Bocian biały w województwie świętokrzyskim w roku 2004

[w:] Guziak R., Jakubiec Z. (red.). 2006. Bocian biały Ciconia ciconia (L.) w Polsce w roku 2004. Wyniki VI Międzynarodowego Spisu Bociana Białego. PTPP pro Natura. Wrocław. str. 291 314 Bocian biały w województwie świętokrzyskim w roku 2004 Włodzimierz Szczepaniak ul. Orkana 3/69, 25-548 Kielce e-mail: wlodek@tbop.org.pl Wstęp Badania nad bocianem białym w byłym województwie kieleckim prowadzono w trakcie międzynarodowych spisów tego gatunku, a materiały zbierano w dużej mierze metodą ankietową. Odbyły się one w latach: 1974 (Jakubiec 1985), w 1984 (Profus i inni 1989), w 1995 (Jakubiec, Guziak 1998). Dodatkowo Bajor (1979) zebrał dane z województwa kieleckiego w latach 1976 78, natomiast w 1974 r. kontrolowany był powiat włoszczowski (Kahl, Markowski 1985). Niniejsza praca prezentuje wyniki z pierwszego spisu wykonanego na terenie całego województwa świętokrzyskiego w 2004 roku. Badania te wspomogło Starostwo Powiatowe w Busku-Zdroju. Teren Województwo świętokrzyskie obejmuje powierzchnię 11 708 km 2 (3,7% powierzchni Polski). Jego granice od południowego wschodu i wschodu wyznacza Wisła, a od zachodu Pilica. Województwo podzielone jest na 13 powiatów ziemskich i 1 powiat grodzki Kielce oraz 102 gminy (5 miejskich, 25 miejsko-wiejskich, 72 wiejskie) w tym 29 miast i 2842 wsi. Ludność regionu wynosi 1,3 mln osób (3,4% ludności kraju), z czego wsie zamieszkiwało 54,3% populacji a miasta 45,7% (GUS, dane z 2004 roku). Ukształtowanie terenu w regionie jest zróżnicowane. W zachodniej, północnej i centralnej części województwa (Wyżyna Przedborska i północna część Wyżyny Kieleckiej) wysokości dochodzą do 300 400 m, jedynie w Górach Świętokrzyskich przekraczają 500 600 m. Najwyższym szczytem jest Łysica 612 m n.p.m. W części południowej (Niecka Nidziańska) wysokości nie przekraczają 300 m. Przeciętna wysokość względna w województwie waha się pomiędzy 200 a 350 m n.p.m, a najniżej położone obszary znajdują się w okolicach ujścia Kamiennej 115 m n.p.m.

292 W. Szczepaniak W strukturze użytkowania ziemi dominują grunty orne, które zajmują 43,7% całkowitej powierzchni, lasy i grunty leśne 27,9%, łąki 9,5%, pastwiska 2,2%, sady 2,2%, a pozostałe grunty i nieużytki 14,4%. W sumie użytki rolne zajmują 57,7% całkowitej powierzchni (GUS, dane z 2004 roku). Rozmieszczenie użytków rolnych w województwie świętokrzyskim jest przestrzennie bardzo zróżnicowane. Najwięcej terenów rolnych (ponad 65% obszaru) znajdowało się w południowej (powiaty: kazimierski, buski, jędrzejowski i pińczowski) oraz wschodniej (powiaty: sandomierski, opatowski) części województwa. Najmniejszy udział obszarów użytkowanych rolniczo miały powiaty: skarżyski, konecki i starachowicki (25 40%). Również stopień zalesienia w poszczególnych powiatach znacznie się różnił. Największe, przekraczające 45% powierzchni zalesienie występowało na północy województwa (powiaty: skarżyski, konecki, starachowicki), nieco mniejsze, przekraczające 35% było na terenie powiatów: włoszczowskiego, kieleckiego oraz części powiatów ostrowieckiego i staszowskiego. Najmniejszy wskaźnik zalesienia miały wschodnie i południowe części regionu zalesienie w większości gmin powiatów: kazimierskiego, sandomierskiego i buskiego nie przekraczało 10%. Sieć rzeczną regionu tworzą lewobrzeżne dopływy Wisły, takie jak: Nida najważniejsza, ze względów siedliskowych rzeka w regionie, Kamienna najdłuższa (138 km) rzeka położona w całości w granicach województwa, Pilica płynąca fragmentami zachodniej granicy, Biała Nida, Czarna Nida, Czarna Konecka, Czarna Staszowska, Czarna Włoszczowska, Koprzywianka, Mierzawa, Opatówka, Wschodnia. Wzdłuż całej wschodniej granicy województwa płynie Wisła. Największe kompleksy łąk w dolinach rzecznych znajdowały się nad Nidą. W województwie nie występują naturalne jeziora. Zbiorników zaporowych powyżej 3 ha było w 2004 roku 32, a ich łączna powierzchnia wynosiła 1269 ha. Największe z nich to: zbiornik Chańcza (na Czarnej Staszowskiej, k. Rakowa) 342 ha i zbiornik Brody (na Kamiennej k. Starachowic) 260 ha. Oprócz zbiorników zaporowych, istniało 155 kompleksów stawów rybnych o powierzchni większej od l ha, posiadających łączną powierzchnię lustra wody 2926,7 ha. Największe z nich to stawy w Górkach ok. 400 ha, Biechowie, Młodzawach, Rytwianach, Cieklińsku, Korytnicy, Maleszowej. Większość stawów była skupiona w zachodniej i południowej części województwa. Sieć osadnicza jest równomierna z wyjątkiem obszarów silnie zalesionych, takich jak Puszcza Świętokrzyska, czy Lasy Koneckie i Włoszczowskie. Największe zaludnienie występowało w powiecie kieleckim oraz w położonych w dolinie Kamiennej powiatach: ostrowieckim, starachowickim, skarżyskim z miastami powyżej 50 tys. mieszkańców.

Bocian biały w województwie świętokrzyskim w roku 2004 293 Metody Do analizy aktualnego stanu populacji bociana białego wykorzystano dane zebrane drogą ankiety skierowanej do wszystkich sołtysów oraz od informatorów indywidualnych. Przy zestawieniu danych z ubiegłych lat założono, że liczby par porównywane będą dla obszarów w tych samych granicach administracyjnych, natomiast dla różniących się powierzchni, jak np. dawne woj. kieleckie i obecne świętokrzyskie porównywane będą zagęszczenia. Przyjęto również, że miasto na prawach powiatu Kielce, będzie potraktowane jakby było częścią powiatu kieleckiego ziemskiego. Dla informacji podano jednak również parametry wyjściowe. Zsumowane zostały także dane z jednostek administracyjnych, w których występował podział na gminy miejskie i wiejskie, a wszelkie wyniki zostały tak obliczone, aby podstawową jednostką podziału terytorialnego była gmina bez względu na jej rodzaj. Materiał Podczas spisu otrzymano dane z 95 gmin o łącznej powierzchni 11154 km 2 (95,3% pow. województwa). Z 7 gmin o powierzchni 554 km 2 (4,7% pow. województwa) nie uzyskano żadnych danych. Największy niezbadany obszar wystąpił w powiecie sandomierskim 6 gmin (Dwikozy, Klimontów, Samborzec, Sandomierz, Wilczyce, Zawichost), jedna gmina nie została sprawdzona w powiecie koneckim (Słupia Konecka). Większość przebadanych gmin była skontrolowana w 100%. Średni wskaźnik skontrolowania wyniósł 92% sołectw, a wartości poniżej granicznej wartości 75% odnotowano tylko w 7 gminach (po 2 z powiatów kieleckiego i ostrowieckiego, po 1 z powiatów buskiego, sandomierskiego i starachowickiego). Podczas inwentaryzacji uzyskano 3766 informacji. Kontrole w terenie, które dostarczyły głównych danych, prowadzili członkowie Towarzystwa Badań i Ochrony Przyrody i obserwatorzy indywidualni oraz szkoły (odpowiednio 1913 i 164 informacje), natomiast dane ankietowe zostały dostarczone przez sołtysów; z tego źródła pochodzi 1689 informacji (ryc. 1). Ryc. 1. Liczba rekordów informacji zebranych w województwie świętokrzyskim w ramach VI MSBB, według źródła danych (N = 3766); A współpracownicy, B sołtysi (ankieta), C szkoły Fig. 1. Number of data records collected in świętokrzyskie province in the VIth IWSC by sources (N = 3766); A field research, B questionnaire (village mayors), C schools B 1689 C 164 A 1913 Wyniki Rozmieszczenie Bocian biały zasiedlał całe województwo, ale jego rozmieszczenie było nierównomierne (ryc. 2). Większe ilości par odnotowano w południowej i zachodniej

