ZROZUMIEĆ TEKST ZROZUMIEĆ CZŁOWIEKA PROGRAM NAUCZANIA JĘZYKA POLSKIEGO DLA IV ETAPU EDUKACYJNEGO

ZROZUMIEĆ TEKST ZROZUMIEĆ CZŁOWIEKA PROGRAM NAUCZANIA JĘZYKA POLSKIEGO DLA IV ETAPU EDUKACYJNEGO I. ZAŁOŻENIA PROGRAMOWE Program nauczania języka polskiego Zrozumieć tekst zrozumieć człowieka jest propozycją dydaktyczną przeznaczoną dla nauczycieli wszystkich typów szkół IV etapu edukacyjnego. Opisuje on koncepcję pedagogiczno-metodyczną, stanowiącą fundament pakietu edukacyjnego, w którego skład wchodzi pięć tomów podręcznika (po dwa dla klasy pierwszej i drugiej oraz jeden dla klasy trzeciej) wraz z kompletem trzech poradników metodycznych. W tytule zostało wyeksponowane podstawowe założenie programowe w przyjętym projekcie kształcenia polonistycznego wszelkie działania uczniów i nauczyciela są zogniskowane wokół tekstu. Celem pracy z tekstem jest zaś w głównej mierze rekonstrukcja zawartych w nim sensów, prowadząca nie tylko do wzbogacenia wiedzy o określonym wytworze ludzkiej kultury, lecz także do zrozumienia rzeczywistości pozaliterackiej. Tematem wypowiedzi artystycznych jest bowiem przede wszystkim człowiek funkcjonujący jako jednostka w różnych układach odniesienia, stający wobec dylematów egzystencji i wyzwań historii, poszukujący sacrum, rozważający sens swojej twórczej aktywności. Uważne i wnikliwe czytanie tekstu prowadzi zatem do refleksji o człowieku, jego problemach i kondycji w świecie, kształci zarazem wrażliwość estetyczną i intelektualną uczniów. Układ i dobór treści Układ treści programowych jest wyznaczony przez porządek historycznoliteracki uczniowie rozpoczynają kształcenie od poznawania tekstów najstarszych, kończą na czytaniu utworów współczesnych. Porządkująca oś chronologiczna nie wyklucza jednak problemowego spojrzenia na twórczość literacką. Zadaniem nauczyciela w tym programie nie jest bowiem nauczanie historii literatury, ale docieranie do istoty poruszanych przez nią zagadnień, z wykorzystaniem chronologii jako narzędzia pomocniczego. Taka organizacja materiału umożliwia ukazanie najważniejszych źródeł kultury śródziemnomorskiej oraz zwrócenie uwagi na wielowiekowy dialog kulturowy, w którym 1

