monumenta archaeologica barbarica

monumenta archaeologica barbarica series gemina tomus II Główka Germanina z tzw. węzłem swebskim z ataszy uchwytu kociołka z Czarnówka, pow. Lębork

INSTYTUT ARCHEOLOGII UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO FUNDACJA UNIWERSYTETU ŁÓDZKIEGO FUNDACJA MONUMENTA ARCHAEOLOGICA BARBARICA PAŃSTWOWE MUZEUM ARCHEOLOGICZNE W WARSZAWIE TERRA BARBARICA Studia ofiarowane Magdalenie Mączyńskiej w 65. rocznicę urodzin ŁÓDŹ WARSZAWA 2010

Redakcja tomu Agnieszka Urbaniak, Radosław Prochowicz Ireneusz Jakubczyk, Maksim Levada, Jan Schuster Opracowanie graficzne Ireneusz Jakubczyk, Radosław Prochowicz Skład i łamanie Radosław Prochowicz Okładka/obwoluta Jan Schuster, Maksim Levada Instytut Archeologii Uniwersytetu Łódzkiego Fundacja Monumenta Archaeologica Barbarica Autorzy ISSN 1644-8774 ISBN 978-83-928887-5-8 (IAUŁ) ISBN 978-83-927585-1-8 (FMAB) Druk: drukarnia Janusz Bieszczad, ul. Moszczenicka 2, 03-660 Warszawa

Siegmar von Schnurbein Liebe Magda! 7 Bibliografia prac Magdaleny Mączyńskiej 9 Od redakcji 16 Teresa Dąbrowska Pierwsze spotkania 23 in occidentem Germaniam Matthias Becker Frauen und Fibeln 29 Jan Bemmann Völkerwanderungszeitliche Artefakte aus dem Schwarzmeergebiet in der Sammlung Pierre Mavrogordato 41 Michel Kazanski, Anna Mastykova Les tombes de chevaux chez les fédérés de l Empire d Orient sur la côte est de la mer Noire (II e -VI e s.) 57 Jörg Kleemann Im Westen nichts neues? 73 Achim Leube Wolf von Seefeld ein Menschenschicksal in nationalsozialistischer Zeit der Jahre 1936 1945 79 Ulla Lund Hansen Perlen und Perlenmode Perlen als sozialer und familiärer Indikator 87 Michael Müller-Wille Deponierungen von Tieren und Tierteilen in Siedlungen der Römischen Kaiserzeit zwischen Elbe und Main drei Beispiele: Haferwisch, Bremen-Rekum und Kelsterbach 97 Heino Neumayer Ein kaiserzeitlicher(?) Goldarmring aus Helgoland 107 Dieter Quast Ortbandzwinge der Goldgriffspathen-Gruppe aus Topornica bei Zamość (woj. lubelskie) 119

nunc de Suebis dicendum est Jacek Andrzejowski, Tomasz Rakowski, Katarzyna Watemborska Emaliowana zapinka tarczowata z Jartyporów nad Liwcem 133 Marcin Biborski, Piotr Kaczanowski Celtycki miecz z Mazowsza 155 Vadim Belâvec, Anna Bitner-Wróblewska Bałtyjskie czy gockie? Wisiorki wiaderkowate wariantu Pâtrovičy-Žviliai 167 Tomasz Bochnak, Patryk Frankowski Brązowy aerofon z Malborka: carnyx, lituus czy olifant? 179 Aleksander Bursche Monety rzymskie z Illerup Ådal 197 Adam Cieśliński Stratygrafia pozioma trzech cmentarzysk z cichego kącika kultury wielbarskiej 211 Katarzyna Czarnecka Metalowe pojemniczki tzw. Amulettendose w europejskim Barbaricum 229 Grzegorz Domański Zróżnicowanie obrządku pogrzebowego kultury luboszyckiej 239 Alicja Gałęzowska Znaleziska z okresu rzymskiego z terenu Ukrainy w zbiorach Muzeum Archeologicznego w Poznaniu 251 Anna Juga-Szymańska, Paweł Szymański Prowincjonalnorzymska zapinka tarczowata z Czerwonego Dworu koło Gołdapi 261 Maciej Karwowski Spätantike Glasarmringe aus Niederleis in Niederösterreich 283 Andrzej Kasprzak Grób z wieńcem kamiennym na cmentarzysku kultury wielbarskiej w Miechęcinie, pow. Kołobrzeg 301 Andrzej Kokowski Nieznana część skarbu bursztynu z Basonii 309 Jerzy Kolendo Roman Bronze on the Territory of Barbaricum. On a Find of a Military Diploma from Ukraine 315 Bartosz Kontny Odwrotna strona medalu, czyli w kwestii konstrukcji zapinek szczeblowych słów kilka 321 Bartosz Kontny, Magdalena Natuniewicz-Sekuła Jeździec bez głowy et alii, czyli znaleziska ostróg z cmentarzyska kultury wielbarskiej w Weklicach 333 Piotr Łuczkiewicz Rzadki okaz fibuli oczkowatej typu A 45 z Lubelszczyzny. Drążgów, pow. Ryki, woj. lubelskie 347

Henryk Machajewski Wczesnorzymski pochówek z Troszyna, pow. Kamień Pomorski 357 Andrzej Maciałowicz Interesujący zespół grobowy z nowych badań na cmentarzysku kultury przeworskiej w Gołębiewie, pow. Nidzica (d. Taubendorf, Kr. Neidenburg) 367 Renata Madyda-Legutko, Judyta Rodzińska-Nowak, Joanna Zagórska-Telega (Kraków) Złote wisiorki z cmentarzyska ludności kultury przeworskiej w Prusieku, stan. 25, gm. Sanok 387 Magdalena Natuniewicz-Sekuła Unikatowy, brązowy dzban rzymski w stylu egiptyzującym z Weklic nowe odkrycia 397 Barbara Niezabitowska-Wiśniewska Klamerka esowata z okolic Swaryczowa, gm. Komarów-Osada, pow. Zamość 417 Wojciech Nowakowski Nördlich der Olsztyn-Gruppe. Die völkerwanderungszeitlichen Gräberfelder an der mittleren Alle 423 Michał Parczewski Cmentarzysko z okresu rzymskiego w miejscowości Leszno, pow. Warszawa-Zachód 433 Mirosław Pietrzak, Franciszek Rożnowski Kilka uwag o obrządku pogrzebowym w kulturze wielbarskiej w okresie wpływów rzymskich na przykładzie cmentarzysk w Pruszczu Gdańskim, stan. 7 i 10, woj. pomorskie 439 Mirosław Rudnicki Zespół zabytków z grobu 368 w Kosewie. Uwagi ponad 100 lat po odkryciu 445 Agnieszka Ruta, Anna Strobin Materiały kultury wielbarskiej z cmentarzyska w Krzykosach, woj. pomorskie 457 Péter Tomka Über ein Haus und eine Fibel 475 Małgorzata Tuszyńska Interesujący pochówek kobiecy z cmentarzyska w Kamienicy Szlacheckiej na Pojezierzu Kaszubskim 489 Jozef Zábojník Zur Problematik der Zierscheiben des frühen Mittelalters 497 hic Suebiae finis Александр И. Айбабин, Элзара А. Хайрединова Римская воинская пряжка из Лучистого 509 Игорь О. Гавритухин Необычная наxoдка из Кpыма (к изучению поздних форм двупластинчатых фибул) 517 Игорь Н. Храпунов Оружие из могильника Нейзац 535