294 W. Szczepaniak lasy forest wody waters miasta towns 10 par 10 pairs 1 para 1 pair Ryc. 2. Rozmieszczenie par bociana białego w sołectwach woj. świętokrzyskiego w 2004 r. Fig. 2. Distribution of the White Stork pairs in świętokrzyskie province in 2004 części województwa, a zdecydowanie mniejsza liczebność została stwierdzona w północno-wschodniej części regionu. Największe liczebności bocian osiągał w powiatach: buskim, kieleckim, jędrzejowskim i staszowskim. Nieco mniej par występowało w powiatach włoszczowskim, koneckim, pińczowskim i sandomierskim, zdecydowanie najmniejszą liczebność odnotowano w powiatach: kazimierskim, opatowskim, ostrowieckim, starachowickim i skarżyskim. Biorąc pod uwagę podział fizjograficzny, najwięcej par zamieszkiwało makroregiony Nieckę Nidziańską, nieco mniej Wyżynę Kielecką, a najmniej Wyżynę Przeborską. Bocian najliczniejszy był w mezoregionach: Dolina Nidy, Niecka Solecka, Garb Pińczowski, Niecka Połaniecka, Niecka Włoszczowska, Płaskowyż Jędrzejowski. Bardzo ważnymi obszarami dla bociana, zamieszkałymi przez dużą część populacji, były doliny rzeczne, a szczególnie dolina Nidy, dolina Wisły w powiecie buskim i staszowskim oraz doliny większych rzek południowej i zachodniej części województwa i ich dopływów, takich jak: Biała Nida, Czarna Staszowska, Mierzawa, czy Wschodnia. Wyjątkowo, duża dolina Kamiennej była obszarem, w którym bocian występował nielicznie. Czynnikiem w istotny sposób determinującym przestrzenne rozmieszczenie populacji lęgowej była także struktura użytkowania gleb, a co za tym idzie odpowiednia liczba dobrych żerowisk. Bocian preferował powiaty z dużym udziałem użytków rolnych, a w szczególności łąk i pastwisk, zwłaszcza rejony gdzie występowała mozaika pól i łąk na żyznych glebach, a zalesienie było niewielkie (powiaty: buski, jędrzejowski i pińczowski).

Bocian biały w województwie świętokrzyskim w roku 2004 295 Nieliczny był na terenach silnie zalesionych, takich jak Puszcza Świętokrzyska. Na niektórych obszarach o dużym zalesieniu występował natomiast stosunkowo licznie, ale były to przeważnie powiaty z dużymi obszarami łąk i pastwisk oraz z wieloma obszarami podmokłymi czy stawami rybnymi (powiaty: konecki i włoszczowski). Również w Górach Świętokrzyskich oraz na obszarach o dużym stopniu zróżnicowania wysokości, które występowały w powiatach położonych na wschodzie województwa bocian był wyraźnie mniej liczny. Unikał dużych ośrodków miejskich, takich jak Kielce, Ostrowiec Świętokrzyski, Skarżysko Kamienna, Starachowice. Warto wspomnieć, że w 2005 roku na terenie miasta Kielce odnotowano jednak dwie pary lęgowe bocianów. Największe zróżnicowanie rozmieszczenia widoczne było w powiatach zasiedlonych przez dużą liczbę par, gdzie warunki środowiskowe były zmienne, a więc: pińczowskim, staszowskim i jędrzejowskim. W powiecie pińczowskim zróżnicowanie wynikało z kontrastu między gminami Pińczów, Kije i Michałów ze znaczną liczbą par, leżącymi nad Nidą i Mierzawą ze znaczną liczbą par, a gminą Działoszyce położoną z dala od dużych dolin rzecznych, w której gniazdowały tylko 3 pary. W powiecie jędrzejowskim najwięcej par przystępowało do lęgów w gminach położonych w dolinie Nidy (Sobków, Imielno), najmniej w gminie Nagłowice. Podobnie w powiecie staszowskim najwięcej par było w gminach leżących w pobliżu większych dolin rzecznych (Rytwiany, Staszów), najmniej w gminach ich pozbawionych (Bogoria, Szydłów). Minimalne zróżnicowanie stwierdzono w powiatach z niewielką liczbą par, takich jak skarżyski i starachowicki. Gniazdowanie kolonijne W większości miejscowości, w których występowały bociany (79,4%) odnotowano jedną, rzadziej dwie pary (14,8%) przystępujące do lęgów, w 26 stwierdzono po trzy pary, a w 13 dalszych powyżej trzech. Największą kolonię złożoną z 6 par stwierdzono w miejscowości Szczytniki (gm. Wiślica, pow. buski), po 5 par odnotowano w Sępichowie (gm. Nowy Korczyn, pow. buski) oraz w miejscowości Czarzyzna (gm. Łubnice, pow. staszowski), a po 4 w Dziesławicach, Koperni, Lemierzach, Motkowicach, Michałowie, Mierzwinie, Oksie, Rudzie, Starych Kotlicach i Wojsławicach. Miejscowości z czterema lub więcej parami przystępującymi do lęgów odnotowano w powiatach: jędrzejowskim (4), buskim i pińczowskim (po 3), staszowskim (2) oraz ostrowieckim (1). Największą liczbę wszystkich, nie tylko zajętych, gniazd stwierdzono w Wełnince (11) oraz Sępichowie (9) i Szczytnikach (8). Liczebność Uzyskano informacje o 869 parach bociana białego. Przeliczając dane z dobrze zbadanych gmin (informacje z co najmniej 75% miejscowości) na teren gmin słabo, lub w ogóle nie skontrolowanych, otrzymano liczbę 926 par bociana, które przystąpiły do lęgów w 2004 roku.

