Grzegorz Rąkowski* WALORYZACJA OBSZARÓW SPECJALNEJ OCHRONY PTAKÓW NATURA 2000 W POLSCE

Ochrona Środowiska i Zasobów Naturalnych nr 47, 2011 r. Grzegorz Rąkowski* WALORYZACJA OBSZARÓW SPECJALNEJ OCHRONY PTAKÓW NATURA 2000 W POLSCE COMPARATIVE ASSESSMENT OF NATURAL VALUES OF NATURA 2000 SPECIAL PROTECTION AREAS IN POLAND Słowa kluczowe: waloryzacja przyrodnicza, Natura 2000, obszary specjalnej ochrony ptaków, awifauna, różnorodność przyrodnicza. Key words: comparative assessment, natural values, Natura 2000, special protection areas, avifauna, biodiversity. By the end of 2010 141 Natura 2000 special protected areas (SPA) were established in Poland. To compare their natural values a special index of ornithological value (RP) was developed and calculated for each of them. The index was calculated in consideration of the numbers of bird species nesting within the area and, respectively: listed in Annex 1 of the Birds Directive, included into Polish Red Data Book, and having the local nesting population number significant in the country s scale. The value of RP index is increasing across Poland from south-west to north-east. The most ornithologically valuable areas are situated in the north-eastern part of Poland. The highest value of the RP index have situated in this part of the country the two world-wide famous Polish natural areas: Biebrza Marshes (Biebrza National Park) and Białowieża Forest. Less valuable, in terms of RP index values, are the areas situated in northern, eastern and south-eastern parts of the country. The least valuable are the Natura 2000 SPAs situated in the central and south-western part of Poland. This is generally in accordance with common opinion among the Polish scientists and ecologists that both the state of naturalness of environment and the value of the habitats increase across Poland from south-west to north-east. Thus, the developed ornithological RP index could be also used as a general index of natural value and biological diversity of a particular area under study. * Dr Grzegorz Rąkowski Instytut Ochrony Środowiska - Państwowy Instytut Badawczy, ul. Krucza 5/11d, 00-548 Warszawa; tel.: 22 622 42 47; e-mail: groza1@ios.edu.pl 146

Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce 1. WPROWADZENIE Europejska Sieć Ekologiczna Natura 2000 jest to system ochrony cennych i zagrożonych składników różnorodności biologicznej kontynentu europejskiego, wdrażanym od 1992 r. na terytoriach wszystkich państw członkowskich Unii Europejskiej. Celem tworzenia sieci Natura 2000 jest zarówno zachowanie siedlisk przyrodniczych i gatunków uznanych za cenne i zagrożone w skali europejskiej, jak i ochrona typowych, wciąż jeszcze powszechnie występujących siedlisk i gatunków, charakterystycznych dla głównych europejskich regionów biogeograficznych. W ramach realizacji tego celu w każdym z państw członkowskich Unii Europejskiej tworzy się specjalne obszary (ostoje) Natura 2000, a dla każdego z tych krajów kraju określa się listę referencyjną siedlisk przyrodniczych i gatunków, w celu ochrony których należy utworzyć obszary Natura 2000 [Liro i Dyduch-Falniowska 2002]. Akcesja do Unii Europejskiej w 2004 r. nałożyła obowiązek tworzenia obszarów Natura 2000 również na Polskę. Podstawy prawne tworzenia sieci obszarów Natura 2000 dały dwie unijne dyrektywy: 1) dyrektywa Rady 79/409/EWG z dnia 2 kwietnia 1979 r. w sprawie ochrony dzikich ptaków, zwana Dyrektywą Ptasią (Council Directive 79/409/EEC of 2 April 1979), w której określono kryteria wyznaczania ostoi w celu ochrony ptaków; 2) dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992 r. w sprawie ochrony siedlisk przyrodniczych oraz dzikiej fauny i flory (Council Directive 92/43/EEC of 21 May 1992), zwana Dyrektywą Siedliskową, w której określono natomiast kryteria wyznaczania ostoi w celu ochrony gatunków roślin i zwierząt (poza ptakami) oraz cennych siedlisk przyrodniczych. Obie przywołane wyżej dyrektywy zostały wprowadzone do polskiego prawa, uwzględniono je bowiem w ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (Dz.U. z 2004 r., Nr 92, poz. 880), która przewiduje tworzenie na terenie Polski obszarów Natura 2000 jako odrębnej formy ochrony przyrody. Warto podkreślić, że w obrębie obszaru Natura 2000 może się znaleźć całość lub część jednego lub więcej obszarów objętych innymi formami ochrony przyrody. Uszczegółowienie przepisów dotyczących tworzenia sieci obszarów Natura 2000 w Polsce przyniosły związane z ustawą o ochronie przyrody akty wykonawcze, wydawane w formie rozporządzeń Ministra Środowiska. Sieć Natura 2000 tworzą dwa typy obszarów: 1) obszary specjalnej ochrony ptaków (OSO), tworzone na podstawie Dyrektywy Ptasiej, oraz 2) specjalne obszary ochrony siedlisk (SOO), tworzone na podstawie Dyrektywy Siedliskowej. Przedmiotem analiz w niniejszej pracy jest ten pierwszy rodzaj obszarów. Obszary specjalnej ochrony ptaków są wyznaczane indywidualnie przez każde państwo należące do Unii Europejskiej i nie podlegają zatwierdzaniu przez władze Unii. Komisja Europejska sprawdza jedynie, czy utworzona sieć ptasich obszarów Natura 2000 uwzględnia wszystkie 147

