Uniwersytet Łódzki Wydział Studiów Międzynarodowych i Politologicznych Przemysław Majka Muhammad Ibn Abd al-wahhab
Błoto was nie zbawi. Módlcie się do Boga i tylko do niego tak nauczał Muhammad Ibn Abd al-wahhab 1, radykalny, muzułmański kaznodzieja z XVIII wieku 2. Ibn Abd al-wahhab należy do grona najważniejszych muzułmańskich sędziów. Jego nauki zaowocowały powstaniem sunnickiej sekty unitarian, nazywanych przez jej wrogów pogardliwie wahhabicką. Obecnie wahhabizm jest oficjalną wersją islamu propagowaną przez Królestwo Arabii Saudyjskiej, a na całym Bliskim Wschodzie można z łatwością odnaleźć muzułmanów przejmujących doktryny XVIII-wiecznego nauczyciela. Dziennikarze dość często wspominają o wahhabiźmie najczęściej, gdy pojawia się potrzeba obarczenia kogoś winą za krwawe akcje terrorystyczne muzułmańskich ekstremistów. O ile najważniejsze elementy wahhabickich teorii są znane, to o ich pomysłodawcy pisze się niewiele. Muhammad Ibn Abd al-wahhab urodził się ok. 1702 r. w Al-Ujajnie, małej osadzie w centrum Nadżdu. Pochodził z rodziny wybitnych znawców prawa. Jego dziadek, Sulajman Ibn Ali Ibn Muszarraf był sędzią (kadim) i za swego życia najbardziej uznanym hanbalickim uczonym Nadżdu. Wujek, Ibrahim Ibn Sulajman, zajmował pozycję muftiego i kadiego okolic Al-Ujajny. Ojciec, Abd al-wahhab, był kadim Al-Ujajny 3. Ibn Abd al-wahhab wychowywał się w zamożnej, pobożnej i surowej rodzinie. Jego pierwszym nauczycielem był ojciec. Ponieważ zajmował on wysokie stanowisko w Al-Ujajnie, rodzina, w przeciwieństwie do większości rodów Nadżdu, nie musiała borykać się z codziennymi problemami. Ojciec uznał, całkiem naturalnie, że syn odziedziczy jego stanowisko i wyznaczył mu karierę sędziego. Do dziesiątego roku życia Ibn Abd al-wahhab nauczył się Koranu na pamięć i ukończył elementarną naukę arabskiego 4. Zapamiętanie Koranu przez dziecko było w tamtym czasie uznawane za przejaw wyjątkowych zdolności. Wszystko wskazuje na to, że Ibn Abd al-wahhab dość szybko zrozumiał podstawy islamu i wykazywał oznaki wielkiej inteligencji. W wieku 12 lat chłopiec ożenił się (niewątpliwie była to oznaka zamożności ojca, który sfinansował synowi ożenek w tak wczesnym okresie) 5. Jako nastolatek odbył pielgrzymkę do Mekki i Medyny, gdzie po raz pierwszy zetknął się z szerokim światem muzułmańskim. W Medynie zatrzymał się na dwa miesiące i odbył krótkie studia. Po powrocie do Al-Ujajny, skupił się na studiach nad hadisami i Koranem. Stopniowo zaczął dochodzić do wniosku, że muzułmanie porzucili większość nauk Proroka i że oddając cześć 1 Dalej wspominany jako Ibn Abd al-wahhab. 2 Robert Lacey, The Kingdom, Harcourt Brace Jovanovich Publishers, Nowy Jork, Londyn 1981, s. 56. 3 Natana J. Delong-Bas, Wahhabi Islam: From Revival and Reform to Global Jihad, The American University in Cairo Press, Kair 2005, s. 17-18. 4 Ibidem, s. 18. 5 Gerald Posner, Secrets of The Kingdom: The Inside Story of The Saudi U.S. Connection, Random House Trade Paperbacks, Nowy Jork 2005, s. 18.
