i mieszkalnictwo, co obejmuje w szczególności: Elementy konstrukcyjne budynku: o Projekt architektoniczny projektuj mądrze, lepiej niż zgodnie z minimalnymi standardami określonymi przez prawo budowlane, bo potem na przykład łatwiej sprzedaż (po roku 2020 wszystkie budynki będą musiały być budowane w standardzie prawie zeroenergetycznym); o Dobre ściany komfort i zmniejszone rachunki; o Dobre okna komfort, nowoczesność i zmniejszone rachunki; o Dobre ogrzewanie komfort, nowoczesność i zmniejszone rachunki; Dobre oświetlenie komfort, nowoczesność i zmniejszone rachunki; AGD komfort, nowoczesność i zmniejszone rachunki. Ale również powinien zostać pokazany związek pomiędzy zachowaniem/indywidualnym wyborem a jego wpływem na system energetyczny państwa (edukacja): Jakość powietrza i skutki zdrowotne; Piki zapotrzebowania na energię; Tony zużywanego węgla; Tony rosnącej biomasy; Ogromne ilości gazu sprowadzanego z zagranicy, głównie z Rosji (kupienie nowego piecyka gazowego (z zamkniętą komorą lub kondensacyjnego) wpłynie na twój rachunek za gaz, będziesz bezpieczniejszy (zaczadzenie) a przy okazji zmniejszysz uzależnienie od zewnętrznych dostaw. W przypadku odniesienia sukcesu będzie możliwe poszerzenie zakresu kampanii o przedsiębiorstwa, podobnie jak np.: http://www.triplepundit.com/2012/04/when-seeking-long-term-profit-consider-long-termenvironmental-risks/ Wstępny pomysł na tytuł Kampanii Proponowany tytuł kampanii został wymyślony przez IEŚ i ma charakter wstępny/roboczy. BĄDŹ MĄDRY - KAŻDA TWOJA DECYZJA MA ZNACZENIE Proponowany tytuł ma kilka zalet: Odwołuje się do pozytywnej wartości mądrości; Bezpośrednio odwołuje się do związku pomiędzy codziennymi wyborami a dobrobytem i losem świata; Ma dwa człony, które można niezależnie eksploatować o Bądź mądry ; o Każda Twoja decyzja ma znaczenie. 48

Udział przemysłu Udział przemysłu jest niezbędnie potrzebny po to, aby : Dobrze sformułować przekaz tak, aby był on skuteczny i trafiający do końcowego odbiorcy; Działania promocyjne Rządu były zharmonizowane z działaniami firm komercyjnych. Zatem kampania informacyjna będzie przygotowana przy ścisłym współudziale przemysłu. Główne założenia proponowanej kampanii 1. Kampania będzie realizowana przez Polski Rząd. 2. Kampania będzie realizowana przez firmy zewnętrzne (Ministerstwo przygotuje zamówienia) w ścisłej współpracy z interesariuszami biznesem, ale również organizacjami pozarządowymi i samorządami. Budowanie wartości krajowego znaku Każda twoja decyzja ma znaczenie Zostanie przygotowane i wypromowane logo kampanii. Każde działanie promocyjne/edukacyjne będzie opatrzone tym logiem. Treści komunikatów dotyczących poszczególnych elementów będą konsultowane/uzgadniane lub przygotowywane z organizacjami branżowymi. Firmy, które wykupią lub otrzymają licencję (cena licencji jest na tym etapie drugorzędna) będą mogły posługiwać się logo kampanii w odniesieniu do konkretnych produktów. Lista i specyfikacja produktów będzie dostępna na stronie kampanii (problem kryteriów przyznawania proponuję pozostawić na potem, ale oczywistym kryterium jest relatywnie wysoka sprawność energetyczna, oraz udokumentowana jakość). Do produktów, które otrzymają prawo do posługiwania się logo kampanii zostanie dołączona informacja o korzyściach płynących z posługiwania się danymi urządzeniami najlepiej, gdyby ulotka była podpisana przez Prezydenta albo Premiera. Zalety w przypadku braku finansowania w kolejnych latach pozostanie niezbyt kosztowna baza danych, oraz logo, za używanie którego firmy będą płacić niewielką opłatę, która pozwoli na utrzymywanie systemu. Czas trwania kampanii Kampania powinna rozpocząć się jak najszybciej, i powinna mieć charakter ciągły kilkuletni, tak aby można było wybudować wysoką rozpoznawalność marki, oraz mieć możliwość korygowania błędów i niedoskonałości. Literatura http://www.worldenergy.org/documents/ee_case_study communication.pdf Koncepcja prostego systemu oceny/wyboru służącego przyznawaniu wsparcia dla efektywnych energetycznie działań modernizacyjnych w budynkach jednorodzinnych wraz z propozycją warunków technicznych BPIE, Szymon Firląg Przedstawiona poniżej przykładowa koncepcja ma służyć określeniu zakresu i poziomu dofinansowania dla modernizacji budynków jednorodzinnych. Obejmuje zagadnienia związane z efektywnością energetyczną, ale może z łatwością być poszerzona o inne 49