Grzegorz Rąkowski istotne ostoje ptaków w danym kraju. Dla każdego ptasiego obszaru Natura 2000 w poszczególnych krajach opracowuje się dokumentację, która składa się z wektorowej mapy cyfrowej z zaznaczonymi granicami danego obszaru oraz ze Standardowego Formularza Danych (Standard Data Form SDF), w którym są zawarte najważniejsze informacje o położeniu i powierzchni obszaru, występujących typach siedlisk przyrodniczych i gatunkach wymienianych w załącznikach Dyrektywy Ptasiej, o ich liczebności lub reprezentatywności w skali kraju, wartości przyrodniczej i zagrożeniach. Formularze SDF oraz mapy są dostępne na stronie internetowej Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000) i są aktualizowane w miarę postępu wiedzy o zasobach przyrodniczych obszarów Natura 2000. W Załączniku I do Dyrektywy Ptasiej (Council Directive 79/409/EEC of 2 April 1979) 1 wymieniono gatunki ptaków o znaczeniu europejskim, dla których ochrony istnieje obowiązek tworzenia obszarów Natura 2000. W Polsce występuje około 130 gatunków z tej listy, z czego 73 gatunki to gatunki lęgowe. Do końca 2010 r., w drodze rozporządzenia Ministra Środowiska [Rozporządzenie... 2004] i jego trzech kolejnych modyfikacji utworzono w Polsce 141 obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 2. Zajmują one łącznie 4 865 292 ha, co stanowi 15,59% lądowej powierzchni kraju. Obszary specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce wyznaczano przede wszystkim opierając się na wykazie ostoi ptaków o randze międzynarodowej (Important Bird Areas IBA) opracowany przez Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków (OTOP), na podstawie kryteriów wyznaczonych przez międzynarodową organizację BirdLife International, którego członkiem jest OTOP. Stało się tak zgodnie ze stosowaną praktyką, że krajowe listy ostoi ptaków IBA są traktowane przez Komisję Europejską jako materiał referencyjny do wyznaczania ptasich obszarów Natura 2000. Aktualna sieć tych obszarów w Polsce niemal dokładnie pokrywa się z liczbą ostoi IBA w naszym kraju (137 ostoi), uwzględnionych i opisanych w publikacji Ostoje ptaków o znaczeniu europejskim w Polsce, wydanej przez OTOP w 2004 r. [Sidło i in. 2004]. Celem niniejszej pracy było dokonanie przyrodniczej waloryzacji obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce na podstawie zgromadzonych danych na temat składu gatunkowego i liczebności lęgowych populacji ptaków występujących na tych obszarach. 2. ROZMIESZCZENIE I RODZAJE OBSZARÓW SPECJALNEJ OCHRONY PTAKÓW NATURA 2000 Rozmieszczenie obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) Natura 2000 w Polsce przedstawiono na rysunku 1. Wynika z niego wyraźnie, że obszary te są w naszym kraju 1 Nowsza wersja tej dyrektywy ukazała się 30 listopada 2009 r. (Council Directive 2009/147/WE of 30 November 2009). 2 Na mocy rozporządzenia Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. (Dz.U. z 2011 r., Nr 25, poz. 133) utworzono trzy nowe obszary OSO: Góry Izerskie PLB020009, Sudety Wałbrzysko- -Kamiennogórskie PLB020010 i Bagno Pulwy PLB140015, nieuwzględnione w niniejszym artykule. 148

Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce rozmieszczone nierównomiernie. Zdecydowana większość z nich jest zlokalizowana w peryferyjnych częściach kraju, w tym zwłaszcza w rejonie Wybrzeża, na pojezierzach oraz w górach. W pozostałej części kraju, wyjąwszy doliny rzeczne, obszarów tych jest znacznie mniej. OSO różnią się między sobą zarówno wielkością, cechami fizyczno-geograficznymi, rodzajem występujących w ich granicach siedlisk, jak i rangą oraz stopniem rozpoznania walorów ornitologicznych. Rys. 1. Obszary specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce Fig. 1. Natura 2000 Special Protection Areas in Poland W tabeli 1 przedstawiono typologię ptasich obszarów Natura 2000 w Polsce. Najliczniej występujący typ obszaru, to doliny rzeczne. Obszarów tego typu jest 42, czyli stanowią one ok. 30% wszystkich krajowych ptasich obszarów Natura 2000. Ze względu jednak na to, że są to w większości dość wąskie obszary o charakterze liniowym, powierzchnia zajmowana przez nie stanowi zaledwie nieco ponad 3,5% powierzchni kraju. Obszary te stanowią głównie ostoję ptaków wodno-błotnych związanych z siedliskami naturalnych dolin rzecznych oraz związanych z nimi łąk, czyli przede wszystkim rybitw, mew i gatunków siewkowych. Drugi po względem liczebności typ ptasiego obszaru Natura 2000 stanowią puszcze i duże kompleksy leśne. Jest ich łącznie 32 i stanowią grupę zajmującą największą powierzchnię, co łącznie stanowi blisko 7,5% powierzchni kraju. Obszary te to przede wszystkim ostoje ptaków drapieżnych i sów oraz rzadkich gatunków ptaków leśnych. 149

Grzegorz Rąkowski Tabela 1. Statystyka obszarów specjalnej ochrony ptaków (OSO) Natura 2000 w Polsce Table 1. Types of Natura 2000 Special Protection Areas (SPAs) in Poland Rodzaj obszaru Liczba OSO Łączna powierzchnia (ha) % powierzchni kraju* Ogółem 141 4 865 292 15,59 W tym: puszcze i duże kompleksy leśne 32 2 337 373 7,48 obszary górskie 12 493 559 1,58 doliny rzeczne 42 1 116 955 3,57 bagna 12 60 437 0,19 jeziora i obszary pojezierne 14 390 847 1,25 kompleksy stawów rybnych 7 25 079 0,08 sztuczne zbiorniki 8 23 881 0,08 obszary przymorskie 7 155 537 0,50 obszary morskie** 4 648 965 2,01 Inne 3 245 686 0,79 * Udział procentowy wszystkich obszarów, poza obszarami morskim, obliczono w stosunku do powierzchni lądowej kraju. ** Udział procentowy obszarów morskich policzono w stosunku do całkowitej powierzchni kraju, łącznie z morzem terytorialnym. Stosunkowo dużą grupę ptasich obszarów Natura 2000 stanowią obszary pojezierne. Jest ich 14 i są zgrupowane w północnej i północno-zachodniej części kraju. Zajmują łącznie 1,25% jego powierzchni. Stanowią one przede wszystkim ostoje ptaków wodnych, głównie kaczek, czapli oraz chruścieli i ptaków drapieżnych. Obszary obejmujące kompleksy stawów rybnych (7) oraz sztuczne zbiorniki wodne (8) są zgrupowane głównie w zachodniej i południowej części kraju. Stanowią one przede wszystkim ostoję kaczek i innych blaszkodziobych, łysek, mew i rybitw. Jednym z najcenniejszych ptasich obszarów Natura 2000 są obszary bagienne, których jest 12. Jest to ostoja przede wszystkim ptaków siewkowych i chruścieli. W obszarach przymorskich istnieje 7 ptasich obszarów Natura 2000, obejmujących m.in. morskie zalewy oraz jeziora i mokradła przymorskie. Obszary te stanowią ostoję głównie kaczek i ptaków siewkowych oraz mew. Morskie ptasie obszary Natura 2000, których jest 4, to przede wszystkich ostoja migrujących i zimujących gatunków kaczek. Specyfiką odznaczają się górskie ptasie obszary Natura 2000. Jest ich 12 i zajmują łącznie ponad 1,5% powierzchni kraju. Jest to ostoja głównie rzadkich gatunków ptaków leśnych, ptaków drapieżnych i sów, leśnych kuraków oraz niewielkiej grupy specjalistycznych gatunków związanych z siedliskami górskimi. Kilka specyficznych obszarów Natura 2000, jak np. Ostoja Warmińska, Ostoja poligon Orzysz i Żwirownia Skoki nie da się jednoznacznie zakwalifikować do żadnego z wymienionych typów. 150

Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce 3. PTAKI JAKO WSKAŹNIKI JAKOŚCI ŚRODOWISKA PRZYRODNICZEGO Ptaki, ze względu na to, że są jedną z najlepiej poznanych grup zwierzęcych, a zarazem stosunkowo łatwą do obserwacji, występującą na zróżnicowanych siedliskach i stosunkowo szybko reagującą na zachodzące w nim zmiany, uznaje się za dobrą grupę wskaźnikową, którą można wykorzystywać do ocen środowiska przyrodniczego [Zawadzka i Zawadzki 2006, Kornatowska i in. 2010, Chylarecki 2010]. Liczebność bądź też sama obecność lub nieobecność określonych gatunków ptaków bądź ich grup na danym obszarze dostarcza nam informacji o siedliskach i stanie ich zachowania. Zmiany w populacjach ptaków odzwierciedlają zmiany zachodzące w innych grupach taksonomicznych, stąd też dane dotyczące ptaków mogą dostarczać cennych informacji o różnych parametrach środowiska oraz o jego jakości i stanie różnorodności biologicznej [Chylarecki i in. 2009]. Dane dotyczące liczebności i składu gatunkowego ptaków są wykorzystywane do opracowania rozmaitych indeksów. Jednym z najbardziej znanych jest stosowany w Europie od ponad 30 lat indeks liczebności pospolitych ptaków lęgowych, w którym wykorzystuje się dane uzyskane w wyniku monitoringu tej grupy gatunków. W Polsce Monitoring Pospolitych Ptaków Lęgowych prowadzi się od 2000 r. (http://monitoringptakow.gios.gov.pl). W krajach Unii Europejskiej stosuje się także indeks ptaków krajobrazu rolniczego (Farmland Bird Index), który wykorzystuje się jako wskaźnik stanu ekosystemów użytkowanych rolniczo [Tryjanowski i in. 2009]. Do oceny stanu siedlisk mokradłowych na świecie stosuje się natomiast indeks liczebności ptaków wodno-błotnych (Waterbird Index) opracowany przez organizację Wetlands International [Delany i in. 2010]. Różne możliwości wykorzystania danych dotyczących ptaków do oceny różnorodności biologicznej przedstawili w swoich publikacjach Gregory i in. [2003], Gregory [2006] i Chylarecki [2010]. 4. WALORYZACJA OBSZARÓW SPECJALNEJ OCHRONY PTAKÓW NATURA 2000 W POLSCE 4.1. Materiał i metody Podstawą do dokonania waloryzacji obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce była analiza danych dotyczących występowania i liczebności gatunków ptaków gniazdujących na tych obszarach, zgromadzonych w latach 2008 2009 w ramach realizacji tematu badawczego w Instytucie Ochrony Środowiska w Warszawie [Rąkowski i in. 2009, Rąkowski i in. 2010]. Głównym źródłem tych informacji były dane zawarte w opracowanych dla każdego z obszarów Natura 2000 Standardowych Formularzach Danych, dostępnych na stronie internetowej Generalnej Dyrekcji Ochrony Środowiska (http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000) oraz w opracowanej przez specjalistów z Ogólnopolskiego Towarzystwa Ochrony Ptaków 151

Grzegorz Rąkowski publikacji dotyczących ostoi ptaków o znaczeniu europejskim w Polsce [Sidło i in. 2004]. Dane te zostały uzupełnione o informacje uzyskane z innych źródeł [Głowaciński 2001, Tomiałojć i Stawarczyk 2003, Gromadzki 2004, Kruszewicz 2005, Sikora i in. 2007, Chylarecki i in. 2009, Rąkowski 2009, Rąkowski i in. 2010, Tryjanowski i in. 2009], a także o niepublikowane dane uzyskane w wyniku obserwacji własnych prowadzonych przez autora podczas wyjazdów terenowych na poszczególnych obszarach Natura 2000. Załącznik I do Dyrektywy Ptasiej, zawierający wykaz ściśle chronionych gatunków, dla których istnieje obowiązek tworzenia obszarów Natura 2000 chroniących ich ostoje, obejmuje 175 gatunków ptaków, z czego w Polsce występuje 129 gatunków. W tabeli 2 gatunki te podzielono na poszczególne grupy, w zależności od ich statusu w Polsce. Wśród nich 74 gatunki to gatunki gnieżdżące się w naszym kraju, z czego 9 to gatunki lęgnące się jedynie wyjątkowo. Pozostałe 55 gatunków wymienionych w Załączniku I do Dyrektywy Ptasiej, zaliczanych do polskiej awifauny, to gatunki niegnieżdżące się w naszym kraju, z czego 13 to gatunki regularnie pojawiające się na przelotach, 25 to gatunki zalatujące, a 17 to gatunki zalatujące wyjątkowo. W praktyce polskie ptasie obszary Natura 2000 chronią wszystkie gatunki lęgowe oraz pojawiające się regularnie na przelotach, a więc łącznie 87 gatunków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Podstawowy zakres danych zbieranych na potrzeby niniejszego opracowania dotyczył przede wszystkim występowania i liczebności tych właśnie gatunków. Tabela 2. Gatunki ptaków występujące na obszarach Natura 2000 w Polsce Table 2. Bird species abundand on Natura 2000 SPAs in Poland Liczba gatunków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej 175 Liczba gatunków wymienionych w Załączniku I DP występujących w Polsce 129 W tym: lęgowych 65 wyjątkowo lęgowych 9 przelotnych 13 zalatujących 25 wyjątkowo zalatujących 17 Oprócz tego w odniesieniu do każdego opisanego ptasiego obszaru Natura 2000 zgromadzono również: 1) dane podstawowe (kod Natura 2000, rok utworzenia, powierzchnia, położenie geograficzne i administracyjne), 2) charakteryzujące główne elementy środowiska przyrodniczego ostoi, 3) liczebność populacji gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt, 4) liczebność populacji innych rzadszych gatunków ptaków. Wszystkie te informacje posłużyły do podsumowania walorów ornitologicznych poszczególnych ostoi. 152

Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce 4.2. Waloryzacja ptasich obszarów Natura 2000 w Polsce Na podstawie zgromadzonych danych pojęto próbę dokonania waloryzacji i porównawczej oceny walorów ornitologicznych poszczególnych ptasich obszarów Natura 2000 w Polsce. Najprostszym kryterium waloryzacji jest ocena tych obszarów pod kątem liczby gnieżdżących się na ich terenie gatunków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Biorąc pod uwagę powyższe kryterium w dokonano podziału tych obszarów na poszczególne grupy (tab. 3). Najwięcej było obszarów ze średnią liczbą lęgowych gatunków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej. Aż na 39 obszarach Natura 2000 liczba ta zawierała się w przedziale 15 19, zaś na 32 obszarach zawarła się w przedziale 20 24. Z kolei jedynie na 4 obszarach liczba ta przekraczała 40. Cztery obszary, na których nie gnieździł się żaden gatunek, to obszary morskie, na których notowano jedynie gatunki migrujące i zimujące. Tabela 3. Liczba obszarów ptasich Natura 2000 z określoną liczbą gatunków lęgowych wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej Table 3. Number of Natura 2000 SPAs with deficite number of breeding bird species listed in Annex I of Bird Directive Liczba lęgowych gatunków z Załącznika I DP Liczba ostoi OSO 0 4 <10 8 10 14 14 15 19 39 20 24 32 25 29 17 30 34 16 35 39 7 >40 4 Klasyfikacja oparta na wymienionym kryterium ma jednak sporo wad. Na uwzględnia bowiem dość znacznych różnic w wielkości powierzchni poszczególnych obszarów, a także zróżnicowanej cenności poszczególnych gatunków ptaków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej. Są wśród nich zarówno gatunki pospolite lub stosunkowo częste w Polsce i Europie, gatunki częste w Europie, lecz rzadkie w Polsce, bądź też odwrotnie rzadkie w Europie, a dość często występujące w Polsce. Są też takie, które i w Polsce, i w Europie są absolutnym rzadkościami. Są wreszcie gatunki cenne i rzadkie, które nie znalazły się w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej, są jednak umieszczone w Polskiej Czerwonej Księdze Zwierząt (PCzK). Biorąc pod uwagę wszystkie te czynniki, a także liczebność populacji lęgowych poszczególnych gatunków oraz znaczenie ich ostoi w skali kraju, podjęto próbę opracowania współczynnika, który pozwolił by w sposób bardziej obiektywny i kompleksowy ocenić wartość ornitologiczną poszczególnych ptasich obszarów Natura 2000 w Polsce. 153

Grzegorz Rąkowski Współczynnik ten nazwano indeksem cenności ornitologicznej (RP), a skalkulowano go w następujący sposób: gdzie: RP = RP indeks cenności ornitologicznej, A B A + B + 3N1 + 2N2 + N3 100 + S liczba gnieżdżących się na terenie ostoi gatunków z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej (DP), liczba gnieżdżących się na terenie ostoi gatunków z Polskiej Czerwonej Księgi Zwierząt (PCzK), N1 liczba gatunków lęgowych z Załącznika I Dyrektywy Ptasiej lub z PCzK mających na danym obszarze najważniejszą lub jedyną ostoję lęgową w Polsce, N2 liczba gatunków lęgowych Załącznika I Dyrektywy Ptasiej lub z PCzK mających na danym obszarze jedną z kilku najważniejszych ostoi lęgowych w Polsce (z pominięciem gatunków uwzględnionych w kategorii N1), N3 liczba gatunków Załącznika I Dyrektywy Ptasiej lub z PCzK, których populacja lęgowa na danym obszarze jest równa lub wyższa niż 3% ogólnokrajowej populacji lęgowej (z pominięciem gatunków uwzględnionych w kategoriach N1 i N2), S powierzchnia danego obszaru Natura 2000 w km 2. 4.3. Wyniki Wartość współczynnika RP oraz potrzebnych do jego wyliczenia składowych obliczono dla każdego z ptasich obszarów Natura 2000 w Polsce (z pominięciem 4 obszarów morskich, na których nie gnieżdżą się żadne gatunki), a wyniki tych obliczeń przedstawiono w tabeli 4. Graficzny obraz waloryzacji polskich ptasich obszarów Natura 2000 dokonanej za pomocą współczynnika RP przedstawiono na rysunku 2. Tabela 4. Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce Table 4. Comparative assessment of natural values of Natura 2000 Special Protection Areas in 154 Poland L.p. Nazwa i kod obszaru NATURA 2000 A B N 1 N 2 N 3 S (km 2 ) RP 1 PLB120011 BABIA GÓRA 16 9 49,16 0,23 2 PLB040002 BAGIENNA DOLINA DRWĘCY 16 5 33,66 0,20 3 PLB200001 BAGIENNA DOLINA NARWI 26 9 1 1 234,71 0,33 4 PLB280001 BAGNA NIETLICKIE 17 8 40,81 0,26 5 PLB320001 BAGNA ROZWAROWSKIE 23 8 42,50 0,29 6 PLB060001 BAGNO BUBNÓW 17 8 1 21,88 0,26 7 PLB140011 BAGNO CAŁOWANIE 18 5 42,15 0,22 8 PLB200005 BAGNO WIZNA 37 17 7 3 144,71 0,63 c.d. tabeli na str 155

Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce L.p. Nazwa i kod obszaru NATURA 2000 A B N 1 N 2 N 3 S (km 2 ) RP 9 PLB180002 BESKID NISKI 37 17 3 2 3 1519,67 0,52 10 PLB240002 BESKID ŻYWIECKI 9 7 1 349,89 0,15 11 PLB220010 BIELAWSKIE BŁOTA 7 2 1 11,01 0,12 12 PLC180001 BIESZCZADY 34 17 5 3 1115,19 0,48 13 PLB040001 BŁOTA RAKUTOWSKIE 18 7 44,38 0,23 14 PLB020005 BORY DOLNOŚLĄSKIE 26 9 2 2 1720,93 0,32 15 PLB220009 BORY TUCHOLSKIE 26 10 1 3 3225,36 0,27 16 PLB060002 CHEŁMSKIE TORFOWISKA WĘGLANOWE 18 12 2 43,09 0,32 17 PLB300007 DĄBROWY KROTOSZYŃSKIE 12 1 1 342,45 0,12 18 PLB320002 DELTA ŚWINY 25 11 1 82,86 0,35 19 PLB020001 DOLINA BARYCZY 20 9 3 4 555,17 0,34 20 PLB140001 DOLINA DOLNEGO BUGU 24 9 4 743,10 0,32 21 PLB140014 DOLINA DOLNEJ NARWI 33 14 1 3 265,28 0,48 22 PLB080002 DOLINA DOLNEJ NOTECI 18 4 249,43 0,19 23 PLB320003 DOLINA DOLNEJ ODRY 30 15 6 2 616,48 0,47 24 PLB120005 DOLINA DOLNEJ SKAWY 17 9 1 1 1 70,82 0,29 25 PLB120004 DOLINA DOLNEJ SOŁY 12 5 1 1 40,24 0,19 26 PLB040003 DOLINA DOLNEJ WISŁY 26 11 4 1 335,59 0,39 27 PLB200004 DOLINA GÓRNEGO NURCA 16 6 39,95 0,21 28 PLB060013 DOLINA GÓRNEJ ŁABUŃKI 12 4 19,07 0,15 29 PLB200007 DOLINA GÓRNEJ NARWI 19 10 1 1 183,84 0,28 30 PLB240001 DOLINA GÓRNEJ WISŁY 26 8 4 1 247,40 0,37 31 PLB140009 DOLINA KOSTRZYNIA 19 4 143,76 0,21 32 PLB140002 DOLINA LIWCA 22 9 1 274,32 0,27 33 PLB300006 DOLINA MAŁEJ WEŁNY POD KISZKOWEM 13 4 1 12,52 0,18 34 PLB260001 DOLINA NIDY 30 12 1 199,56 0,39 35 PLB280002 DOLINA PASŁĘKI 23 9 206,70 0,28 36 PLB140003 DOLINA PILICY 32 12 1 353,56 0,39 37 PLB300013 DOLINA SAMICY 19 5 23,91 0,23 38 PLB220002 DOLINA SŁUPI 22 5 374,72 0,23 39 PLB060021 DOLINA SOŁOKIJI 18 6 1 136,68 0,23 40 PLB060018 DOLINA SZYSZŁY 18 10 1 25,57 0,28 41 PLB060003 DOLINA ŚRODKOWEGO BUGU 22 8 2 2 280,97 0,31 42 PLB300001 DOLINA ŚRODKOWEJ NOTECI I KANAŁU BYDGOSKIEGO 16 8 1 326,72 0,22 43 PLB080004 DOLINA ŚRODKOWEJ ODRY 24 4 2 336,78 0,27 44 PLB300002 DOLINA ŚRODKOWEJ WARTY 37 19 1 3 571,04 0,51 45 PLB140004 DOLINA ŚRODKOWEJ WISŁY 14 7 5 1 3 307,78 0,35 46 PLB060004 DOLINA TYŚMIENICY 23 14 1 1 1 73,64 0,34 47 PLB140005 DOLINY OMULWI I PŁODOWNICY 12 8 343,87 0,22 48 PLB140008 DOLINY WKRY I MŁAWKI 15 4 287,52 0,16 49 PLB120001 GORCE 15 9 2 68,25 0,24 50 PLB180003 GÓRY SŁONNE 20 8 2 550,37 0,26 51 PLB020006 GÓRY STOŁOWE 19 7 1 1 198,17 0,25 52 PLB020002 GRĄDY ODRZAŃSKIE 22 5 1 199,99 0,25 c.d. tabeli na str 156 155

Grzegorz Rąkowski L.p. Nazwa i kod obszaru NATURA 2000 A B N 1 N 2 N 3 S (km 2 ) RP 53 PLB080005 JEZIORA PSZCZEWSKIE I DOLINA OBRY 15 4 147,93 0,17 54 PLB320018 JEZIORA WEŁTYŃSKIE 26 9 28,11 0,36 55 PLB280012 JEZIORO DOBSKIE 24 9 69,85 0,30 56 PLC280001 JEZIORO DRUŻNO 18 8 1 59,97 0,25 57 PLB280003 JEZIORO ŁUKNAJNO 17 11 1 2 13,80 0,34 58 PLB320005 JEZIORO MIEDWIE I OKOLICE 21 10 165,11 0,27 59 PLB280004 JEZIORO OŚWIN I OKOLICE 22 7 1 25,16 0,30 60 PLB320006 JEZIORO ŚWIDWIE 31 13 3 71,96 0,46 61 PLB160004 JEZIORO TURAWSKIE 19 4 1 21,25 0,24 62 PLB300009 JEZIORO ZGIERZYNIECKIE 14 4 5,53 0,18 63 PLB020007 KARKONOSZE 12 9 1 1 185,78 0,21 64 PLB280005 LASY IŁAWSKIE 29 10 1 1 252,19 0,36 65 PLB060005 LASY JANOWSKIE 30 9 1 602,36 0,33 66 PLB220006 LASY LĘBORSKIE 8 2 1 85,65 0,10 67 PLB060010 LASY ŁUKOWSKIE 15 2 114,88 0,15 68 PLB220008 LASY MIRACHOWSKIE 15 2 1 82,32 0,17 69 PLB060006 LASY PARCZEWSKIE 23 5 2 140,24 0,29 70 PLB320016 LASY PUSZCZY NAD DRAWĄ 33 12 1 2 1902,79 0,37 71 PLB280011 LASY SKALISKIE 21 5 126,45 0,23 72 PLB060007 LASY STRZELECKIE 15 2 1 2 87,49 0,19 73 PLC990001 ŁAWICA SŁUPSKA 800,50 0 74 PLB320007 ŁĄKI SKOSZEWSKIE 25 9 90,83 0,31 75 PLB020008 ŁĘGI ODRZAŃSKIE 27 7 1 3 179,99 0,35 76 PLB140006 MAŁOPOLSKI PRZEŁOM WISŁY 14 4 6 69,73 0,28 77 PLB300003 NADNOTECKIE ŁĘGI 20 9 160,58 0,26 78 PLB200006 OSTOJA BIEBRZAŃSKA 45 31 14 6 4 1485,09 0,98 79 PLB320017 OSTOJA CEDYŃSKA 26 9 1 208,71 0,32 80 PLB320019 OSTOJA DRAWSKA 30 10 3 1539,06 0,31 81 PLB320008 OSTOJA IŃSKA 25 7 3 877,11 0,29 82 PLB140013 OSTOJA KOZIENICKA 28 6 1 683,01 0,28 83 PLB040004 OSTOJA NADGOPLAŃSKA 22 10 98,16 0,29 84 PLB060020 OSTOJA NIELISKA 24 7 1 1 31,35 0,34 85 PLB280014 OSTOJA POLIGON ORZYSZ 11 7 1 212,08 0,17 86 PLB300017 OSTOJA ROGALIŃSKA 20 8 217,63 0,24 87 PLB220003 OSTOJA SŁOWIŃSKA 22 14 1 218,19 0,34 88 PLB060011 OSTOJA TYSZOWIECKA 36 9 2 1 110,29 0,45 89 PLB280015 OSTOJA WARMIŃSKA 41 19 1 1 1 1420,16 0,48 90 PLB320015 OSTOJA WITNICKO DĘBNIAŃSKA 27 9 1 469,93 0,30 91 PLB320014 OSTOJA WKRZAŃSKA 28 9 1 145,76 0,34 92 PLB120006 PASMO POLICY 5 3 1 11,90 0,10 93 PLB120008 PIENINY 15 10 1 2 23,36 0,28 94 PLB180001 POGÓRZE PRZEMYSKIE 19 6 2 2 653,66 0,25 95 PLB300011 POJEZIERZE SŁAWSKIE 23 7 391,45 0,25 96 PLB060019 POLESIE 29 10 1 1 180,31 0,37 97 PLB100001 PRADOLINA WARSZAWSKO BERLIŃSKA 25 10 1 3 234,12 0,35 c.d. tabeli na str 157 156

Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce L.p. Nazwa i kod obszaru NATURA 2000 A B N 1 N 2 N 3 S (km 2 ) RP 98 PLC200003 PRZEŁOMOWA DOLINA NARWI 34 17 1 76,49 0,49 99 PLB990002 PRZYBRZEŻNE WODY BAŁTYKU 1946,27 0 100 PLB200002 PUSZCZA AUGUSTOWSKA 40 17 1 2 5 1343,78 0,50 101 PLB080001 PUSZCZA BARLINECKA 20 7 265,06 0,23 102 PLB140007 PUSZCZA BIAŁA 28 13 837,80 0,32 103 PLC200004 PUSZCZA BIAŁOWIESKA 44 21 9 3 4 631,15 0,82 104 PLB280006 PUSZCZA BORECKA 24 9 2 1 189,63 0,33 105 PLB220007 PUSZCZA DARŻLUBSKA 13 3 1 64,53 0,16 106 PLB320012 PUSZCZA GOLENIOWSKA 30 12 1 250,39 0,37 107 PLC140001 PUSZCZA KAMPINOSKA 33 10 376,40 0,36 108 PLB200003 PUSZCZA KNYSZYŃSKA 37 14 3 3 1395,90 0,44 109 PLB300012 PUSZCZA NAD GWDĄ 19 8 776,79 0,21 PLB280007 PUSZCZA NAPIWODZKO 110 RAMUCKA 35 15 2 4 1166,05 0,43 111 PLB120002 PUSZCZA NIEPOŁOMICKA 12 4 2 117,62 0,18 112 PLB300015 PUSZCZA NOTECKA 30 11 2 2 1782,56 0,33 113 PLB280008 PUSZCZA PISKA 36 14 5 1728,02 0,42 114 PLB180005 PUSZCZA SANDOMIERSKA 33 13 3 3 1291,16 0,41 115 PLB060008 PUSZCZA SOLSKA 30 13 2 793,49 0,37 116 PLB060012 ROZTOCZE 37 14 2 1 1035,03 0,42 117 PLB060016 STAW BOĆKÓW 18 9 3,26 0,14 118 PLB020003 STAWY PRZEMKOWSKIE 16 8 1 46,05 0,15 119 PLB120009 STAWY W BRZESZCZACH 13 6 2 30,66 0,22 PLB240003 STAWY WIELIKĄT I LAS 120 TWORKOWSKI 15 5 1 9,14 0,20 121 PLC120001 TATRY 17 14 3 4 1 210,18 0,43 PLB120007 TORFOWISKA ORAWSKO 122 NOWOTARSKIE 19 6 1 82,19 0,25 123 PLC080001 UJŚCIE WARTY 29 15 5 3 332,97 0,48 124 PLB220004 UJŚCIE WISŁY 13 8 5 1 17,48 0,31 PLB060014 UROCZYSKO MOSTY 125 ZAHAJKI 21 8 1 50,62 0,28 126 PLB300004 WIELKI ŁĘG OBRZAŃSKI 17 8 1 1 234,31 0,24 127 PLB220001 WIELKI SANDR BRDY 17 6 2 371,06 0,21 PLB320010 WYBRZEŻE 128 TRZEBIATOWSKIE 29 11 1 317,58 0,36 PLB320011 ZALEW KAMIEŃSKI 129 I DZIWNA 22 8 1 125,07 0,29 130 PLB320009 ZALEW SZCZECIŃSKI 19 9 2 1 471,95 0,26 131 PLB280010 ZALEW WIŚLANY 20 9 2 2 322,24 0,30 132 PLB990003 ZATOKA POMORSKA 3118,77 0 133 PLB220005 ZATOKA PUCKA 6 5 1 1 624,30 0,13 134 PLB100002 ZBIORNIK JEZIORSKO 11 5 1 1 101,86 0,19 135 PLB020004 ZBIORNIK MIETKOWSKI 4 2 1 1 11,94 0,09 136 PLB160002 ZBIORNIK NYSKI 7 2 1 21,28 0,10 137 PLB160003 ZBIORNIK OTMUCHOWSKI 4 2 20,27 0,06 138 PLB060015 ZBIORNIK PODEDWÓRZE 19 7 1 2,84 0,28 139 PLB300005 ZBIORNIK WONIEŚĆ 23 11 1 28,02 0,34 140 PLB060017 ZLEWNIA GÓRNEJ HUCZWY 24 8 2 65,05 0,31 141 PLB040005 ŻWIROWNIA SKOKI 6 1 2 1,66 0,11 157

