Prezydent Miasta Tarnobrzeg

WOJEWÓDZTWO PODKARPACKIE Prezydent Miasta Tarnobrzeg Zbiornik Machowski szansą rozwoju gospodarczego i turystycznego regionu Materiały konferencyjne Projekt współfinansowany ze środków Unii Europejskiej z Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013

Wprowadzenie Od momentu odkrycia w okolicach Tarnobrzega złóż siarki miasto zaczęło się dynamicznie rozwijać. Dobra koniunktura trwała do końca lat dziewięćdziesiątych, kiedy to siarka przestała być opłacalnym surowcem. W miejscu dawnej kopalni zostało wielkie wyrobisko, które stopniowo zostało przekształcane w zbiornik wodny. Obecnie Zbiornik Machowski to prawie 500 ha wody, 40 m głębokości i doskonałe warunki do żeglarstwa, windsurfingu i innych sportów wodnych. Zbiornik Machowski stwarza nową możliwość rozwoju miasta i regionu w kierunku turystyczno-rekreacyjnym. Powstający akwen będzie kolejną atrakcją turystyczną na mapie województwa podkarpackiego i drugim, co do wielkości akwenem wodnym w województwie. Każde jednak nowe przedsięwzięcie wymaga promocji, dlatego też w dniu 23 września 2010 r. została zorganizowana w Tarnobrzegu konferencja pn. Zbiornik Machowski - szansą rozwoju gospodarczego i turystycznego regionu. Celem konferencji jest promocja Zbiornika Machowskiego jako elementu kampanii promocyjnej w ramach projektu zgłoszonego do dofinansowania ze środków Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013, z działania 1.4 Promocja gospodarcza i aktywizacja inwestycyjna regionu, schemat B Projekty pozainwestycyjne pn. Kampania promocyjna miasta Tarnobrzeg szansą na zwiększenie atrakcyjności województwa podkarpackiego. Tematyka konferencji obejmuje zagadnienia związane z rozwojem regionalnym i miejscem Zbiornika Machowskiego w planach rozwoju województwa podkarpackiego oraz w planach zagospodarowania przestrzennego miasta Tarnobrzeg, rozwojem lokalnym jak również zagospodarowaniem pod kątem rekreacyjno-turystycznym. O patronat honorowy nad konferencją poprosiłem Panów: Zygmunta Cholewińskiego Marszałka Województwa Podkarpackiego, Kazimierza Jaremczuka - Rektora Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej im. prof. St. Tarnowskiego w Tarnobrzegu oraz Wacława Wróbla Starostę Powiatu Tarnobrzeskiego. Wszyscy wraz ze mną uznali wagę podjętej tematyki, zapewniając o swojej obecności. Jan Dziubiński Prezydent Miasta Tarnobrzeg

Jerzy Rodzeń Zastępca Dyrektora Departamentu Rozwoju Regionalnego Urząd Marszałkowski Województwa Podkarpackiego Zbiornik Machowski a plany rozwoju województwa podkarpackiego (informacja wprowadzająca do prezentacji multimedialnej) Powstanie zbiornika wodnego w Machowie, któremu poświęcone jest dzisiejsze spotkanie, stanowi niewątpliwie dużą szansę na promocję, podniesienie walorów turystycznych oraz rozwój miasta Tarnobrzega a także całego regionu. Turystyka stanowi niezwykle istotny czynnik rozwoju społeczno-gospodarczego państw, regionów i poszczególnych miejscowości. Potencjał województwa podkarpackiego w tym zakresie sprawia, że turystyka stanowi jeden ze strategicznych kierunków jego rozwoju. Prorozwojowe oddziaływanie turystyki wynika z faktu, iż oprócz sektora turystycznego, aktywizuje ona inne sektory gospodarki przyczyniając się do zwiększenia dochodów oraz do zmniejszania poziomu bezrobocia, a tym samym pozytywnie wpływa na rozwój gospodarczy poszczególnych obszarów oraz całego województwa. Należy zaznaczyć, że potencjał turystyczny naszego województwa ciągle nie jest w pełni wykorzystany. Niezbędne jest więc prowadzenie dalszych działań zmierzających do poprawy sytuacji w tym zakresie, poprzez rozszerzanie oferty turystycznej naszego regionu, wspartej konsekwentnym rozwojem infrastruktury turystycznej. Budowa zbiornika wodnego w Machowie, który zwiększa atrakcyjność turystyczną regionu, niewątpliwie wpisuje się w cele Strategii rozwoju województwa podkarpackiego na lata 2007-2020, będącej najważniejszym dokumentem wyznaczającym kierunki rozwoju województwa na poziomie regionalnym. Zapisy dokumentu wprost zwracają uwagę na potrzebę budowy zbiorników retencyjno-rekreacyjnych oraz rozwój infrastruktury rekreacyjno-sportowej. Zbiornik w Machowie, który jest drugim co do wielkości w województwie podkarpackiem, daje ogromne możliwości rozwoju różnorodnych sportów wodnych i organizacji imprez sportowych, które mogą znacznie podnieść atrakcyjność turystyczną tego obszaru. Najważniejszym wyzwaniem dla rozwoju turystyki jest zachęcenie turystów do odwiedzania naszego regionu. W warunkach gospodarki rynkowej wymaga to efektywnego wykorzystywania instrumentów marketingowych, obejmujących przygotowanie konkurencyjnej oferty dla poszczególnych atrakcji i produktów turystycznych oraz prowadzenie działań promocyjnych, służących rozpropagowaniu walorów i atrakcji turystycznych oraz kształtowaniu pozytywnego wizerunku regionu. Chciałbym zaznaczyć, że doskonałą odpowiedzią na niniejsze wyzwania jest projekt Miasta Tarnobrzeg pn. Kampania promocyjna miasta Tarnobrzeg szansą na zwiększenie atrakcyjno- 5

ści województwa podkarpackiego, który został wybrany do dofinansowania w ramach Regionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego na lata 2007-2013. Mówiąc o zbiorniku wodnym w Machowie nie sposób nie wspomnieć o pro-środowiskowym wymiarze zrealizowanej inwestycji. Przy budowie zbiornika został bowiem wykonany ogrom prac związanych z rekultywacją zdegradowanego terenu. Efekty tych prac, które możemy dziś obserwować dają powody do satysfakcji i nadzieję na dalszy rozwój tego terenu. 6