uczestniczą wypowiedzi artystyczne z różnych epok. Uczeń, zakorzeniony we współczesności i z rzadka wykraczający poza jej horyzont poznawczy, zyskuje ponadto szansę skonfrontowania swojego sposobu postrzegania i opisywania świata z odmiennymi kreacjami rzeczywistości utrwalonymi przez literaturę. Może także dokonać próby ich krytycznej choć rozumiejącej oceny. W tych działaniach będą pomocne teksty z działu Dialog z przeszłością, najczęściej współczesne, uwypuklające kumulacyjny charakter polskiej i europejskiej kultury oraz stanowiące łącznik pomiędzy tradycją literacką a teraźniejszością. Pojęcie dialogu pojawia się nieprzypadkowo teksty zostały bowiem dobrane tak, aby wielowymiarowo zilustrować wymianę myśli między epokami, zarówno fascynację osiągnięciami poprzedników (np. Widzenie katedry w Chartres J. Przybosia), jak i polemiczny stosunek do głoszonych przez nich idei (np. Ofiarowanie G. Herlinga- Grudzińskiego wobec biblijnej historii Abrahama i Izaaka). Najwięcej owych nawiązań znalazło się w klasie pierwszej, nie tylko z powodów organizacyjnych (o czym poniżej), lecz także po to, żeby uatrakcyjnić i uczynić bardziej zrozumiałym odczytanie szczególnie trudnych w odbiorze tekstów kultury (najbardziej czasowo oddalonych od współczesnego czytelnika). Istotnym składnikiem programu są teksty kultury reprezentujące inne dziedziny sztuki niż literatura (Inne teksty kultury). Dzięki ich wykorzystaniu wzrasta skuteczność procesu dydaktycznego, nie są one bowiem traktowane jak ornamentacyjna ikonografia, ale stanowią ważne dopełnienie treści przekazywanych przez utwory literackie. Dzieło sztuki reprezentatywne dla epoki pozwala już na początku całego cyklu poświęconych jej lekcji naszkicować jej pejzaż mentalny czy określić dominujące w niej wartości. Dzieło zestawione z tekstem literackim zwraca uwagę na relacje intersemiotyczne pomiędzy różnymi dziedzinami sztuki. Wśród Innych tekstów kultury są ponadto obecne wypowiedzi filozoficzne, popularnonaukowe, publicystyczne i krytyczne, o różnym stopniu trudności. Różnorodność tekstów włączonych w obszar zainteresowań ucznia służy budowaniu przez niego wieloaspektowego i pozbawionego jednostronności spojrzenia na omawiane problemy. Program integruje zagadnienia z zakresu kształcenia literacko-kulturowego oraz językowego (ich rozdzielenie w samym zapisie wynika wyłącznie z dążenia do zachowania czytelności układu treści). Dzieło literackie jest w nim bowiem traktowane jako specyficzny rodzaj wypowiedzi językowej, stąd za każdym razem inspiracją do omawiania określonego problemu związanego z komunikacją i językiem staje się konkretny fragment utworu literackiego. W programie zostały wyeksponowane te treści, które są związane z funkcjonowaniem języka jako narzędzia komunikacji międzyludzkiej (Język w interakcji) 2

oraz jako czynnika integrującego wspólnotę językową (Język w społeczeństwie). Niemniej ważne są również obserwacje kształtu językowo-stylistycznego różnych tekstów służące doskonaleniu umiejętności konstruowania własnych wypowiedzi (Kształt wypowiedzi językowej). Realizacja programu Materiał nauczania w poszczególnych klasach liceum obejmuje następujące treści: Klasa I: Biblia, antyk grecko-rzymski, średniowiecze, renesans, barok, oświecenie i preromantyzm. Klasa II: romantyzm, pozytywizm, modernizm, dwudziestolecie międzywojenne (nurt klasyczny). Klasa III: dwudziestolecie międzywojenne (nurt awangardowy), literatura wojny i okupacji, powojenna nowoczesność. Treści dotyczące dwóch epok literackich są zatem rozdzielone między dwie klasy pierwszą i drugą (romantyzm) oraz drugą i trzecią (dwudziestolecie międzywojenne). Owo rozwiązanie jest podyktowane, po pierwsze, względami praktycznymi dążeniem do równomiernego rozłożenia materiału w całym cyklu kształcenia. Po drugie, zaproponowany układ nie narusza spójności programu, wynika bowiem w logiczny sposób z niejednorodności każdej z epok, w których obrębie można dokonywać wewnętrznych podziałów problemowych. Zagadnienia związane z początkami nowoczesności w klasie I dotyczą zatem wyłącznie romantycznej odpowiedzi na oświeceniowy model człowieka oraz na klasycystyczną poetykę, omawianiem kultury dojrzałego romantyzmu uczniowie rozpoczynają natomiast klasę II. Nieco inny jest klucz podziału literatury dwudziestolecia międzywojennego: w klasie II zostały uwzględnione lektury nawiązujące zarówno formą, jak i problematyką społeczno-polityczną do tradycji literackiej pozytywizmu i modernizmu, w klasie III zaś teksty zdecydowanie awangardowe, przygotowujące grunt pod dwudziestowieczną ponowoczesność. Dla zakresu podstawowego program przewiduje po cztery godziny tygodniowo na realizację materiału w klasach I, II i III. Realizacja treści zakresu rozszerzonego wymaga dodatkowych trzech godzin w klasach I i II oraz dwóch godzin w klasie III. Możliwe jest oczywiście postawienie cezur w innych miejscach, tak aby zaadaptować program do wymagań nauczycieli uczących w technikach i w szkołach o innym ramowym planie nauczania, np. 3