Максим Е. Левада Сухоносивка 557 Борис В. Магомедов Украашеения c привесками на памятниках черняховской культуры 595 Евгений А. Молев О вероятности локализации Дороса на месте античного Китея 603 Олег В. Шаров Римска фибула из Старой Ладоги 607 Елена А. Зинько, Виктор Н. Зинько, Алексей В. Зинько Основные проблемы этно-политической истории Европейского Боспора в V в. н. э. 631 quod Femina dominatur Aldona Andrzejewska, Aleksander Andrzejewski Elementy uzbrojenia kultury przeworskiej z Otłoczyna na Kujawach 647 Maria Magdalena Blombergowa Stefan Sylwerjusz Cybulski badacz i nauczyciel kultury greckiej i rzymskiej 1858 1937 653 Lucyna Domańska, Seweryn Rzepecki, Michał Góra Wstępne wyniki badań cmentarzyska kultury przeworskiej w Pikutkowie stan. 28, gm. Brześć Kujawski 659 Lucyna Domańska, Seweryn Rzepecki, Karolina Kot, Magdalena Piotrowska Budowla halowa z Polesia, stan. 1, gm. Łyszkowice 673 Marian Głosek Problem przeżywania się późnorzymskich fibul z podwiniętą nóżką na stanowiskach z kulturowymi elementami słowiańskimi 687 Tadeusz Grabarczyk O odkryciu zaplecza osadniczego nekropoli odrzańskiej 693 Radosław Janiak Czy w Mściszewicach odkryto kolejny pochówek kultury wielbarskiej? 697 Andrzej Janowski, Tomasz Kurasiński, Kalina Skóra Między naturą a kulturą. Znaleziska skamieniałych zębów rekina i próba ich interpretacji 703 Jerzy Maik Tkaniny importowane z Imperium w kulturze wielbarskiej 713 Tomasz Olszacki Kazimierz Wielki jako książę europejskiego Trecenta. Szkic do portretu 719 Maciej Pawlikowski, Monika Błaszczak, Agnieszka Urbaniak Badania mineralogiczne zjawiska korozji przedmiotów z brązu Stanowisko Babi Dół-Borcz, powiat Kartuzy 731

Mariusz Rychter Elementy konstrukcyjne domu ryglowego z okresu wpływów rzymskich odkrytego na stanowisku nr 1w Kręcieszkach 745 Jan Schuster Germanische Spinnrocken im nördlichen Mitteleuropa 755 Jerzy Sikora Najstarszy horyzont wczesnośredniowiecznych obiektów grodowych w Polsce Centralnej. Próba identyfikacji i interpretacji zjawiska 767 Justyn Skowron Forma odlewnicza z osady w Rawie Mazowieckiej, stan. 3, woj. łódzkie kilka słów o użytkowania ołowiu w kulturze przeworskiej 785 Kalina Skóra Przyczynek do badań nad podwójnymi grobami szkieletowymi w obrzędowości pogrzebowej kultury wielbarskiej 791 Ilona Skupińska-Løvset On the Fecundity Deities of Syro-Palestine. The Quadesh Type 809 Adrianna Szczerba Rzecz o niezwykłych kobietach (Działalność archeologiczna Marii Butrymówny i Katarzyny Skarżyńskiej) 813 Lubomira Tyszler Panna z Deszczyna terra sigillata z cmentarzyska pod Gorzowem Wielkopolskim 819 Krzystof Walenta Monety antyczne na terenie tzw. Ziemi chojnickiej 829 Agnieszka Urbaniak, Ireneusz Jakubczyk, Radosław Prochowicz Będąc młodą lekarką 833

TERRA Barbarica Monumenta Archaeologica Barbarica, Series Gemina, Tomus II Łódź-Warszawa 2010 Aleksander Bursche Monety rzymskie z Illerup Ådal Depozyt A ze stanowiska 1 w Illerup Ådal, Skanderborg Amt na wschodniej Jutlandii ma wyjątkowy charakter na tle innych, badanych wykopaliskowo stanowisk z Barbaricum, datowanych na okres późnorzymski. W przebadanej jego części udało się wyróżnić konkretne zespoły zabytków, wydatować je na fazę C 1b, określić ich wzajemne związki, konfiguracje i przyporządkować poszczególnym kategoriom wojowników, wchodzących w skład jednej drużyny. Na tej podstawie możliwe stało się dokonanie wielu istotnych obserwacji na poziomie kultury żywej, dotyczących zarówno samej drużyny, której wyposażenie trafiło w początkach III wieku do jeziora w Illerup, jej proweniencji czy kontaktów zewnętrznych, jak i dużo ogólniejszej natury (J. Ilkjær 1990; 1993; 2001; C. von Carnap-Bornheim, J. Ilkjær 1996; M. Biborski, J. Ilkjær 2006). Ten unikatowy charakter depozytu umożliwił przeprowadzenie szczegółowych i pogłębionych analiz występujących w nim monet i wyciągnięcie interesujących wniosków dotyczących m.in. okoliczności i cza su ich napływu czy też pełnionej na Północy funkcji 1. Jeśli pominiemy nieliczne, przebadane me- 1 W tekście tym przedstawiono w syntetycznej formie wnioski wynikające z komparatystycznej analizy monet z Illerup, która w całości zostanie opublikowana w 2011 r. w tomie 14. opracowania depozytu. Dziękuję za udostępnienie materiałów, niepublikowanych prac oraz konsultacje M. Biborskiemu, C. von Carnap-Bornheim, H. Horsnæs, J. Ilkjær, J. Kolendo, L. Lind i A. Rau. todami archeologicznymi skarby monetarne, mające jednak jednostkowy charakter i pozbawione z reguły bliższego kontekstu, to Illerup jest stanowiskiem, na którym w wyniku badań wykopaliskowych zarejestrowano jak dotąd największą na terenach Barbaricum liczbę monet rzymskich, w dodatku niemal każdorazowo osadzonych w konkretnym kontekście. Ponadto w tym jednym depozycie zarejestrowano większą liczbę monet niż we wszystkich pozostałych, razem wziętych bagiennych stanowiskach ofiarnych, do których trafiło wyposażenie germańskich drużyn. Monety pochodzące z depozytu A w Illerup, wymagają, podobnie do innych kategorii wyróżnionych w nim zabytków, niekonwencjonalnego potraktowania 2. W istocie nie stanowiły one jednolitego zespołu, a wchodziły pierwotnie w skład indywidualnego wyposażenia kilkudziesięciu, z pewnością ponad 25 3, wojowników jednej drużyny, które w tym samym czasie, w początkach III w., trafiło do jeziora w Illerup. Zarejestrowane w depozycie A z Illerup monety, traktowane łącznie, stanowią pod względem numizmatycznym stosunkowo jednorodny materiał. Wśród 199 2 Fragmentaryczne informacje dotyczące znalezisk monet znajdują się we wcześniejszych tomach publikacji depozytu z Illerup, w tym zwłaszcza J. Ilkjær 1993, t. 3; t. 4, 505 506; C. von Carnap-Bornheim, J. Ilkjær 1996, t. 5, 381 384; por. też J. Balling 1963, 25 29 nr 14 (monety z badań w latach 1950 1956); A. Kromann 1985, 127; 1989, 265 266; 1992; A. Bursche 2002a, 70 71; 2002b; 2008, 402; H. Horsnæs 2003, 333 334. 3 Mowa tu o jedynie przebadanej części stanowiska.