296 W. Szczepaniak Najwięcej par 143 zasiedlało powiat buski, nieco mniej stwierdzono w powiatach: kieleckim 121, jędrzejowskim 126, i staszowskim 113 (tab. 1). Tabela 1. Podstawowe parametry populacji bociana białego w powiatach województwa świętokrzyskiego. StD zagęszczenie ogólne, StDSt zagęszczenie na powierzchnię użytków rolnych, StB zagęszczenie na powierzchnię łąk i pastwisk Table 1. Basic parameters of the White Stork population in counties of świętokrzyskie province. 1 county, 2 number of pairs observed, 3 estimated number of pairs, 4 density (pairs per 100 sq km), 5 density per agricultural area, 6 density per stork biotope, 7 percentage of pairs without fledlings, 8 average number of fledlings per pair with success, 9 average number of fledlings per pair Powiat liczba par (HPa) stwierdzona szacowana zagęszczenie (par na 100 km 2 ) StD StDSt StB procent par bez sukcesu (%HPo) średnia z liczby młodych na parę z sukcesem jącą do przystępu- (JZm) lęgów (JZa) 1 2 3 4 5 6 7 8 9 buski 143 143 14,7 20,5 93 10,5 2,77 2,48 jędrzejowski 126 126 10 14,8 109,1 6,4 2,84 2,65 kazimierski 35 35 8,2 9,8 69,1 22,8 2,76 2,13 kielecki 121 135 6 11,5 40,1 12,3 2,96 2,59 konecki 66 74 6,4 16,8 46,5 15,3 3,16 2,67 opatowski 35 35 3,8 5,2 65,6 2,8 2,75 2,67 ostrowiecki 24 24 3,8 7,1 60,2 8,3 2,68 2,45 pińczowski 67 67 10,9 16,4 84,8 16,4 2,87 2,4 sandomierski 23 52 7,6 10,1 107,8 4,3 2,42 2,32 skarżyski 12 12 3 11,9 30,4 8,3 3,09 2,83 starachowicki 18 24 4,5 11,2 52,8 0 3,11 3,11 staszowski 113 113 12,2 21,7 99,6 4,5 3,02 2,89 włoszczowski 86 86 9,4 19,4 64,3 12,7 2,93 2,55 m. Kielce 0 0 0 0 0 województwo 869 926 7,9 13,7 67,3 10,2 2,89 2,59 W powiecie włoszczowskim odnotowano 86, koneckim 66, a w pińczowskim 67 par. W powiatach kazimierskim i opatowskim liczba par była już dużo mniejsza i wynosiła po 35 par, a najniższe liczebności bocian osiągał w powiatach: ostrowieckim i starachowickim i skarżyskim. Liczebność dla powiatu sandomierskiego oszacowano na 52 pary, ale przed dokonaniem ekstrapolacji wykazano tam 23 pary (w powiecie tym skontrolowano tylko 34% powierzchni). Ekstrapolacji dokonano także dla innych powiatów, jednak tu różnice między stwierdzoną a szacowaną liczebnością były dużo mniejsze. W powiecie koneckim, w którym niezbadana była jedna gmina szacowanie zwiększyło liczbę par o 8, a w powiatach starachowickim i kieleckim, w których nie wszystkie gminy były skontrolowane w wystarczającym stopniu, wzrost wyniósł odpowiednio 6 i 14 par. Ekstrapolacja przeprowadzona dla powiatu ostrowieckiego dałaby wynik mniejszy niż uzyskany podczas spisu, dlatego przyjęto liczbę par taką jak stwierdzona, a dla powiatu buskiego nie zwiększyła liczby par, mimo że gmina Wiślica była skontrolowana tylko w 40%. Gmina ta jest jedną z najbardziej

Bocian biały w województwie świętokrzyskim w roku 2004 297 odpowiednich dla bociana ze względu na znajdujące się na jej terenie rozległe łąki położone w dolinie Nidy oraz duże stawy rybne. Te sytuacje ilustrują niedostatki ekstrapolacji na podstawie gmin sąsiednich, niezależnie, czy dotyczą całego powiatu, czy grupy gmin o zbliżonym charakterze. Największa liczba par została stwierdzona w gminach: Busko Zdrój 27, Nowy Korczyn i Stopnica po 23 (pow. buski) Pińczów 24, Sobków 22, Imielno 20 (pow. jędrzejowski), Rytwiany 22 (pow. staszowski), Krasocin 22 i Włoszczowa 21 (pow. włoszczowski), a więc tych należących do powiatów z najliczniejszą populacją (ryc. 3). Również na obszarach, gdzie bocian był mniej liczny niektóre gminy wyróżniały się spośród innych: Kazimierza Wielka (12 par), Ćmielów, Koprzywnica (po 11) oraz Łoniów (10). Całkowity brak par lęgowych odnotowano w 5 gminach: Kielce, Miedziana Góra, Zagnańsk (pow. kielecki), Sadowie (pow. opatowski), Skarżysko-Kamienna. Po 1 parze stwierdzono w 7 gminach: Łagów (pow. kielecki), Kunów, Ostrowiec Świętokrzyski (pow. ostrowiecki), Łączna, Suchedniów (pow. skarżyski), Brody, Starachowice (pow. starachowicki). Można wśród nich wyróżnić obszary składające się z 2 3 gmin sąsiadujących ze sobą, w których bocian nie przystępował do lęgów lub wykazywał bardzo niewielkie liczebności. Wszystkie te gminy położone były w rejonach o najmniejszej liczbie par, na północy, wschodzie i w centrum województwa. Zagęszczenie Ryc. 3. Zagęszczenie bociana białego (StD) w gminach woj. świętokrzyskiego w 2004 r. Fig. 3. Density of the White Stork (StD) in boroughs of the świętokrzyskie province in 2004 Średnie zagęszczenie par bocianów dla obszaru całego województwa (StD) wynosiło 7,9 pary/100 km 2 (tab. 1). Było ono wyższe niż w województwach położonych na południe i południowy zachód, z wyjątkiem województwa podkarpackiego, w którym było ono prawie dwukrotnie wyższe. Największe zagęszczenia co najmniej 10 par/100 km 2 występowały w powiatach buskim, staszowskim, pińczowskim i w jędrzejowskim. Zagęszczenia wyższe niż średnie dla województwa występowały jeszcze w powiatach: włoszczowskim i kazimierskim, poniżej średniej znalazły się powiaty: sandomierski, konecki i kielecki, natomiast najniższe zagęszczenia odnotowano w powiatach: starachowickim, ostrowieckim, opatowskim i skarżyskim (ryc. 4). Warto zaznaczyć, że w najsłabiej zbadanym powiecie sandomierskim odnotowano wysokie zagęszczenie (powyżej 10 par/100 km 2 ) w 3 skontrolowanych gminach.

298 W. Szczepaniak Największe zagęszczenia przeliczone na 100 km 2 użytków rolnych (StDSt) odnotowano w powiatach: staszowskim, buskim, włoszczowskim i koneckim, a najmniejsze w ostrowieckim i opatowskim. Największe zagęszczenia par bociana na 100 km 2 łąk i pastwisk (StB) stwierdzono w powiatach jędrzejowskim i sandomierskim, w których udział łąk i pastwisk jest stonkowo niewielki. Duże zagęszczenia występują również w powiatach staszowskim, buskim i pińczowskim charakteryzujących się wysokim Ryc. 4. Zagęszczenie bociana białego (StD) w powiatach woj. świętokrzyskiego w 2004 r. Fig. 4. Density of the White Stork (StD) in counties of the świętokrzyskie province in 2004 wartości StB odnotowano w powiatach: udziałem tego typu obszarów. Najniższe skarżyskim i kieleckim. Wysoką wartość StB w powiecie sandomierskim można tłumaczyć zarówno małą powierzchnią trwałych użytków zielonych oraz obecnością doliny Wisły, która na znacznej długości płynie przez ten powiat. Najwyższe zagęszczenia bociana (StD) występowały w południowej (Niecka Nidziańska), a najniższe w północno-wschodniej (Wyżyna Kielecka) części województwa. Obszary położone na zachodzie regionu (Wyżyna Przedborska) miały zagęszczenia zbliżone do średniej, a w centralnej części województwa były one dosyć niskie. Dużą rolę odgrywało tu ukształtowanie oraz użytkowanie terenu. Obszary ze znacznym udziałem lasów, terenów przemysłowych oraz tereny górzyste (centralna i północna część województwa) charakteryzowały się niewielkim zagęszczeniem, natomiast położone na południu obszary odznaczające się niewielką lesistością, znacznym udziałem użytków rolnych z dużymi dolinami rzecznymi cechowały się wysokimi zagęszczeniami. Zagęszczenia przeliczane na powierzchnię użytków rolnych (StDSt) oraz łąk i pastwisk (StB) rozkładały się podobnie, z wyjątkiem powiatu sandomierskiego położonego we wschodniej części województwa (Wyżyna Kielecka), w którym StB było wysokie. Dla wszystkich rodzajów zagęszczeń (StD, StDSt, StB) najwyższe wartości osiągały powiaty buski i staszowski, w których stwierdzono znaczną liczbę par. Z pozostałych regionów z wysoką liczbą par (HPa) powiat jędrzejowski miał niższe wyniki zagęszczeń na powierzchnię gruntów ornych, a powiat kielecki, ze względu na swoją dużą powierzchnię, miał niższe wartości dla każdego z obliczanych zagęszczeń. Największe zagęszczenie par na 100 km 2 powierzchni (StD) odnotowano w gminach: Koprzywnica, Oleśnica (22 pary/100km 2 ), Łubnice (21), Imielno, Nowy Korczyn (po 20), Połaniec (19), Stopnica (18), Tuczępy, Oksa, Kije, Rytwiany