Zbigniew Buczek, Marek Szmuc, Krzysztof Madej Kopalnia Siarki Machów S.A., Tarnobrzeg Proces rekultywacji terenów poeksploatacyjnych Kopalni Siarki Machów od kopalni do rekreacji 1. Rys historyczny Eksploatację złóż siarki rodzimej metodą odkrywkową w rejonie tarnobrzeskim rozpoczęto najpierw w wyrobisku Piaseczno w 1958 r. i prowadzono do 1971 r., natomiast w wyrobisku Machów w latach 1970-1992. Wydobycie z obydwu wyrobisk stanowiło bazę produkcji siarki opartej na metodzie flotacyjno-rafinacyjnej. Prowadzona eksploatacja rudy siarkowej i jej przeróbka charakteryzowała się wysokim stopniem uciążliwości dla środowiska naturalnego. Dobra koniunktura siarki na rynkach światowych uległa w drugiej połowie 1991 r. gwałtownemu załamaniu. Powodem załamania cen siarki była zwiększona podaż taniej siarki z odzysku oraz ogólnoświatowa recesja gospodarcza. Doprowadziło to zahamowanie rozwoju górnictwa siarki w Polsce poprzez zaprzestanie wydobycia siarki w odkrywce Machów w wyniku czego podjęto decyzję o likwidacji wyrobiska górniczego. Z wyrobiska Piaseczno oraz Machów łącznie wydobyto ok. 82 mln Mg rudy siarkowej, z czego uzyskano ok. 15 mln Mg siarki rafinowanej oraz zdjęto ok. 280 mln m 3 nadkładu. 2. Likwidacja Kopalni Siarki Machów Z końcem 1992 roku, po 24 latach, zakończone zostało wydobycie siarki w odkrywce Machów, nie został jednak wyłączony system odwadniania złoża, który zapewniał utrzymanie zwierciadła wód trzeciorzędowych poniżej spągu wyrobiska. Zachowanie zwierciadła wód na takim poziomie wynikało z konieczności zapewnienia bezpieczeństwa w okresie prowadzenia prac likwidacyjnych. Utrzymanie przyjętych warunków wymagało pompowania wody za pomocą studni trzeciorzędowych rozmieszczonych na spągu wyrobiska. Prace likwidacyjne wyrobiska górniczego Kopalni Siarki Machów prowadzone są od roku 1994. Przyjęty projekt likwidacji uwzględnił specyficzne warunki dla kopalni Machów, gdyż zaprzestanie wydobycia siarki spowodowało powstanie ponad 600 ha wyrobiska o głębokości ok. 100 m oraz kilku uciążliwych obiektów m.in.: instalacji technologicznej służącej do wydobycia i przeróbki rudy, osadnika odpadów poflotacyjnych Cygany, składowiska odpadów porafinacyjnych keku, klarowników wód złożowych nr 1 i 2, terenu po osadniku Ocice, na którym prowadzono w latach 1988-1993 eksploatację siarki metodą otworową Machów II oraz 880 ha zwałowiska zewnętrznego. Ważnym problemem w obrębie odkrywki Machów, było wykonanie poziomej izolacji pomiędzy piętrami wodonośnymi czwartorzędowym i trzeciorzędowym. Utworzenie nieprzepuszczalnej warstwy wynikało z potrzeby eliminacji bezpośredniego kontaktu wód złożowych 7

o dużej zawartości siarkowodoru (około 300 mg/dm 3 ) z wodami powierzchniowymi przyszłego zbiornika rekreacyjnego. Skuteczną izolację zapewniła 25-metrowa warstwa iłów krakowieckich, pozyskanych głównie ze zwałowiska wewnętrznego. Prace likwidacyjne, zgodnie z przyjętymi założeniami projektowymi i harmonogramem, obejmowały: 8 profilowanie skarp wyrobiska dla zapewnienia stateczności, zwłaszcza po wypełnieniu zbiornika wodą. Kąty nachylenia zboczy zawierają się w granicach 5 12 0 dla skarp nadwodnych i 5 26 0 dla skarp podwodnych. Zależały one między innymi od cech wytrzymałościowych materiału, z którego formowane były zbocza oraz funkcji jakie ma spełniać określony odcinek linii brzegowej zbiornika, lokowanie odpadów na dnie wyrobiska tworzyło możliwość zdeponowania uciążliwego dla środowiska naturalnego odpadu porafinacyjnego keku w ilości 3,5 mln. m 3 przemieszczonego ze składowiska powierzchniowego z rejonu osadnika Ocice. Teren po składowisku zrekultywowano, uzyskując 42,5 ha powierzchni biologiczno czynnej, tj. 32,5 ha łąki i 10 ha zadrzewienia, wykonanie warstwy izolującej dno przyszłego zbiornika wodnego jest to zasadniczy element przyjętego sposobu likwidacji wyrobiska poeksploatacyjnego. W celu wykonania 25-metrowej warstwy izolacyjnej na dnie wyrobiska oraz wyprofilowania zboczy zbiornika wodnego zostało przemieszczone około 32 mln m 3 iłów krakowieckich z poziomów nadkładowych oraz ze zwałowiska wewnętrznego. Ważną funkcją warstwy uszczelniającej jest zapewnienie podparcia dla skarp brzegowych przyszłego zbiornika wodnego oraz częściowe zrównoważenie ciśnienia wód trzeciorzędowych w okresie przed i w trakcie napełnienia wodą z rzeki Wisły. wykonanie budowli hydrotechnicznych zapewniając doprowadzenie wody z rzeki Wisły do powstającego zbiornika, sukcesywnej jej wymiany. W skład budowli wchodzą: kanał doprowadzający, łączący rzekę Wisłę z budowlą wlotową, budowla wlotowa wraz z zamknięciami, kratami oraz przepustem pod wałem przeciwpowodziowym i drogą wojewódzką nr 871 Tarnobrzeg-Mielec, kanał otwarty sprowadzający wodę na dno wyrobiska wraz z segmentem kaskady, bystrzem oraz przelewem bocznym, kanał odprowadzający wodę z ujściem do rzeki Wisły. demontaż obiektów powierzchniowych, maszyn i ciągów transportowych, rekultywację zwałowiska zewnętrznego, o powierzchni całkowitej 880 ha, gdzie na terenach zdegradowanych powstał obiekt biologicznie czynny o uporządkowanej rzeźbie terenu, z roślinnością drzewiastą i łąkową, uregulowanych stosunkach wodnych z siecią dróg dojazdowych. Powstało 7 malowniczo położonych na różnych wysokościach jeziorek o powierzchni od 0,1 do 3,5 ha. Teren zwałowiska jest ostoją zwierzyny łownej (sarny, zające, kuropatwy, bażanty, dziki), rekultywację osadnika odpadów poflotacyjnych Cygany, na którym jest nagromadzony odpad wapna poflotacyjnego w ilości 33 mln ton. Na terenie całkowicie zdegradowanym przyrodniczo uzyskano duży kompleks o pow. 263 ha pokryty szatą roślinną (drzewa, krzewy, trawy) z malowniczo usytuowanym zbiornikiem wodnym, który stworzył cenne walory siedliskowe szczególnie dla gniazdowania ptactwa wodnego. rekultywację klarownika wód złożowych nr 1, na którym nagromadzony jest osad w ilości ok. 441 tys. m 3 z oczyszczania wód złożowych, napełnienie zbiornika wodą jest ostatnim etapem prac likwidacyjnych. Zaawansowaniu prac likwidacyjnych w odkrywce towarzyszyło systematyczne wyłączenie studni na spągu wyrobiska i przeniesienie odwadniania na poziomy nadkładowe. Końcowy etap robót likwidacyjnych wymagał ponownego przeniesienia studni odwadniających poza