Aleksander Bursche Ryc. 1. Illerup Ådal, CER, denar Nerona z lat 64 65 (RIC I 2, 153 nr 53), Muzeum Moesgård, fot. P. Dehlholm (skala 1:1) Ryc. 2. Illerup Ådal, IFU, denar Kommodusa z lat 187 188 (RIC III, 384 nr 168a), Muzeum Moesgård, fot. P. Dehlholm (skala 1:1) egzemplarzy znajdują się 194 denary centralnych emisji, bitych w Rzymie od Nerona z lat 64 65 (Ryc. 1) do Commodusa z lat 187 188 (Ryc. 2), cztery naśladownictwa barbarzyńskie denarów wybite identyczną parą stempli oraz sesterc Antonina Piusa z lat 140 144. Ponadto znalezione zostały dwie blaszki z odciskami awersu monety bitej dla Faustyny I, stanowiące elementy wyposażenia wojskowego. Wśród denarów nie stwierdzono występowania subaeratów, notowanych w innych znaleziskach bagiennych 4. W przypadku analizowanego depozytu można prześledzić we wzorcowy sposób losy denarów od czasów ich wyjścia z obszarów Cesarstwa Rzymskiego do chwili ich zatopienia wraz z całym wyposażeniem drużyny w jeziorze w Illerup, w tym zwłaszcza określić ich proweniencję, możliwe okoliczności i czas napływu na Północ, a także najbardziej prawdopodobny sposób ich późniejszej redystrybucji. Cały ten proces musiał nastąpić w ciągu bardzo niewielu, maksymalnie dwudziestu lat, zawierających się pomiędzy schyłkiem panowania Kommodusa, to jest czasem emisji najpóźniejszej rzymskiej monety, a końcem sprawowania władzy przez Septymiusza Sewera, na co wskazuje najpóźniejsza publikowana data dendrochronologiczna (205 r.) 5 i stempel F(abrica) D(omini) N(ostri) A(ugusti) na importowanym mieczu KADE, 4 Np. w Buczku, pow. Białogard (R. Ciołek 2007, 19 20 nr 22), Thorsberg Lkr. Schleswig (FMRD VIII, 118 127 nr 1082A) czy szczególnie licznie w Nydam, Sottrup sogn (fakt wcześniej nie dostrzeżony J. Balling 1963, 29 34 nr 15; A. Kromann 1998; H. Horsnæs 2003, 330 333; A. Rau 2010, t. 1, 444 449, t. 2, 114 116); w odniesieniu do monet z Illerup przechowywanych w Muzeum Moesgård i egzemplarzy z Thorsberg i Nydam, w części przechowywanej w Archäologisches Landesmuseum, Schleswig osobisty ogląd oryginałów; obserwacje te wykonano metodami organoleptycznymi, niemniej ze względu na nienajlepszy stan zachowania wielu monet, w tym zwłaszcza liczne spękania i nacięcia na krawędzi, pozwalające na wgląd w ich wewnętrzną strukturę, można je uznać za niemal pewne. 5 A. Dally 1998; J. Ilkjær 2001, t. 9, 379 380; 2003, 50; niemniej w przypadku analizy fragmentów desek pochodzących z tarcz, wycinanych z wnętrza pnia, rzeczywisty rok ścięcia drzewa, może odbiegać od daty ustalonej metodą dendrochronologiczną. który był wykonany w rzymskim warsztacie najwcześniej w czasach dynastii Sewerów (M. Biborski, J. Kolendo 2010). Wśród 194 denarów centralnych emisji zarejestrowanych w Illerup aż 55 (28,4%) egzemplarzy było wybitych przed panowaniem Trajana, w tym 30 (15,5%) monet pochodziło z czasów Wespazjana. Taka struktura chronologiczna (Ryc. 3, 4) znajduje swoje liczne odpowiedniki w skarbach z obszarów kontynentalnego Barbaricum kończących się monetami z czasów Marka Aureliusza lub Kommodusa m.in. z Łęgowa, pow. Wągrowiec, Przędzla pow. Nysa czy Do rotowa, pow. Olsztyn (A. Bursche 1994, 479 ryc. 2) oraz nielicznych i przy tym rozproszonych depozytach skandynawskich. Na obszarach, z których wywodziła się drużyna, której wyposażenie zostało zatopione w jeziorze w Illerup, tj. zachodniej Norwegii i północno-zachodniej Szwecji, nie tylko nie występują skarby o zbliżonym składzie do pochodzących z naszego depozytu, ale niemal w ogóle nie znane są znaleziska rzymskich denarów (K. Skaare 1976; L. Lind 1981). Denary z Illerup, pochodzą najpewniej z puli monet, jaka opuściła obszary Cesarstwa Rzymskiego jeszcze u schyłku sprawowania władzy przez Kommodusa, jako rezultat subsydiów wypłacanych barbarzyńcom na północ od Dunaju, w tym zwłaszcza superiores barbari, w zamian za zapewnienie spokoju na granicach Imperium (P. Kehne 1989, 432 440; 1994; 2008; F. Berger 1992, 158 160; 1996, 59 61; A. Bursche 1994; 2002a; T. M. Lucchelli 1998, 1998a; R. Wolters 1999, 385 389; M. Erdrich 2001, 127 128). W efekcie dalekosiężnych relacji między germańskimi elitami władzy w obrębie Barbaricum, jako swoista kontrybucja, okup lub rezultat wymiany darów, jakaś większa grupa denarów trafiła do rąk wodza lub też dowódców drużyny wywodzącej się z odległej Północy, być może w trakcie jej rajdu na południe. Następnie została rozdzielona pomiędzy wojowników, najpewniej wedle ich zasług na polu walki. Po przegranej bitwie, jaka miała miejsce na terenach Jutlandii zapewne w końcu pierwszego dziesięciolecia III wieku, całe wyposażenie drużyny, wraz z pozostałymi jeszcze monetami, zostało przez zwycięzców zatopione w jeziorze w Illerup. 198

Monety rzymskie z Illerup Ådal Ryc. 3. Histogram rozkładu chronologicznego denarów z Illerup według dat emisji Ryc. 4. Histogram rozkładu chronologicznego denarów z Illerup według okresów panowań Nie jest wykluczone, że jakaś część denarów mogła w tym samym czasie trafić czy też wyjść poza ręce naszej drużyny, o czym świadczą pojedyncze skandynawskie znaleziska depozytów pochodzących z bardzo zbliżonej puli monet do rejestrowanej w Illerup. Na terenach Skandynawii i Jutlandii, podobny skład mają depozyty z Hede w Västmanland, z najpóźniejszymi monetami z czasów Marka Aureliusza (A. Bursche 1994, 478 ryc. 1), z Flintarp w Halland, z najpóźniejszą monetą z początków panowania Septymiusza Sewera 199

Aleksander Bursche i 32,5% monetami z I wieku (A. Bursche 1994, 483 ryc. 6) oraz dwa z obszarów Jutlandii kończące się denarami z czasów Kommodusa: Dellsted, Lkr. Norderdithmarschen z 12 (29%) monetami sprzed Trajana (FMRD VIII, 71 75 nr 1037) i Hvorum Kær, Randers Amt z 5 (23%) egzemplarzami z I wieku (J. Balling 1963, 34 35 nr 16). Być może w innych od wyżej opisywanych i dużo trudniejszych do sprecyzowania okolicznościach do rąk naszej drużyny trafił perforowany denar (Ryc. 5), o ile otwór nie został w nim wykonany przez rzemieślnika-wojownika już na Północy, czego nie można wykluczyć. Z pewnością sesterc Antonina Piusa (Ryc. 6) musiał pochodzić z innej puli monet niż denary. Stanowił on jako jedyna moneta wypełnienie sakiewki SALY, zawierającej ponadto fragmenty brązowego złomu oraz 30 małych paciorków szklanych nanizanych na sznur, a także być może dwie bryłki stopionego szkła i żetony do gry (J. Ilkjær 1993, t 3, 51 52; J. Ilkjær 1996, t. 4, tabl. 21 22; C. von Carnap-Bornheim, J. Ilkjær 1996, t. 5, 383). Dystrybucja brązowego pieniądza senatorskiego zasadniczo odbiegała od dystrybucji monety srebrnej emitowanej przez cesarza. Duże brązy centralnych emisji zazwyczaj nie są spotykane zarówno na terenach Cesarstwa Rzymskiego, jak i Barbaricum w klasycznych skarbach zawierających denary 6. Sesterc ten mógł dostać się do rąk naszej drużyny zarówno na terenach Skandynawii (H. Horsnaes 2006), jak i w trakcie jej najazdu np. na południowe wybrzeża Bałtyku czy ewentualnie położone na wybrzeżach Morza Północnego tereny rzymskich prowincji. Wydaje się, że zaprezentowany na przykładzie znalezisk z Illerup model przepływu monet z obszarów Cesarstwa na odległe tereny Barbaricum i ich dalszej redystrybucji na Północy, może mieć dużo szersze zastosowanie, zwłaszcza w odniesieniu do odkrywanych na obszarach północnej Europy denarów. Niemniej fakt obecności wśród monet z niektórych depozytów bagiennych takich jak Nydam, Thorsberg czy 6 Do wyjątków należy m.in. depozyt bagienny z Sankt Annen, Lkr. Norderdithmarschen (FMRD VIII, 77 79 nr 1041) w skład którego obok co najmniej 23 zrolowanych denarów wszedł sesterc Antonina Piusa, skarb ze Skandawy pow. Kętrzyn, znaleziony w naczyniu glinianym, który zawierał 21 denarów od Trajana do Kommodusa i 11 sesterców od Antonina Piusa do Aleksandra Sewera (S. Bolin 1926; 221 nr 71; W. Nowakowski 2001, 97), czy bardzo interesujący zespół odlewnika z Fromborka pow. Braniewo, znaleziony w skórzanej sakwie zawierającej 24 denary, 1 sesterc Antonina Piusa (dla Faustyny I), 1 przepołowiony as, oraz 2 nieokreślone monety brązowe i 1 solid Teodozjusza II (F. E. Peiser, H. Kemke 1914; K. Godłowski 1972, R. Ciołek 2008, 47 49 nr 69). Ryc. 5. Illerup Ådal, ZPC, denar Tytusa z otworem z 80 r. (RIC II, 119 nr 23b), Muzeum Moesgård, fot. P. Dehlholm (skala 1:1) Ryc. 6. Illerup Ådal, XWQ, seterc Antonina Piusa z lat 140 144 (RIC III, 107 nr 600), Muzeum Moesgård, fot. P. Dehlholm (skala 1:1) Buczek 7, stosunkowo licznej grupy subaeratów (Ryc. 7), których brak jest w Illerup, wskazuje, że musiały one pochodzić z innej puli monet, niż masowo napływające do środkowoeuropejskiego Barbaricum jako efekt wojen markomańskich skarby denarów, pozbawione egzemplarzy posrebrzanych, wykonywanych dopiero w czasach dynastii Sewerów i później (M. Peter 1990). Dodatkowo bardzo niewielka liczba monet rejestrowanych w innych badanych wykopaliskowo skandynawskich depozytach bagiennych (Vimose, Ejsbøl) czy nawet ich brak (Kragehul i in. por. G. Bemmann, J. Bemmann 1998, 321 336, ryc. 138), wskazuje na fakt, że przepływ monet rzymskich w obrębie północnoeuropejskiego Barbaricum był znacznie ograniczony i w dużej mierze uzależniony od konkretnej sytuacji politycznej, aktywności i losów poszczególnych drużyn. Nie jest przy tym wykluczone, że część monet, prze de wszystkim denarów, nieraz ich większych zespołów, pochodzących ze skandynawskich a zwłaszcza jutlandzkich stanowisk torfowych, o nieuchwyconych przez przypadkowych znalazców kontekstach, pochodziła w istocie ze znalezisk ofiarnych, analogicznych do Illerup. Na możliwość taką wskazują pewne analogie w ich strukturze, stanie zachowania i wyglądzie monet. Omawiana kategoria znalezisk najliczniej reprezentowana jest na Jutlandii (wraz ze Szlezwikiem- Holsztynem), gdzie co istotne, znajdują się zarazem trzy największe depozyty ofiarne zawierające denary 7 Por. przypis 4. 200