Grzegorz Rąkowski Objaśnienia: RP indeks cenności ornitologicznej, A liczba gnieżdżących się na danym obszarze gatunków ptaków wymienionych w Załączniku I Dyrektywy Ptasiej (DP), B liczba gnieżdżących się na danym obszarze gatunków ptaków umieszczonych w polskiej Czerwonej Księdze zwierząt (PCzK), N 1 liczba gatunków lęgowych z Załącznika I DP lub z PCzK mających na danym obszarze najważniejszą lub jedyną z ostoję lęgową w Polsce, N 2 liczba gatunków lęgowych Załącznika I DP lub z PCzK mających na danym obszarze jedną z kilku najważniejszych ostoi lęgowych w Polsce (z pominięciem gatunków uwzględnionych w kategorii N 1 ), N 3 liczba gatunków Załącznika I DP lub z PCzK, których populacja lęgowa na danym obszarze jest równa lub wyższa niż 3% ogólnokrajowej populacji lęgowej (z pominięciem gatunków uwzględnionych w kategoriach N 1 i N 2 ), S powierzchnia danego obszaru w km 2, nie dotyczy. Rys. 2. Waloryzacja ornitologiczna obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce Fig. 2. Ornithological assessment of Natura 2000 Special Protection Areas in Poland Wartości współczynnika RP, wyliczone według omówionego, zamieszczonego na str. 154 wzoru, dla poszczególnych ptasich obszarów Natura 2000, jak wynika z tabeli 3 i rysunku 2 wahały się w przedziale od 0,06 do 0,98 (bez uwzględnienia obszarów morskich, gdzie nie gnieżdżą się żadne gatunki). Zdecydowanie najcenniejszym pod względem ornitologicznym ptasim obszarem Natura 2000 w skali całego kraju okazała się Ostoja Biebrzańska (współczynnik RP 0,98), 158

Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce co jest zgodne z powszechną opinią krajowych fachowców w tej dziedzinie. Na drugim miejscu pod tym względem znalazła się ostoja Puszcza Białowieska (RP 0,82), co także jest zgodne z powszechną opinią fachowców. Pod względem wartości współczynnika RP oba te obszary zdecydowanie dominują nad pozostałymi. W grupie najcenniejszych pod względem ornitologicznym ostoi Natura 2000 (o wartości RP przekraczającej 0,45) znalazły się ponadto następujące ostoje: Bagno Wizna (RP 0,63), Beskid Niski (RP 0,52), Dolina Środkowej Warty (RP 051), Puszcza Augustowska (RP 0,50), Przełomowa Dolina Narwi (RP 0,49), Ostoja Warmińska (RP 0,48), Bieszczady (RP 0,48), Dolina Dolnej Narwi (RP 0,48) i Jezioro Świdwie (RP 0,48). Warto zauważyć, że większość z tych obszarów (podobnie jak dwa najcenniejsze) jest położona w północno-wschodniej części kraju. Dość zaskakująca w tym zestawieniu jest obecność ostoi Bagno Wizna, która obejmuje w większości zmeliorowane obszary dawnego PGR-owskiego kombinatu Wizna. Trzeba jednak pamiętać, ze ostoja ta obejmuje również znaczny fragment mającej naturalny charakter doliny środkowej Narwi, a ponadto dawne pastwiska okazały się cenną ostoją ptaków siewkowych. Warto zauważyć, ze w grupie tej znajdują się jeszcze dwie inne ostoje obejmujące fragmenty doliny Narwi. W grupie obszarów o najniższej wartości współczynnika RP (poniżej 0,15) znalazły się następujące ostoje: Staw Boćków (RP 0,14), Bielawskie Błota (RP 0,12), Żwirownia Skoki (RP 0,11), Pasmo Policy (RP 0,10), Lasy Lęborskie (0,10), Zbiornik Nyski (RP 0,10), Zbiornik Mietkowski (RP 0,09) i Zbiornik Otmuchowski (RP 0,06). O stosunkowo niskiej wartości współczynnika RP w przypadku czterech pierwszych z tych obszarów zadecydowała przede wszystkim ich stosunkowo niewielka powierzchnia i nie zdołała tego skompensować wysoka cenność pojedynczych rzadkich gatunków występujących na tym terenie (np Bielawskie Błota to jedyne w kraju miejsce gniazdowania łęczaka). Trzy ostatnie obszary o najniższej wartość współczynnika RP to sztuczne zbiorniki, położone w południowo-zachodniej części kraju. W generalnym odczuciu nie są to obszary szczególnie cenne przyrodniczo, ale należy pamiętać, że pełnią one ważną funkcję stosunkowo nielicznych ostoi ptaków w dość silnie przekształconym w tym regionie środowisku przyrodniczym. Są także miejscami odpoczynku i żerowania ptaków migrujących. 5. PODSUMOWANIE Rzut oka na mapę na rysunku 2 pozwala wyraźnie zauważyć, że wartość współczynnika cenności ornitologicznej (RP) w Polsce generalnie zwiększa się wzdłuż osi południowy zachód północny wschód. Najwięcej najcenniejszych obszarów, o najwyższych wartościach współczynnika RP, znajduje się w północno-wschodniej części kraju, mniej ich jest we północnej, wschodniej i południowo-wschodniej części kraju. Znacznie mniejszą wartość ornitologiczną mają obszary położone w centralnej części Polski, a zdecydowanie najmniej cenne są obszary położone w południowo-zachodniej czę- 159