kontur projektowanego zbiornika wodnego. Równocześnie możliwe było docelowe profilowanie skarp brzegowych i budowa obiektów hydrotechnicznych służących do napełniania zbiornika wodą z rzeki Wisły. Po częściowym napełnieniu wodą (tj. do rzędnej +140,0 m n.p.m.) wyrobiska Machów możliwe byłoby zaniechanie odwadniania, gdyż przy tym poziomie zrównoważone zostałyby ciśnienia wód złożowych piętra trzeciorzędowego nie powodując rozszczelnienia warstwy izolacyjnej uformowanej na jego dnie. Zaprzestanie odwadniania wyrobiska Machów będzie możliwe jednak dopiero po osiągnięciu w wyrobisku Piaseczno zwierciadła wody na poziomie rzędnej +138,0 m n.p.m. (obecnie ok. + 130,9 m n.p.m.), zapewniającego równowagę hydrologiczną w tym wyrobisku. 3. Rekultywacja Dla wyrobiska poeksploatacyjnego Machów przyjęto wodny kierunek rekultywacji o charakterze rekreacyjnym, a dla obrzeży leśny także o charakterze rekreacyjnym. Przyjęty sposób likwidacji zakłada wybudowanie zbiornika wodnego oraz rekultywację terenów przyległych w sposób umożliwiający wykorzystanie ich do celów rekreacyjnych. W ramach rekultywacji podstawowej wykonywane są prace porządkowe związane z likwidacją zbędnych obiektów i uzbrojenia powierzchniowego. Następnie tereny zostają odpowiednio ukształtowane w dostosowaniu do rekreacyjnej funkcji zbiorników. Dodatkowo wykonywane są prace związane z regulacją stosunków wodnych na terenach przyległych oraz prace związane z budową docelowych dróg wokół wyrobisk w dostosowaniu do infrastruktury komunikacyjnej. W ramach w/w prac wykonano: Warstwę izolacyjną przemieszczono nadkład w ilości 34.733,11 tys. m 3, wyprofilowano skarpy przemieszczając masy ziemne w ilości 3 550,02 tys. m 3, przebudowano drogi dojazdowe w ilości 15 520,0 m, tworząc wokół wyrobiska pierścieniowy układ komunikacyjny, który został włączony do sieci dróg dojazdowych, wykonano upadowe transportowe przemieszczając 301,1 tys. m 3 mas ziemnych, przebudowano ciągi transportowe na długości 35.528,0 m. Demontaż obiektów powierzchniowych przygotowanie terenów do rekultywacji tj.: wykonano demontaż ciągów transportowych, kolektorów wód złożowych, maszyn podstawowych tj. koparek wielonaczyniowych SRs-470 szt. 3, SRs-2400 szt. 2, zwałowarek A2RsB-8800 szt. 2, linii energetycznych, łamiarni samojezdnych Makrum szt. 5, kruszarni II-go stopnia, przepompowni (P-4, SP-II), wykonano demontaż i likwidację zbędnego majątku infrastruktury technicznej tj.: hali rafinacji, flotacji nr 1 i 2, wirówek, filtrów, stacji kondensatu, młynów, klasyfikatorów, pompowni pulpy, hali starej rafinacji, budynku stacji bunkrów. Usuwanie szkód wywołanych eksploatacją górniczą tj.: ponoszono koszty związane ze szkodami w plonach wywołanych oddziaływaniem leja depresyjnego w Ocicach, wypłacano odszkodowania za niemożność użytkowania terenów zajętych pod budowę kanału odprowadzającego. 9

Rekultywację terenów tj.: zlikwidowano składowisko keku, przemieszczając go na dno wyrobiska w ilości 1 763,7 tys. m 3, przeprowadzono rekultywację terenu po składowisku keku o powierzchni 42,50 ha w kierunku parkowo łąkowym z zadrzewieniami i roślinnością niską o charakterze krajobrazowo ochronnym, przeprowadzono rekultywację osadnika Cygany o powierzchni 263,3 ha w wodnozadrzewieniowo-rolnym kierunku rekultywacji, przeprowadzono rekultywację klarownika nr 1 wód złożowych w Chmielowie o powierzchni 13,00 ha w ustalonym parkowo-łąkowym kierunku rekultywacji z zadrzewieniami i zielenią niską o charakterze krajobrazowo-ochronnym. Rekultywację zakończono w 2003r., przeprowadzono rekultywację wyrobiska, obrzeży i terenów przyległych wykonując między innymi: rekultywację zbocza południowego (57,3 ha) i jego obrzeży (39,8 ha), skarpy zachodniej (22,03 ha), skarpy północnej (60,0 ha), skarpy wschodniej (30,0 ha) oraz wyspy (8,5 ha). uporządkowano czaszę zbiornika przed napełnieniem na pow. 565,0 ha. Prace zabezpieczające oraz przedsięwzięcia zapobiegające zagrożeniom dla środowiska, które polegały na: pompowaniu wód trzeciorzędowych i czwartorzędowych w ilości 144 228,452 tys. m 3, odwierceniu studni 110 szt. i piezometrów 2 szt., likwidacji studni 250 szt. i piezometrów 36 szt., przebudowie kolektorów wód złożowych 21,080 km, oczyszczaniu wód złożowych 143.730,974 tys. m 3, zabezpieczeniu obiektów, maszyn i urządzeń oraz instalacji technologicznych stwarzających zagrożenie wraz z przygotowaniem ich do zagospodarowania, monitorowaniu środowiska tj. w zakresie wód podziemnych rejon Machów-Piaseczno i osadnika Cygany, wód powierzchniowych w rejonie Machowa, Piaseczna i osadnika Cygany oraz atmosfery w rejonie wyrobiska Kopalni w zakresie pyłu zawieszonego i siarkowodoru, klimatu (posterunek meteorologiczny Ocice) i geomechaniczny w rejonie wyrobiska Machów. Projekty, dokumentacje, ekspertyzy i analizy: Od początku 1994r. wykonano ok. 243 szt. niezbędnych dokumentacji związanych z pracami likwidacyjno-rekultywacyjnymi. Ważnym elementem podjętych prac było wykonanie budowli hydrotechnicznych służących do napełniania wyrobiska przyszłego zbiornika. Z uwagi na bliskie sąsiedztwo rzeki Wisły przyjęto grawitacyjny sposób doprowadzenia oraz odprowadzenia wód ze zbiornika Machów. W tym celu wykonano: Budowle hydrotechniczne i napełnianie zbiornika wodą z rzeki Wisły wybudowano obiekty hydrotechniczne zbiornika tj.: Kanał doprowadzający o długości 1 476,0 m wyposażony między innymi w budowlę wlotową, przepust pod drogą Tarnobrzeg-Mielec, kanał otwarty oraz stację pomiaru jakości wody. Kanał odpływowy długości 2 209,0 m z przepustem drogowym pod drogą Tarnobrzeg-Mielec i przepustem wałowym w wale rzeki Wisły. 10

Umocnienie przeciwabrazyjne skarpy zachodniej płytami Jumbo oraz narzutem kamiennym, w celu ochrony przed falowaniem wału przeciwpowodziowego oraz drogi wojewódzkiej Tarnobrzeg-Mielec. prowadzono napełnianie zbiornika Machów wodą z rzeki Wisły, które rozpoczęto w lutym 2005r., a do końca 2008 r. uzyskano rzędną lustra wody w zbiorniku + 144,0 m n.p.m. na kanale odprowadzającym wykonano most dla ułatwienia ruchu komunikacyjnego, a w jego sąsiedztwie zaplanowano obiekty służące do rekreacji tj.: przystanie kajakowe, kąpieliska oraz obiekty obsługi turystycznej. Aktualny stan prac rekultywacyjnych terenów pogórniczych przedstawia się następująco: Likwidacja wyrobiska wykonana została w 100 %. Likwidacja obiektów powierzchniowych oraz demontaż maszyn i urządzeń. W toku postępu prac wykonywana jest likwidacja zbędnych maszyn i urządzeń. Pozostaje jeszcze ok. 250 obiektów. Usuwanie szkód wywołanych eksploatacją górniczą. Wypłacane były odszkodowania w rejonie oddziaływania leja depresyjnego oraz za niemożność użytkowania terenów zajętych pod budowę obiektów hydrotechnicznych związanych ze zbiornikiem wodnym. Zadanie zostało zakończone. Rekultywacja terenów wykonana została na powierzchni ok. 640 ha, w tym w kierunku wodnym o charakterze rekreacyjnym 485,5 ha oraz w kierunku zadrzewieniowym o charakterze rekreacyjnym 145,5 ha, zbiornik zajmuje powierzchnię ok. 500 ha. Do rekultywacji pozostaje jeszcze powierzchnia ok. 100 ha. Prace zabezpieczające oraz przedsięwzięcia zapobiegające zagrożeniom. Utrzymywane jest pompowanie na poziomie 10,5 tys.m 3 /d, w celu zapewnia bezpieczne prowadzenie ruchu zakładu górniczego oraz zabezpieczenia wyrobiska Piaseczno do czasu wypełnienia go wodami do rzędnej +138,0 m n.p.m.. Opracowanie projektów, dokumentacji, ekspertyz i analiz. Wykonane są niezbędne opracowania związane z prowadzonymi robotami w celu przeprowadzenia likwidacji oraz rekultywacji wyrobiska górniczego. Budowle hydrotechniczne i napełnianie zbiornika wodą z rzeki Wisły. Napełnianie zbiornika wodą zakończono w kwietniu 2009 roku uzyskując max poziom piętrzenia wody i tworząc tym samym warunki do rekreacji i wypoczynku (plaże, przyczółki, pomosty, slipy oraz parkingi). Parametry techniczne utworzonego zbiornika przedstawiono w Tabeli 1. Parametry techniczne pojemność całkowita rzędna maksymalna piętrzenia powierzchnia lustra wody długość zbiornika szerokość zbiornika długość linii brzegowej głębokość maksymalna Zbiornik Machów 111,2 mln m 3 146 m n.p.m 500 ha ok. 3.000 m ok. 2.000 m ok. 10.000 m ok. 42 m Tabela 1. Parametry techniczne zbiornika wodnego 11