Monety rzymskie z Illerup Ådal Ryc. 7. Nydam I, subaeraty Antonina Piusa wybite tą samą parą stempli, Archäologisches Landesmuseum, Schleswig (KS 19681.3 5), fot. C. Franz (skala 1:1) Illerup, Thorsberg i Nydam. W istocie niemal wszystkie większe jutlandzkie zespoły rzymskich drugowiecznych denarów, o ile zostały zarejestrowane okoliczności ich odkrycia, pochodzą z bagien lub torfów 8. Chodzi tu przede wszystkim o zespoły z Dellsted i Sankt Annen, Lkr. Norderdithmarschen (W. La Baume 1952, 45 50; FMRD VIII, 71 75 nr 1037, 77 79 nr 1041), Dörpstedt, Lkr. Schleswig (FMRD VIII, 104 106 nr 1073) oraz z Hvorum Kær, Randers Amt (N. Breitensein 1936; J. Balling 1963, 34 35 nr 16). Bardzo charakterystyczne są zwłaszcza okoliczności odkrycia ostatniego z nich przez pomocnika rolnego podczas ładowania klocy torfu na wózek. Denary ułożone w pozycji pionowej obok siebie, zapewne pierwotnie w rulonie, znajdowały się w kawałku torfu, który wypadł z wózka i pękł. Monety pochodzące z tych depozytów były z reguły silnie wytarte i źle zachowane, co może być rezultatem oddziaływania środowiska, w jakim zalegały. Część jednak była pocięta na fragmenty czy też nosiła nacięcia na krawędzi, charakterystyczne dla znalezisk z depozytów ofiarnych. Prezentowaną hipotezę związku dokonanych w torfie przypadkowych znalezisk denarów z niezarejestrowanymi do tej pory depozytami ofiarnymi mogłyby zwery fikować badania terenowe prowadzone z wykorzystaniem nowoczesnej aparatury detekcyjnej. Szczegółowa analiza kontekstów występowania monet w Illerup, pozwoliła stwierdzić, że były one z reguły przechowywane w sakiewkach. W przebadanej części stanowiska wyróżniono co najmniej 20 mieszków zawierających od jednej do 28 (a może nawet 71) monet. Najczęściej znajdowało się w nich od jednego do sześciu denarów. Przechowywanie rzymskich numizmatów w podobnej liczbie, w troczonych do pasa sakiewkach, potwierdzają także inne znaleziska z Barbaricum, w tym zwłaszcza z depozytów bagiennych w Nydam i Thorsberg oraz grobów z póź nego okresu wpływów rzymskich 9. Zwyczaj 8 Do wyjątków należy m.in. zespół denarów pochodzący z osady w Dankirke J. H. Hansen 1989; por. L. Bjerg 2007. 9 Np. na Bornholmie w Rævekulebakke (J. Bemmann 2005, 14, 40 nr 48; A. Rau 2010, t. 1, 450) i Grødbygård gr. 354 (J. Bemmann 2005, 40 nr 36), w Niemczech w Otterndorf-Westerwörden, użytkowania sakiewek wykonanych ze skóry lub tkaniny, został być może przejęty przez społeczności germańskie z obszarów prownicjonalnorzymskich. Monety transportowano z obszarów Cesarstwa najpewniej w dużych sakwach skórzanych typu bulga. Miały one zapewne także zastosowanie na trenach Barbaricum. Mogą to potwierdzać przypadki rejestrowania na Północy w skórzanych workach dużych skar bów denarów np. z Jeziorka, pow. Turek (A. Kunisz 1973, 45 46 nr 51; P. Kaczanowski, U. Margos 2002, 81 82 nr 239), Malkowic, pow. Kazimierza Wielka (A. Kunisz 1985, 113 117 nr 138; P. Kaczanowski, U. Mar gos 2002, 138 141, nr 447) czy Paczółkowic, pow. Chrzanów (A. Kunisz 1985, 159 160 nr 184; P. Kaczanowski, U. Margos 2002, 233 237 nr 545), a także z Fromborka, pow. Braniewo 10. Zapewne w takiej właśnie sakwie trafiły denary do rąk wodza czy wodzów dru żyny z Illerup. Szeregowy układ denarów zarejestrowany w Illerup w co najmniej pięciu przypadkach sugeruje, że musiały być one dodatkowo owinięte tkaniną lub skórą w rodzaj rulonu, który to sposób zabezpieczania monet, został uchwycony także na innych stanowiskach w Bar baricum 11. Niestety specyficzne warunki chemiczne panujące w namulisku i późniejszym torfie w Illerup spowodowały niemal całkowity rozkład Lkr. Cux haven (J. Bemmann 2005, 42 nr 79), Siebenbollentin, Lkr. Demmin, Mecklemburg-Vorpommern (J. Bemmann 2005, 42 nr 104), Schlotheim, Kreis Unstrut-Hainich (J. Bemmann 2005, 44 nr 135), w grobie okazałym z Gommern, Lkr. Jerichower Land (J. Bemmann 2005, 43 nr 114), czy na Pomorzu w gr. 8 z Pruszcza Gdańskiego, pow. Gdańsk, st. 5 (J. Bemmann 2005, 47 nr. 212; R. Ciołek 2007, 191 192 nr 266). 10 Por. przypis 6. 11 Np. z Sankt Annen, Lkr. Norderdithmarschen, w Szlezwiku- Holsztynie (W. La Baume 1952, 45 46; FMRD VIII, 77 79 nr 1041; H. Komnick 2008, 119), Hvorum Kær, Randers amt na północnej Jutlandii (N. Breitensein 1936; J. Balling 1963, 34 35 nr 16), Hulterstad na Olandii (L. Lind 1981, 103 104 nr 148), Posucice, pow. Głubczyce na Górnym Śląsku (R. Ciołek 2008, 199 nr 292A), Gießmannsdorf, Lkr. Luckau w Brandenburgii (FMRD XI 3028; H. Komnick 2008, 119 120) czy Radostowo, pow. Tczew (R. Ciołek 2007, 195 197 nr 278 w tym przypadku chodzi o solidy). 201

