POZNAŃSKIE TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK WYDZIAŁ HISTORII I NAUK SPOŁECZNYCH INSTYTUT HISTORII POLSKIEJ AKADEMII NAUK ROCZNIKI

POZNAŃSKIE TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK WYDZIAŁ HISTORII I NAUK SPOŁECZNYCH INSTYTUT HISTORII POLSKIEJ AKADEMII NAUK ROCZNIKI DZIEJÓW SPOŁECZNYCH I GOSPODARCZYCH ZAŁOŻONE PRZEZ FRANCISZKA BUJAKA I JANA RUTKOWSKIEGO TOM LXXII ZA ROK 2012 FEUDALIZM CZNEJ I NOWOŻYTNEJ Redaktorzy/Editors-in-Chief Włodzimierz Mędrzecki Jacek Kochanowicz POZNAŃ WARSZAWA 2012 WYDAWNICTWO POZNAŃSKIEGO TOWARZYSTWA PRZYJACIÓŁ NAUK

POZNAŃ SKIE TOWARZYSTWO PRZYJACIÓŁ NAUK THE POZNAŃ SOCIETY FOR THE ADVANCEMENT OF THE ARTS AND SCIENCES GŁÓWNY REDAKTOR WYDAWNICTW PTPN / DIRECTOR OF THE PUBLISHING HOUSE Barbara Judkowiak RADA REDAKCYJNA / EDITORIAL BOARD Andrzej Chwalba, Jarosław Hrycak, Krzysztof Mikulski, Alexei Miller, Jerzy Strzelczyk, Philipp Ther, Jan Luiten van Zanden, Janusz Żarnowski KOMITET REDAKCYJNY / EDITORIAL COMMITTEE Piotr Guzowski, Jacek Kochanowicz (redaktor), Elżbieta Kościk, Cezary Kuklo, Krzysztof A. Makowski, Włodzimierz Mędrzecki (redaktor), Krzysztof Mikulski, Jolanta Rudzińska (sekretarz) Adres Redakcji/Address of Editor-in-Chief Instytut Historii PAN Rynek Starego Miasta 29/31 00 272 Warszawa tel. (48 22) 831 02 61, fax (48 22) 831 36 42 e-mail: rdsg@ihpan.edu.pl; wmedrzecki@ihpan.edu.pl; kochanowicz@wne.uw.edu.pl Tłumaczenie Monika Lipińska Redakcja artykułów w jęz. angielskim Anne-Marie Fabianowska Tłumaczenie i weryfikację tekstów wykonano w ramach programu Index Plus Redakcja materiałów w jęz. polskim Jolanta Rudzińska Konsultacja językowa Przemysław Kaniecki Tłumaczenie streszczeń Aleksandra Rodzińska-Chojnowska Czasopismo recenzowane Spis treści i streszczenia znajdują się na stronie internetowej: www.ihpan.edu.pl/rdsg; ponadto angielskie streszczenia są zamieszczane na stronie The Central European Journal of Social Sciences and Humanities (http://cejsh.icm.edu.pl) Wydano z pomocą finansową Ministra Nauki i Szkolnictwa Wyższego The issue has been published with a financial grant from the Minister of Science and Higher Education Copyright by PTPN, 2012 Printed in Poland ISBN 978 83 7654 244 7 ISSN 0080 3634 nakład 270 egz. wydanie I Poznań Warszawa 2012

SPIS TREŚCI (CONTENTS) Wspomnienie o Profesorze Jakubie Goldbergu (Cezary Kuklo)................. 9 ARTYKUŁY (ARTICLES) Mikołaj Malinowski, The costs and benefits of microfinance. The market for Dutch East India Company transportbrieven in 18th-century Amsterdam......... 15 Rafał Kubicki, Wiatraki na Żuławach w pierwszej połowie XV w............... 45 (Windmills in the Żuławy Region during the First Half of the Fifteenth Century).... 70 Szymon Słomczyński, There are sick people everywhere in cities, towns and villages. The course of the Spanish flu epidemic in Poland.................. 73 Bartosz Ogórek, Płodność populacji II Rzeczypospolitej. Badanie przy użyciu indeksów Princeton European Fertility Project................................ 95 (The Fertility of the Population of the Second Republic. Research Applying Princeton European Fertility Project Indices)........................................ 126 Paweł Grata, Polityka podatkowa II Rzeczypospolitej. Zarys problematyki...... 129 (The Tax Policy of the Second Republic. An Outline).......................... 152 Maciej Tymiński, Centralnie planowana ucieczka z peryferii. Wzrost gospodarczy Polski na tle Hiszpanii w latach 1950 1975.............................. 155 (The Centrally Planned Escape from the Peripheries. A Comparison of the Economic Growth of Poland and Spain in the years 1950 1975)......................... 189 Dariusz Jarosz, Emeryci i renciści w polskim systemie ubezpieczeń społecznych lat 1944 1958: sytuacja materialna i strategie przetrwania................... 191 (Annuitants and Old Age Pensioners in the Polish Social Insurance System in 1944 1958. Material Situation and Survival Strategies)........................... 225 ARTYKUŁY RECENZYJNE (REVIEW ARTICLES) Piotr Łozowski, O pożytkach z kwantyfikacji w badaniach nad średniowiecznymi testamentami. Uwagi o pracy Beaty Możejko, Rozrachunek z życiem doczesnym. Gdańskie testamenty mieszczańskie z XV i początku XVI wieku............. 227