Klasa I (3 godziny tygodniowo): Biblia, antyk grecko-rzymski, średniowiecze, renesans, barok. Klasa II (3 godziny tygodniowo): oświecenie i preromantyzm, dojrzały romantyzm, rozpoczęcie pozytywizmu. Klasa III (3 godziny tygodniowo): dokończenie pozytywizmu, modernizm, dwudziestolecie międzywojenne (nurt klasyczny i awangardowy). Klasa IV (3 godziny tygodniowo): literatura wojny i okupacji, powojenna nowoczesność. Ponadto, ze względu na wyraźnie zarysowany układ problemowy, nauczyciele mogą zrezygnować z pewnych treści (przy zachowaniu porządku chronologicznego), co umożliwia dostosowanie programu do potrzeb i możliwości konkretnego zespołu klasowego. Edukacja polonistyczna w szkole ponadgimnazjalnej a egzamin maturalny Antropocentryczny program Zrozumieć tekst zrozumieć człowieka jest przede wszystkim próbą przybliżenia uczniom w interesujący sposób tradycji kulturowej oraz uwrażliwienia ich na tekst literacki postrzegany jako efekt twórczej działalności człowieka i źródło uniwersalnej wiedzy o otaczającym go świecie. Owe założenia ideowe nie są sprzeczne z pragmatycznymi celami programu, którego zadaniem jest wszak także przygotowanie absolwentów szkoły ponadgimnazjalnej do zewnętrznego egzaminu maturalnego. Fundament programu stanowią bowiem teksty literackie reprezentatywne dla poszczególnych epok, ilustrujące typowe dla nich tematy i motywy oraz charakterystyczne style i konwencje artystyczne. Pozwala to wykształcenie u uczniów umiejętności analitycznych i interpretacyjnych określonych w wymaganiach szczegółowych zawartych w Podstawie programowej kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego. Efektywności kształcenia został ponadto podporządkowany czytelny podział zagadnień przeznaczonych dla zakresu podstawowego i rozszerzonego. Egzamin maturalny zdawany w zakresie rozszerzonym wymaga od ucznia zaawansowanych umiejętności analitycznych, biegłego posługiwania się terminologią i bogatej wiedzy kontekstowej. Nauczanie w obu zakresach jest zatem związane ze zdobywaniem nieco innych kompetencji, czemu odpowiada dobór tekstów oraz założenie zróżnicowanych efektów kształcenia. Ważną funkcję w przygotowaniu uczniów do egzaminu zewnętrznego pełnią fragmenty wypowiedzi filozoficznych, popularnonaukowych, publicystycznych i krytycznych, funkcjonujące nie tylko jako objaśniający komentarz do zagadnień 4

programowych, lecz także jako materiał do doskonalenia jednej z kluczowych umiejętności czytania ze zrozumieniem. Skuteczność nauczania jest również związana z optymalnym wykorzystaniem czasu przeznaczonego na edukację polonistyczną w szkole ponadgimnazjalnej. Chronologiczny układ treści może skutkować nieproporcjonalnym rozłożeniem materiału w poszczególnych klasach, a przede wszystkim stosunkowo niewielkim obciążeniem klasy pierwszej (krótkie teksty staropolskie) oraz przeładowaniem klasy drugiej (nagromadzenie dłuższych tekstów epickich i dramatycznych). W programie Zrozumieć tekst zrozumieć człowieka wyeliminowano to niebezpieczeństwo dzięki przeniesieniu do klasy pierwszej części zagadnień tradycyjnie omawianych rok później, czyli literatury preromantycznej (polemika z oświeceniową wizją świata). W klasie pierwszej pojawia się także najwięcej tekstów stanowiących nawiązania intertekstualne i kulturowe, najczęściej należących do literatury współczesnej, co pozwala zmniejszyć liczbę godzin przeznaczonych na jej omawianie w klasie trzeciej, bez negatywnego wpływu na efektywność nauczania. Ponadto w całości omawianych jest pięć dużych pozycji książkowych w zakresie podstawowym i dwie w zakresie rozszerzonym. Dzięki przemyślanemu doborowi lektur z listy zaproponowanej przez MEN uczniowie na początku IV etapu edukacyjnego nie odzwyczajają się od omawiania dłuższych utworów literackich i od związanych z tym umiejętności (m.in. planowania lektury, gospodarowania czasem, sporządzania notatek, streszczania wątków, charakteryzowania postaci, problematyzowania utworu). 5