zagadnienia jak np. wykorzystanie odnawialnych źródeł energii, czy efektywne wykorzystanie wody. Budynkowi jednorodzinnemu przed modernizacją (oznacza budynek, który powstał przed 1991 rokiem i nie dokonywano żadnych prac modernizacyjnych zmniejszających zapotrzebowanie na energię) jest przyporządkowana liczba punktów równa 135. Podczas oceny stanu istniejącego budynku możliwe jest odjęcie punktów w przypadku, gdy przegrody lub instalacje spełniają wymagania minimalne, np. w wyniki przeprowadzonych już remontów. W takiej sytuacji wyjściowa liczba punktów dla budynku przed modernizacją może być mniejsza od 135. O wielkości dofinansowania decyduje procentowe zmniejszenie ilości punktów w stosunku do stanu istniejącego. Każdej klasie modernizacją został przyporządkowany poziom dofinansowania oraz wymagana procentowa redukcji ilości punktów. Rysunek 15. Wymagana redukcja ilości punktów dla poszczególnych klas termomodernizacji i powiązanych z nimi poziomów dofinansowania Klasa Poziom dofinansowania Wymagane procentowe zmniejszenie ilości punktów w stosunku do stanu istniejącego Przykładowa ilość koniecznych do odjęcia punktów dla budynku niespełniającego żadnych wymagań minimalnych, 135 punktów A 40% 60% - 81 B 30% 45% - 61 C 20% 30% - 41 źródło: opracowanie własne Szymon Firląg Podobnie jak w programie Ryś określono minimalne wymagania dla poszczególnych usprawnień. Spełnienie wymagań minimalnych powoduje odjęcie części punktów dla stanu istniejącego budynku. W takim wypadku liczba punktów dla budynku przed modernizacja będzie mniejsza od 135. Mniejsza ilość punktów wyjściowych oznacza mniejszą ilość punktów koniecznych do odjęcia dla poszczególnych klas termomodernizacji. Tabela 12. Wymagania minimalne izolacyjności cieplnej dla przegród wraz z ilością przyporządkowanych punktów Przegroda Minimalne wymagania dotyczące współczynnika przenikania ciepła Odejmowane punkty Opis przykładowego rozwiązania Ściany zewnętrzne U 0.30 W/(m 2 K) - 20 Ściany zaizolowane na całej powierzchni, grubość izolacji 12cm Dach / stropodach nad ogrzewanymi pomieszczeniami U 0.30 W/(m 2 K) - 8 Dach / stropodach zaizolowany na całej powierzchni, grubość izolacji 15cm 50

Podłoga na gruncie / strop nad nieogrzewaną piwnicą U 0.60 W/(m 2 K) - 4 Podłoga na gruncie / strop zaizolowany na całej powierzchni, grubość izolacji 5cm Okna U 1.60 W/(m 2 K) - 6 Okna z tworzyw sztucznych lub drewniane z szybą podwójną zespoloną Drzwi zewnętrzne, bramy garażowe źródło: opracowanie własne Szymon Firlong U 1.70 W/(m 2 K) - 1 Grubość skrzydła 50mm, wypełnione materiałem izolacyjnych, szklone szybą podwójną zespoloną, bramy garażowe izolowane, grubość izolacji 40mm Tabela 13. Wymagania minimalne dla instalacji wraz z ilością przyporządkowanych punktów Instalacja Sprawnie działająca wentylacja naturalna Zmodernizowana instalacja c.o. Wymienione źródło ciepła Wymagania - opis - w oknach znajdują się nawiewniki okienne, - w pomieszczeniach, z których należy usuwać powietrzne, np. kuchnie, łazienki, WC, pomieszczenia techniczne i bezokienne, znajdują się drożne kanały wywiewne, - odpowiednia wielkość szczelin pod drzwiami, min 1cm i kratek wyrównawczych, min 200cm 2 w drzwiach do łazienek i WC - izolacja odkrytych przewodów c.o. w pomieszczeniach nieogrzewanych min 20mm, np. zaizolowane przewody w piwnicy, - zawory wraz z głowicami termostatycznymi przy wszystkich grzejnikach (o ile dopuszczają to możliwości techniczne) - brak problemów z krążeniem wody w instalacji ciepło dociera do wszystkich grzejników, brak przegrzewania lub niedogrzania pomieszczeń, - brak problemów z zapowietrzaniem instalacji - źródło ciepła młodsze niż 10 lat, w przypadku kotłów węglowych i na biomasę co najmniej klasa Odejmowane punkty 0-5 - 8 51