6 Spis treści RECENZJE (REVIEWS) Tomáš Sedláček, Ekonomia dobra i zła. W poszukiwaniu istoty ekonomii od Gilgamesza do Wall Street, wstęp V. Havel, tłum. D. Bakalarz, Warszawa 2012 (Olaf Bergmann).......................................................... 237 Aleksander Bołdyrew, Piechota zaciężna w Polsce w pierwszej połowie XVI wieku, Warszawa 2011 (Karol Łopatecki)...................................... 241 Mateusz Wyżga, Parafia Raciborowice od XVI do końca XVIII wieku. Studium o społeczności lokalnej, Kraków 2011 (Tomasz Wiślicz).................... 247 Nikolaus Olaf Siemaszko, Das oberschlesische Eisenhüttenwesen 1741 1860. Ein regionaler Wachstumssektor, Stuttgart 2011 (Elżbieta Kościk).............. 255 Denis Sdvižkov, Epoka inteligencji. Historia porównawcza warstwy wykształconej w Europie, tłum. J. Górny, red. A. Kożuchowski, Warszawa 2012 (Christian Myschor)............................................................ 258 Adam Walaszek, Życie na pograniczu i życie pomiędzy. Polacy w zagłębiu antracytowym w Luzerne County, Pensylwania, z innymi grupami w tle (1753 1902), Kraków 2011 (Włodzimierz Mędrzecki).................................. 262 Andrzej Żor, Kronenberg. Dzieje fortuny, Warszawa 2011 (Piotr Koryś)......... 264 Technology and the Making of the Netherlands. The Age of Contested Modernization, 1890 1970, red. J. Schot, A. Rip, H. Lintsen, Cambridge, Mass. 2010 (Jacek Kochanowicz).................................................. 270 Philipp Ther, Ciemna strona państw narodowych. Czystki etniczne w nowoczesnej Europie, tłum. T. Gabiś, Poznań 2012; Timothy Snyder, Skrwawione ziemie. Europa między Hitlerem a Stalinem, tłum. B. Pietrzyk, Warszawa 2011; Marcin Zaremba, Wielka trwoga. Polska 1944 1947. Ludowa reakcja na kryzys, Kraków 2012 (Joanna Wawrzyniak)............................................ 274 Dagmara Jajeśniak-Quest, Stahlgiganten in der sozialistischen Transformation. Nowa Huta in Krakau, EKO in Eisenhüttenstadt und Kunčice in Ostrava, Wiesbaden 2010 (Janusz Żarnowski)........................................ 279 Maciej Tymiński, Partyjni agencji. Analiza instytucjonalna działalności lokalnych instancji PZPR w przemyśle (1945 1955), Warszawa 2011 (Elżbieta Kościk).. 286 Wypoczynek zorganizowany dzieci i młodzieży w Polsce XX wieku, red. D. Jarosz, Wrocław 2012 (Włodzimierz Mędrzecki)................................. 288 Dariusz Stola, Kraj bez wyjścia? Migracje z Polski 1949 1989, Warszawa 2010 (Cecylia Leszczyńska)................................................. 290 Mathias Wagner, Die Schmugglergesellschaft. Informelle Ökonomien an der Ostgrenze der Europäischen Union. Eine Etnographie, Bielefeld 2011 (Jerzy Kochanowski)............................................................. 295 SPRAWOZDANIA I KOMUNIKATY (REPORTS AND COMMUNIQUES) Sprawozdanie z konferencji naukowej Kultura muzyczna Katowic i jej dzieje Katowice, 6 7 IX 2012 (Beata Nycz).................................... 299