4. Podsumowanie Dotychczasowy, bardzo już zaawansowany tok prac związanych z zagospodarowaniem wyrobiska po odkrywkowej eksploatacji siarki oraz prowadzona na dużą skalę rekultywacja terenów zdegradowanych spowodowały w dużej mierze wyeliminowanie czynników uciążliwych dla środowiska oraz zagrożeń bezpieczeństwa powszechnego. Realizacja procesu likwidacyjno-rekultywacyjnego zakłada wybudowanie w miejscu wyrobiska górniczego Machów zbiornika wodnego oraz rekultywację terenów przyległych w sposób umożliwiający wykorzystanie ich do celów rekreacyjnych. W 2007 i 2009 roku uzyskano Decyzje Prezydenta Miasta Tarnobrzega o zakończeniu rekultywacji gruntów wyrobiska Machów na łącznej powierzchni ok. 640 ha. w wodnym kierunku rekultywacji o charakterze rekreacyjnym oraz części obrzeży wyrobiska w kierunku zadrzewieniowym o charakterze rekreacyjnym. Utworzenie zbiornika wodnego uatrakcyjnia krajobraz tego rejonu, stając się miejscem rekreacji i wypoczynku weekendowego zarówno okolicznych mieszkańców, jak też turystów z innych regionów. Podjęte prace mają na celu przywrócenie wartości użytkowych terenom zdegradowanym wieloletnią działalnością górniczą. Powstające tereny zieleni niskiej i wysokiej powiązane z rekreacyjną funkcją zbiornika stwarzają korzystne warunki do rozwoju usług turystycznych, a także miejscem uprawiania wędkarstwa. Literatura [1] Kirejczyk i in. R., 1996: Program likwidacji wyrobiska Piaseczno w skojarzeniu z likwidacją Kopalni Siarki Machów wraz z harmonogramem i kosztorysem likwidacji, OBR PS Siarkopol Tarnobrzeg, AGH Kraków, Hydroprojekt Sp. z o.o. Warszawa. [2] Kulma R., 2006: Dokumentacja określająca warunki hydrogeologiczne w rejonie likwidowanego wyrobiska byłej Kopalni Siarki Piaseczno stan prognozowany w związku z przewidywaną zmianą poziomu odwadniania i po jego całkowitym zakończeniu, SIGMA PB, Tarnobrzeg. [3] Pantula Z. i in., 2005: Projekt techniczny prac zabezpieczających i rekultywacji wyrobiska byłej Kopalni Siarki Piaseczno Etap I Uporządkowanie, profilowanie skarp wyrobiska i izolacja wychodni serii chemicznej, SIGMA BP, Tarnobrzeg [4] Pantula Z. i in., 2006: Projekt techniczny prac zabezpieczających i rekultywacji wyrobiska byłej Kopalni Siarki Piaseczno Etap II Rekultywacja wyrobiska byłej kopalni, SIGMA BP, Tarnobrzeg. [5] Matuszewski J. i in., 2006: Ekspertyza dotycząca możliwych sposobów ograniczenia dopływu wód neogeńskich do zbiornika w likwidowanym wyrobisku Kopalni Siarki Piaseczno Etap I, Hydroprojekt Sp z o.o., Warszawa. [6] Matuszewski J. i in., 2007: Ekspertyza dotycząca możliwych sposobów ograniczenia dopływu wód neogeńskich do zbiornika w likwidowanym wyrobisku Kopalni Siarki Piaseczno Etap II, Hydroprojekt Sp z o.o., Warszawa. 12

dr. hab. Tadeusz Zych Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa im. prof. St. Tarnowskiego w Tarnobrzegu Wpływ tarnobrzeskiego dziedzictwa kulturowego na zwiększenie turystycznej i rekreacyjnej atrakcyjności zbiornika machowskiego (Zarys koncepcji ścieżki historycznej) Dziedzictwo kulturowe to obok polityki historycznej, dwa terminy odwołujące się do szeroko pojętej przeszłości, które w ostatnim czasie zrobiły w naszym kraju olbrzymią furorę. Oba co prawda używane są zazwyczaj w wymiarze ogólnym (narodowo- państwowym) jednak niewątpliwie mogą i powinny znaleźć zastosowanie także w aspekcie lokalnym. Dziedzictwo kulturowe to ogół dorobku ludzkich rąk i umysłów jakie pozostał na danym terenie po naszych poprzednikach. Zazwyczaj składają się nań ślady materialne w postaci zabytków i dzieł sztuki, choć nie mniej ważna od nich może być tradycja, żywa w społecznej świadomości, która potrafi kształtować współczesne ludzkie działania. W niniejszych rozważaniach skoncentrujemy się na pomnikach tarnobrzeskiego dziedzictwa kulturowego w aspekcie ich oddziaływania na rozwój turystyczny w regionie. Politykę wobec dziedzictwa kulturowego w pierwszym rzędzie kreuje państwo stwarzając dla niej odpowiednie ramy prawne i budując instytucje stojące na jego straży. Podobną rolę w wymiarze lokalnym powinien kształtować samorząd terytorialny, w przypadku Tarnobrzega prezydent i rada miasta, którzy jasno określając znaczenie dziedzictwa kulturowego i wskazując jego główne dominanty nie tylko pomogli by zakorzenić teraźniejszość w przeszłości, ale także określiliby priorytety w działaniach na rzecz wykorzystania przeszłości w służbie dnia dzisiejszego i w budowaniu wizji przyszłości. Nic nie stoi na przeszkodzie by nadać specjalną uchwałą Rady miasta wymiar lokalno-prawny tej polityki. Udostępnienie do publicznego użytku Zalewu machowskiego i jego popularność jaką sobie szybko zdobył wśród mieszkańców miasta i grona licznych przyjezdnych pozwala jeszcze raz spojrzeć na Tarnobrzeg jako miasto, które może cześć swego dochodu czerpać z mądrego rozwoju turystyki i rekreacji. By jednak nie sprowadzić ich jedynie do wodnych atrakcji, warto pomyśleć o rozszerzeniu oferty, tak by przyjeżdżający tu mogli zrealizować potrzeby także kulturalne. Miasto mające ponad cztero wiekowa historię, posiada liczne pomniki tego dziedzictwa, które można wykorzystać jako produkt turystyczny, mogący stać się jednym z najważniejszych czynników stymulujących rozwój turystyki. Warto zdać sobie sprawę iż zaletą tarnobrzeskiego dziedzictwa kulturowego jest jego różnorodność, co sprawia iż jeszcze łatwiej jest go wykorzystać w sposób marketingowy. Spróbujmy zatem, oczywiście w sposób skrótowy wyodrębnić poszczególne kategorie tego dziedzictwa, akcentując te walory, które kupi potencjalny turysta. Na początek warto zwrócić uwagę na samo położenie miasta. Tarnobrzeg leżący pomiędzy Sandomierzem a Baranowem, w miarę już wypromowanymi jako turystyczne atrakcje, powinien zrobić wszystko, aby każdy odwiedzający te dwa ośrodki, uznał za coś oczywistego przybyć także do tego miasta. Ważną rzeczą w tej strategii działania powinna stać się 13