świętym drzewom i przedmiotom dopuszczali się grzechu. Ibn Abd al-wahhab starał się przekonać mieszkańców Al-Ujajny do swoich poglądów angażując ich w dyskusje na temat podstaw wiary i praktyk niedopuszczalnych przez islam 6. Dla lokalnych władz, młody imam był jedynie krzewicielem niepokojów, który podważał dotychczasowy porządek społeczny. Ibn Abd al- Wahhabowi zasugerowano, aby opuścił osadę i udał się na kolejną pielgrzymkę do Mekki. W tamtym okresie Mekka i Medyna przyciągały licznych uczonych, dysydentów i szaleńców z całego świata. Al-Hidżaz, nominalnie podległy Imperium Osmańskiemu, a faktycznie w znacznej mierze niezależny, był na tyle blisko głównych ośrodków imperium, że dotarcie tam nie nastręczało trudności, a na tyle daleko, żeby znaleźć się poza zasięgiem osmańskich władz. Muzułmańscy alimowie, niechętni nieislamskim rządom tureckich sułtanów, przegrani w wyścigu o stanowiska oficjalnych muftich, spragnieni tytułów, poszukujący wiedzy i niechętni władzy ściągali tłumnie do Al-Hidżazu 7. Ibn Abd al-wahhab poznał w Medynie nadżdyjskiego szajcha Abd Allaha Ibn Ibrahima Ibn Sajfa i indyjskiego uczonego Muhammada Hajata al-sindiego. Obaj byli wybitnymi znawcami hadisów i wielbicielami średniowiecznego filozofa Ibn Tajmiji 8. Obaj uważali, że umma znalazła się w stanie rozkładu po latach mieszania się islamu z innymi religiami. Al-Sindi przekonał się o tym naocznie w Indiach, gdzie Imperium Wielkiego Mogoła dożywało swych ostatnich dni z powodu swej wcześniejszej tolerancji dla innowierców, jak sądził uczony 9. Jakkolwiek trudno ocenić w jakim stopniu wpłynęli oni na swoich studentów, jest jasne, że Ibn Abd al-wahhab inspirował się głównymi wyznacznikami nauk al-sindiego i Ibn Sajfa: naciskiem na znaczenie hadisów jako islamskiego kanonu, przywiązywaniem raczej do ich treści niż łańcuchowi przekazicieli (isnad), niechęci wobec bezkrytycznymu podążaniu za teoriami dawnych badaczy Koranu (taklidem), podkreślaniem znaczenia indywidualnej interpretacji (idżtihadem) i pilną potrzebą socjo-moralnej reformy islamu 10. Dalsze nauki Ibn Abd al-wahhab pobierał w Al-Basrze. Spędził tam kilka lat. Pobyt w ruchliwym i kosmopolitycznym mieście wpłynął na poglądy uczonego 11. Zetknął się z szyitami i ich teologią. Odwiedził również szyickie ośrodki naukowe w Isfahanie i Kum. Studiował tam w okresie, gdy Nadir Szach (1736-1747) próbował nawrócić Persję na sunnizm. Niektórzy twierdzą, 6 Natana J. Delong-Bas, op. cit., s. 18. 7 Ibidem, s. 20. 8 [...] Muhammad Ibn Abd al-wahhab inspirował się pracami Takiego al-dina Ahmada Ibn Tajmijji (zm. 1328 r.), hanbalickiego naukowca żyjącego w końcowym etapie Kalifatu Abbasydzkiego. Ibn Tajmija występował przeciwko innowacjom (bid`a), które wprowadzono do islamu po czasach Proroka, szczególnie praktykom sufickim i pielgrzymkom do grobów świętych z prośbami o wstawiennictwo. [...] Muhammad Ibn Abd al-wahhab zbudował na jego naukach teorię oczyszczenia Półwyspu Arabskiego z naleciałości i budowy islamskiego państwa opartego na przekazie Proroka. David E. Long, Culture and Customs of Saudi Arabia, Greenwood Press, Westport 2005, s. 22. 9 Natana J. Delong-Bas, op. cit., s. 20. 10 Ibidem, s. 21. 11 Jerzy Zdanowski, Arabia Saudyjska, Wydawnictwo Naukowe ASKON, Warszawa 2004, s. 9.