Spis treści 7 Sprawozdanie z konferencji Klasztor w gospodarce średniowiecznej i nowożytnej Wrocław, 18 20 X 2012 (Piotr Guzowski).............................. 303 Sprawozdanie z międzynarodowej konferencji naukowej Zdrowie i choroba. Wpływ jakości życia na kulturę w Europie Środkowej Zabrze, 15 16 XI 2012 (Beata Nycz)............................................................... 307 Internetowe bazy danych w badaniach nad historią społeczno-gospodarczą (Piotr Guzowski, Radosław Poniat)........................................... 311 Współczesne źródła informacji EUROSTAT (Lucyna Błażejczyk-Majka)....... 321 Biblioteka Cyfrowa Centralnej Biblioteki Statystycznej im. Stefana Szulca w Warszawie (Krzysztof A. Makowski)........................................ 325 WYKAZ SKRÓTÓW (LIST OF ABBREVIATIONS).......................... 329

ROCZNIKI DZIEJÓW SPOŁECZNYCH I GOSPODARCZYCH Tom LXXII 2012 WSPOMNIENIE O PROFESORZE JAKUBIE GOLDBERGU Pod koniec listopada 2011 r. dotarła do mnie smutna wiadomość o śmierci w Jerozolimie profesora Jakuba Goldberga, wybitnego historyka specjalizującego się w dziejach społecznych i gospodarczych Żydów w czasach Rzeczypospolitej szlacheckiej. Była to wieść tym bardziej przygnębiająca, że jeszcze dwa miesiące wcześniej toczyłem interesujące i serdeczne rozmowy z Profesorem podczas Jego pobytu w białostockim szpitalu klinicznym, gdzie znalazł się po nieszczęśliwym upadku w czasie wakacyjnego wypoczynku w okolicach Supraśla. Wydawało się wówczas, że powrót do Izraela tylko przyspieszy rekonwalescencję. Niestety, stało się inaczej. Jakub Goldberg urodził się 2 lutego 1924 r. w rodzinie łódzkich kupców drzewnych i jeszcze przed wybuchem wojny ukończył w rodzinnym mieście trzyklasowe gimnazjum. Wkrótce wraz z innymi Żydami został zamknięty w utworzonym przez Niemców getcie łódzkim, gdzie pracował zarobkowo. Od marca 1944 r. przebywał już poza Łodzią, cały czas pracując w niemieckich obozach, początkowo na terenie Polski (Częstochowa, Skarżysko-Kamienna), a następnie na obszarze Niemiec (w Buchenwaldzie i jego filii w Meuselwitz). W ostatnich dniach wojny uczestniczył w Marszu Śmierci, z którego został wyzwolony w Sudetach. Wynędzniały i wygłodzony przez dwa miesiące przebywał w szpitalu. Do rodzinnego miasta powrócił latem 1945 r. Nie zastał tam, niestety, nikogo z rodziny. W Łodzi kontynuował naukę w szkole średniej. Jesienią 1947 r. został słuchaczem studiów historycznych powołanego nieco wcześniej Uniwersytetu Łódzkiego. Już podczas studiów dała o sobie znać pasja badawcza młodego studenta, która zaowocowała po ich ukończeniu propozycją asystentury. Wprawdzie Jego pierwsze publikacje nawiązywały do działalności żydowskiej socjalistycznej organizacji Bund, z młodzieżówką której był związany jeszcze przed wybuchem