Aleksander Bursche tkanin i skór, stąd nie jest możliwe bliższe odtworzenie kształtu sakiewek ani określenie surowca czy materiału, z jakiego były wykonane. Niemniej dzięki zachowaniu w ich sąsiedztwie pewnych elementów metalowych, takich jak zawieszki i kółka, istnieje możliwość odtworzenia sposobów troczenia mieszków do pasa. Drobiazgowa analiza współwystępowania sakiewek zawierających monety z konkretnymi typami pasów, zasadniczo pozwala utrzymać wysuwaną wcześniej koncepcję ich związku przede wszystkim z pasami typu 2 i tzw. Kombinationsform (J. Ilkjær 1993; C. von Carnap-Bornheim, J. Ilkjær 1996, t. 5, 381 384). Niemniej pojawianie się czasem monet w koncentracjach, w których nie występują żadne z elementów związanych z tymi typami pasów (np. w koncentracji 53/87), pozwala stwierdzić, że choć dużo rzadziej, to jednak mogły one także być doczepiane do pasów typu 1. Podnoszony we wcześniejszych opracowaniach związek sakiewek zawierających liczniejszą serię monet z bardziej okazałymi garniturami pasa (C. von Carnap- -Bornheim, J. Ilkjær 1996, t. 5, 383 384), trudno uznać za jednoznacznie udokumentowany. W świetle przeprowadzonych badań udało się ustalić podstawową funkcję, jaką pełniły rzymskie monety dla drużyny, której wyposażenie trafiło do jeziora w Illerup. Służyły one przede wszystkim jako istotne źródło surowca do wykonywania, zdobienia lub naprawy metalowych elementów uzbrojenia, oporządzenia i stroju. Świadczy o tym kilka czynników w tym zwłaszcza: częste współwystępowanie monet w sakiewkach ze złomem metali kolorowych i ich stopów oraz półfabrykatami, pojawienie się w trzech przypadkach, we wspólnych zespołach z denarami, narzędzi rzemieślniczych służących do obróbki metali kolorowych, m.in. jubilerskich służących do posrebrzania, w tym kolby lutowniczej (C. von Carnap-Bornheim, J. Ilkjær 1996, t. 5, 371 387; A. S. Dobiat 2008; 24 50), obecność wśród denarów egzemplarzy we fragmentach i naciętych czy wreszcie zbliżony udział procentowy srebra w analizowanych elementach wojskowego oporządzenia do jego zawartości w denarach dynastii Antoninów, najliczniej spotykanych w Illerup 12. Taki sposób wykorzystywania monet, ich przetapianie w celu wykonania lub ozdoby lokalnych wyrobów metalowych, potwierdzają liczne inne znaleziska z terenów Barbaricum, z późnego okresu wpływów rzymskich i wczesnego okresu wędrówek ludów. Obok odtworzonych lub uchwyconych kontekstów monet z Thorsberg i Nydam (A. S. Dobiat 2008, A. Rau 2010, t. 1, 446 447), chodzi tu przede wszystkim o zawierające monety skarby odlewców, jak wspominany tu już depozyt 12 Wyniki tych analiz zostały mi uprzejmie udostępnione przez J. Ilkjæra. z Fromborka, pow. Braniewo 13, ponadto Łubianej, pow. Kościerzyna (M. Mączyńska 1994; 2010; M. Mączyńska, D. Rudnicka 1998; R. Ciołek 2007, 126 nr 204), czy z ob rębu domostw na osadzie w Świlczy, pow. Rzeszów (A. Gruszczyńska 1999a; 1999b) i osiedla jednodworczego w Fraugde Kærby na północnej Fonii (M. Runie, M. Høyem Andreasen 2009). Złom srebrny występuje także w kilku innych depozytach ze środkowoeuropejs kiego Barbaricum np. w skarbie z Kundzina, pow. Sokółka na Podlasiu (A. Romanowski 2008, 55 57 nr 88). Ponadto monety intencjonalnie przepołowione, pocięte na fragmenty, nacinane na krawędzi lub przetopione, występują na terenach dużych osad o charakterze central places jak Jakuszowi ce, pow. Kazimierza Wielka (K. Godłowski 1995; A. Bursche, P. Kacza now ski, J. Rodzińska-Nowak 2000, 106 112), Gudme lub Lundeborg na Fionii (P. O. Thomsen 1989; 1994; A. Kro mann 1987; 1990; 1994; H. Mäkeler 2004) czy Sorte Muld na Bornholmie (H. Horsnæs 2009, 116; U. Lund Hansen 2009, 83 85; K. Thorsen 2009; M. Watt 2009, 20 21), oraz osiedli o charakterze produkcyjnym jak duń skie Dalsøj, Hørup czy Rytterbakken 14 oraz polska Igo łomia pow. Kraków (A. Kunisz 1985, 71 72 nr 77; P. Ka czanowski, U. Margos 2002, 69 70 nr 208) a zwłasz cza niemieckie Klein Köris, Lkr. Dahme-Spree wald (S. Gustavs 1989, 147 180, tabl. 34; S. Gustavs 1998; FMRD XI, 117 nr 1024; J. Bemmann 2005, 1; H. Komnick 2008, 116 117, tabl. 1:11a c), Runden Berg bei Urach, Ldkr. Reutlingen (H. Steuer 1994), Alten dorf, Ldkr. Bamberg, Großengottern, Kr. Unstrut-Hainich, Mainschlefe bei Urphar, Ldkr. Main- Spesart, Michelfeld, Ldkr. Kitzingen i wiele z zachodniej Turyn gii (H.-U. Voss et al. 1998, 290 291, 350 356). O ile udało się to uchwycić koncentrują się one zazwyczaj w sąsiedztwie warsztatów złotniczych, jubilerskich czy obróbki metali kolorowych. Od momentu, w jakim do rąk wojowników trafiły rzymskie monety, do czasu poniesionej przez nich klęski i zatopienia ich wyposażenia w jeziorze w Illerup, mogło upłynąć kilka, a być może nawet i kilkanaście lat. W tym okresie znaczna, o ile nie przeważająca część monet, mogła już trafić do tygla. Waga jedynie pięciu srebrnych umb tarcz z Illerup wynosiła około 2 kg, do wykonania których należało przetopić ponad 600 denarów (C. von Carnap-Bornheim, J. Ilkjær 1996, t. 5, 281; A. Rau 2010, t. 1, 450). W tej sytuacji doszukiwanie się ewentualnych bezpośrednich powiązań między liczbą denarów znajdujących się w poszczególnych sakiewkach, a statusem ich właścicieli jest raczej niecelowe. Znacznie istotniejszym wskaźnikiem jest w tym przypadku łączna waga 13 Patrz przypis 6. 14 H. Horsnæs 2006 i własne studia w Gabinecie Numizmatycznym Muzeum Narodowego w Kopenhadze. 202