Zmodernizowana instalacja c.w.u. źródło: opracowanie własne Szymon Firlong 3, zgodnie z certyfikatem zgodności z normą PN-EN 303-5 - źródło wyposażone w automatyczny układ regulacji, np. termostat pokojowy - izolacja odkrytych przewodów c.w.u. w pomieszczeniach nieogrzewanych min 20mm, np. zaizolowane przewody w piwnicy, - izolacja odkrytych przewodów c.w.u. w pomieszczeniach ogrzewanych min 20mm (o ile dopuszczają to możliwości techniczne) - zaizolowany podgrzewacz c.w.u. min 50mm (o ile istnieje) Jeżeli któraś z instalacji nie spełnia wymagań minimalnych to jej modernizacja musi być koniecznie wykonana w ramach modernizacji budynku. Przykładowo nie można dostać dofinansowania na polepszenie izolacyjności cieplnej przegród w sytuacji, gdy źródło i instalacja c.o. nie zostały zmodernizowane lub dofinansowania na wymianę okien w sytuacji, gdy wentylacja nie działa prawidłowo. Doprowadzenie instalacji do stanu spełniającego wymagania minimalne nie jest dofinansowane. Z tego punktu widzenia bardziej opłacalne może okazać się zmodernizowanie instalacji do wyższego standardu. Przykładowo w budynku zostały wymienione okna ale nie ma nawiewników trzeba je zamontować w celu spełnienia wymagań minimalnych. Jeśli inwestor zdecyduje się na zamontowanie nawiewników i wykonanie nasad wywiewnych, wspomaganych o regulowanej wydajności to uzyska system wentylacji hybrydowej, na który może uzyskać dofinansowanie. Poniżej podano zaproponowaną ilość punktów możliwych do uzyskania dla poszczególnych usprawnień polepszających izolacyjność cieplną przegród. Na usprawnienia te można uzyskać dofinansowanie. Tabela 14. Wymagania izolacyjności cieplnej dla przegród wraz z ilością przyporządkowanych punktów Usprawnienie Ocieplenie ścian zewnętrznych Współczynnika przenikania ciepła U 0.20 W/(m 2 K) - 4 Punkty Opis przykładowego rozwiązania (*) - 23 Ściany zaizolowane na całej powierzchni, grubość standardowego materiału izolacyjnego około 16cm Ocieplenie dachu / stropodachu nad ogrzewanymi pomieszczeniami U 0.15 W/(m 2 K) - 25 grubość standardowego materiału izolacyjnego około 22cm U 0.15 W/(m 2 K) - 12 Dach / stropodach zaizolowany na całej powierzchni, grubość standardowego materiału izolacyjnego około 28cm 52