10 Cezary Kuklo wojny, ale dość szybko, bo już od połowy lat pięćdziesiątych, swoje zainteresowania skupił na historii społecznej i gospodarczej. W 1960 r. na Uniwersytecie Łódzkim obronił pracę doktorską przygotowaną w Katedrze Historii Polski XVI XVIII w. pod kierunkiem prof. dr. hab. Bohdana Baranowskiego, poświęconą stosunkom rolnym w miastach ziemi wieluńskiej w drugiej połowie XVII i w XVIII stuleciu 1. Rozprawa uderza szeroką, a przy tym gruntownie spożytkowaną bazą źródłową (m.in. księgi miejskie, lustracje, księgi grodzkie i ziemskie wieluńskie, opisy pruskie Augusta C. Holschego), do której włączył jako jeden z pierwszych spisy ludności z lat 1790 1792, powstałe na polecenie Komisji Porządkowych Cywilno-Wojskowych. Ukazując strukturę społeczno- -ekonomiczną badanych miast wieluńskich, Jakub Goldberg wydobył zarazem ich zdecydowanie rolniczy charakter, i to pomimo pewnego ożywienia gospodarczego widocznego w czasach oświecenia. Wkrótce wspólnie z Julianem Bartysiem opublikował pod auspicjami Komisji Dydaktycznej Zarządu Głównego Polskiego Towarzystwa Historycznego dwie nieduże publikacje źródłowe przeznaczone dla nauczycieli i młodzieży szkolnej, przedstawiające pozycję społeczną i prawną chłopów w Rzeczypospolitej szlacheckiej oraz wypisy z literatury oświeceniowej 2. Od końca lat pięćdziesiątych ubiegłego stulecia w kolejnych publikacjach Profesora zaczynają się pojawiać prace znamionujące podjęcie przez Niego nowej problematyki badawczej, tj. dziejów Żydów w Polsce wczesnonowożytnej. Jednakże antysemicki kurs ówczesnych władz partyjnych, widoczny także w środowisku naukowym, latem 1967 r. nie sprzyjał pracy, zwłaszcza na uczelniach z młodzieżą studencką, Polakom pochodzenia żydowskiego. Jeszcze w tym samym roku doktor Goldberg podjął dramatyczną decyzję o opuszczeniu wraz z żoną Olgą Polski i wyjeździe do Izraela. Tam początkowo pracował w Centralnym Archiwum Dziejów Narodu Żydowskiego, a następnie przez wiele lat jako wykładowca na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie, na którym uzyskał profesurę w 1989 r. W Izraelu, o czym warto pamiętać, był nie tylko wykładowcą historii Żydów w Polsce i Europie Środkowo- -Wschodniej, ale też cierpliwie objaśniał i tłumaczył młodzieży żydowskiej i wszystkim zainteresowanym dzieje społeczne i kulturalne Polski 1 J. Goldberg, Stosunki agrarne w miastach ziemi wieluńskiej w drugiej połowie XVII i w XVIII wieku, Łódź 1960. 2 Polska wieś folwarczno-pańszczyźniana w XVI XVIII wieku, oprac. J. Bartyś, J. Goldberg, Warszawa 1960 (Teksty Źródłowe do Nauki Historii w Szkole, 18); Oświecenie, oprac. J. Bartyś, J. Goldberg, Warszawa 1961 (Teksty Źródłowe do Nauki Historii w Szkole, 21).

Wspomnienie o Profesorze Jakubie Goldbergu 11 przedrozbiorowej. Przez lata zabiegał o utworzenie na Uniwersytecie Hebrajskim Ośrodka Badań Dziejów i Kultury Żydów Polskich, już jako pierwszy dyrektor kierował jego pracami w latach 1988 1992. Przykładał dużą wagę do uczciwości badawczej, opartej przede wszystkim na rzetelnym spożytkowaniu źródeł. Nic więc dziwnego, że od wielu lat gromadził różnego rodzaju dokumenty dotyczące społeczności żydowskiej na ziemiach Rzeczypospolitej, które ostatecznie, uzupełnione w latach osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych (mógł wówczas już swobodnie przyjeżdżać do kraju, a także do Niemiec), przybrały postać monumentalnego, a przy tym wzorowo opracowanego pod względem edytorskim, trzytomowego wydawnictwa źródłowego wydanego przez Akademię Nauk Izraela 3. Od lat był także zaangażowany w przygotowywanie wspólnie z Adamem Kaźmierczykiem z Uniwersytetu Jagiellońskiego dokumentacji źródłowej dotyczącej Sejmu Czterech Ziem sui generis parlamentarnej reprezentacji ludności żydowskiej w dawnej Rzeczypospolitej. Tom, który ukazał się już po jego śmierci, obejmuje 255 dokumentów, z których większość została udostępniona badaczom po raz pierwszy, w przypadku zaś już wcześniej opublikowanych sumienni wydawcy poprawili wiele błędów 4. Dokumenty uszeregowane chronologicznie zostały podzielone na trzy części. W pierwszej znalazły się dokumenty władz centralnych Rzeczypospolitej (króla, podskarbich koronnych, sejmu i trybunału skarbowego) dotyczące głównie żydowskiego podatku pogłównego, ale które pozwalają jak zauważają sami wydawcy także na poznanie różnych aspektów funkcjonowania samorządu żydowskiego. W drugiej zamieścili oni źródła wytworzone bezpośrednio przez Sejm Czterech Ziem lub jego przedstawicieli, w ostatniej zaś te, które w sposób pośredni dotyczą przedstawicielstwa Żydów na szczeblu ogólnokrajowym. Oba wymienione wydawnictwa źródłowe stanowią bezcenną pomoc dla obecnych i przyszłych badaczy dziejów społeczności żydowskiej w Polsce przedrozbiorowej. 3 Dwa pierwsze tomy zostały wydane w jęz. angielskim: Jewish Privileges in the Polish Commonwealth. Charters of Rights Granted to Jewish Communities in Poland- -Lithuania in the Sixteenth to Eighteenth Centuries. Critical Edition of Original Latin, Polish and German Documents with English Introductions and Notes, t. 1, Jerusalem 1985, wyd. 2, Jerusalem 2001 (63 przywileje wraz z pomocniczymi dokumentami); t. 2, Jerusalem 2001 (kolejne 129 przywilejów); natomiast tom 3 wydany w jęz. polskim: Przywileje gmin żydowskich w dawnej Rzeczypospolitej z XVI XVIII w., Jerozolima 2001 zawiera obok wstępów także regesty i przypisy rzeczowe przywilejów opublikowanych w obu tomach wersji anglojęzycznej. 4 Sejm Czterech Ziem. Źródła, do druku przyg. J. Goldberg, A. Kaźmierczyk, Warszawa 2011.