Monety rzymskie z Illerup Ådal Ryc. 8. Illerup Ådal, TMQ i VFE, główki nitów imacza tarczy odciśnięte na monecie Faustyny I, srebro pozłacane, Muzeum Moesgård, fot. P. Dehlholm (skala 1:1) kruszcu, zwłaszcza srebrnego, wchodzącego w skład wyposażenia poszczególnych wojowników. Niemniej na możliwą istotną rolę wyznacznika wysokiej pozycji w ramach drużyny, jaki mogły stanowić rzymskie monety, a zwłaszcza znajdujące się na ich awersach wyobrażenia, wskazuje fakt dwukrotnego odciśnięcia monety Faustyny I w srebrnej, pozłacanej blaszce (Ryc. 8), służącej w Illerup do zdobienia elementów tarczy, należącej do wysokiego rangą wojownika, jeśli nie do jednego z dowódców (C. von Carnap-Bornheim, J. Ilkjær 1996, t. 5, 231 233, 236, 420 421, ryc. 177; t. 6, 222 223; t. 7, tabl. 237, 238, 243; J. Ilkjær 2001, t. 9, 185 187; t. 10, 98; D. Quast 2005, 377 378, ryc. 4). Taką funkcję symbolu statusu społecznego potwierdzają także inne podobne znaleziska odciskanych w blasze awersów monet z Barbaricum, zazwyczaj występujące w kontekście, wskazującym na związek z elitami władzy i datowanym na fazy C 1b C 2 (J. Bemmann 2005, 1 3; D. Quast 2005). Jednym z najbardziej intrygujących znalezisk z Illerup jest zespół czterech, wykonanych identyczną parą prymitywnych stempli, barbarzyńskich naśladownictw denarów (Ryc. 9), które wystąpiły wraz z 15 denarami emisji oryginalnych w bezpośrednim sąsiedztwie, w jednej sakiewce SAPP. Ich szczegółowa analiza porównawcza pozwoliła na podważenie funkcjonujących od wielu lat w literaturze poglądów dotyczących czasu i miejsca wykonywania kopii drugowiecznych denarów (K. Regling 1930; A. Krzyżanowska 1968; V. Zedelius 1974, 32 53; 1979; 1980; P. Berghaus 1976; A. Kunisz 1980; L. Lind 1988, 112 126; 2007; F. Berger 1992, 148 150; K. Stribrny 2003; H. Hor snæs 2003, 337 338; L. Morawiecki 2004; M. Pe ter 2008; A. Bursche 2009, 190). Z całą pewnością musiały one powstać dużo wcześniej niż dotychczas przyjmowano, tj. najdalej w samych początkach III wieku, w czasach Septymiusza Sewera. Co istotniejsze za najbardziej prawdopodobną hipotezę uzna- 203

Aleksander Bursche Ryc. 9. Illerup Ådal, RLC, RLE, RLF i RLG, naśladownictwa barbarzyńskie denara, Muzeum Moesgård, fot. P. Dehlholm (skala 1:1) no ich wykonanie na Północy, przez rzemieślnika-wojownika, członka drużyny, której wyposażenie trafiło do jeziora w Illerup. Możliwość wykonywania barbarzyńskich naśladownictw denarów na głębszych obszarach Barbaricum, przez rzemieślników wywodzących się spośród superiores barbari, potwierdzają także inne znaleziska, takie jak forma odlewnicza do wykonywania krążków menniczych znaleziona na osadzie z Gródka Nabużnego, pow. Hrubieszów (Ryc. 10; por. A. Kokowski 1995, 62 ryc. 38, 137 nr 1583) czy pochodzący z jej obszaru pozłacany barbarzyński subaerat, najpewniej lokalnej produkcji (Ryc. 11; por. A. Bursche 2008, 401, ryc. 6; 2009, 189, ryc. 11). Niektóre z przeprowadzonych wyżej obserwacji, np. dotyczące mechanizmów przedostawania się denarów na obszary Północy i ich redystrybucji, wykorzystywania rzymskich numizmatów jako źródła surowca lub przetwarzania ich na ozdoby o charakterze prestiżowym, czy też czasu i miejsc wykonywania barbarzyńskich naśladownictw denarów, mają znacznie szerszy i bardziej uniwersalny charakter. Na obecnym etapie badań część zagadnień musi jeszcze pozostać bez ostatecznych rozstrzygnięć i można co najwyżej zaproponować jedynie najbardziej prawdopodobne rozwiązania. Nie wiadomo np. w jakich, bliżej okolicznościach denary trafiły do wodza 204 Ryc. 10. Gródek Nadużny, pow. Hrubieszów, forma odlewnicza do krążków menniczych, glina, Muzeum Zamojskie w Zamościu, fot. J. Kuśnierz (skala 1:1)

Monety rzymskie z Illerup Ådal Ryc. 11. Gródek Nadbużny, pow. Hrubieszów, pozłacane naśladownictwo barbarzyńskie denara, Muzeum im. ks. St. Staszica, Hrubieszów, fot. M. Bogacki (skala 1:1) czy też wodzów z Illerup. Czy był to okup, wojenna kontrybucja czy też efekt wymiany darów? Trudno jednoznacznie wyjaśnić obecność subaeratów w depozytach z Thorsberg i Nydam, przyjmując zwłaszcza hipotezę, że monety służyły wojownikom przede wszystkim jako źródło surowca. Nie jest też bliżej jasna przyczyna wykonania i funkcja naśladownictw barbarzyńskich z Illerup. Możliwe kierunki dalszych badań nad znaleziskami monet z Illerup i pozostałych depozytów ofiarnych wiążą się zwłaszcza z porównaniami wyników analiz metalograficznych liczniejszej próby srebrnych czy posrebrzanych zabytków z Illerup, uwzględniając w tym naśladownictwa barbarzyńskie denarów, a także z problematyką miejsca i czasu produkcji tych ostatnich czy też kwestii występowania w Barbaricum subaeratów. Przeprowadzenie studiów, których wyniki zaprezentowane zostały tu w dużym skrócie i uzyskanie w ich efekcie odpowiedzi na niektóre nurtujące od wielu lat badaczy pytania, było możliwe jedynie ze względu na fakt zbiegu dwu bardzo korzystnych okoliczności: wyjątkowego charakteru depozytu z Illerup odzwierciedlającego istotne elementy z zakresu kultury żywej oraz niezwykle pieczołowicie przeprowadzonych badań wykopaliskowych, ich drobiazgowej dokumentacji oraz wzorcowego udostępnienia w formie kompleksowej publikacji. Chyliczki Casale degli Angeli, Santa Lucia 2009 Prof. dr hab. Aleksander Bursche Instytut Archeologii Uniwersytetu Warszawskiego ul. Krakowskie Przedmieście 26/28 00-927 Warszawa e-mail: abursche@yahoo.com Bibliografia Skróty Bursche, A. et al. 2008 A. Bursche, R. Ciołek, R. Wolters (red.), Roman Coins outside the Empire. Ways and Phases, Contexts and Functions: Proceedings of the ESF/ SCH Exploratory Workshop, Radziwiłł Palace, Nieborów (Poland), 3 6 September 2005, Wetteren. FMRD VIII H. Komnick (opr.), Die Fundmünzen der römischen Zeit in Deutschland: Abteilung VIII Schleswig-Holstein und Hamburg, Berlin 1994. FMRD XI R. Laser, K. Stribrny (opr.), Die Fundmünzen der römischen Zeit in Deutschland: Abteilung XI Brandenburg, Berlin 1997. RIC I 2 C. V. Sutherland, The Roman Imperial Coinage, t. I: Augustus to Vitelius (revised ed.), London 1984. RIC II H. Mattingly, E. A. Sydenham, The Roman Imperial Coinage, t. II: Vespasian to Hardian, London 1962. RIC III H. Mattingly, E. A. Sydenham, The Roman Imperial Coinage, t. III: Antoninus Pius to Commodus, London 1930. SFMA Studien zu Fundmünzen der Antike, Berlin. Literatura Balling, J. 1963 De romerske møntfund fra Jylland, Nordisk Numismatisk Årsskrift 1962, 5 81. Bemmann, G., Bemmann, J. 1998 Der Opferplatz von Nydam. Die Funde aus den älteren Grabungen Nydam-I und Nydam- II, 1: Text, Neumünster. 205