współpraca w tym zakresie (w imię korzyści wszystkich stron) samorządów tych trzech miast. Wśród wielu interesujących pomników historii, które mogą i powinny stać się czynnikiem przyciągającym turystów do miasta są: 1. Zamek w Dzikowie Poddawany obecnie gruntownej renowacji, ma pełnić w niedalekiej przyszłości rolę muzeum. Pytaniem najważniejszym są jego założenia. Czy stanie się obiektem typowym, który podzieli los kilkuset podobnych w całej Polsce, czy też wprowadzi nową jakość w percepcji przeszłości, pozwalającą na pełnym uczestnictwie w niej każdego widza, działając na jego wyobraźnię. Wzorem powinien tu być przykład Muzeum Powstania Warszawskiego. Z Dzikowem związana jest także pilna sprawa zagospodarowania otoczenia zamku, tak by ono nie straszyło odwiedzającego to miejsce turysty, ale jeszcze bardziej wciągało go w jego klimat. Mam tu głównie na myśli sprawę parku, terenów zielonych i budynków leżących w pobliżu samego zamku. Uważam iż myślą przewodnią tych działań powinno być dążenie do ukazania Dzikowa jako żyjącej(również wirtualnie) rezydencji arystokratyczno- ziemiańskiej. 2. Kościół i klasztor o.o Dominikanów Jest on drugim z symboli miasta, leżącym w bliskości dzikowskiego zamku. Jego najważniejszym atutem, prócz ciekawej późnobarokowej architektury jest cudowny obraz matki Boskiej Dzikowskiej. On uczynił z tego miejsca jedno z najważniejszych w przeszłości galicyjskich sanktuariów. Właśnie powrót do tej roli, dominikańskiego kościoła powinien być głównym celem działań prowadzonych oczywiście wespół z gospodarzami tego miejsca. Turystyka pielgrzymkowa może stać się ważnym czynnikiem zwiększenia atrakcyjności miasta. Warto w tym miejscu dodać iż oba obiekty, tak zamek jak i kościół są także symbolem obecności rodziny Tarnowskich i ich wkładu w rozwój cywilizacyjny miasta i okolicy. Trzeba to także wyakcentować, ukazując choćby ślady ich bytności. ( Patrząc na funkcjonowanie miasta w szerszej perspektywie można się pokusić o stworzenie związku miast z Leliwą w herbie- co mogło by się przyczynić do powstania ciekawego szlaku turystycznego o charakterze ponad lokalnym. 3.Tarnobrzeski rynek Zmodernizowany, choć wydaje się nie do końca- potrzebne są jeszcze: mała architektura i remont otaczających go kamieniczek- stanowi ciekawy przykład miejskiej urbanistyki czasu galicyjskiego. Może stać się miejscem, gdzie wielu turystów odpoczywających nad zalewem spędzi czas obiadu czy też przyjemny wieczór (wszkże pod warunkiem że tu dotrze i znajdzie odpowiednią ofertę- głownie gastronomiczną). Jego przemiany powinny iść w kierunku nadania temu miejscu owego galicyjskiego ducha, który był obecny na ziemiach rządzonych kiedyś przez Habsburgów. W tym miejscu ważnym postulatem staje się konieczność powołania miejskiego architekta i plastyka, którzy potrafili by odtworzyć i utrzymać ów klimat. (Sprawą nie cierpiącą zwłoki staje się uregulowanie kwestii reklam w obrębie Rynku, które dzisiaj peł- 14

nią głównie funkcje odstraszającą, ukazując chaos i bezguście nie tylko właścicieli istniejących tam lokali) 4. Tarnobrzeg żydowski Nie wiemy dokładnie ilu potomków tarnobrzeskich Żydów odwiedza corocznie miasto swoich przodków. Tarnobrzeg jeszcze sto lat temu zamieszały był w 70 % przez wyznawców religii mojżeszowej. Na fali swoistej mody przywracania pamięci o polskich Żydach warto także upamiętnić wielowiekową ich bytność w Tarnobrzegu. To stanie się jego dodatkową atrakcją historyczną. Dziś o ich dawnej obecności świadczy jedynie tablica na miejskiej bibliotecebyłej synagodze. Przy niewielkich nakładach można za pomocą tabliczek czy symbolicznych kamieni stworzyć swoisty szlak żydowski w Tarnobrzegu, wiodący od rynku, poprzez miejsca: dawnej synagogi, rabinówki, jesziwy, mykwy, starego cmentarza do cmentarza nowego, którego resztki zachowały się do dzisiaj. 5. Miechocin Cmentarz na Piaskach. To najstarsza tarnobrzeska nekropola leżąca na granicy miasta i byłej wioski- dziś willowego osiedla. Pochodzący z końca XVIII wieku zachował swój układ i kilkanaście ciekawych nagrobków, które wraz ze starym drzewostanem i stojącą na środku cmentarza kaplicą tworzą niepowtarzalny klimat. Zamontowanie specjalnej tablicy informacyjnej na cmentarzu i poddanie go stałej pielęgnacji sprawiły by iż miejsce to mogło by się stać swoistą księgą historii miasta czytaną na kamiennych tablicach. Kościół p.w. Św. Marii Magdaleny. Eklektyczna budowla, której najstarsza część jest bardzo dobrze zachowanym przykładem nadwiślańskiego gotyku, kryje w swoim wnętrzu rzecz unikatową- późnogotyckie freski, rzadko w Polsce spotykane w tak zachowanym stanie. Sam kościół kryje w swoim wnętrzu jeszcze wiele wartych obejrzenia obiektów, co czyni go miejscem koniecznym do obejrzenia przez turystów. Ważnym wydaje się tedy jego stałe udostępnienie dla zwiedzających i możliwość swobodnego obejrzenia fresków.(przesuniecie ołtarza głównego do przodu). Z kościelnego placu rozciąga się wspaniały widok na cały zalew machowski, który leży w odległości 10 minut pieszej wędrówki. 6. Zalew Warto pamiętać iż oprócz walorów rekreacyjnych- główna rolę odgrywają tu jego wielkość i czysta woda- jest miejscem o podwójnym wymiarze historycznym. Kryje wszak w sobie tak historię dwóch bardzo starych, bo powstałych w średniowieczu wiosek: Machowa i Kajmowa jak też dzieje jednej z największych w Polsce kopalni odkrywkowych. Niezwykła atrakcją może stać się ekspozycja zmian jakie to miejsce przechodziło na przestrzeniu ostatniego półwiecza. Pamięć o dwóch wspomnianych wioskach można by ukazać w specjalnej sali odnowionego domu osiedlowego w Miechocinie(leży przy samym szlaku wiodącym nad Zalew), 15