12 Cezary Kuklo Trudno w krótkim wspomnieniu pokusić się o szczegółową charakterystykę bogatego dorobku badawczego historyka tej miary co zmarły profesor Jakub Goldberg 5, albowiem każde publiczne zabranie przez niego głosu, czy to w postaci drukowanej pracy, czy też na licznych konferencjach naukowych, zawsze przykuwało uwagę czytelników i słuchaczy, przede wszystkim z racji Jego szerokich kompetencji. Profesor nie stronił też od polemik naukowych, niekiedy nawet ostrych. Z racji moich własnych zainteresowań historią społeczną chciałbym przypomnieć cenną, obszerną rozprawę opublikowaną w tomie czwartym Społeczeństwa staropolskiego, ukazującą ogromnie trudny społecznie i kulturalnie problem konwersji, tj. przechodzenia reprezentantów ludności żydowskiej na katolicyzm 6. Profesor doszedł do wniosku, że w Polsce przedrozbiorowej proces integracji neofitów przebiegał inaczej niż w drugiej połowie XIX i w XX w. Ukazał przy tym, że przyjęcie religii chrześcijańskiej wcale nie było równoznaczne z awansem społecznym, a w pewnych sytuacjach mogło nawet doprowadzić do degradacji społecznej oraz do obrócenia neofitów w poddanych chłopów. Wybitne znaczenie naukowe mają także analizy Jakuba Goldberga przedstawiające po raz pierwszy na taką skalę warunki zawierania małżeństwa i rozwoju rodziny żydowskiej w Rzeczypospolitej XVIII stulecia 7. Studium, obok omówienia opinii współczesnych o małżeństwach żydowskich i projektów reform, przynosi podstawowe, a do tej pory słabo rozpoznane dane demograficzne dotyczące blisko 5 tys. Żydów zamieszkałych w końcu XVIII stulecia w 15 miastach i 212 wsiach województwa krakowskiego i ziemi wieluńskiej. Badania Profesora dowiodły, że w małych miasteczkach, w których mieszkała większość Żydów, a także we wsiach, wbrew obiegowym opiniom, małżeństwa młodocianych Żydów i Żydówek nie były powszechne, skoro najczęściej zakładano rodzinę po przekroczeniu przez nowożeńców 20. roku życia, a u mężczyzn nawet 25., co wynikało m.in. z trudnej sytuacji gospodarczej Żydów polskich. Tylko Kazimierz koło Krakowa, będący jednym 5 Szczegółowy wykaz prac J. Goldberga zawierają publikacje: List of Publications by Professor Jacob Goldberg, w: Studies in the History of the Jews in Old Poland in Honor of Jacob Goldberg, red. A. Teller, Jerusalem 1998, s. 322 332; Bibliografia dorobku naukowego prof. Jakuba Goldberga, oprac. E. Wiatr, A. Sitarek, w:,,należę do polskiej szkoły historycznej. Studia i szkice ofiarowane prof. Jakubowi Goldbergowi z okazji odnowienia doktoratu na Uniwersytecie Łódzkim, red. R. Stobiecki, J. Walicki, Łódź 2010, s. 10 21. 6 J. Goldberg, Żydowscy konwertyci w społeczeństwie staropolskim, w: Społeczeństwo staropolskie, t. 4, red. A. Izydorczyk, A. Wyczański, Warszawa 1986, s. 195 248. 7 Tekst pierwotnie ogłoszony w jęz. angielskim: J. Goldberg, Jewish Marriage in Eighteenth-Century Poland, Polin 10, 1997, s. 3 39.