Aleksander Bursche Bemmann, J. 2005 Zur Münz- und Münzersatzbeigabe in Gräbern der Römischen Kaiserzeit und Völkerwanderungszeit des mittel- und nordeuropäischen Bar baricums, Studien zur Sachsenforschung 15 (2006), 1 62. Berger, F. 1992 Untersuchungen zu römerzeitlichen Münzfunden in Nordwestdeutschland, SFMA 9, Berlin. 1996 Roman coins beyond the northern frontiers: so me recent considerations, w: C. E. King, D. G. Wigg (red.), Coin Finds and the Coin Use in the Roman World, SFMA 10, Berlin, 55 61. Berghaus, P. 1976 Barbarische Nachahmungen, w: Reallexikon der Germanischen Altertumskunde 2, Berlin- -New York, 48 49. Biborski, M., Ilkjær, J. 2006 Illerup Ådal 11 12, Die Schwerten, Århus. Biborski, M., Kolendo, J. 2010 Die Buchstabenstempelabdrücke auf römischen Schwerten, Archeologia 59, 17 52, tabl. I V. Bjerg, L. 2007 Romerske Denarfund fra Jyske Jernalderbopladser. En archæologisk kulegravning, Århus. Bolin, S. 1926 Die Funde römischer und byzantinischer Münzen in Ostpreußen, Prussia 26 (1922/1923 1925), 203 240. Breitenstein, N. 1936 Denar fundet fra Hvorum Kær, Nordisk Numis matisk Årsskrift, 89 94. Bursche, A. 1994 Die Markomannenkriege und der Zufluß römischer Münzen in das Barbaricum, w: H. Friesinger, J. Tejral, A. Stuppner (red.), Mar komannen kriege. Ursachen und Wirkungen, Spisy Archeologického Ústavu AV ČR Brno 1, Brno, 471 485. 2002a Roman coins in Scandinavia. Some remarks from the Continental perspective, w: J. Pind, A. Nørgaard Jørgensen, L. Jørgensen, B. Storgaard, P. O. Rindel, J. Ilkjær (red.), Drik og du vil leve skønt. Festskrift til Ula Lund Hansen på 60-årsdagen d. 18 august 2002, Copenhagen, 69 78. 2002b Roman coins from Germanic bog deposits, w: J. Do brinić (red.), Proceedings of the 3 rd International Numismatic Congress in Croatia, October 11 th 14 th, 2001, Pula, 33 34. 2008 Functions of Roman coins in Barbaricum of La ter Antiquity. An antropological essay, w: A. Bur sche et alii (red.), 395 416. 2009 Coins, w: L. Boye, U. Lund Hansen (red.), Wealth and Prestige. An Analysis of Rich Graves from Late Roman Iron Age on Eastern Zealand, Denmark, Kroppedal Studier i Astro nomi Nyere Tid Arkæologi 2, Kroppedal, 185 192. Bursche, A., Kaczanowski, P., Rodzińska-Nowak, J. 2000 Monety rzymskie z Jakuszowic, w: R. Madyda- -Legutko, Tomasz Bochnak (red.), Svperiores Barbari. Księga ku czci Profesora Kazimierza Godłowskiego, Kraków, 101 130. Carnap-Bornheim, C. von, Ilkjær, J. 1996 Illerup Ǻdal 5 8, Die Prachtausrüstungen, Århus. Ciołek, R. 2007 Die Fundmünzen der römischen Zeit in Polen: Pommern, Collection Moneta 67, Wetteren. 2008 Die Fundmünzen der römischen Zeit in Polen: Schlesien, Collection Moneta 83, Wetteren. Daly, F. 1998 Dendrokronologisk undersøgelse af tømmer fra Illerup Ådal, Nationalmuseets Naturvidenskabelige Undersøgelser, rapport 2, 1 15. Dobiat, A. S. 2008 Werkzeuge aus kaiserzeitlichen Heeresausrüstungsopfern. Mit besonderer Berücksichtung der Fundplätze Illerup Ådal und Vimose, Århus. Erdrich, M. 2001 Rom und die Barbaren. Das Verhältnis zwischen dem Imperium Romanum und den germanischen Stämmen vor seiner Nordwestgrenze von der späten römischen Republik bis zum Gallischen Sonderreich, Römisch-Germanische Forschungen 58, Mainz am Rhein. Godłowski, K. 1972 Fromborski skarb z okresu wędrówek ludów, Komentarze Fromborskie 4, 57 69. 1995 Das Fürestengrab des 5. Jhs. und der Fürs tensitz in Jakuszowice in Südpolen, w: 206

Monety rzymskie z Illerup Ådal F. Vallet, M. Kazanski (red.), La noblesse romaine et les chefs barbares du III e au VII e siècle, Mémoires de l Association française d archéologie mérovingienne 9, Condé-sur- Noireau, 155 179. Gruszczyńska, A. 1999a Amber-workers of the fourth and fifth centuries AD from Świlcza near Rzeszów, w: B. Kosmowska-Ceranowicz, H. Paner (red.), Investigations into Amber. Proceedings of the International Interdisciplinary Symposium: Baltic Amber and other Fossil Resins, Gdańsk, 193 190. 1999b Osada z V wieku w Świlczy na tle osadnictwa w regionie rzeszowskim, w: S. Czopek, A. Kokowski (red.), Na granicach antycznego świata, Materiały z konferencji, Rzeszów 20 21 XI 1997, Rzeszów, 285 302. Gustavs, S. 1989 Werkabfälle eines germanischen Feinschmiedes von Klein Köris, Kr. Königs Wusterhausen, Veröffentlichungen des Museums für Ur- und Frühgeschichte Potsdam 23, Berlin, 147 180. 1998 Feinschmiedeabfälle, Fibeln und Importfunde der Siedlung Klein Köris, Ldkr. Dahme-Spreewald Archäologischer Befund und Ergebnisse metalkundlicher Untersuchungen, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 79, 217 229. Hansen, J. H. 1989 Dankirke, Jernalderboplads og rigdomscenter. Oversigt over undgravningerne 1965 1970, Kuml 1988 1989, 201 247. Horsnæs, H. W. 2003 The coins in the bogs, w: L. Jørgensen, B. Storgaard, L. Gebauer Thomsen (red.), The Spoils of Victory. The North in the Shadow of the Roman Empire, Gylling, 330 340. 2006 Roman bronze coins from Barbaricum Denmark as a case study, w: H. W. Horsnæs, J. Chr. Moesgaard (red.), Single Finds, the Nordic Perspective. Proceedings of the Seminar in Copenhagen 23 24 November 2001, Nordisk Numismatisk Årsskrift 2000 2002, 53 99. 2009 Roman coins, w: Ch. Adamsen, U. Lund Hansen, F. O. Nielsen, M. Watt (red.), Sorte Muld. Wealth, Power and Religion at an Iron Age Central Settlement on Bornholm, Rønne, 114 117. Ilkjær, J. 1990 Illerup Ǻdal 1 2, Die Lanzen und Speere, Århus 1993. 1993 Illerup Ǻdal 3 4, Die Gürtel. Bestandteile und Zubehör, Århus. 2001 Illerup Ǻdal 9 10, Die Schilde, Århus. 2003 Danish war booty sacrifices, w: L. Jørgensen, B. Storgaard, L. Gebauer Thomsen (red.), The Spoils of Victory. The North in the Shadow of the Roman Empire, Gylling, 44 65. Kaczanowski, P., Margos, U. 2002 Tabula Imperii Romani M 34 Kraków, Kraków. Kehne, P. 1989 Formen römischer Außenpolitik in der Kaiserzeit. Die auswärtige Praxis im Nordgrenzenbereich als Einwirkung auf das Vorfeld, Hannover. 1994 Das Instrumentarium kaiserzeitlicher Außenpolitik und die Ursachen der Markomanenkriege, w: H. Friesinger, J. Tejral, A. Stuppner (red.), Markomannenkriege. Ursachen und Wirkungen, Spisy Archeologického Ústavu AV ČR Brno 1, Brno, 39 50. 2008 Auskünfte antiker Schriftquellen zu Umständen und Größenordungen des Abflusses römischer Münzen ins Barbaricum vom 1. 5. Jahrhundert n. Chr. Eine Problemskizze, w: A. Bursche et alii (red.) 2008, 75 88. Kokowski, A. 1995 Schätze der Ostgoten. Eine Ausstellung der Maria Curie-Skłodowska Universität Lublin und der Landesmuseums Zamość, Stuttgart. Komnick, H. 2008 Römerzeitliche Münzfunde in Nordostdeutschland zwischen Elbe und Oder, w: A. Bursche et alii (red.) 2008, 113 133. Kromann, A. 1985 De store, nye fund af romerske mønter fra Smørengegård, Gudme og Illerup, Numismatisk Rapport 8, 126 135. 1987 Die römischen Münzen von Gudme, Frühmittelalterliche Studien 21, 61 73. 1989 Recent Roman coin finds from Denmark, w: I. A. Car radice (red.), Proceedings of the 10 th International Congress of Numismatics, London, September 1986, Wetteren, 263 274. 1990 Mønterne fra Lundeborg, Årborg for Svendborg og Omegns Museum, 48 58. 207