Ocieplenie podłogi na gruncie / stropu nad nieogrzewaną piwnicą U 0.10 W/(m 2 K) - 13 grubość standardowego materiału izolacyjnego około 44cm U 0.30 W/(m 2 K) - 6 Podłoga na gruncie / strop zaizolowany na całej powierzchni, grubość standardowego materiału izolacyjnego około 12cm U 0.20 W/(m 2 K) - 7 grubość standardowego materiału izolacyjnego około 16cm Wymiana okien U 0.90 W/(m 2 K) - 10 Okna z tworzyw sztucznych lub drewniane, ramy z wkładką izolacyjną, szyba potrójna zespolona, ciepłe ramki dystansowe Wymiana drzwi zewnętrznych, bramy garażowej źródło: opracowanie własne Szymon Firląg U 0.75 W/(m 2 K) - 11 Okna z tworzyw sztucznych lub drewniane, ramy o specjalnej konstrukcji z warstwą izolacji, szyba potrójna zespolona, ciepłe ramki dystansowe, duży udział szyby w oknie U 1.10 W/(m 2 K) - 1 Grubość skrzydła około 80mm wypełnione materiałem izolacyjnych, szklone szybą potrójną zespoloną, bramy garażowe izolowane, grubość izolacji około 60mm (*) Uwaga: Podane grubości ocieplenia zostały policzone dla materiałów izolacyjnych o standardowych właściwościach. Oznacza to że dla ścian zewnętrznych, podłogi na gruncie / stropu nad nieogrzewaną piwnicą przyjęto materiał o współczynniku przewodzenia ciepła λ=0,040w/(m K) a dla dachu / stropodachu nad ogrzewanymi pomieszczeniami materiał o współczynniku przewodzenia ciepła λ=0,045w/(m K). Zastosowanie lepszych materiałów będzie skutkowało obniżeniem grubości wymaganej izolacji. Przykładowo osiągnięcie współczynnika U 0.20W/(m 2 K) dla ścian zewnętrznych będzie możliwe dla grubości izolacji około 12cm jeżeli zastosujemy materiał o współczynniku przewodzenia ciepła λ=0,030w/(m K). Poniżej podano ilość punktów możliwych do uzyskania dla poszczególnych usprawnień podwyższających efektywności instalacji. Na usprawnienia te można uzyskać dofinansowanie. Tabela 15. Wymagania dla instalacji, źródeł ciepła i OZE Usprawnienie Wymagania Punkty Instalacja wentylacji mechanicznej Opis przykładowego rozwiązania - sprawność odzysku ciepła: - 14 Wykonanie w budynku kanałów nawiewnych i 53

nawiewno-wywiewnej z odzyskiem ciepła Wentylacja hybrydowa Modernizacja instalacji c.o. lub jej wymiana Wymiana źródła ciepła η 85% - współczynnik nakładu energii elektrycznej: 0,50Wh/m 3 - szczelność powietrzna n50: 2,0h -1 - automatyczna regulacja wydajności wentylacji na podstawie pomiary wilgotnością względnej, stężenia CO2 lub inne, - współczynnik nakładu energii elektrycznej: 0,06Wh/m 3 - izolacja termiczna rurociągów i armatury spełnia wymagania Warunków Technicznych, - zawory wraz z głowicami termostatycznymi, - wyrównanie hydrauliczne - nowe źródło ciepła spełniające wymagania szczegółowe (Program Ryś, Tabela 3), wywiewnych, montaż rekuperatora, likwidacja wentylacji naturalnej (kanałów wywiewnych, nawiewników), uszczelnienie przegród zewnętrznych i ich połączeń, sprawdzenie wielkości szczelin i kratek w drzwiach wewnętrznych - 4 Montaż nawiewników okiennych, sprawdzenie drożności istniejących kanałów wywiewnych, montaż hybrydowych nasad kominowych wraz z układem regulacji wydajności, sprawdzenie wielkości szczelin i kratek w drzwiach wewnętrznych - 6 Ocena stanu istniejącej instalacji, następnie jej wymiana np. na ogrzewanie podłogowe w przypadku pompy ciepła lub modernizacja obejmująca: hermetyzację i płukanie instalacji, płukanie lub wymianę grzejników, zaizolowanie przewodów i armatury, montaż zaworów z głowicami termostatycznymi, odpowietrzników, regulację instalacji - 14 Usunięcie starego i zamontowanie nowego źródła o mocy dostosowanej do potrzeb budynku, wykonanie układ automatycznej regulacji, np. termostat pokojowy, przebudowa komina, przyłączy, wykonanie dodatkowych instalacji np. gazowej, dostosowanie parametrów pracy źródła do potrzeb instalacji c.o. 54