II. CELE NAUCZANIA I WYCHOWANIA Cele nauczania i wychowania są ściśle powiązane, a ich realizacja wiąże się z refleksyjnym i twórczym kontaktem z różnymi tekstami zarówno literackimi, jak i nieliterackimi. Pozwalają one uczniowi wzbogacać wiedzę o kulturze, o świecie i o ludziach, a w konsekwencji także o nim samym. Poniższe cele, sformułowane w odniesieniu do edukacji w zakresie podstawowym i rozszerzonym, dotyczą projektowanych osiągnięć uczniów w zakresie wiedzy i umiejętności oraz postaw. Zarysowują one sylwetkę absolwenta szkoły ponadgimnazjalnej jako twórczego człowieka, wrażliwego na innych ludzi a zwłaszcza na ich odmienność uznającego wartość tradycji, w tym tradycji narodowej, oraz wykorzystującego ją do zrozumienia współczesności, posługującego się uniwersalnym kodem kultury europejskiej. Realizacja owych celów jest nie tylko efektem dydaktycznego oddziaływania nauczyciela, ale w równym stopniu wynika z własnej aktywności poznawczej ucznia i jego pasji samokształcenia, mającej źródło w naturalnej ciekawości świata. Dostrzeżenie tego faktu jest niezwykle istotnie jedynie uczeń traktowany podmiotowo będzie gotów do wzięcia odpowiedzialności za własny rozwój i swoją edukacyjną przyszłość. Do najważniejszych celów nauczania i wychowania zakładanych w programie Zrozumieć tekst zrozumieć człowieka należą: 1. Poznanie tekstów kultury stanowiących trwałe dziedzictwo kulturowe Europy (przede wszystkim w zakresie następującej wiedzy: nadawca, odbiorca, czas powstania, przynależność gatunkowa, funkcja). 2. Rozumienie tekstów kultury na poziomie znaczeń dosłownych (streszczanie, dostrzeganie głównego tematu, formułowanie idei przewodniej itd.). 3. Odczytywanie tekstów kultury na poziomie znaczeń dodatkowych (alegorycznych, symbolicznych, metaforycznych, parabolicznych). 4. Odczytywanie tekstów literackich w wymiarze antropologicznym jako wyrazu natury i istoty człowieka. 5. Odczytywanie tekstów literackich w wymiarze aksjologicznym; dostrzeganie ich wartości etycznych, estetycznych, uniwersalnych i narodowych. 6. Rozpoznawanie w tekstach kultury i interpretowanie istotnych toposów i motywów świadczących o ciągłości kultury śródziemnomorskiej. 7. Wykorzystywanie podstawowych kontekstów do odczytania tekstów kultury. 6