299 Fot. Ludwik Maksalon Bocian biały w województwie świętokrzyskim w roku 2004 Fot. 1. Dach budynku pokryty papą tylko w części, platforma i budka lęgowa sugerują, że w tym gospodarstwie ptaki są lubiane bardziej niż przeciętnie (Klimontów, gmina Sędziszów) Photo 1. Roof cover only partially exchanged, nest platform and nest box suggest that the hosts like the birds above average (Klimontów, borough of Sędziszów) (po 17), Solec-Zdrój (16). Najniższe wartości zagęszczenia stwierdzono w gminach: Opatów (1,9), Waśniów (1,8), Łączna (1,6), Raków (1,5), Suchedniów (1,3), Łagów, Kunów, (po 0,8), Brody (0,6). Najwyższe zagęszczenie par na 100 km2 użytków rolnych (StDSt) odnotowano w gminach: Rytwiany (44 pary/100km2), Tuczępy (35,8), Połaniec (35,4), Oleśnica (32,1), Łubnice (29,9), Kije (29,1), Imielno (26,6), Nowy Korczyn (25,7), Stopnica (25,2), Krasocin (25). Aż pięć z tych gmin należało do powiatu staszowskiego, 3 do buskiego i po jednej do jędrzejowskiego, pińczowskiego i włoszczowskiego. Najniższe zagęszczenia stwierdzono w gminach: Lipnik, Baćkowice (po 2,9), Waśniów (2,3), Opatów, Kunów (po 2) i Łagów (1,4) położonych w powiatach opatowskim i ostrowieckim. Najwyższe wartości zagęszczenia par na 100 km2 powierzchni łąk i pastwisk (StB) odnotowano w gminach: Wodzisław (169,3 pary/100km2), Łubnice (166,8), Koprzywnica (156), Rytwiany (155,5), Imielno (154,1), Michałów (145,7). Po 2 gminy należały do powiatów jędrzejowskiego i staszowskiego, a po jednej do pińczowskiego i sandomierskiego. Wartość StB w gminie Koprzywnica jest jedną z najwyższych, ale również w pozostałych gminach powiatu sandomierskiego (Łoniów i Obrazów) wskaźnik ten jest wysoki. Najniższe zagęszczenia stwierdzono w gminach: Kunów (17,2), Masłów (13,1), Łączna (12,1), Brody (9,4), Łagów (6,8). Należały one do powiatów: kieleckiego, ostrowieckiego, skarżyskiego i starachowickiego.

300 W. Szczepaniak Umieszczenie gniazd W województwie świętokrzyskim ponad połowa wszystkich gniazd 52,4% była umieszczonych na drzewach. Gniazd na słupach było nieznacznie mniej 40,4%, a na budynkach tylko 4,9%. Na kominach zlokalizowane było 2,1% gniazd, a tylko jedno gniazdo w innym niż wymienione miejscu. Dwa dominujące typy lokalizacji obejmowały więc aż 92,8% wszystkich gniazd. Dominujący udział gniazd zakładanych na drzewach jest kontynuacją stanu stwierdzonego już w 1974 r. (Jakubiec i inni 1986) (ryc. 5). % 100 1964 (N=147) 1976 (N=246) 80 1984 (n=234) 60 1995 (N=733) 2004 (N=1099) 40 20 0 słup budynek drzewo komin inne Ryc. 5. Zmiany procentowego udziału miejsc umieszczenia gniazda w woj. świętokrzyskim Fig. 5. Changes in percentage of nest localisation categories in świętokrzyskie province; left to right: pylon/mast, building, tree, chimney, other Największy udział gniazd na drzewach dotyczył centralnej i południowo zachodniej części województwa, szczególnie powiatów buskiego i kieleckiego, najmniejszy zaś był w części północno-wschodniej (ryc. 6). Gniazda zakładane Ryc. 6. Umieszczenie gniazd bociana białego w powiatach woj. świętokrzyskiego w 2004 r. Fig. 6. Localities of the White Stork nests in counties of the świętokrzyskie province in 2004; 1 pylon, 2 building, 3 tree, 4 chimney, 5 other

Bocian biały w województwie świętokrzyskim w roku 2004 301 były przeważnie na drzewach liściastych, zarówno żywych jak i suchych. Najchętniej bociany wybierały topole (47,5% wszystkich drzew), następnie dąb (9%), grochodrzew (8,7%), jesion (6,5%), ale zdarzały się też takie gatunki drzew jak: jabłoń, czereśnia, czy orzech. Drzewa iglaste (sosna i modrzew) zostały wybrane tylko w 7 wypadkach. Najwięcej gniazd na słupach znajdowało się we wschodniej części regionu, szczególnie w powiecie sandomierskim. Najmniejszy odsetek tego typu gniazd odnotowano w części centralnej i południowej województwa (powiaty: buski, kielecki). Gniazda były zakładane najczęściej na słupach betonowych, rzadziej na drewnianych, dwukrotnie na metalowych. Przeważnie były to słupy z trakcją elektryczną, w kilku wypadkach z telefoniczną, a w kilkunastu wolnostojące. Gniazda na budynkach w większej liczbie znajdowały się w dwóch powiatach położonych na południu regionu (pińczowski i kazimierski) oraz w powiatach opatowskim i starachowickim. Fot. 2. Zmiany na wsi dotyczą domostw ludzi i bocianów (Suków, gmina Daleszyce) Photo 2. Changes in the countryside affect dwellings of people and storks (Suków, borough of Daleszyce) Niewielka liczba gniazd tego typu była na zachodzie regionu oraz w powiecie staszowskim. Żadnego gniazda na budynku nie było w powiecie skarżyskim. Najczęściej wykorzystywanymi budynkami były stodoły. Udział gniazd na kominach największy był w powiatach: ostrowieckim i starachowickim, a więc obszarach z dużą liczbą zakładów przemysłowych. Odnotowano gniazda umieszczone zarówno na kominach domów mieszkalnych, budynków gospodarczych, jak i większych zakładów. Kilka gniazd było umieszczonych w nietypowych miejscach: na ruinach zamku w Mokrsku Górnym, na czynnym moście kolejowym k. Motkowic oraz na stogu w miejscowości Jankowice. Gniazda były zlokalizowane przeważnie w pobliżu siedzib ludzkich, często bezpośrednio na budynkach lub w odległości do kilkudziesięciu, maksymalnie 100 m. Takich gniazd było ok. 96%. Średnia odległość gniazd od zabudowań wynosiła około 25 30 metrów. Zdarzały się jednak gniazda znacznie oddalone, np. na olszy wśród łąk: k. Dąbrownicy 300 m i k. Obiechowa 350 m, na Fot. Piotr Zięcik