Aleksander Bursche 1992 The denarii from the Moor of Illerup, Nordisk Numismatisk Årsskrift 1991, 45 54. 1994 Gudme and Lundeborg the coins, w: P. O. Niel sen, K. Randsborg, H. Thrane (red.), The Archaeology of Gudme and Lundeborg. Papers Pre sented at a Conference at Svendborg, October 1991, Arkæologiske studier 10, Kø ben havn, 64 67. 1998 Münzen, w: G. Bemmann, J. Bemmann, Der Opferplatz von Nydam. Die Funde aus den älteren Grabungen: Nydam-I und Nydam-II, 1: Text, Neumünster, 204 209. Krzyżanowska, A. 1968 Barbarzyńskie naśladownictwa denarów rzymskich z II w. znajdowane na ziemiach pol skich, w: W. Hensel (red.), I Międzynarodowy Kongres Archeologii Słowiańskiej, Warszawa 14 18 IX 1965 6, Wrocław, 112 123. Kunisz, A. 1973 Katalog skarbów monet rzymskich odkrytych na ziemiach polskich, Materiały do prahistorii ziem polskich 5/5, Warszawa. 1980 Les imitations de deniers du I er et du II e siècle de notre ère hors des frontières de l Empires Romain, w: I. Gedai, K, Biró-Sey (red.), Proceedings of the International Numismatic Symposium, Budapest, 23 39. 1985 Znaleziska monet rzymskich z Małopolski, Wrocław. La Baume, W. 1952 Zwei neue Funde römischer Münzen in Norder- -Dithmarschen, Offa 11, 45 60, tabl. 3, 4. Lind, L. 1981 Roman Denarii Found in Sweden, 2: Catalogue. Text, Stockholm. 1988 Romerska denarer funna i Sverige, Stockholm. 2007 A group of barbarous Roman denarii represented in Sweden and Hungary (and Germany and Britain?), w: M. Andersen, H. W. Hor snæs, J. Ch. Moesgaard (red.), Magister Monetae. Studies in Honour of Jørgen Steen Jen sen, Copenhagen, 53 58. Lucchelli, T. M. 1998 La moneta nei rapporti tra Roma e l Europa barbarica: aspetti e problemi, Firenze. 1998a Riflessi della politica di Roma nel barbaricum: i denari romani oltre la frontiera dell impero, Rivista Italiana di Numismatica e Scienze Affini 99, 213 238. Lund Hansen, U. 2009 Among the elite of Europe, w: Ch. Adamsen, U. Lund Hansen, F.O. Nielsen, M. Watt (red.), Sorte Muld. Wealth, Power and Religion at an Iron Age Central Settlement on Bornholm, Rønne, 83 89. Mäkeler, H. 2004 Einzel- und Depotfunde von Münzen in den skandinavischen Zentralplätzen der Eisenzeit, Bodedenkmalpflege in Mecklenburg-Vorpom mern 51, 89 115. Mączyńska, M. 1994 Der Hortfund aus der frühen Völkerwanderungszeit aus Łubiana, woi. Gdańsk, in Pommern, w: H. Friesinger, J. Tejral, A. Stuppner (red.), Markomannenkriege. Ursachen und Wirkungen, Spisy Archeologického Ústavu AV ČR Brno 1, Brno, 149 157. 2010 Der frühvölkerwanderungzeitliche Hortfund aus Łubiana, Kr. Kościerzyna (Pommern), Bericht der Römisch-Germanischen Komission w druku. Mączyńska, M., Rudnicka, D. 1998 Uwagi wstępne o skarbie z okresu rzymskiego z Łubianej, woj. gdańskie, w: J. Kolendo, J. Andrzejowski, A. Bursche, W. Nowakowski (red.), Nowe znaleziska importów rzymskich z ziem Polski 1, Suplement 1, Warszawa, 41 51. Morawiecki, L. 2004 Barbarzyńskie naśladownictwa rzymskich denarów z Małopolski Wschodniej, w: J. Garncarski (red.), Okres lateński i rzymski w Karpatach polskich. Materiały z konferencji Krosno, Krosno, 639 649. Nowakowski, W. 2001 Corpus der römischen Funde im europäischen Barbaricum. Polen 1: Masuren, Warszawa. Peiser, F. E., Kemke, H. 1914 Der Depotfund von Frauenburg, Prussia 23, 58 79. Peter, M. 1990 Eine Werkstätte zur Herstellung von subaeraten Denaren in Augusta Raurica, SFMA 7, Berlin. 2008 Imitations of Roman coins in non-roman contexts: some remarks, w: A. Bursche et alii (red.) 2008, 389 394. 208

Monety rzymskie z Illerup Ådal Quast, D. 2005 Münzabschläge der jüngeren römischen Kaiserzeit im mittel- und nordeuropäischen Barba rikum, w: P. Łuczkiewicz, M. Gładysz- -Juścińska, M. Juściński, B. Niezabitowska, S. Sadowski (red.), Europa Barbarica. Ćwierć wieku archeologii w Masłomęczu, Monumenta Studia Gothica 4, Lublin, 375 385. Rau, A. 2010 Nydam Mose: Die personengebundenen Gegenstande, Grabungen 1989 1999 1-2, Jysk Arkæologisk Selskabs Skrifter 72, Århus. Romanowski, A. 2008 Die Funde der römischen Zeit in Polen. Rechtufriges Masowien und Podlachien, Wetteren. Regling, K. 1930 Barbarische Nachahmungen, w: F. v. Schrötter (red.), Wörterbuch der Münzkunde, Berlin- -Leipzig, 56 58. Runie, M., Høyem Andreasen, M. 2009 Jernalderstormanden i Fraugde Kærby, Fynske Minder, 135 147. Skaare, K. 1976 Coins and Coinage in Viking-Age Norway, Oslo-Bergen-Tromsö. Steuer, H. 1994 Handwerk auf spätantiken Höhensiedlungen des 4./5. Jahrhunderts in Südwestdeutschland, w: P. O. Nielsen, K. Randsborg, H. Thrane (red.), The Archaeology of Gudme and Lundeborg. Papers Presented at a Conference at Svendborg, October 1991, Arkæologiske studier 10, København, 128 144. Stribrny, K. 2003 Funktionsanalyse barbarisierter, barbarischer Denare mittels numismatischer und metallurgischer Methoden. Zur Erforschung der sarmatische-germanischen Kontakte im 3. Jahrhundert n. Chr., Studien zu Fundmünzen der Antike 18, Mainz am Rhein. Thomsen, P. O. 1989 Lundeborg. En forløbig redegørelse efter 4 ud gravningskampagner, Årbog for Svendborg og Omegns Museum 1989, 8 35. 1994 Handelspladsen ved Lundeborg, w: P. O. Thomsen et alli. (red.), Lundeborg en handelsplads fra jernalderen, Skrifter fra Svendborg og Omegns Museum 32, Svendborg, 68 101. Thorsen, K. 2009 Weights, ingots and scrap metal, w: Ch. Adamsen U. Lund Hansen, F. O. Nielsen, M. Watt (red.), Sorte Muld. Wealth, Power and Religion at an Iron Age Central Settlement on Bornholm, Rønne, 111 113. Voss, H.-U., Hammer P., Lutz J. 1998 Römische und germanische Bunt- und Edelmetallfunde im Vergleich. Archäometallurgische Untersuchungen ausgehend von elbgermanischen Körpergräbern, Bericht der Römisch-Germanischen Kommission 79, 107 382. Watt, M. 2009 Sorte Muld Past and Present, w: Ch. Adamsen, U. Lund Hansen, F.O. Nielsen, M. Watt (red.), Sorte Muld. Wealth, Power and Religion at an Iron Age Central Settlement on Bornholm, Rønne, 16 27. Wolters, R. 1999 Nummi Signati. Untersuchungen zur römischen Münzprägung und Geldwirtschaft, München. Zedelius, V. 1974 Spätkaiserzeitlich-völkerwanderungszeitliche Keramik und römische Münzen von Laatzen, Ldkr. Hannover, Materialhefte zur Ur- und Früh geschichte Niedersachsens 8, Hildesheim. 1979 Bemerkungen zu den sogenannten Barbarisierungen, w: M. R.-Alföldi (red.), SFMA 1: FMRD-Colloquium 1976, Berlin, 289 293. 1980 Die barbarischen Nachahmungen von Laatzen, Lashorst und Göttingen, w: I. Gedai, K. Biró-Sey (red.) Proceedings of the International Numismatic Symposium 1976, Budapest, 55 61. 209