8. Poznanie wyróżników kodu komunikacyjnego dzieła literackiego na tle kodów innych dziedzin sztuki. 9. Posługiwanie się podstawowym aparatem pojęciowym (teoretycznoliterackim, historycznoliterackim i językoznawczym) przy odbiorze tekstów kultury. 10. Rozumienie podstawowych procesów historyczno-kulturowych; krytyczna ocena zjawisk kulturowych w kulturze dawnej i współczesnej. 11. Posługiwanie się polszczyzną literacką w mowie i piśmie; przestrzeganie zasad poprawności i stosowności językowej w obu odmianach języka. 12. Przygotowanie dłuższej wypowiedzi ustnej i pisemnej; respektowanie wyznaczników gatunkowych danej formy wypowiedzi. 13. Rozpoznawanie i budowanie wypowiedzi językowych o różnych funkcjach; nazywanie i świadome wykorzystywanie środków językowych służących realizacji tych funkcji. 14. Formułowanie własnych opinii i skuteczna obrona własnego stanowiska. 15. Korzystanie z różnorodnych źródeł informacji (poszukiwanie i przetwarzanie informacji z wykorzystaniem nowoczesnych technologii informacyjnych). 16. Aktywne uczestnictwo w życiu kulturalnym i społecznym. 17. Budowanie postawy tolerancji i poszanowania wobec innych poglądów, przekonań, hierarchii wartości przy jednoczesnej samodzielności poznawczej i niepodatności na manipulację. 18. Budzenie refleksji dotyczących świata, różnorodnych relacji międzyludzkich, wartości; uwrażliwienie na drugiego człowieka i jego problemy. 19. Zakorzenienie w tradycji, rozumiane również jako internalizacja uniwersalnego systemu etycznego kultury europejskiej. 20. Branie odpowiedzialności za własny rozwój i samodoskonalenie (umiejętność dokonywania obiektywnej samooceny, racjonalnego planowania i podejmowania decyzji, konsekwentnej realizacji zamierzeń, wyciągania wniosków z błędów i porażek). 7

III. TREŚCI NAUCZANIA Materiał nauczania został uporządkowany według następujących zasad: Treści przeznaczone dla zakresu rozszerzonego oznaczono gwiazdką (*). W przypadku, gdy w zakresie rozszerzonym zaplanowano jedynie pogłębienie zagadnienia z zakresu podstawowego, treści nauczania nie zostały wyróżnione gwiazdką, a różnice między oboma zakresami wyeksponowano poprzez Pojęcia kluczowe. W Innych tekstach kultury uwzględniono kolejno: teksty filozoficzne, dzieła sztuki oraz teksty popularnonaukowe, krytyczne i publicystyczne (w trzech ostatnich przypadkach podano tytuł publikacji danego autora bądź tytuł rozdziału jego dłuższej publikacji, bądź tytuł artykułu wskazanego autora z publikacji zbiorowej). Nie uwzględniono wszystkich dzieł sztuki reprodukowanych w podręcznikach, a jedynie te, które pełnią w programie szczególną funkcję jako materiał dydaktyczny wprowadzający w problematykę każdej z epok. Pojęcia uznane za kluczowe zostały wymienione tylko raz pomimo spiralnego układu programu i wielokrotnego odwoływania się do treści omówionych wcześniej. Podział najważniejszych pojęć (Świat idei oraz Organizacja dzieła literackiego) odpowiada dwóm poziomom, na jakich absolwent szkoły ponadgimnazjalnej powinien umieć odczytać utwór literacki. W zaproponowanym poniżej Materiale nauczania całkowicie zawierają się treści nauczania ujęte w Podstawie programowej kształcenia ogólnego dla gimnazjów i szkół ponadgimnazjalnych, których ukończenie umożliwia uzyskanie świadectwa dojrzałości po zdaniu egzaminu maturalnego. W programie Zrozumieć tekst zrozumieć człowieka skonkretyzowano je i nieco rozszerzono, dobierając teksty kultury spośród propozycji zamieszczonych w podstawie tak, aby pokazać wielowymiarowość kultury polskiej i europejskiej. 8