że Ibn Abd al-wahhab był przez krótki czas sufim 12. Źródła nie wyjaśniają dlaczego w późniejszych latach stał się szczególnie wrogi szyizmowi. Znienawidził szyizm za obdarzanie imamów cudownymi właściwościami 13. Być może istniał inny powód antypatii uczonego do odłamu, które odrzuciło jego nauki. W Al-Basrze Ibn Abd al-wahhab uczył się u Muhammada al-madżmu`iego, znanego sunnickiego nauczyciela. Al-Madżmu`i uważał tak samo jak jego uczeń, że praktyka oddawania czci wybitnym postaciom islamu stanowiła niebezpieczną innowację (bid`a) i prowadziła do politeizmu (szirk) 14. Ibn Abd al-wahhab głośno domagał się zmiany i starał się przekonać mieszkańców miasta do swoich poglądów. Nie znalazł jednak zrozumienia i musiał opuścić miasto 15. Początkowo planował podróż do Syrii. Wybrał się nawet w drogę, ale w połowie musiał zawrócić. Prawdopodobnie zamierzał uczyć się w Damaszku znanym centrum sunnickim islamu 16, lecz nie starczyło mu środków na podróż 17. Powrócił do Arabii i zatrzymał się na krótko w Al-Ahsie u szajcha Abd Allaha Ibn Abd al-latifa. Stamtąd udał się do Hurajmili w pobliżu Ar-Rijadu, gdzie zamieszkał jego ojciec. Do śmieci ojca w 1740 r. 18 zajmował się studiami i wykładaniem swojej filozofii w miejscowych meczetach. Napisał również swój najsłynniejszy traktat Kitab al-tawhid (księga monoteizmu), który do dziś stanowi najważniejszą wykładnię wahhabizmu 19. Poglądy Muhammada Ibn Abd al-wahhaba na niemoralność i oskarżenia mieszkańców osady o rozwiązłość seksualną przyniosły mu licznych wrogów. Próbowano pozbyć się go skrytobójczo. Uczony opuścił Hurajmilę i osiedlił się w swojej rodzinnej Al-Ujajnie 20. Emir osady, Osman Ibn Hamad Ibn Mu`ammar przyjął go z wdzięcznością i dał mu za rękę swoją ciotkę. Muhammad Ibn Abd al-wahhab był już znanym sędzią a jego nauki stały się ważnym orężem politycznym. Emir zamierzał przy pomocy uczonego rozszerzyć swoje wpływy w Nadżdzie 21. Nominalnie władca podlegał potężnemu plemieniu Bani Chalid z Al-Ahsy. Próby wyrwania się spod wpływów plemienia nie umknęły uwadze jego suzerenów. Ci nakazali mu pozbyć się Ibn Abd 12 Dore Gold, Hatred`s Kingdom: How Saudi Arabia Supports the New Global Terrorism, Regnery Publishing Inc., Waszyngton 2004, s. 18. 13 Ibidem, s. 21. 14 Natana J. Delong-Bas, op. cit. s. 22. 15 Jerzy Zdanowski, Arabia Saudyjska, op. cit., s. 10. 16 Natana J. Delong-Bas, op. cit., s. 295. 17 Ibidem, s. 22. 18 Jerzy Zdanowski, Arabia Saudyjska, op. cit., s. 10. 19 Natana J. Delong-Bas, op. cit., s. 22. 20 Po przeniesieniu się do Al-Ujajny Muhammad Ibn Abd al-wahhab pozyskał dla swoich nauk wąskie grono zwolenników. Mówili oni o sobie, że są muwahhidunami, to znaczy wyznawcami tauhidu. Ich przeciwnicy zaczęli nazywać ich wahhabitami od imienia ich przywódcy. Jerzy Zdanowski, Arabia Saudyjska, op. cit., s. 13. 21 Natana J. Delong-Bas, op. cit., s. 23.