Grzegorz Rąkowski ści kraju. Tę dość klarowną zależność nieco zaburzają obszary górskie w południowej części kraju, o walorach zdecydowanie wyższych niż sąsiednie obszary nizinne. Warto zauważyć, że taki gradient jest zgodny z powszechną w środowisku przyrodników opinią co odzwierciedla także rozmieszczenie obszarów przyrody chronionej że zarówno stan naturalności środowiska przyrodniczego, jak i cenność siedlisk przyrodniczych oraz generalnie różnorodność przyrodnicza zwiększa się w naszym kraju w miarę posuwania się na północ i na wschód, obszary górskie zaś stanowią swego rodzaju wyspy bioróżnorodności w otoczeniu mniej cennych terenów. Wynika z tego, że zastosowany w niniejszym opracowaniu indeks cenności ornitologicznej może być z powodzeniem zastosowany jako generalny wskaźnik bioróżnorodności i cenności przyrodniczej. Warto zauważyć także, że wyznaczony na podstawie wartości indeksu RP gradient wzrostu cenności przyrodniczej w Polsce jest dokładnie odwrotny do gradientu średniorocznych temperatur powietrza w naszym kraju, który wzrasta z północnego wschodu na południowy zachód [Lorenc 2005]. Generalnie, wraz ze wzrostem temperatury w naszych szerokościach geograficznych powinna też wzrastać różnorodność biologiczna [Gaston 2000, Boyero 2011]. W Polsce jest odwrotnie inna sprawa, że różnice średniorocznych temperatur w obrębie naszego kraju nie są zbyt wielkie. Świadczy to o tym, że różnorodność biologiczna w naszym kraju zależy przede wszystkim nie od średniorocznej temperatury, lecz od stopnia naturalności i stanu zachowania siedlisk, co dobrze obrazuje bogactwo gatunkowe ptaków gniazdujących w obrębie poszczególnych obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. Konkludując, można stwierdzić, że stworzony na potrzeby niniejszego opracowania indeks cenności ornitologicznej (RP) może zostać wykorzystany jako ogólny wskaźnik wartości przyrodniczej oraz stopnia naturalności siedlisk nie tylko w odniesieniu do obszarów Natura 2000, ale także podczas dokonywania waloryzacji przyrodniczej innych obszarów oraz opracowywania ocen oddziaływania inwestycji na środowisko. PIŚMIENNICTWO BOYERO L. 2011. Latitudinal Gradients in Biodiversity. Ecology. info 32. CHYLARECKI P. 2010. Ptaki jako wskaźnik różnorodności biologicznej: analiza zagrożeń bioróżnorodności. Ochrona różnorodności biologicznej w Polsce Posiedzenie Komisji Ochrony Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa. Warszawa, 20 maja 2010 r.: 1 10. CHYLARECKI P., SIKORA A., CENIAN Z. (red.) 2009. (Monitoring ptaków lęgowych.) Poradnik metodyczny dotyczący gatunków chronionych Dyrektywą Ptasią. Główny Inspektorat Ochrony Środowiska, Warszawa. Council Directive 79/409/EEC of 2 April 1979 on the Conservation of Wild Birds. Official Journal of the European Communities. 160

Waloryzacja obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 w Polsce Council Directive 92/43/EEC of 21 May 1992 on the Conservation of Natural Habitats and of Wild Fauna i Flora. Official Journal of the European Communities. DELANY S., NAGY S., DAVIDSON N. (eds.) 2010. State of the World s Waterbirds 2010. Wetlands International, Ede, The Netherlands. GASTON K.J. 2000. Global patterns in biodiversity. Nature 405: 220 227. GŁOWACIŃSKI Z. (red.) 2001. Polska Czerwona Księga Zwierząt. Kręgowce. Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, Warszawa. GREGORY R. 2006. Birds as biodiversity indicators for Europe. Significance, 3: 106 110. GREGORY R.D., NOBLE D., FIELD R., MARCHANT J., RAVEN M., GIBBONS D.W. 2003. Using birds as indicators of biodiversity. Ornis Hungarica 12 13:11 24. GROMADZKI M. 2004. Poradniki ochrony siedlisk i gatunków Natura 2000 podręcznik metodyczny, t. 7 8 Ptaki (część I i II). Ministerstwo Środowiska, Warszawa. KORNATOWSKA B., RĄKOWSKI G., SMOGORZEWSKA M., WALCZAK M. 2010. Ptaki jako wskaźniki zmian różnorodności biologicznej, etap I. Instytut Ochrony Środowiska - Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa (maszynopis). KRUSZEWICZ A.G. 2005. Ptaki Polski. Multico Oficyna Wydawnicza, Warszawa. LIRO A., DYDUCH-FALNIOWSKA A. 2002. Natura 2000. Europejska sieć ekologiczna. Ministerstwo Środowiska, Warszawa. LORENC H. (red.) 2005. Atlas klimatu Polski. IMiGW, Warszawa. RĄKOWSKI G. 2009. Parki narodowe w Polsce. Instytut Ochrony Środowiska, Warszawa. RĄKOWSKI G., WALCZAK M., SMOGORZEWSKA M. 2010. Obszary Natura 2000 w Polsce I. Obszary specjalnej ochrony ptaków. Instytut Ochrony Środowiska - Państwowy Instytut Badawczy, Warszawa. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 21 lipca 2004 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000 (z późn. zm.) wraz z załącznikami. (Dz.U. 2004, Nr 229, poz. 2313; Dz.U. 2007, Nr 179, poz. 1275; Dz.U. 2008, Nr 198, poz. 1226). Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 12 stycznia 2011 r. w sprawie obszarów specjalnej ochrony ptaków Natura 2000. (Dz.U. 2011, Nr 25, poz. 133). SIDŁO P.O., BŁASZKOWSKA B., CHYLARECKI P. (red.) 2004. Ostoje ptaków o randze europejskiej. Ogólnopolskie Towarzystwo Ochrony Ptaków, Warszawa. SIKORA A., ROHDE Z., GROMADZKI M., NEUBAUER G., CHYLARECKI P. (red.) 2007. Atlas rozmieszczenia ptaków lęgowych Polski 1985 2004, Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. TOMIAŁOJĆ L., STAWARCZYK T. 2003. Awifauna Polski. Rozmieszczenie, liczebność i zmiany. PTPP pro Natura, Wrocław. TRYJANOWSKI P., KUŹNIAK S., KUJAWA K., JERZAK L. 2009. Ekologia ptaków krajobrazu rolniczego. Bogucki Wydawnictwo Naukowe, Poznań. Ustawa z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody (z późniejszymi zmianami). (Dz. U. 2004, Nr 92, poz. 880; Dz.U. 2008, Nr 201, poz. 1237). 161

Grzegorz Rąkowski ZAWADZKA D., ZAWADZKI J. 2006. Ptaki jako gatunki wskaźnikowe różnorodności biologicznej i stopnia naturalności lasów. Studia i Materiały Centrum Edukacji Przyrodniczo- -Leśnej, R. 8., Z 4 (14): 249 262. Strony internetowe: http://eur-lex.europa.eu http://monitoringptakow.gios.gov.pl http://natura2000.gdos.gov.pl/natura2000 162