KLASA I KSZTAŁCENIE LITERACKIE BIBLIA Treści nauczania Biblia jako księga święta, dzieło literackie i dokument historyczny. Człowiek wobec Boga i dylematów wiary. Człowiek Biblii wobec problemów egzystencjalnych. Świat biblijnych wartości w Starym i Nowym Testamencie. Biblijny język symboliczny. Postacie biblijne jako archetypy ludzkich postaw i zachowań oraz ich reinterpretacja w różnych tekstach kultury. Nawiązania do biblijnych toposów i motywów w literaturze polskiej i obcej. Teksty literackie Księga Rodzaju (fragmenty) Księga Hioba (fragmenty) Pieśń nad Pieśniami (fragmenty) Księga Psalmów (wybór w różnych tłumaczeniach) Ewangelia według św. Łukasza (fragmenty) Ewangelia według św. Marka (fragmenty) Listy apostolskie (fragmenty) Apokalipsa św. Jana (fragmenty) *Księga Koheleta (fragmenty) Inne teksty kultury Rembrandt van Rijn Syn marnotrawny Adam Szostkiewicz Ewa, czyli milczenie kobiet (fragmenty) Anna Świderkówna Biblia między mitem a historią (fragmenty) Dialog z przeszłością Gustaw Herling-Grudziński Ofiarowanie (fragmenty) 9

Zbigniew Herbert U wrót doliny Edward Stachura Pejzaż Wisława Szymborska Żona Lota Kazimiera Zawistowska Herodiada *Hanna Krall Czerwiec 1996. Florencja (fragmenty) *Konstandinos Kawafis Monotonia *Tadeusz Nowak Psalm nad śnieg bielszy, Psalm o chorych nogach Pojęcia kluczowe Świat idei: kultura śródziemnomorska, monoteizm, Biblia, testament, ewangelia, topos, motyw, sacrum, profanum, vanitas, przymierze, apokalipsa, *homo viator. Organizacja dzieła literackiego: inwersja, paralelizm (składniowy, znaczeniowy), psalm, symbol, apokryf, przypowieść, reinterpretacja, (*parabola), alegoria (*interpretacja alegoryczna), archaizm, *stylizacja biblijna, *literatura faktu. ANTYK GRECKO-RZYMSKI Treści nauczania Bohaterowie greckiej mitologii jako archetypy ludzkich postaw i zachowań oraz ich reinterpretacja w różnych tekstach kultury. Idea naśladowania natury w sztuce starożytnej. Swoistość literatury jako dziedziny sztuki i rodzaju piśmiennictwa. Heroizm i codzienność w eposie homeryckim. Koncepcja ludzkiego losu i etos w tragedii antycznej. Refleksja metapoetycka w liryce Horacego. Życie godne i szczęśliwe w pieśniach Horacego. Nawiązania do mitologicznych oraz antycznych toposów i motywów w literaturze i sztuce współczesnej. *Dydaktyczna i formacyjna funkcja literatury antycznej. *Dialog z poetyką teatru greckiego w kulturze współczesnej. Teksty literackie Hezjod Teogonia (fragmenty) Homer Iliada (fragmenty), Odyseja (fragmenty) Safona [Wierz mi, że chciałabym umrzeć...], [Wydaje mi się samym bogom równy ] 10

Tyrtajos Rzecz to piękna Sofokles Król Edyp Horacy Pieśni (wybór) Anakreont, wiersze (wybór) *Do Demeter Inne teksty kultury Platon Obrona Sokratesa (fragmenty) Praksyteles Apollo Sauroktonos Zygmunt Kubiak Mitologia Greków i Rzymian (fragmenty) Jan Parandowski Mitologia (fragmenty) Michał Głowiński Narcyz i jego odbicia (fragmenty) Janusz Misiewicz Tragedia attycka (fragmenty) *Ośrodek Badań Teatralnych Gardzienice Metamorfozy (fragmenty) *Włodzimierz Lengauer Gardzienickie gesty (fragmenty) Dialog z przeszłością Zbigniew Herbert Apollo i Marsjasz Konstanty Ildefons Gałczyński O wróbelku Zbigniew Herbert Narcyz Halina Poświatowska Lustro Ryszard Kapuściński Podróże z Herodotem *Jacek Kaczmarski Przechadzka z Orfeuszem *Stanisław Pasierb Sauroktonos *Czesław Miłosz Orfeusz i Eurydyka *Josif Brodski W stylu Horacego *Cyprian Norwid Do Spółczesnych Pojęcia kluczowe Świat idei: antyk, filozofia, politeizm, mit, heroizm, etos (rycerski), Fatum, tragizm, stoicyzm (aurea mediocritas), epikureizm (carpe diem), nie wszystek umrę (non omnis moriar), *poeta-wychowawca, *archetyp, *narcyzm. Organizacja dzieła literackiego: rodzaj literacki, gatunek literacki, epika, liryka, dramat, epos (epopeja) rycerski i religijny, porównanie, porównanie homeryckie, inwokacja, 11