al-wahhaba 22. Uczony ściągnął na siebie uwagę Bani Chalid, po tym jak zaczął wprowadzać w życie swoje teorie. Po pierwsze, ściął święta drzewa w pobliżu Al-Ujajny, na których mieszkańcy wieszali dary wotywne. Po drugie, nakazał zburzyć grób towarzysza Proroka Zajida Ibn al- Chattaba. Po trzecie, kazał ukamienować kobietę, która dopuściła się zdrady małżeńskiej 23. Wszystkie wyroki miały głębokie uzasadnienie. Oddawanie czci drzewom było sprzeczne z muzułmańskim zakazem przydawania Bogu towarzyszy. Grób Ibn al-chattaba z miejsca pochówku stał się celem pielgrzymek Arabów, którzy zamiast modlić się do Boga, oddawali cześć świętemu. Kobieta, która zdradziła męża, sama przyznała się do winy i nie zamierzała poprawić się. Po dłuższym śledztwie, które wykluczyło jej niepoczytalność, Ibn Abd al- Wahhab uznał, że musi dopełnić obowiązków kadiego i zastosował odpowiednią karę koraniczną. Niezależnie od motywacji, decyzje te doprowadziły do zantagonizowania miejscowej ludności. Usunięcie grobu, który przyciągał pielgrzymów i przynosił znaczne dochody, zagroziło pozycji jego opiekunów. Obraz uczonego ścinającego drzewa umocnił ludzi w przekonaniu, że jego celem była destrukcja, a egzekucja, że wahhabizm ma krwawy i wojowniczy charakter 24. Bezkompromisowość kadiego przeraziła nadżdyjskich alimów, którzy obawiali się, że zagrozi on ich pozycji i będzie starał się podburzać muzułmanów przeciwko ugodowym sędziom, całkowicie podporządkowanym lokalnym emirom 25. Bani Chalid kazali Ibn Mu`ammarowi zabić Ibn Abd al-wahhaba. Ten ujawnił kadiemu treść listu, w którym Bani Chalid zagrozili zniszczeniem Al-Ujajny, gdyby nie spełniono ich żądania i poprosił go o opuszczenie osady 26. Ibn Abd al-wahhab uciekł do Ad-Dir`ijji. Jej władca, Muhammad Ibn Su`ud słyszał o kaznodziei i przyjął go z otwartymi ramionami. Witaj w kraju, lepszym niż twój ojczysty - tak miał przywitać pierwszy Su`ud uczonego około 1744 r. 27 Uczony zawarł sojusz z władcą (mithak), który w zamian za wsparcie poprosił o poparcie jego planów podboju Nadżdu. «Ta oaza jest twoja. Nie obawiaj się twoich przeciwników. W imię Boga, nawet gdyby cały Nadżd obrócił się przeciwko tobie, my nie zostawimy ciebie samego» [stwierdził Ibn Su`ud] 28. Jakkolwiek wydaje się, że połączyły ich polityczne kalkulacje, to nie można wykluczyć, że Muhammad Ibn Su`ud stał się wahhabitą na skutek nauk Ibn Abd al-wahhaba. Żona emira była pierwszą znaczącą osobą w Ad-Dir`ijji, która uwierzyła w jego przesłanie. Wkrótce wahhabizm stał 22 Ibidem s. 33. 23 Ibidem, s. 25. 24 Ibidem, s. 25-28. 25 Ibidem, s. 30-31. 26 Ibidem, s. 33. 27 Robert Lacey, op. cit., s. 57. 28 Pascal Ménoret, The Saudi Enigma: A History, Zed Books Ltd., Londyn, Nowy Jork 2005, s. 48.