302 W. Szczepaniak ruinach zamku w Mokrsku Górnym 400 m, na kominie nieużywanej piekarni w Korytkowie 600 m, czy w dolinie rzecznej na niepodłączonym słupie w Umianowicach Grodzisku 1200 m. Gniazda oddalone od zabudowań od 100 do 500 m stanowiły ok. 4% całości. Dwa najniżej położone gniazda na wys. 4,5 5 m nad ziemią, znajdowały się w miejscowości Ruda na przyciętym pniu lipy i w miejscowości Mieczyn na kasztanowcu. Efekty lęgów Do lęgów w województwie świętokrzyskim w 2004 roku przystąpiło 869 par, które wyprowadziły 2163 młode. Nieudane lęgi odnotowano w przypadku 88 par (%HPo=10,2), a dla 7 par nieznane są wyniki lęgów. Na parę przystępującą do lęgu przypadało średnio 2,59 młodego (JZa), natomiast na parę z sukcesem lęgowym przypadało średnio 2,89 młodego (JZm). Żadnych strat w lęgach nie odnotowano tylko w powiecie starachowickim. Niewielkie straty stwierdzono w powiatach: opatowskim (HPa 35) oraz staszowskim i jędrzejowskim (HPa odpowiednio 113 i 126). Największe straty stwierdzono w powiatach: koneckim, pińczowskim i kazimierskim (ryc. 7). inne naturalne drapieżnictwo antropogeniczne bocian bocian obcy bocian stork 4 bocian obcy stork intruder 5 bocian rodzic stork parent(s) 22 drapieżnictwo raptor 1 inne naturalne other natural 5 antropogeniczne antropogenous 6 bocian rodzic Ryc. 7. Znane okoliczności strat w lęgach bociana białego w woj. świętokrzyskim w 2004 r. Fig. 7. Known circumstances of breeding loss of the White Stork in świętokrzyskie province in 2004 W roku 2004 wartości wskaźników JZa i JZm były wysokie, a ich różnice nie były duże. Najlepsze efekty lęgów (JZm większe od 3) stwierdzono w powiatach: starachowickim, skarżyskim, staszowskim oraz w koneckim, w którym %HPo był wyższy od przeciętnej i widoczne były wyraźne różnice między obydwoma wskaźnikami (tab. 1). Najmniejsze średnie z liczby odchowanych młodych odnotowano w powiatach: kazimierskim, sandomierskim, pińczowskim, ostrowieckim oraz buskim (ryc. 8). Wskaźniki rozrodu były zróżnicowane, lecz nie były związane z zagęszczeniem. W powiecie kazimierskim, niskie wskaźniki rozrodu szły w parze z niskim

Bocian biały w województwie świętokrzyskim w roku 2004 303 >3 2.5 3 2.25 2.5 2 2.25 1.5 2 <1.5 Ryc. 8. Liczba młodych na parę przystępującą do lęgu (JZa) w powiatach województwa świętokrzyskiego w 2004 r. Fig. 8. Number of young per breeding pair (JZa) in counties of the świętokrzyskie province in 2004 zagęszczeniem, natomiast w powiecie buskim niewielkie efekty rozrodu stwierdzano w regionie o wysokim zagęszczeniu. Wśród obszarów z dobrymi wskaźnikami rozrodu znalazły się powiaty starachowicki i skarżyski cechujące się niskim zagęszczeniem ogólnym (StD) i niską wartością zagęszczenia przeliczonego na odpowiednie dla bociana żerowiska (StB). Wydaje się, że powodem takiej sytuacji mogła być niewielka konkurencja pokarmowa już po podjęciu lęgów, dzięki czemu pary mogły odnieść duży sukces lęgowy. Strat w lęgach nie odnotowano aż w 41 gminach, natomiast w 21 były one większe od 15%. W 9 gminach straty przekraczały 30%, w tym w gminie Kunów 100% (gdzie występowała tylko 1 para). Wskaźnik JZm był >3 w 49 gminach, w czterech JZm był >4, w tym w gminie Suchedniów wyniósł 5. Za wyjątkiem gminy Bogoria były to obszary, w których nie odnotowano strat w lęgach. Najniższy wskaźnik JZm=2 odnotowano w dwóch gminach, w których także nie odnotowano całkowitych strat w lęgach. Wskaźnik JZa był >3 w 29 gminach, a w trzech był >4. JZa < 2 odnotowano w pięciu gminach, były to obszary o dużych stratach całkowitych w lęgach. Wyprowadzenie pięciu młodych stwierdzono w 17 lęgach (2,3%), z których aż 4 zlokalizowane były w powiecie staszowskim, a 3 w kieleckim, po cztery młode odnotowano w 151 lęgach (20,1%), po trzy młode stwierdzono w 339 lęgach (45,2%), dwa w 217 (28,9%), a 23 (3,1%) pary wyprowadziły po 1 młodym (ryc. 9). HPm5 HPm4 HPm3 HPm2 HPm1 HPmx HPo HB HE H0 Hx 17 151 339 217 23 27 88 69 21 149 3 H0 Hx HPm5 HPm4 HE HB Ryc. 9. Udział różnych sposobów zajęcia gniazda i efektu lęgu dla 1104 gniazd stwierdzonych w woj. świętokrzyskim w 2004 r. Fig. 9. Number of nests in different categories of breeding attempt and success in świętokrzyskie province in 2004 (N = 1104). Symbols as commonly used (after Schüz 1952) HPo HPmx HPm1 HPm2 HPm3

304 W. Szczepaniak Dyskusja Od spisu bociana białego w 1995 roku w województwie świętokrzyskim nastąpiły pewne zmiany w sposobie gospodarowania ziemią; łączny areał użytków rolnych zmniejszył się o około 9,7%, z czego powierzchnia gruntów rolnych zmalała o 13,9%, a sadów wzrosła aż o 37%. Łączna powierzchnia łąk i pastwisk, a więc terenów najważniejszych dla bociana wzrosła nieznacznie o 2,1%, ale poszczególne składowe tych terenów zmieniły się znacząco: powierzchnia łąk wzrosła o 19,5%, natomiast pastwisk spadła aż o 36,9%. Powierzchnia lasów i gruntów leśnych wzrosła o 3,7%, natomiast powierzchnia pozostałych gruntów i nieużytków zwiększyła się aż o 31% (GUS, dane z 2004 roku). Zmiany te spowodowane były przekształceniami w rolnictwie, w tym zmianą sposobu hodowli i zmniejszeniem się pogłowia bydła. Zalesianie gruntów nieleśnych skupiło się przede wszystkim na nieużytkach i gruntach rolnych i obejmowało kilkaset hektarów rocznie. W perspektywie można się spodziewać dalszego niewielkiego spadku powierzchni pastwisk, wynikającej ze zmian w sposobie i intensywności użytkowania oraz utrzymania powierzchni gruntów rolnych i lasów na zbliżonym poziomie. Od 1995 roku na terenie województwa nie odnotowano większych melioracji, takich jak prowadzone we wcześniejszych dziesięcioleciach. Regulacje dotyczyły przeważnie mniejszych cieków wodnych, które wylały podczas ostatnich powodzi, z większych rzek dotknęły one rzeki Mierzawy. W ostatnich latach stwierdzono rozwój przestrzenny większych miast oraz zwiększenie ilości zabudowy letniskowej. Od spisu w 1995 w województwie nie stwierdzono zmian w rozmieszczeniu bociana, występowały jedynie lokalne fluktuacje liczebności. Obecnie zasiedlone jest całe województwo, a bocian nie występuje jedynie w gęsto zalesionych obszarach Puszczy Świętokrzyskiej i Lasów Koneckich oraz na większych terenach użytkowanych rolniczo, szczególnie w powiecie opatowskim. Z okresów wcześniejszych brak jest dokładnych danych porównawczych, wiadomo jedynie, że w latach 1940 1945 Sokołowski (1952) nie stwierdził gniazdowania bociana na terenie Gór Świętokrzyskich, natomiast w latach 1994 95 i 2004 na obszarze zbliżonym do badanego wcześniej terenu odnotowano odpowiednio 12 i 22 pary. Liczba kolonii z pięcioma parami była w woj. świętokrzyskim 2004 roku jedną z najmniejszych w Polsce, mniej było ich tylko w województwie opolskim, a w woj. śląskim, w którym liczba par i zagęszczenie było niższe niż w świętokrzyskim było ich prawie trzykrotnie więcej. W latach 1994 95 skupienia po 3 4 pary lęgowe stwierdzono w powiecie buskim: Brzezie, Dziesławice i Nowy Korczyn, jędrzejowskim: Oksa, Stawy, Obiechów i włoszczowskim: Zabrody, Podlesie, Koniawy Wąsosz. (Kusiak 2006). W 2004 r. w Dziesławicach i Oksie odnotowano po 4 pary, w Obiechowie i Zabrodach po 3, w Nowym Korczynie 2, w Stawach, Podlesiu, Wąsoszy po jednej, a w miejscowości Brzezie nie odnotowano żadnej pary. Skupiska złożone