Zmodernizowana instalacja c.w.u. lub jej wymiana Montaż kolektorów słonecznych źródło: opracowanie własne Szymon Firlong - izolacja termiczna rurociągów i armatury spełnia wymagania Warunków Technicznych, - zaizolowany podgrzewacz c.w.u., - ograniczniki wypływu (perlatory) na wszystkich bateriach czerpalnych 8 l/min, - kolektory słoneczne do podgrzewu c.w.u. - 5 Ocena stanu istniejącej instalacji, następnie jej wymiana np. w przypadku zardzewiałych rur stalowych lub modernizacja obejmująca: zaizolowanie przewodów i armatury w pomieszczeniach nieogrzewanych i ogrzewanych, zaizolowanie lub wymianę podgrzewacza c.w.u., usunięcie pompy cyrkulacyjnej lub zastosowanie pompy sterowanej czasowo, montaż perlatorów i wodooszczędnych słuchawek prysznicowych - 8 Zamontowanie na południowej połaci dachowej około dwóch kolektorów słonecznych wraz z wykonaniem instalacji oraz montażem nowego podgrzewacza solarnego Modernizacja budynku przyczynia się do obniżenia jego kosztów użytkowania. Poniższa tabela przedstawia szacunkowe oszczędności wynikające z realizacji poszczególnych przedsięwzięć modernizacyjnych. Jako koszt użytkowania budynku przyjęto roczny koszt ogrzewania i przygotowania c.w.u.. Rzeczywista wielkość oszczędności może być inna od podanej w tabeli. Tabela 16. Szacunkowe zmniejszenie rocznych kosztów użytkowania budynku (ogrzewania i przygotowania c.w.u.) w wyniku realizacji prac modernizacyjnych Usprawnienie Szacunkowa oszczędność kosztów Ocieplenie ścian zewnętrznych Ocieplenie dachu / stropodachu nad ogrzewanymi pomieszczeniami Ocieplenie podłogi na gruncie / stropu nad nieogrzewaną piwnicą Wymiana okien Wymiana drzwi zewnętrznych lub bramy garażowej 13% - 26% dla U 0.20W/(m 2 K) 14% - 28% dla U 0.15W/(m 2 K) 6% - 13% dla U 0.15W/(m 2 K) 7% - 14% dla U 0.10W/(m 2 K) 3% - 7% dla U 0.30W/(m 2 K) 4% - 8% dla U 0.20W/(m 2 K) 5% - 11% dla U 0.90W/(m 2 K) 6% - 12% dla U 0.75W/(m 2 K) około 1% 55

Instalacja wentylacji mechanicznej nawiewno-wywiewnej z odzyskiem ciepła 8% - 16% Wentylacja hybrydowa 2% - 4% Modernizacja instalacji c.o. lub jej wymiana 3% - 7% Wymiana źródła ciepła 8% - 16% Zmodernizowana instalacja c.w.u. lub jej wymiana 3% - 6% Montaż kolektorów słonecznych 4% - 9% źródło: Cześć z realizowanych przedsięwzięć modernizacyjnych pociąga za sobą konieczność wykonania dodatkowych prac celem uzyskania zakładanego efektu energetycznego oraz zagwarantowania wysokiej jakości środowiska wewnętrznego. Dotyczy to w szczególności wymiany stolarki okiennej i zastosowania pomp ciepła. Tabela 17. Zestawienie usprawnień i koniecznych prac dodatkowych Usprawnienie Konieczne prace dodatkowe Możliwe negatywne efekty Wymiana okien Wymiana źródła ciepła pompa ciepła źródło: opracowanie własne Szymon Firląg - zamontowanie nawiewników okiennych lub - zastosowanie wentylacji hybrydowej lub - wentylacja z rekuperacją - wymiana instalacji centralnego ogrzewania i wykonanie instalacji niskotemperaturowej, np. ogrzewania podłogowego - pogorszenie działania wentylacji naturalnej - pojawienie się pleśni i kondesacji pary, np. na powierzchniach okien - pogorszenie stanu zdrowia mieszkańców - znaczące obniżenie efektywności energetycznej pompy ciepła większe zużycie i koszty energii - problemy z dogrzaniem budynku Zaletą systemu ekspertowego jest to, że może być bardzo łatwo modyfikowany, np. liczba odejmowanych punktów może zmieniać się w zależności od regionu i odpowiadać lokalnym problemom takim jak niska emisja. Może on również odzwierciedlać politykę socjalną, np. dodatkowe punkty mogą być odejmowane w przypadku rodzin o niskim dochodzie lub wielodzietnych. Systemu wyboru sposobu finansowania przykład oceny Dane jednorodzinnego budynku mieszkalnego: powierzchnia ogrzewana 115m 2 ; kubatura ogrzewana 326m 2 ; liczba mieszkańców 3; współczynnik przenikania ciepła ścian zewnętrznych U = 0,56W/m 2 K, powierzchnia 175m 2 ; współczynnik przenikania ciepła stropodachu U = 0,59W/m 2 K, powierzchnia 65m 2 ; 56