się wyjątkowo atrakcyjną ideologią dla mieszkańców Nadżdu 29. Ciekawe, że opinię o ekspansywnym i agresywnym charakterze wahhabizmu pomogli stworzyć jego przeciwnicy. Ibn Abd al-wahhab uważał, że zmian należało dokonywać stopniowo, głównie tłumacząc na nowo zasady islamu i dokonując reedukacji społeczeństwa. Ponieważ wezwanie do odnowy wiary oznaczało podporządkowanie się autorytetowi Ibn Abd al-wahhaba, wahhabicka reforma zagrażało władzy lokalnych emirów. Stąd częste ataki przeciwników wahhabitów na Ad-Dir`ijjię. Broniąc się wahhabici pokonywali wrogów i zwiększali swoje wpływy. Ibn Abd al-wahhab nie był jednak zainteresowany zdobyczami terytorialnymi. Wyprawy wojenne przynosiły wahhabitom korzyści materialne. Uczony dążył zaś do reislamizacji muzułmanów 30. Dlatego islamski podboju w jego imieniu prowadzili wędrowni mu`allimowie, którzy nauczali mieszkańców Nadżdu podstaw wahhabickiej odnowy 31. Zaangażował się również w prowadzeniu polemiki z innymi alimami, w czymś co nazwalibyśmy obecnie kampanią propagandową 32. Muhammad Ibn Abd al-wahhab dokonał wyraźnego rozgraniczenia kompetencji między sprawowaną przez siebie władzą imama religijnego przywódcy, a władzą amira politycznego i wojskowego dowódcy, którą miał sprawować Muhammad Ibn Su`ud. Teoretycznie amir miał prawo do prowadzenia jedynie wojen obronnych, nadzorowania codziennych spraw, kontrolowania finansów. W praktyce As-Su`udowie rządzili osadą w podobny sposób jak przed przyjęciem wahhabizmu. Ibn Abd al-wahhab nie popierał wszystkich decyzji emira, szczególnie prawa do ogłaszania dżihadu, który według niego przysługiwał tylko imamom 33. Nie zależnie od tego na co liczył uczony zawierając sojusz z As-Su`udami, jego nauki zostały wykorzystane do budowy saudyjskiego imperium. Pod koniec lat 40. XVIII wieku do Ad-Dir`iji przybył Ibn Mu`ammar. Zaoferował on swoją służbę uczonemu i poprosił go o powrót do Al-Ujajny. Ibn Abd al-wahhab odmówił twierdząc, że emir kierował się raczej wizją bogactw, jakie mógł uzyskać u jego boku niż szczerą wiarą 34. W czerwcu 1750 r. Osman Ibn Hamada Ibn Mu`ammar został zabity w czasie piątkowej modlitwy w meczecie. Po zabójstwie do Al-Ujajny przybył Muhammad Ibn Abd al-wahhab i po wysłuchaniu głosów ludności osady wyznaczył nowym władcą Al-Ujajny Masz`ariego Ibn Mu`ammara krewnego poprzedniego władcy. Usunięcie Osmana Ibn Hamady Ibn Mu`ammara i procedura naznaczenia nowego władcy oznaczały przejęcie przez wahhabitów kontroli nad Al- 29 Natana J. Delong-Bas, op. cit., s. 34. 30 Ibidem, s. 34-35. 31 Jerzy Zdanowski, Emiraty wahhabickie: z dziejów Arabii w latach 1745-1932, Semper, Warszawa 1993, s. 23. 32 Natana J. Delong-Bas, op. cit., s. 36. 33 Ibidem, s. 35. 34 Ibidem, s. 37.