Bocian biały w województwie świętokrzyskim w roku 2004 305 z 3 lub więcej par pojawiły się natomiast aż w 35 miejscowościach, w których wcześniej występowały 1 2 pary, w tym w trzech po 5 6 par. Wyniki te pokazują, że liczba kolonii bociana z 3 lub więcej parami wzrosła od czasu spisu w 1995 roku ponad czterokrotnie. W połowie XIX i na początku XX wieku na Kielecczyźnie Sapalski (1862), Katin (1912) i Dunajewski (1931) określili bociana białego jako gatunek bardzo pospolity, natomiast Taczanowski (1882) pisał, że w porównaniu z Podlasiem i Lubelszczyzną po zachodniej stronie Wisły jest mniej liczny. Na podstawie wyników spisu przeprowadzonego w roku 1974 Tomiałojć (1990) określił, że w centralnej Polsce ten gatunek jest nieliczny (poniżej 10 par/100 km 2 ) a miejscami na Kielecczyźnie jego zagęszczenie jest jednym z najniższych w Polsce. Obecnie nadal jest to gatunek nieliczny, średnio liczny bywa tylko lokalnie, np. w powiatach buskim, staszowskim i pińczowskim, czy niektórych gminach pozostałych części województwa. W trzech gminach był gatunkiem bardzo nielicznym, a w pięciu w ogóle nie stwierdzono par lęgowych. Widać jednak systematyczny wzrost liczby par na przestrzeni lat. Z wyników spisów z lat: 1974, 1984, 1995 dla byłego województwa kieleckiego podawanych przez Jakubca i Guziaka (1998) (tab. 2) wynika, że liczba par w porównaniu z rokiem 1974 wzrosła w 1984 o 17,4%, a w 1995 aż o 50,1%. Tab. 2. Liczba par i zagęszczenie bociana białego w regionie podczas III, IV, V i VI MSBB Table 2. Numbers of pairs and density in the region recorded during III, IV, V and VI IWSC Obszar Rok HPa Zmiany w % 1974=100%) StD Źródło danych woj. kieleckie 1974 385 100 4,1 Jakubiec, Guziak (1998) woj. kieleckie 1984 452 117,4 4,9 Jakubiec, Guziak (1998) woj. kieleckie 1995 578 150,1 6,2 Jakubiec, Guziak (1998) Zmiany w % (1995=100%) woj. świętokrzyskie 1995 622 100 5,3 V spis (pro Natura) woj. świętokrzyskie 2004 869 140 7,9 VI spis (pro Natura) Według Kusiaka (1999) podczas kolejnych inwentaryzacji stwierdzano coraz większą liczebność bocianów na Kielecczyźnie; w latach 1974 1994 stan wzrósł o około 35%. Porównując dane dla województwa świętokrzyskiego z lat 1995 i 2004 widać dalszy wzrost (ok. 40%) liczby par lęgowych. Zagęszczenie par na 100 km 2 wzrosło aż o 49%. W odniesieniu do wcześniejszych danych z byłego województwa kieleckiego obecne zagęszczenie jest o 93% większe niż w roku 1974 i o 79% wyższe niż w roku 1984. W latach 1994 1995 na większości obszaru Krainy Gór Świętokrzyskich o powierzchni 14400km 2 (która w porównaniu z województwem świętokrzyskim rozciąga się dalej na północny zachód, aż do zbiornika Sulejowskiego i na zachód po

Fot. Piotr Zięcik 306 W. Szczepaniak lewy brzeg Pilicy, ale nie obejmuje obszarów położonych na południe od Nidy i Mierzawy) gniazdowało 689 par bocianów białych, a zagęszczenie wyniosło tylko 4,8 p/100 km2 (Kusiak 2006). Wg Kusiaka (1999) pomiędzy spisami w latach 1984 85 a 1994 liczba par lęgowych wzrosła we wszystkich zbadanych regionach Kielecczyzny z wyjątkiem Wzgórz Łopuszańskich i Pasma Przedborsko-Małogoskiego. Autor ten podaje również, że w powiecie włoszczowskim liczebność bociana wzrosła o 34% od roku 1974 roku do lat 1994 1995, a podobny wzrost stwierdzono także w północnej i środkowej części Krainy Gór Świętokrzyskich. Między spisami w 1995 a 2004 w powiecie włoszczowskim także odnotowano Fot. 3. Drzewa często oferują dogodne możli- wzrost liczebności, ale wyniósł on już wości do zakładania gniazda (Suchowola, gmina mniej 11,7%. Osiek) Na podstawie powyższych wyników Photo 3. Trees may be very suitable for placing można stwierdzić, że liczebność poputhe nest (Suchowola, borough of Osiek) lacji bociana białego w województwie świętokrzyskim wyraźnie i systematycznie wzrasta. Nie można jednak dokładnie określić faktycznego wzrostu liczebności, ponieważ starsze dane dotyczą terenów o innych granicach administracyjnych, są często niekompletne, a uzyskane wyniki nie zawsze były ekstrapolowane na niezbadany obszar. Wzrost liczebności na obszarze Krainy Gór Świętokrzyskich jest wg Kusiaka (2006) raczej odbudową stanu populacji, który był na tym obszarze około 100 lat temu. Wprawdzie warunki środowiskowe są dla bociana obecnie mniej korzystne niż w ubiegłym wieku, jednak w stosunku do lat 60., 70. i 80., kiedy to przeprowadzane były na dużą skalę melioracje oraz stosowane były znaczne ilości szkodliwych środków ochrony roślin można mówić o wyraźnej poprawie warunków do rozrodu. Pomiędzy rokiem 1995 a 2004 liczebność bociana wzrosła w 11 z 13 powiatów, w tym w powiatach: kieleckim, buskim, jędrzejowskim i pińczowskim aż o ponad 50%. Tylko w wypadku powiatów ostrowieckiego i sandomierskiego, odnotowano liczebność mniejszą o kilkanaście procent (tab. 1; tab. 3) Liczebności bociana w dolinach rzecznych przedstawiały się następująco: w dolinie Nidy (99 km) w latach 1996 97 bocian osiągał zagęszczenia 25 par/100 km2 (Polak, Wilniewczyc 2001), gdy w dolinie Pilicy (odcinek dł. 153 km) w latach 1994 96 zaledwie 8,1 pary/100 km2 (Chmielewski i inni 2000). Natomiast