Wspomnienie o Profesorze Jakubie Goldbergu 13 z największych skupisk żydowskich w Rzeczypospolitej w XVIII w., charakteryzował się wczesnymi małżeństwami Żydów. Studium ukazało zarazem częściowo strukturę żydowskich gospodarstw domowych, odrębną od rodzin polskich mieszczan i chłopów, gdyż z dużym udziałem gospodarstw złożonych, tj. małżeństw żyjących w gospodarstwach ich rodziców. Wprawdzie u podłoża zauważonej odmienności leżała instytucja kestu ojcowskiego stołu, zapewniająca byt młodocianym małżonkom przez określony czas, zazwyczaj rok dwa, ale jak słusznie zauważył Jakub Goldberg wiele rodzin żydowskich w realiach ziem polskich pomimo dłuższego stażu małżeńskiego nie tworzyło własnego gospodarstwa, lecz w dalszym ciągu mieszkali u rodziców i byli przez nich żywieni. Oba wspomniane studia wraz z dwunastoma innymi znalazły się w tomie prac wybranych przez samego Profesora, który staraniem m.in. prof. Jerzego Wyrozumskiego ukazał się nakładem Polskiej Akademii Umiejętności już po Jego śmierci 8. A przecież Jakub Goldberg także wieloma innymi studiami nad dziejami gospodarczymi i kulturalnymi Żydów w państwie polsko-litewskim do 1795 r., stojącymi na wysokim poziomie naukowym (faktograficznie i interpretacyjnie), zdobył uznaną pozycję w czołówce historyków. W Polsce po zmianach ustrojowych profesor Jakub Goldberg został uhonorowany doktoratem honoris causa Uniwersytetu Warszawskiego w 1993 r., cztery lat później został członkiem zagranicznym Polskiej Akademii Umiejętności, a w 2007 r. członkiem zagranicznym Polskiej Akademii Nauk. W 2005 r. Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej odznaczył Go Złotym Krzyżem Zasługi. Na rok przed śmiercią dane Mu było przeżyć jeszcze jedno ze wzruszeń, a mianowicie odnowienie doktoratu po 50 latach od promocji na Uniwersytecie Łódzkim. Moje wspomnienie byłoby niepełne, gdybym nie wskazał na osobowość profesora Jakuba Goldberga. Tylko na pozór wydawał się być chłodny i zdystansowany do swoich rozmówców, zwłaszcza tych, których poznawał po raz pierwszy czy dużo młodszych od Niego. W rzeczywistości był człowiekiem pełnym wewnętrznego ciepła, a osoby, których obdarzył zaufaniem, mogły liczyć na jego bezinteresowną życzliwość i pomoc. Po raz pierwszy spotkałem Profesora ponad ćwierć wieku temu w mieszkaniu mojego Mistrza, profesora Andrzeja Wyczańskiego. Potem były kolejne spotkania i długie rozmowy, najczęściej przy okazji różnych konferencji naukowych, np. w Białymstoku, Krakowie, 8 J. Goldberg, Żydzi w społeczeństwie, gospodarce i kulturze Rzeczypospolitej szlacheckiej, Kraków 2012.

14 Cezary Kuklo Warszawie, Paryżu czy w Louvain w 1990 r., kiedy to z wielką życzliwością kibicował mojemu wystąpieniu w konkursie na najlepszą pracę doktorską dotyczącą XVI XVIII stulecia na IX Międzynarodowym Kongresie Historii Gospodarczej. W sposób szczególny zachowuję w pamięci moje ostatnie spotkanie z Profesorem i długie rozmowy w sali uniwersyteckiego szpitala klinicznego późnym latem 2011 r. Pomimo widocznego cierpienia zachowywał pogodę ducha. Powracał w nich nie tylko do rodzinnej Łodzi, tragicznych przeżyć wojennych czy życia w Izraelu; nie brakło w nich także zadumy i autentycznej troski o poziom drukowanych prac, o prawdę w badaniach historycznych, o postawy ludzi, o aktualną kondycję polskiej nauki historycznej, którą na wskroś był przesiąknięty... W życiu prywatnym oparciem dla Niego była żona Olga z domu Mulkiewicz, wybitna znawczyni kultury Żydów polskich, etnolog i etnograf, także profesor Uniwersytetu Hebrajskiego, która towarzyszyła Mu w licznych konferencjach naukowych odbywających się na całym świecie i w wakacyjnych wojażach do Polski, w tym na Podlasie. Profesor zmarł 15 XI 2011 r. w Jerozolimie, a dwa dni później został pochowany na cmentarzu cywilnym w Ejnat w Izraelu. Odszedł wybitny historyk o uznanym autorytecie w nauce światowej, który nie tylko dewizę badawczą, ale i własną postawę życiową zawarł w powiedzeniu: Nie ma historii Żydów bez historii Polski. Nie ma historii Polski bez historii Żydów. Cezary Kuklo