patos, pieśń, anakreontyk, tragedia, zasada trzech jedności, mimesis (*naśladowanie), wina tragiczna (*hamartia), ironia tragiczna, *hybris, *renarracja, *transpozycja. ŚREDNIOWIECZE Treści nauczania Przemiany w średniowiecznym światopoglądzie i duchowości. Realizacje idei ad maiorem Dei gloriam w literaturze średniowiecza. Kulturowe mity średniowiecza (miłość dworna i etos rycerski) i rozrachunek z nimi w literaturze polskiej i obcej. Estetyka średniowiecza katedra gotycka jako uniwersalny wzorzec piękna i inspiracja dla twórców innych dziedzin sztuki. Nawiązania do średniowiecznych toposów i motywów w literaturze współczesnej. *Średniowieczne oswajanie śmierci. *Alegoryczny język średniowiecznej kultury. Teksty literackie Wincenty z Kielczy Hymn do świętego Stanisława *Wincenty Kadłubek Kronika polska (fragmenty) Bogurodzica Posłuchajcie, bracia miła Stabat Mater dolorosa Legenda o św. Aleksym (fragmenty) Kwiatki świętego Franciszka z Asyżu (fragmenty) Walter von der Vogelweide Piękność i wdzięk Przecław Słota Wiersz o chlebowym stole (fragmenty) Dzieje Tristana i Izoldy (fragmenty) Pieśń o Rolandzie (fragmenty) *Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią (fragmenty) *Dante Alighieri Boska komedia (fragmenty) Inne teksty kultury Św. Augustyn Wyznania (fragmenty) Deesis (ikona bizantyjska) Madonna z dzieciątkiem (francuska rzeźba drewniana) 12

Maryja z Dzieciątkiem (rzeźba bizantyjska) Tomek Bagiński Katedra Ingmar Bergman Siódma pieczęć Aron Guriewicz Kategorie kultury średniowiecznej (fragmenty) Dialog z przeszłością Halina Poświatowska Śpiący jednorożec Jan Twardowski Malowani święci Julian Przyboś Widzenie katedry w Chartres Jarosław Hašek Przygody dobrego wojaka Szwejka (fragmenty) *Miron Białoszewski Wywiad *Jarosław Iwaszkiewicz Kochankowie z Marony *Tadeusz Różewicz Brama Pojęcia kluczowe Świat idei: średniowiecze, teocentryzm, uniwersalizm, styl romański, gotyk, deesis, asceza, hagiografia, pareneza, franciszkanizm, miłość dworna, *taniec śmierci (*danse macabre), *scholastyka, *teodycea, *Stabat Mater Dolorosa. Organizacja dzieła literackiego: pieśń religijna, hymn, legenda, alegoria, lament (*plankt), *groteska, *satyra. RENESANS Treści nauczania Humanizm jako wyraz nowożytnej duchowości. Człowiek renesansu filozof i obywatel pomiędzy optymizmem a zwątpieniem. Renesansowa koncepcja miłości, małżeństwa i kobiety. Tragiczne wybory bohaterów szekspirowskich. Nawiązania do renesansowych toposów i motywów w literaturze współczesnej. *Koncepcja utopijnego państwa zniewolenie jednostki w społecznym raju. *Uniwersalny wymiar humanistycznej interpretacji świata od antyku do literatury XX wieku. Teksty literackie Mikołaj Rej Żywot człowieka poczciwego (fragmenty) 13