Bocian biały w województwie świętokrzyskim w roku 2004 307 Tabela 3. Podstawowe parametry populacji bociana białego w powiatach województwa świętokrzyskiego w 1995 r. StD zagęszczenie ogólne Table 3. Basic parameters in counties of świętokrzyskie province in 1995; 1- county, 2- number of pairs observed, 3- density (pairs per 100 sq km), 4- percentage of pairs without fledlings, 5- average number of fledlings per pair with success, 6- average number of fledlings per pair Powiat liczba par (HPa) stwierdzona zagęszczenie (par na 100 km 2 ) procent par bez sukcesu (%HPo) StD średnia z liczby młodych na parę z sukcesem (JZm) przystępującą do lęgów (JZa) 1 2 3 4 5 6 buski 67 6,9 8,9 2,78 2,53 jędrzejowski 77 6,1 14,2 2,68 2,3 kazimierski 26 6,2 3,8 2,55 2,45 kielecki 57 2,4 16 2,75 2,3 konecki 47 4,1 6,3 2,28 2,13 opatowski 31 3,4 7,1 2 1,85 ostrowiecki 29 4,7 10,3 2,45 2,2 pińczowski 26 4,3 3,8 2,6 2,5 sandomierski 58 8,6 13,7 2,66 2,29 skarżyski 9 2,3 22,2 2,57 2 starachowicki 16 3,1 0 2,58 2,58 staszowski 102 11 11,7 2,53 2,23 włoszczowski 77 8,5 14,4 2,7 2,31 województwo 622 5,3 11,1 2,58 2,29 w dolinie stosunkowo niewielkiej Opatówki (odcinki dł. ok. 46 km) w latach 1998 99 stwierdzono bardzo wysokie zagęszczenie 45,4 pary/100km 2 (10 par wraz z tymi gniazdującymi na skraju doliny) (Osojca 2000). W Dolinie Iłżanki w latach 1994 95 wykryto 14 par na 54 km rzeki (Furmanek, Osojca 1996), a w dolinie Bobrzy w latach 2001 02 na 49 km stwierdzono tylko 3 pary (Grzegolec 2004). W porównaniu z pozostałymi częściami Polski liczebność bociana w woj. świętokrzyskim jest wyraźnie mniejsza niż w regionach północnych i wschodnich, a nieznacznie wyższa od tej odnotowanej na południowym zachodzie Polski. Pomiędzy dwoma ostatnimi spisami widać także różnice w sukcesie lęgowym bocianów. W porównaniu z danymi z 1995 roku można zauważyć poprawę wskaźników rozrodu; straty w lęgach zmalały wprawdzie nieznacznie, ale średnie liczby młodych na parę przystępującą do lęgu (JZm) i na parę z sukcesem (JZa) były już wyraźnie wyższe. Widać także wzrost udziału lęgów z większą liczbą młodych (od 3 do 5) w 2004 roku. Na wyniki te wpływ miały dobre warunki dla odbycia lęgów w roku 2004. W porównaniu z danymi Bajora (1979) z lat 1976 78, który liczył bociany na Kielecczyźnie, sukces lęgowy jest teraz o wiele większy; wtedy średnia z liczby młodych (JZm) wynosiła tylko od 1,22 w roku 1976 do 1,3 w roku 1977.

308 W. Szczepaniak Straty w lęgach były większe w 2004 niż w 1995 roku w powiatach: buskim, kazimierskim, koneckim i pińczowskim, a średnie z liczby młodych na parę z sukcesem (JZm) były gorsze podczas ostatniego spisu w tych samych powiatach z wyjątkiem koneckiego. W powiecie kazimierskim wskaźnik %HPo był wyższy aż o 19%, natomiast w powiecie skarżyskim o 13,9%. Kolejne ustalenia efektów lęgów na terenie powiatu włoszczowskiego wskazują na korzystne warunki w czasie ostatnich kontroli. W roku 1974 wskaźniki JZa i JZm wynosiły odpowiednio 1,71 i 2,34 (Kahl i Markowski 1985), a w 1995 wartości te były wyższe 1,88 i 2,62 (Kusiak 1999). Wskaźniki JZa i JZm obliczone dla nowego podziału administracyjnego w 1995 roku wyniosły 2,31 i 2,7, a w 2004 roku 2,55 i 2,93. Straty w lęgach również zmniejszały się; z ok. 25,8% w 1974 (Kahl i Markowski 1985) do 24,6% w 1995 (Kusiak 1999) i z 14,4% w 1995 do 12,7% w 2004. Średnie liczby młodych w przeliczeniu na parę przystępującą do lęgów (JZa) oraz na parę z pomyślnie ukończonym lęgiem (JZm) były woj. świętokrzyskim w 2004 jednymi z najwyższych w Polsce. Najwięcej młodych odchowały pary w centrum i na północnym wschodzie kraju województwa świętokrzyskie, podlaskie, łódzkie i mazowieckie. Może to świadczyć o tym, że mimo iż w województwie jest stosunkowo niewiele terenów dogodnych dla bociana, to są w nich jednak bardzo dobre warunki do rozrodu. Podczas dwóch ostatnich spisów nie odnotowano pewnego lęgu z 6 młodymi, ale w 1995 roku koło Piekoszowa, w gnieździe stwierdzono 5 młodych, a według relacji miejscowych gospodarzy ptaki wyrzuciły wcześniej z gniazda jednego młodego i jedno jajo, co wskazuje na lęg składający się aż z 7 jaj (Kusiak 1999). Z analizy zgromadzonego materiału wynika wyraźna tendencja zmiany sposobu umieszczania gniazd. Wzrasta udział gniazd na słupach przy jednoczesnym spadku odsetka gniazd na drzewach. Zmiany są widoczne już od 30 lat, ale wydaje się, że proces ten rozpoczął się z dużą siłą na początku lat 80. Wynika to z coraz większej liczby platform gniazdowych montowanych na słupach, które bociany wybierają m.in. ze względu na łatwiejszy dolot do gniazda, bezpieczeństwo przed drapieżnikami, dobrą widoczność czy dogodną wysokość. Od IV spisu w 1984 roku można zauważyć gwałtowny wzrost liczby i udziału gniazd na słupach i równie silny spadek udziału procentowego gniazd na drzewach. Liczba gniazd na drzewach natomiast nie zmniejszyła się, a nawet nieznacznie wzrosła. Może to świadczyć o tym, że nowe gniazda bociany chętniej zakładają na słupach oraz że przenoszą się na nie częściej z budynków niż z drzew. Podobne zmiany zachodziły w innych rejonach Polski (Jakubiec i Guziak 1998). Od kilkudziesięciu lat gniazda na słupach były coraz częściej budowane przez bociany. Tylko w województwach łódzkim i świętokrzyskim w 2004 roku na drzewach było jeszcze ponad 50% gniazd, ale można się spodziewać, że podczas następnego spisu ponad połowę będą stanowiły te umieszczone na słupach. W województwie świętokrzyskim od roku 1974 systematycznie malał także udział gniazd na budynkach. Będzie się on prawdopodobnie jeszcze zmniejszać,

Bocian biały w województwie świętokrzyskim w roku 2004 309 w związku z tym, że bociany częściej rezygnują z takich gniazd na rzecz gniazd na słupach, niż z tych umiejscowionych na drzewach. Znaczenie może mieć też niechęć ludzi do obecności bocianów na budynkach, gdyż dachy z gniazdami często ulegają uszkodzeniu lub zabrudzeniu. Nie bez znaczenia jest też nowe budownictwo, które nie jest przyjazne bocianom. Liczba gniazd na kominach nieznacznie wzrosła. Nie należy się jednak spodziewać, że kiedykolwiek będzie to znaczący typ lokalizacji gniazd. Umieszczenie gniazd w województwie generalnie nie odbiega w znaczny sposób od tego, jaki jest w sąsiadujących regionach Polski (Jakubiec, Guziak 2006). W ciągu ostatnich 10 lat spadek udziału gniazd na drzewach najsilniej zaznaczył się w powiecie koneckim różnica wyniosła 37,5%, a najsłabiej w powiecie opatowskim spadek o 7%. Udział gniazd na słupach najszybciej rósł w powiatach: ostrowieckim wzrost o 38,8% i koneckim 33,5%, najwolniej natomiast w powiatach: buskim, jędrzejowskim, kazimierskim, opatowskim i staszowskim po ok. 18%. Spadek udziału gniazd na budynkach najsilniejszy był w powiatach: opatowskim, ostrowieckim i pińczowskim po ok. 13%, natomiast w 4 powiatach zaznaczył się niewielki wzrost tego typu lokalizacji: buski 0,1%, kazimierski 0,2%, kielecki 2,4%, konecki 2,7%. W latach 1994 1995 i 2004 odległości gniazd od zabudowań były prawie identyczne. W odległości do 100 m umieszczonych było 96 97% gniazd, w odległości 100 500 m 2% gniazd, a w odległości powyżej 500 m 1%. Zalecenia ochronne Wzrost liczebności bociana w ostatnich dziesięcioleciach może mieć różne przyczyny: czynniki demograficzne, poprawa warunków środowiskowych, zwiększenie liczby nowych miejsc na gniazda na słupach, pomoc w ich budowie czy ochrona oraz naprawa istniejących gniazd. Trudny do ustalenia, ale ważny jest wpływ warunków na zimowiskach oraz na trasie migracji wiosennych i jesiennych. Zmiany sukcesu lęgowego w porównaniu z poprzednimi spisami wynikają zapewne ze sprzyjających warunków do rozrodu w roku 2004. Zmiany w umieszczeniu gniazd wynikały z wieloletnich tendencji przenoszenia gniazd z dachów budynków oraz drzew na słupy i częstszego wykorzystywania słupów do budowy nowych gniazd. Uzyskane dane na temat liczebności i efektów lęgów wskazują na lepszą sytuację populacji bociana niż stwierdzona przed 30 laty. Dalsze utrzymanie tego stanu uzależnione to będzie jednak od wielu czynników, szczególnie od zachowania obecnej struktury gospodarowania ziemią oraz stanu środowiska naturalnego, a co za tym idzie od ochrony obszarów żerowiskowych, przede wszystkim terenów podmokłych i dolin rzecznych. Należy stwierdzić, że bocian biały jest typowym gatunkiem tarczowym i wdrożenie programu jego ochrony jest zarazem zapewnieniem trwania wielu innych rzadkich i cennych gatunków roślin i zwierząt. W Europie bocian biały został również uznany za dobry gatunek wskaźniko-