ROCZNIKI DZIEJÓW SPOŁECZNYCH I GOSPODARCZYCH Tom LXXII 2012 A R T Y K U Ł Y MIKOŁAJ MALINOWSKI THE COSTS AND BENEFITS OF MICROFINANCE THE MARKET FOR DUTCH EAST INDIA COMPANY TRANSPORTBRIEVEN IN 18TH-CENTURY AMSTERDAM* 1 I ntroduction Access to credit is widely regarded as a prerequisite for economic growth and development. It is believed that a lump sum, once raised, has the capacity to elevate the poor by investing in one s own business or human capital. This idea is known as a microfinance promise. Unfortunately, poor people lack the financial assets required to put up collateral when applying for a loan, as well as the human capital allowing them to make a credible commitment in the eyes of the creditors, thereby locking the underprivileged in a so-called poverty trap. Since, at present, the poor can rarely offer any guarantee, modern microfinance institutions need to find alternative solutions to the problems concerning lack of credibility/collateral. A potential solution could be to make use of a claim to future remuneration as collateral. This, however, gives rise to many problems related to unpredictability about the future and general mistrust. Despite these odds, Amsterdam s financial market in the 17th and 18th centuries was able to create a sustainable microfinance instrument working as a salary loan, i.e. a loan against future remuneration, known as a transportbrief. To explain in further detail, with the use of such document, employees of the Dutch East India Company (hereinafter VOC) were given the * This paper is the outcome of a project organized at Utrecht University about Cost and Benefits of Microfinance (2010/2011). The project was a part of the Academie Assistenten program organized by The Royal Dutch Academy of Science. The author wishes to acknowledge the tremendous input of: Christiaan van Bochove and Oscar Gelderblom in writing this paper, as well as to thank Declan Aylward for his invaluable editorial and linguistic support.

16 Mikołaj Malinowski opportunity to sell their future income before having actually earned it, i.e. to obtain a salary loan without needing to use physical assets as collateral. The market created a system of lending using a secondary market acting as an intermediary; in the majority of cases, the transportbrieven were sold not to the person who would be collecting the future remuneration, but to an intermediary who, often on the same day, sold the asset to a professional buyer/creditor. 1 Both the development of the salary loans and the creation of a secondary market were exceptional by early modern standards. 2 What makes the case of the transportbrieven even more interesting is the fact of engaging in trade without the use of financial journalism. Amsterdam was one of the cradles of this kind of journalism, which is crucial for the development of any market as it provides merchants with reliable and accessible information about prices. 3 As every employee differed, for example regarding his occupation, the risks attached to these instruments differed, which resulted in their being non fungible. It was thus impossible to create consistent information relating to their price that would be publishable in a journal. This suggests that traders in the market were able to price the instruments correctly by themselves. The transportbrieven were popular instruments that could be exchanged without the need for physical collateral and financial journalism, as well as developed a secondary market. This paper is intended to explain this phenomenon by answering the research question: how was it possible for a system of salary loans obtained by trading in VOC transportbrieven based on the intermediation of a secondary market to work sustainably? In order to address this issue, several problems require investigation. The first sub-question is: how was a primary market for these instruments possible, i.e. how could they create a credible commitment in the eyes of the buyer of a transportbrief? The second sub-question is: how were the asymmetries of information 1 C. van Bochove, T. van Velzen, Loans for Salaried Employees. The Case of the Dutch East India Company, 1602 1795, Paper presented at EHA Conference, Boston, 2011. 2 M. Easterly, Your Job is Your Credit. Creating a Market for Loans to Salaried Employees in New York City 1885 1920, Enterprise & Society, 10, 2009; P. Dickson, The Financial Revolution in England. A Study in the Development of Public Credit, 1688 1756, London, 1967; A.L. Murphy, The Origins of English Financial Markets, Cambridge, 2009. 3 J.J. McCusker, The Beginnings of Commercial and Financial Journalism. The Commodity Price Currents, Exchange Rate Currents, and Money Currents of Early Modern Europe, Amsterdam, 1991.