współczynnik przenikania ciepła stropu nad nieogrzewaną piwnicą U = 1,09W/m 2 K,; powierzchnia 65m 2 ; współczynnik przenikania ciepła okien U = 1,5W/m 2 K, powierzchnia 18m 2 ; współczynnik przenikania drzwi U = 2,6W/m 2 K, powierzchnia 2m 2 ; wentylacja naturalna działająca prawidłowo; źródło ciepła stary kocioł węglowy, sprawność 0,70; instalacja c.o. i c.w.u. wymaga modernizacji. W poniższych tabelach przedstawiono sposób oceny w systemie ekspertyzowym oraz propozycję usprawnień dla poszczególnych klas termomodernizacji. Tabela 18. Określenie ilości punktów dla stanu istniejącego Przegroda/instalacja START Ilość odjętych punktów 135 punktów Ściany zewnętrzne 0 Stropodach 0 Strop nad piwnicą nieogrzewaną 0 Okna - 6 Drzwi zewnętrzne 0 Wentylacja 0 Instalacja c.o. 0 Instalacja c.w.u 0 Źródło ciepła 0 Kolektory słoneczne 0 Łącznie źródło: opracowanie własne Szymon Firlong Tabela 19. Wymagana ilość odjętych punktów dla poszczególnych klas Ilość punktów w stanie istniejącym źródło: opracowanie własne Szymon Firlong Minimalna ilość odjętych punktów dla klasy A Minimalna ilość odjętych punktów dla klasy B 129 punktów Minimalna odjętych dla klasy C ilość punktów 129-77 - 58-39 Tabela 20. Wykaz proponowanych usprawnień dla poszczególnych klas Przegroda/instalacja Ilość odjętych punktów dla klasy A Ilość odjętych punktów dla klasy B Ściany zewnętrzne -23 (0,20W/m 2 K) -23 (0,20W/m 2 K) Ilość odjętych punktów dla klasy C Stropodach -12 (0,15W/m 2 K) -12 (0,15W/m 2 K) -12 (0,15W/m 2 K) Strop nad piwnicą nieogrzewaną -6 (0,30W/m 2 K) 57

Drzwi zewnętrzne Wentylacja -14 (rekuperacja) -4 (hybrydowa) -4 (hybrydowa) Instalacja c.o. -6-6 -6 Instalacja c.w.u -5-5 -5 Źródło ciepła -14-14 -14 Kolektory słoneczne Łącznie -80 punktów -64 punktów -41 punktów źródło: opracowanie własne Szymon Firlong Wyniki analizy pokazują, że możliwe jest bardzo szybkie i proste określenie klasy termomodernizacji dla zaproponowanych usprawnień. Wykorzystanie punktów powoduje, że wstępna ocena może być wykonana nawet przez osobę bez wiedzy technicznej. Prawidłowość wykonanej oceny stanu istniejącego oraz zakres proponowanych usprawnień powinien być potwierdzony przez niezależnego eksperta, doradcę energetycznego. To on ustala czy w procesie oceny nie popełniono błędów oraz czy istnieje techniczna możliwość realizacji proponowanej modernizacji. Informacja o liście LEME (Lista Zakwalifikowanych Materiałów i Urządzeń) 42 Ogólne cechy listy LEME Lista LEME jest bazą informacyjną zawierającą zgłoszone przez producentów i firmy dystrybucyjne materiały i urządzenia, które zostały zweryfikowane pod kątem energooszczędności przez inżynierów ekspertów programu PolSEFF2. Lista LEME jest zarządzana przez program Polseff 2, ale jej ogólne zasady, oraz kryteria wyboru materiałów i urządzeń zostały ostatecznie wypracowane wspólnie z Narodowym Funduszem Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej. Każdy produkt obecny na liście kwalifikuje się do programu PolSEFF2, co oznacza, że jego zakup oraz instalacja mogą być sfinansowane kredytem, poprzez bank uczestniczący w PolSEFF2. Dodatkowo przedsiębiorca, który sfinansuje w ramach programu zakup produktu z listy LEME otrzyma dotację w wysokości 10% wartości otrzymanego kredytu. Do unikalnych cech listy LEME należą: automatyczna kwalifikacja inwestycji do jej sfinansowania w ramach programu PolSEFF2 - wystarczy, że przedsiębiorca reprezentujący małe lub średnie przedsiębiorstwo wybierze z listy urządzenie lub materiały, które chciałby zainstalować w swoim przedsiębiorstwie, przedstawi jego certyfikat w banku uczestniczącym w programie. Certyfikaty do wydrukowania dostępne są na stronie każdego urządzenia i materiału zarejestrowanego na liście. Szczegółowy proces realizacji inwestycji bazującej na urządzeniach i materiałach z listy LEME dostępny jest w zakładce 42 http://www.polseff2.org/pl/lista-leme, http://www.polseff2.org/sites/default/files/przewodnik_dla_dostawcow_15.01_ia.pdf 58