Ujajną 35. Ibn Mu`ammara zamordowali wahhabici, prawdopodobnie wbrew woli Ibn Abd al- Wahhaba, który do lat utrzymywał z nim dobre relacje 36. Uczony wyraźnie nie był w stanie kontrolować swoich popleczników. Nie układały się również jego stosunki z As-Su`udami. Władcy Ad-Dir`ijji podbili w przeciągu następnych 30 lat cały Nadżd. Ich poddani wzbogacili się. Przybywało konwertytów, a zamiast reedukacji, przechodzenie na wahhabizm stało się formą poboru wojsk do dalszego prowadzenia dżihadu 37. Ibn Abd al-wahhab krytykował nowe państwo za niedopełnianie islamskich obowiązków. Ostatecznie, [uczony] zrezygnował ze stanowiska imama i wycofał się z aktywnego życia politycznego i finansowego w roku 1773, tuż po podboju Ar-Rijadu. Przywództwo nad wspólnotą, tytuł imama oraz nadzór nad Bajt al-mal - skarbem emiratu przekazał Abd al-azizowi [synowi Muhammada Ibn Su`uda]. Abd al-aziz kontynuował ekspansję, rozszerzając swoje terytorium na całą Arabię aż po Irak i Syrię w poszukiwaniu bogactw i zaszczytów, z religijnym uzasadnieniem lub bez niego. Faktycznie, saudyjsko-wahhabicka potęga osiągnęła swój szczyt w latach 1792-1814, długo po tym jak Ibn Abd al-wahhab odszedł z życia publicznego 38. Uczony zmarł w czerwcu 1792 r. 39 Pozostawił po sobie liczne prace i komentarze do Koranu. Nigdy nie napisał autobiografii 40. Nie przetrwały również żadne opisy jego osoby, ani charakteru. Nie wiadomo jak wyglądał, ubierał się, zachowywał, ani jakim był człowiekiem 41. Większość z tego co o nim wiemy napisali jego przeciwnicy. Synowie Muhammada Ibn Abd al-wahhaba wżenili się w rodzinę As-Su`udów. Założyli rodzinę Al-Szajchów, która do dziś decyduje o najważniejszych kwestiach religijnych w Arabii Saudyjskiej. Matką króla Fajsala była kobieta pochodząca z rodu Al-Szajchów. Ród należy do ścisłego grona rządzących Królestwem. Co prawda zawdzięczają to dziedzictwu Ibn Abd al- Wahhaba, ale nie zamierzają o tym wspominać. Wahhabici obawiają się bowiem oddawania czci komuś innemu niż Bóg i Prorok, nawet, jeśli jest to założyciel ruchu. Dlatego informacje o nim są niezwykle skąpe. Tytuł imama odziedziczyli po Muhammadzie As-Su`udowie. Społeczeństwo, które założono ponad 250 lat temu zwie się do dzisiaj al-da`wa ila al-tawhid (lud misji monoteizmu) 42. 35 Jerzy Zdanowski, Arabia Saudyjska, op. cit., s. 24. 36 Natana J. Delong-Bas, op. cit., s. 38. 37 Jerzy Zdanowski, Emiraty wahhabickie: z dziejów Arabii w latach 1745-1932, op. cit., s. 214. 38 Natana J. Delong-Bas, op. cit., s. 39. 39 Jerzy Zdanowski, Arabia Saudyjska, op. cit., s. 30. 40 Natana J. Delong-Bas, op. cit., s. 17. 41 Ibidem, s. 17. 42 Dore Gold, Hatred`s Kingdom: How Saudi Arabia Supports the New Global Terrorism, op. cit., s. 21.
Bibilografia Delong-Bas, J. Natana, Wahhabi Islam: From Revival and Reform to Global Jihad, The American University in Cairo Press, Kair 2005. Gold, Dore, Hatred`s Kingdom: How Saudi Arabia Supports the New Global Terrorism, Regnery Publishing Inc., Waszyngton 2004. Lacey, Robert, The Kingdom, Harcourt Brace Jovanovich Publishers, Nowy Jork, Londyn 1981. Long, E. David Culture and Customs of Saudi Arabia, Greenwood Press, Westport 2005. Ménoret, Pascal, The Saudi Enigma: A History, Zed Books Ltd., Londyn, Nowy Jork 2005. Posner, Gerald, Secrets of The Kingdom: The Inside Story of The Saudi U.S. Connection, Random House Trade Paperbacks, Nowy Jork 2005. Zdanowski, Jerzy, Arabia Saudyjska, Wydawnictwo Naukowe ASKON, Warszawa 2004. Zdanowski, Jerzy, Emiraty wahhabickie: z dziejów Arabii w latach 1745-1932, Semper, Warszawa 1993.