Fot. Piotr Zięcik 310 W. Szczepaniak wy i monitoring jego populacji pozwala na wczesne wykrycie niekorzystnych zmian środowiska. Duże znaczenie dla populacji bociana białego mogą mieć przekształcenia w rolnictwie, szczególnie spadek powierzchni łąk i pastwisk, intensyfikacja produkcji rolnej, zmniejszanie się terenów podmokłych oraz niszczenie naturalnego charakteru dolin rzecznych, poprzez melioracje i regulacje. Opuszczanie stanowisk w wyniku melioracji stwierdzono np. w dolinie Kacanki; z 18 gniazd istniejących w ro ku 1964 pozostało tylko jedno w roku 1973 (Jońca 1975). Najkorzystniejsze warunki dla bociana oferują obszary o ekstensywnej gospodarce rolnej, pastwiska, tereny łą kowe, podmokłe, obrzeża oczek wodnych i stawów oraz doliny rzeczne. Z tych ostatnich należy wyróżnić doliny: Wisły, Nidy, Czarnej Staszowskiej, Wschodniej. Szczególnie cenne są nad rzeczne łąki i pastwiska stanowiące bogate żerowiska. Obszary tego typu znajdują się w większych ilościach w powiatach położonych w południofot. 4. Dolot do starych, martwych drzew jest wej części województwa, takich jak łatwy, ale takie drzewa są osłabione, co stwarza powiat buski, jędrzejowski, pińczowdodatkowe zagrożenie (Suków, gmina Daleszyce) ski czy staszowski. Położone w powiephoto 4. Old trees are easily accessible but cie buskim tereny wokół Wiślicy oraz often weakened, thus causing additional threat Solca Zdroju jako atrakcyjne dla bo(suków, borough of Daleszyce) ciana, opisywał już Bajor (1979), a z map zamieszczonych w pracach Kusiaka (1999 i 2006) widać jak chętnie bociany zajmują te okolice. Najbardziej narażone na zniszczenie są wszelkie miejsca podmokłe, które po osuszeniu mogą zostać przeznaczone na grunty orne, łąki oraz doliny rzeczne, w których mogą być wykonywane melioracje i regulacje, a w skrajnych wypadkach prace prowadzące do przeznaczenia tych terenów pod zabudowę. Dla obszarów łąkowo-pastwiskowych negatywny wpływ może mieć intensyfikacja gospodarki, zastąpienie wielogatunkowych łąk uprawami szlachetnych traw, zwiększone zużycie środków chemicznych, a co za tym idzie zubożenie bazy pokarmowej.

Bocian biały w województwie świętokrzyskim w roku 2004 311 Niekorzystne może być także zaniechanie użytkowania, co prowadzi do zarastania tych obszarów roślinami krzewiastymi. W obecnej chwili tylko część terenów szczególnie ważnych dla bociana na terenie województwa świętokrzyskiego podlega ochronie prawnej. W obszarach Natura 2000 leży duża cześć doliny Nidy Ostoja Nidziańska (SOO) i Dolina Nidy (OSO), niewielka część doliny Wisły Małopolski Przełom Wisły (OSO), Dolina Krasnej (SOO) oraz tereny w okolicach Przedborza Ostoja Przedborska (SOO). Jako parki krajobrazowe chronione są tereny w powiecie buskim i pińczowskim (parki: Nadnidziański, Szaniecki, Kozubowski). Pozostałe parki leżą na terenach z dużym zalesieniem, a więc są mniej istotne dla bocianów. Ważne dla bocianów obszary, a więc doliny rzeczne czy miejsca podmokłe często nie są chronione. Niepokojącym zjawiskiem jest niestosowanie obowiązujących przepisów na terenach objętych ochroną. Często większe znaczenie niż wartości przyrodnicze i naturalne środowisko ma gospodarka i rachunek ekonomiczny. W wielu wypadkach widać też brak zrozumienia dla idei ochrony przyrody. Aby utrzymać populację bociana na dotychczasowym poziomie należy przede wszystkim chronić jego tereny żerowiskowe przy jednoczesnej opiece nad gniazdami. Żerowiska bociana, a więc najczęściej tereny z ekstensywną gospodarką rolną oraz wszelkie obszary podmokłe powinny być zachowane w niezmienionym stanie, a tam gdzie jest to możliwe należy dążyć do odtwarzania miejsc stanowiących bazę pokarmową tego gatunku. Dużą uwagę należy zwrócić na doliny rzeczne, w szczególności na całą dolinę Nidy, która przy prowadzeniu rozsądnych działań polegających na ochronie dotychczasowego stanu i renaturalizacji fragmentów doliny może stać się miejscem szczególnie ważnym dla bociana białego w województwie. Bardzo ważne jest więc przeprowadzenie działań ochronnych i programów renaturalizacyjnch polegających m.in. na przywracaniu naturalnych dla danych obszarów stosunków wodnych czy tworzeniu systemów małej retencji. Działania te powinny być stosowane w dolinach takich rzek jak: Nida, Mierzawa, Wschodnia, Sanica czy Czarna Staszowska oraz w innych mniejszych dolinach mających charakter łąkowy. Nie należy dopuszczać także do zabudowy i zalesiania dolin, osuszania, nowych i ponownych melioracji terenów podmokłych, regulacji rzek oraz do budowy zbiorników wodnych, które zmieniają stosunki wodne, niszcząc naturalny charakter dolin rzecznych. Działania te powinny być ograniczone do niezbędnego minimum, każdorazowo poprzedzone ocenami ich skutków dla środowiska, a w stosowanych rozwiązaniach technicznych i wykonawczych powinny dominować technologie najmniej szkodliwe. Przekształcenia w rolnictwie są nieuniknione, należy jednak dążyć do ograniczenia wielkich, monokulturowych gospodarstw rolnych, starać się wprowadzać na większą skalę rolnictwo ekologiczne oraz rozpowszechniać programy rolno-środowiskowe. Przy obecnym, często spotykanym, niezrozumieniu potrzeb środowiska naturalnego, widocznym choćby w dalszym meliorowaniu i regulacji dolin rzecznych, zarówno przez dużą część władz państwowych jak i samorzą-