apklikowanie / projekty bazujące na LEME". Kliknij, aby zobaczyć wszystkie kategorie materiałów i urządzeń objętych listą LEME; otwartość listy - Każdy przedsiębiorca, zarówno producent jak i inwestor może zgłosić urządzenie lub materiał do umieszczenia go na liście LEME w dostępnych na stronie kategoriach technologicznych. Producenci energooszczędnych urządzeń i materiałów oraz urządzeń z obszaru odnawialnej energii mogą to zrobić poprzez zarejestrowanie swojego przedsiębiorstwa i wypełnienie informacji o produktach, które chcieliby umieścić na liście. Przedsiębiorcy, którzy chcieliby zainwestować w urządzenie, którego nie ma na liście, w kategorii technologicznej obecnej na liście mogą je zgłosić poprzez wysłanie maila na helpline@polseff.org. Zgłoszone urządzenie zostanie dodane do listy po jego weryfikacji przez inżynierów PolSEFF2. Rejestracja firmy oraz umiejscowienie urządzeń i materiałów na liście jest BEZPŁATNE! Można zgłosić dowolną liczbę urządzeń!; źródło wiedzy i informacji - Lista LEME prezentuje w jednym miejscu większość dostępnych obecnie energooszczędnych technologii, które można zastosować w małym lub średnim przedsiębiorstwie, a skorzystanie z wyszukiwarki umożliwia pozyskanie informacji o wielu urządzeniach i ich producentach; doskonała forma bezpłatnej promocji producentów zarejestrowanych urządzeń - umiejscowienie zgłoszonego urządzenia lub materiału na liście oznacza, iż niezależni od producenta eksperci z obszaru technologii energooszczędnych uznali, iż spełnia ono wymagające kryteria z obszaru wydajności i efektywności energetycznej. Obecność producenta i jego produktów na liście bez wątpienia wpłynie na kształtowanie ich pozytywnego wizerunku pośród potencjalnych klientów, dodatkowo stając się wymiernym narzędziem wspierania sprzedaży; dodatkowe korzyści - sfinansowanie w ramach PolSEFF2 inwestycji w urządzenia i materiały z listy oznacza w praktyce 10% rabat, który inwestor otrzymuje z NFOŚiGW na wniosek banku po zakończeniu inwestycji. Procedura uzyskania certyfikatu LEME - trzy łatwe kroki Przedstawiona procedura weryfikacyjna została wygenerowana elektronicznie przy wykorzystaniu strony internetowej PolSEFF2 (http://www.polseff2.org/pl/szukaj-urzadzenialeme). Z pola wyboru wybierz produkt (w przykładzie wybrano styropian): 59