zaś wspomnienie kopalni siarki mogło by się odbyć w wydzielonym miejscu nad zalewem, gdzie prócz fotografii można by zgromadzić inne ocalałe po niej ślady. Wymienione najważniejsze obiekty, będące pomnikami tarnobrzeskiego dziedzictwa kulturowego układają się w swoista ścieżkę- szlak turystyczny biegnący od dzikowskiego zamku nad brzeg sztucznego jeziora. Długość tego szlaku to ponad 2 km, wiec odległość, którą można pokonać także spacerem. Należałoby zatem, wzorem ścieżki rowerowej biegnącej wzdłuż Wisły stworzyć deptak, który łączyłby miasto z zalewem, prowadząc poprzez Miechocin i resztki Kajmowa. Kończąc te rozważania o szansach jakie może mieć dla rozwoju Tarnobrzega wyeksponowanie jego dziedzictwa kulturowego warto wspomnieć o jeszcze jednym jego aspekcie, aspekcie najważniejszym bo ludzkim. W dziejach Tarnobrzega można dostrzec kilka postaci, które swoim oddziaływaniem wykraczały poza poziom lokalności. Wyeksponowanie ich i mocne przypisanie do miejsca skąd wyszli stanowi także jeden ze sposobów jego reklamy. Wymieńmy dla przykładu trzy takie postacie. 1. Stanisław Jachowicz, jeden z najsłynniejszych polskich bajkopisarzy, prekursor polskich pedagogów. Wokół jego postaci można by promować Tarnobrzeg jako kulturalną stolicę dziecięcej literatury. 2. Juliusz Tarnowski, bohater powstania styczniowego, opiewany przez M. Konopnicką i L. Rydla. Zapoczątkowane przed paru laty obchody rocznicy jego śmierci z udziałem statystów w strojach z epoki, mogą przyciągnąć sporą grupę turystów do miasta. 3. Władysław Jasiński Jędruś, legendarny twórca i dowódca organizacji Odwet i oddziału partyzanckiego Jędrusie, może służyć za wzór nowoczesnego patriotyzmu. Pomnik Jasińskiego i jego żołnierzy na Skalnej Górze powinien być miejscem żywym, ważnym punktem identyfikacji ludzi ze swoim miastem i jego historią. Po upadku przemysłu siarkowego, który przez wiele lat był wizytówka Tarnobrzega, miasto poszukuje swojej nowej identyfikacji. Otwarcie Zalewu Machowskiego zostało przyjęte przez wielu jaka szansa na odrodzenie nadwiślańskiego grodu. Czy tak się stanie zależy przede wszystkim od dalekowzroczności i aktywności tak władz miasta jak i samych mieszkańców. Warto jednak wiedzieć ze sam zalew nie przywróci miastu dawnej świetności. By tak się stało potrzebne są działania, które stworzą swoiste jego otoczenie, przyciągając turystów o różnych potrzebach i wrażliwości. Przedstawiony projekt ścieżki historycznej wpisujący się w proces coraz większego znaczenia w turystyce dziedzictwa kulturowego, jest jedną z takich propozycji, którą autor ośmiela się dać pod rozwagę. Bibliografia: 1. W. Alojziak, Turystyka w obliczu wyzwań XXI wieku, Warszawa 2000 2. Dziedzictwo kulturowe szansą rozwoju turystyki w regionie, red. K. Obodyński, M. Duricka, A. Nizioł, Rzeszów 2009 3. W. Gaworecki, Turystyka, Warszawa 2007. 4. T. Jędrysiak, Turystyka kulturowa, Warszawa 2008. 16

dr Witold Pycior Tarnobrzeska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A Rewitalizacja terenów Zbiornika Machowskiego Wprowadzenie Pojęcie rewitalizacji przywoływane było od samego początku przemian ustrojowych w Polsce od wczesnych lat 90. ubiegłego wieku jednak dopiero w XXI wieku, kiedy rewitalizację zaczęto kojarzyć z konkretnymi instrumentami wparcia związanymi z planowaniem rozwoju, pojęcie to weszło do słownika i praktyki samorządów lokalnych. Pierwszym dokumentem formalnie wprowadzającym termin rewitalizacja do tej praktyki w naszym kraju była Narodowa Strategia Rozwoju Regionalnego na lata 2001-2006. W tym okresie uwaga koncentrowała się na renowacji (substancji mieszkaniowej, obiektów zabytkowych), a więc przede wszystkim stronie inwestycyjnej. Nieco później do głosu doszła perspektywa ożywienia gospodarczego, a więc takiego rekonstruowania obszarów miejskich i wiejskich, by wytworzyć dla nich nowe perspektywy rozwoju ekonomicznego, natomiast w tle pojawiała się konieczność ożywienia życia społecznego, bez którego odnowione części miast nadal będą bez życia. Pod koniec pierwszej dekady XXI wieku optyka społecznej zmiany społecznej rewitalizacji stała się najbardziej inspirującym i kreatywnym elementem planowania i realizacji. Upadek danego środowiska przestrzennego to zawsze, przede wszystkim, kryzys społeczny, a wraz z nim wykluczenie, bieda, patologie, bezradność i zwyczajna bierność. Sytuacja taka wymaga interwencji, dla której bardzo adekwatnym określeniem jest właśnie rewitalizacja. Określenie to jest terminem pochodzenia medycznego(łac. re+vita), gdzie oznacza przywracanie sił witalnych ludziom. W terminologii rozwoju regionalnego rewitalizacja oznacza działania skupione na ożywieniu zdegradowanych obszarów miast, a ich celem jest znalezienie dla nich nowego zastosowania i doprowadzenie do stanu, w którym obszary zmieniają swoją funkcję.. Rewitalizacja łączy działania z zakresu budownictwa, planowania przestrzennego, przedsiębiorczości i polityki społecznej, które są realizowane w oparciu o kompleksowe lokalne programy rewitalizacji. Termin rewitalizacja jest obecnie nadużywany i określa się nim każdą większą modernizacje lub remont. W Tarnobrzegu, podobnie jak przypadku wielu polskich miast, trwający przez lata proces jednoczesnej degradacji materialnej, społecznej i ekonomicznej przyczynił się do powstania barier rozwoju i sprawił, że sytuacja ta wymaga podjęcia działań rewitalizacyjnych. W praktyce oznacza to potrzebę wdrożenia w zdegradowanych obszarach miasta zintegrowanego programu obejmującego kompleksowe projekty, na które składają się działania techniczne (remonty i modernizacje dotyczące zarówno zabudowy jak i przestrzeni publicznej oraz rewaloryzacji zabytków) oraz projekty miękkie realizowane w sferze społecznej. Rewitalizacja jako świadomie inicjowany przez władze miasta wieloletni proces przestrzennych, społecznych i ekonomicznych przemian o charakterze rzeczowym wymaga koordynacji i spójności na poziomie finansowym. Złożoność procesu, potęgowana liczbą potencjalnych uczestników, wymaga systemowego podejścia. Wymaga integracji z bieżącą i planowaną polityką rozwoju miasta oraz zewnętrznymi źródłami finansowania 17