The costs and benefits of microfinance 17 overcome in the secondary market? The third sub-question that needs answering concerns the system s long-term sustainability: how could the buyers, given the lack of relevant financial journalism, assess the risk correctly and purchase the instruments at the right price? There are many ideas grouped around contract theory and information economics that provide theoretical insights as to how such a system could have existed. According to Avner Greif, a possibility of an ex-ante commitment to being able and willing to fulfil contractual obligations ex-post is a precondition for any deal to be signed. In his view, institutional developments can explain changes in the markets. This is because they have the power to mitigate the risks and allow debtors to make a credible commitment in the eyes of sceptical creditors. 4 This paper argues that the instrument (i.e. the transportbrief) worked despite the problems mentioned because: (1) there were institutions which mitigated the possible asymmetries of information and risks, thus allowing employees to make a credible commitment, as well as allowing the traders to exchange the transportbrieven; (2) due to specialisation of the buyers of the transportbrieven and their domination in the market, the system was sustainable; despite the lack of financial journalism providing them with ready information, large portfolios allowed the lenders to gain knowledge and assess the risk correctly. This article is divided into seven parts: Part I presents the transportbrieven and their market; Part II describes the sources used; Part III discusses contract theory the contract and information economics, while Parts IV and V deal with the problem of asymmetry of information on the primary market, namely adverse selection and moral hazard respectively. Part VI addresses the problem of the asymmetry of information on the secondary market and Part VII deals with the problem of creating knowledge about the correct pricing of the transportbrieven by specialised buyers, and finally come the summary and conclusions. P art I What is a Transportbrief and Who Trades in it? The VOC, alongside the Navy, was the largest employer in the Republic of the Seven United Provinces. 5 It was created in 1602, when 4 A. Greif, The Fundamental Problem of Exchange. A Research Agenda in Historical Institutional Analysis, European Review of Economic History, 4, 2000. 5 J. De Vries, A. van Der Woude, The First Modern Economy. Success, Failure, and Perseverance of the Dutch Economy, 1500 1815, Cambridge, 1997.

18 Mikołaj Malinowski competition among numerous independent companies trading with the East-Indies was so stiff and the profit margin so greatly diminished that it threatened the very existence of many independent companies. 6 Promoting the presence of Dutch merchants in the East-Indies was politically justified since the young Republic was interested in cutting the economic bases of its enemies Portugal and Spain, which were also engaged in colonial trade in the region. 7 To ensure its success, the States-General gave the company many economic and political privileges. 8 The company, subdivided into six chambers located in Amsterdam, Middelburg, Enkhuizen, Delft, Hoorn and Rotterdam, developed so rapidly that it required an ever-increasing number of employees. In the 18th century, it was sending between four and seven thousand people each year to the East-Indies. 9 It was forced to find ways of attracting new people to serve with them, which was difficult due to the very long duration of such service. Traditionally, the labour force was accustomed to shorter periods of employment, counted in months rather than years. Therefore, shipping to the East-Indies put the employee in a very different position to joining a crew on a traditional transport or fishing vessel. 10 The extended duration of service created novel problems for employees with respect to their cash flow. The sailor s anticipated prolonged absence required providing a form of sustainable provision for his family; as an employee of the VOC sailing to the East-Indies, he would no longer be capable of providing for his family on a regular basis. 11 Furthermore, employees from outside the city would need money to finance their stay in Amsterdam, while awaiting departure on one of the ships. 12 To address these needs, the VOC offered many ways in which an employee or his family could obtain money. Before commencing employment, upon signing a contract, an employee could receive 6 A. Carlos, S. Nicholas, Giants of an Earlier Capitalism. The Chartered Trading Companies as Modern Multinationals, Business History Review, 62, 1988, no. 3. 7 F.S. Gaastra, The Dutch East India Company. Expansion and Decline, Walburg, 2003. 8 VOC 1602 2002: 400 Years of Company Law, ed. by E. Gepken-Jager, G. van Solinge, L. Timmerman, Deventer, 2005. 9 F.S. Gaastra, op. cit. 10 C. van Bochove, T. van Velzen, op. cit. 11 M. Van Der Heijden, D. Van Den Heuvel, Sailors Families and the Urban Institutional Framework in Early Modern Holland, The History of the Family, 12, 2007. 12 M. van Alphen, Handel en Wandel van de Transportkoper: Opkopers van VOC transportbrieven in Enkhuizen (1700 1725), unpublished MA thesis, University of Amsterdam, 1988.