Rysunek 16. Wyszukiwarka materiałów i urządzeń z listy LEME źródło: http://www.polseff2.org/pl/szukaj-urzadzenia-leme Po naciśnięciu przycisku "Pokaż produkty" zostaje wyświetlona lista wszystkich produktów zamieszczonych w bazie danych "LEME" i odpowiadających wybranej kategorii, w tym przypadku "styropian/ściany" - co oznacza styropian używany do ocieplania ścian (przy czym należy zaznaczyć, ze w przypadku ocieplania ścian należy raczej mówić o wyborze całej technologii, a nie tylko materiału izolacyjnego"). Rysunek 17. Lista Materiałów i urządzeń wygenerowana z wyszukiwarki LEME źródło: http://www.polseff2.org/pl/szukaj-urzadzenia-leme Po naciśnięciu klawisza "Obejrzyj dane/generuj ukazuje się okno z ogólnymi informacjami dotyczącymi wybranej wcześniej technologii, oraz przycisk służący do generowania certyfikatu 60

klasyfikacji produktu, zawierającego bardziej szczegółowe informacje i służącego do zakwalifikowania danej inwestycji do programu. Rysunek 18. Certyfikat wygenerowany za pomocą wyszukiwarki LEME źródło: http://www.polseff2.org/pl/szukaj-urzadzenia-leme Informacja o programie PolREFF http://www.polreff.org/ Ogólne informacje PolREFF, czyli Polski Program Finansowania Efektywności Energetycznej w Budynkach Mieszkalnych został zainicjowany i jest rozwijany przez Europejski Bank Odbudowy i Rozwoju (EBOiR). 61

Celem programu jest zapewnienie wsparcia dla właścicieli mieszkań i domów mieszkalnych w modernizacjach i remontach, mających na celu poprawę komfortu mieszkania oraz podniesienie efektywności energetycznej budynków. W ramach PolREFF, EBOiR przeznaczył 200 milionów euro, które za pośrednictwem banków uczestniczących w programie, ma być przekazane w formie celowych kredytów właścicielom mieszkań i budynków mieszkalnych, umożliwiając im realizację planowanych przedsięwzięć modernizacyjnych prowadzących do podniesienia efektywności energetycznej budynków. Unikalną korzyścią towarzyszącą finansowaniu wymienionych przedsięwzięć jest możliwość uzyskania bezpłatnej porady niezależnych ekspertów inżynierów oraz skorzystanie z wiedzy i doświadczeń przez nich zgromadzonych na ogólnodostępnej stronie www.polreff.org. Z kredytów oferowanych w ramach programu PolREFF mogą również skorzystać spółdzielnie, wspólnoty mieszkaniowe, firmy developerskie i dostawcy, których produkty zostały zarejestrowane na liście zakwalifikowanych materiałów i urządzeń programu, dostępnych w wyszukiwarce Wirtualny Doradca Technologiczny. Możliwości oferowania w ramach programu finansowania wymienionym grupom klientów zależy od tego, czy bank uczestniczący w programie udziela finansowania tym podmiotom gospodarczym. Program PolREFF wdrażany jest przez Konsultanta Projektu - konsorcjum kierowane przez Fundację na rzecz Efektywnego Wykorzystania Energii (FEWE) i wpierane przez międzynarodową firmę doradczą DAI Europe. Na potrzeby programu utworzony został zespół, w skład którego wchodzą inżynierowie - eksperci w obszarze efektywności energetycznej, eksperci finansowi i marketingowi. Wirtualny doradca W ramach programu przygotowano stronę internetową, której integralną częścią jest tzw. "Wirtualny Doradca". Rysunek 19. Wynik wygenerowany przez Wirtualnego doradcę technologicznego źródło: http://www.polreff.org//wd/details.php?product=2565 Wirtualny Doradca przekazuje informacje które mogą zniechęcić lub zdezorientować przeciętnego "Kowalskiego". 62

"Kowalski" jest nazywany inwestorem - czyli może być to rozumiane jako osoba dokonująca inwestycji - tym bardziej, że podawane dane koncentrują się na parametrach finansowych. Podawany okres zwrotu, w przykładzie ponad 100 lat, wskazuje na to, że inwestycja, z punktu widzenia ekonomicznego jest nieuzasadniona (zdecydowanie lepiej trzymać pieniądze w banku na najniżej oprocentowanym koncie). Zagraniczne doświadczenia we wdrażaniu programów modernizacji budynków jednorodzinnych Green Deal (Wielka Brytania) i KfW Rysunek 20. Wydatki Państw na programy dot. efektywności energetycznej budynków jednorodzinnych Źródło: Efektywność Energetyczna w Polsce, przegląd 2015, Instytut Ekonomii Środowiska (IEŚ), Kraków 2016. Green Deal Ideą programu Green Deal (GD) było zachęcenie właścicieli budynków do przeprowadzenia remontu przy użyciu nowych zielonych technologii. Wprowadzony w 2013 roku Green Deal 63