W opisie Osi Priorytetowej VIIRegionalnego Programu Operacyjnego Województwa Podkarpackiego wskazuje się, że środki w ramach tej osi przeznaczone zostaną głównie na przeciwdziałanie niekorzystnym zjawiskom szczególnej sytuacji, w jakiej znajdują się miasta, których rynek pracy opierał się na dominacji przedsiębiorstw obecnie ograniczających zatrudnienie lub zlikwidowanych oraz na obszary zdegradowane, które utraciły swoje dotychczasowe funkcje oraz wymagają ponownego ożywienia. Do obu wymienionych kategorii zalicza się Miasto Tarnobrzeg, które przez dziesięciolecia związane było z wielkim przemysłem degradującym środowisko naturalne oraz uzależniającym lokalny rynek pracy. Warunkiem sięgnięcia po zarezerwowane na rewitalizację środki jest przedstawienie potrzeb w tym zakresie w sposób zorganizowany i zgodny ze standardami europejskimi Lokalny Program Rewitalizacji Miasta Tarnobrzeg opisuje intencyjnie zamierzenia władz Tarnobrzega oraz wyznacza pola działań dla podmiotów prywatnych chcących zaangażować się w działania na rzecz rozwoju miasta. Jego celem jest zwiększenie bezpieczeństwa społecznego, przełamania impasu gospodarczego oraz stworzenia warunków ekonomicznych dla potencjalnych inwestorów, poprzez poprawę atrakcyjności miasta, przyciągnięcie ludzi operatywnych i otwartych na nowe wyzwania. Zasięg terytorialny rewitalizowanego obszaru Na terenie miasta wyodrębniono trzy obszary przewidziane do działań rewitalizacyjnych. Zgodnie z Wytycznymi w zakresie przygotowania lokalnych programów rewitalizacji dla województwa podkarpackiego wybór ten został dokonany w oparciu o kryteria o których mowa w stosownych rozporządzeniach Komisji (WE) Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie Europejskiego Funduszu Rozwoju Regionalnego. Lokalną przesłanką przy wyborze obszarów była koncepcja rozwojowa miasta nakreślona w podstawowych dokumentach strategicznych miasta Tarnobrzega. Koncepcja ta uwzględnia przełomowe zmiany gospodarczo-społeczne, jakie nastąpiły w wyniku przemian ustrojowych w państwie i odzwierciedla ideę budowania przyszłości miasta z uwzględnieniem i wykorzystaniem istniejącej struktury przestrzennej. W koncepcji powiązano szanse, jakie daje dziedzictwo kulturowe (Zamek Dzikowski) z przestrzenią, jaka powstała w wyniku procesów likwidacji i restrukturyzacji przemysłu siarkowego (Zalew Machowski) oraz najstarszą zabudową miasta, która była związana z tworzeniem i funkcjonowaniem wielkiego przemysłu siarkowego. Wybór obszarów rewitalizacyjnych odzwierciedla wolę skoncentrowania się na wybranych obszarach priorytetowych, tak aby koncentrując przedsięwzięcia na wyodrębnionym obszarze o kluczowym znaczeniu uruchomić mechanizm, który zainicjuje również rozwój pozostałych części miasta i jego społeczności. Uwzględniając powyższe, jako strefy rewitalizacyjne o kluczowym znaczeniu, które mogą stanowić zaczyn pozytywnych zmian w procesie rozwoju miasta uznano strefy oznaczone literami A, B, C Dla bardziej precyzyjnego odzwierciedlenia specyfiki potrzeb rewitalizacyjnych Tarnobrzega wyodrębniono dodatkowo strefy oznaczone jako A1, B1 oraz obszary wsparcia w zakresie mieszkalnictwa oznaczone jako M!, M2 oraz M3. Czynnikiem wiążącym strefy poprzemysłowe z miejskimi jest zamysł powiązania korzyści wynikających z dziedzictwa kulturowego z korzyścią, jaką może być turystyczne zagospodarowanie zalewu jaki powstał w wyniku prac związanych z rekultywacja terenów kopalni odkrywkowej. W tej koncepcji oś wyznaczona przez zespół pałacowo-parkowy Zamek Dzikowski oraz Zalew Machowski stanowi kręgosłup rewitalizacji. Strefa rewitalizacyjna B obejmująca tereny po nieczynnym dużym przedsiębiorstwie Tarnobrzeskiej Fabryki Obrabia- 18

rek zdewastowane tereny miejskie z licznymi obiektami magazynowymi, zaniedbaną infrastrukturą dworca kolejowego oraz marginalnie zlokalizowanego osiedla Mokrzyszów stanowią uzupełnienie ww. głównego kierunku rewitalizacji miasta Tarnobrzega. Ze względu na fakt, że obszar ten wiąże ww. obszary zdegradowane społecznie i gospodarczo z obiektem dziedzictwa kulturowego, jakim jest zespół pałacowo-parkowy z XIX w Mokrzyszowie można przyjąć, że odnowa tego obszaru będzie logicznie uzupełniać główny nurt działań rewitalizacyjnych, jakim jest wspomniana już oś Zamek Dzikowski Zalew Machowski. Bieżąca koncepcja rewitalizacji miasta Tarnobrzega stanowi kontynuację tej, która była podstawą do opracowania wcześniejszego opracowania programu rewitalizacji miasta i uwzględnia przedsięwzięcia już zrealizowane. Oprócz logiki działań wynikającej z koncepcji rozwojowej miasta podstawą do określenia stref rewitalizacyjnych opisanych w tym opracowaniu były wspomniane już kryteria, wynikające z wytycznych związanych z funduszami europejskimi. Na terenie administracyjnym miasta Tarnobrzega wyodrębnione zostały następujące strefy rewitalizacyjne: Strefa rewitalizacyjna terenów miejskich A obejmująca zabudowę najstarszej części miasta obejmującej zespół pałacowo-parkowy Zamek Dzikowski Strefa rewitalizacyjna terenów poprzemysłowych A1 obejmująca osiedle zakładowe przemysłu siarkowego Strefa rewitalizacyjna terenów miejskich B obejmująca miejskie otoczenie zdegradowanych terenów przy ulicy Sienkiewicza Strefa rewitalizacyjna terenów poprzemysłowych B1 - obejmująca zabudowę przemysłową byłej fabryki obrabiarek, magazyny WZGS oraz tereny dworca kolejowego. Strefa rewitalizacyjna terenów poprzemysłowych C obejmująca zdegradowane tereny poprzemysłowe wyrobiska po zlikwidowanej odkrywkowej kopalni siarki Machów wraz z otoczeniem. 19

Źródło Opracowanie własne TARR SA. Rys. 1: Lokalizacja planowanych stref rewitalizacyjnych na terenie administracyjnym Miasta Tarnobrzega Dodatkowo kierując się kryteriami określonymi w art. 7 ust. 2 Rozporządzenia 1080/2006 wyodrębniono trzy obszary działań związanych z mieszkalnictwem Obszar M1 obejmuje powierzchnię odpowiadającą strefie rewitalizacji obszarów miejskich określonej symbolem A Obszar M2 obejmuje powierzchnię odpowiadającą strefie rewitalizacji obszarów poprzemysłwych określonej symbolem A1 Obszar M3 obejmuje powierzchnię odpowiadającą strefie rewitalizacji obszarów miejskich określonej symbolem B Przyjęta metodologia delimitacji dla Tarnobrzega Posiłkując się wskazanymi w Wytycznych w zakresie przygotowania lokalnych programów rewitalizacji dla województwa podkarpackiego jako kryteria delimitacji przyjęto następujące cechy: A. wysoki poziom ubóstwa i wykluczenia; B. wysoka stopa długotrwałego bezrobocia; 20

C. niekorzystne trendy demograficzne; D. niski poziom wykształcenia, wyraźny deficyt kwalifikacji i wysoki wskaźnik przerywania kształcenia; E. szczególnie wysoki poziom przestępczości i wykroczeń; F. szczególnie wysoki stopień degradacji środowiska; G. niski wskaźnik prowadzenia działalności gospodarczej; I. porównywalnie niski poziom wartości zasobu mieszkaniowego; J. niski poziom wydajności energetycznej budynków. Podział na projekty i zadania inwestycyjne Podziału na projekty i zadania inwestycyjne dokonano na podstawie zgłoszeń projektów przygotowanych za pomocą formularzy zgłoszeniowych. Jako podstawowe kryterium przyjęcia projektu do programu rewitalizacji była jego lokalizacja na terytorium wyodrębnionych stref rewitalizacyjnych. Do programu rewitalizacji zgłoszone zostały następujące rodzaje projektów: Projekty dotyczące infrastruktury technicznej -11 projektów Projekty na rzecz restrukturyzacji przemysłu 10 projektów Projekty dotyczące remontu i renowacji istniejących zasobów mieszkaniowych - 9 projektów Projekty dotyczące budowy nowych mieszkań 1 projekt Projekty dotyczące rozwoju infrastruktury społecznej, kulturalnej turystycznej 32 projekty Projekty dotyczące wspierania przedsiębiorczości - 7 projektów Projekty dotyczące uruchomiania finansowych mechanizmów wsparcia 1 projekt Inne projekty dotyczące wynikające z programów pomocowych dotyczące rozwoju sektora MSP - 2 projekty Projekty dotyczące rozwoju zasobów ludzkich projekt Projekty dotyczące przeciwdziałaniu wykluczeniu społecznemu 6 projektów Projekty dotyczące tworzenia równych szans 1 projekt Projekty dotyczące walki z patologiami społecznymi - 1 projekt Projekty dotyczące zapobiegania zjawisku bezrobocia 4 projekty Kryteria wyboru pilotażu i kolejność realizacji Zaproponowano 12 kryteriów oceny projektów. Każde kryterium ma określoną wagę (ważność kryterium), przy czym 1 = waga najniższa, 2 = waga średnia i 3 = waga najwyższa. Suma wyników wszystkich kryteriów stanowi ocenę rankingową projektu i jest wyrażona punktowo. Nr Kryteria Waga Ocena Wynik 1 2 Zaawansowanie przygotowania projektu (dokumentacja techniczna itp.) Wpływ rezultatów projektu na zwiększenie atrakcyjności społecznej Miasta (jego funkcji społecznych, edukacyjnych i kulturalnych), jako miejsca zamieszkania 3 2 21

Nr Kryteria Waga Ocena Wynik 3 Wpływ rezultatów projektu na zwiększenie atrakcyjności gospodarczej (w tym turystycznej) i inwestycyjnej Miasta 2 4 Możliwość uzyskania współfinansowania ze źródeł zewnętrznych 3 5 Wpływ na ochronę środowiska i politykę energetyczną 2 6 Wpływ na rozwój społeczeństwa informacyjnego 1 7 Wpływ na realizację polityki równych szans 1 8 9 Wpływ na podniesienie poziomu bezpieczeństwa na obszarze rewitalizowanym Zasięg oddziaływania rezultatów projektu (liczba mieszkańców, którzy będą mogli korzystać z rezultatów) 2 2 Uwzględniając przyjęte kryteria dokonany został ranking projektów planowanych do realizacji przez samorząd Miasta Tarnobrzega. Dla przejrzystości przedstawione w tym opracowaniu rankingi zostały ograniczone do 5 najważniejszych projektów w danej kategorii Lista rankingowa projektów Miasta Tarnobrzega w obszarze: Rewitalizacja miast Lp. Projektodawca Strefa Nazwa projektu 6.1 6.26 1.4 1.8 1.1 Urząd Miasta Tarnobrzeg Urząd Miasta Tarnobrzeg Urząd Miasta Tarnobrzeg Urząd Miasta Tarnobrzeg Urząd Miasta Tarnobrzeg A B A A A Poprawa funkcjonalności oraz wyposażenie Placu Bartosza Głowackiego w elementy małej architektury podnoszące estetykę otoczenia - w tym uzbrojenie, elementy kanalizacji, budowę szaletów, modernizację oświetlenia oraz pokryć dachowych. Adaptacja do potrzeb działań usługowo-gospodarczych zdewastowanego budynku internatu przy ulicy Kopernika. Poprawa estetyki i funkcjonalności przestrzeni publicznej w obrębie ul. Targowa, Szpitalna, Tracza oraz terenów wokół szpitala Rozwój funkcjonalności traktu społecznego - poprawa otoczenia i nadanie nowych funkcji terenom wokół budynków administracyjnych przy ulicy Mickiewicza 7 w tym rozbudowa budynku Urzędu Miasta i budowa parkingów Przywrócenie Starówce Miasta Tarnobrzeg funkcji centrum aktywności społeczno-usługowej Nakłady ogółem 1 500 000 34 3 000 000 32 3 000 000 32 1 000 000 30 1 305 000 28 Wynik Uwagi Projekt przewidziany do aplikowania w ramach Działania 7.1 RPO 22

Lista rankingowa projektów Miasta Tarnobrzega w obszarze: Rewitalizacja obszarów zdegradowanych Lp. Projektodawca Strefa Nazwa projektu 6.32 6.13 2.2 2.7 1.10 Urząd Miasta Tarnobrzeg Urząd Miasta Tarnobrzeg Urząd Miasta Tarnobrzeg Urząd Miasta Tarnobrzeg Urząd Miasta Tarnobrzeg C C C C B1 Rewitalizacja terenów poprzemysłowych - budowa plaż przy Jeziorze Machowskim wraz z infrastrukturą drogową, wod-kan. i inną Rewitalizacja terenów poprzemysłowych poprzez budowę stanicy wodniackiej nad jeziorem Machowskim. Rewitalizacja terenu poprzemysłowego po byłej kopalni siarki budowa infrastruktury służącej prowadzeniu działalności gospodarczej w tym remont ul. Zakładowej Zapewnienie dostępności komunikacyjnej i infrastruktury służącej rozwojowi turystyki w otoczeniu Jeziora Machowskiego Przywrócenie funkcjonalności zdegradowanego obszaru gospodarczego pomiędzy ulicami Skłodowskiej i Sienkiewicza Nakłady ogółem 15000000 32 3 000 000 31 1 000 000 28 5 000 000 26 2 000 000 26 Wynik Uwagi Projekt przewidziany do aplikowania w ramach Działania 7.2 RPO Projekt przewidziany do aplikowania w ramach Działania 7.2 RPO Źródła finansowania programu rewitalizacji obszarów miejskich w latach 2007-2013 Zaplanowane w Lokalnym Programie Rewitalizacji Miasta Tarnobrzega projekty przewidziane do realizacji w latach 2007 2013 i późniejsze, zgłoszone przez projektodawców wskazują szacunkowa łączną wartość 205 475 731 zł. Ogólny udział nakładów wg źródeł finansowania wyraża się w następujący sposób: 60-85 % środki unijne i/lub środki z budżetu państwa, 15-40 % krajowe środki publiczne i prywatne, stanowiące wkład finansowy projektodawców. Prognozowane źródła finansowania projektów określone na podstawie zadeklarowanych projektów przedstawia poniższa tabela: Środki z UE i/lub budżetu państwa 170 787 952,00 Budżet JST, 16 742 000,00 Inne krajowe środki publiczne 4 015 769,00 Środki prywatne, 13 451 010,00 Inne 479 000,00 Razem 205 475 731 23