Jan Kochanowski Fraszki (wybór), Pieśni (wybór, też *), Treny (wybór) Francesco Petrarca Sonety (wybór) William Szekspir Makbet, Hamlet *Tomasz Morus Utopia (fragmenty) Inne teksty kultury Giovanni Pico della Mirandola O godności człowieka (fragmenty) Niccolo Machiavelli Książę (fragmenty) Leonardo da Vinci Mona Lisa Andrzej Wajda Makbet Margaret L. King Kobieta (fragmenty) Dialog z przeszłością Ewa Lipska Może będzie lepiej Julia Hartwig Pośpiech Bolesław Leśmian Ubóstwo Zbigniew Herbert Tren Fortynbrasa Konstanty I. Gałczyński Pieśń I *Leopold Staff Przedśpiew Pojęcia kluczowe Świat idei: renesans (odrodzenie), humanizm, antropocentryzm, reformacja, horacjanizm, Fortuna, topos gdzie jest / gdzie są? (*ubi est? / ubi sunt?), petrarkizm, poeta doctus, hamletyzm, *utopia, *parafraza. Organizacja dzieła literackiego: wiersz sylabiczny, przerzutnia, sonet, tren, ironia, tragedia nowożytna, *klasycyzm renesansowy, *cykl literacki. BAROK Treści nauczania Antynomiczny charakter kultury barokowej. Refleksja metafizyczna w literaturze baroku człowiek wobec czasu, śmierci i Boga. Wirtuozeria poezji barokowej jako przejaw niepokojów egzystencjalnych epoki. Sarmackie widzenie świata pomiędzy megalomanią a obywatelską troską o Rzeczpospolitą. Fantastyka i frenezja estetyka baroku w dziele literackim i filmowym. 14

Uniwersalizm ludzkich postaw w powieści Cervantesa. Nawiązania do barokowych toposów i motywów oraz do *barokowej poetyki w literaturze współczesnej. Teksty literackie Mikołaj Sęp-Szarzyński Sonety (wybór) Daniel Naborowski, wiersze (wybór) Jan Andrzej Morsztyn, wiersze (wybór) Jan Chryzostom Pasek Pamiętniki (fragmenty) Piotr Skarga Kazania sejmowe (fragmenty) Miguel de Cervantes Don Kichote z Manchy John Donne Sonet X Jan Potocki Rękopis znaleziony w Saragossie (fragmenty) *Józef Bartłomiej Zimorowic Roczyzna Inne teksty kultury Blaise Pascal Myśli (fragment) Peter Paul Rubens Minerwa chroniąca Pax przed Marsem Wojciech J. Has Rękopis znaleziony w Saragossie Brian P. Levack Czarownica (fragmenty) Milan Kundera Wzgardzone dziedzictwo Cerventesa (fragmenty) *Janusz Tazbir Reformacja kontrreformacja tolerancja (fragmenty) Dialog z przeszłością Wisława Szymborska Kobiety Rubensa *Jarosław Marek Rymkiewicz Wiersz na te słowa Heraklita *Eugeniusz Tkaczyszyn-Dycki Liber mortuorum (wybór) *Stanisław Grochowiak [Dla zakochanych to samo staranie ] Pojęcia kluczowe Świat idei: barok, kontrreformacja, poezja metafizyczna, poezja dworska, libertynizm, sarmatyzm, ksenofobia, tradycjonalizm, przedmurze chrześcijaństwa, donkiszoteria, idealizm, romans rycerski. 15

Organizacja dzieła literackiego: koncept (konceptyzm), paradoks, oksymoron, hiperbola, antyteza, anafora, puenta, kontrast, peryfraza, pamiętnik, makaronizm, *turpizm, *ars moriendi. OŚWIECENIE I POCZĄTKI NOWOCZESNOŚCI Treści nauczania Naprawianie świata w literaturze i publicystyce oświecenia. Nowy model patriotyzmu w obliczu utraty niepodległości przez Rzeczpospolitą. Oświeceniowe idee i wartości w literaturze epoki. Kryzys oświeceniowego racjonalizmu człowiek serca w literaturze sentymentalnej i preromantycznej. Nawiązania do oświeceniowych toposów i motywów oraz do *klasycystycznej poetyki w literaturze współczesnej. *Współczesne rozprawy z oświeceniowymi metodami poznawania rzeczywistości. *Bohater faustyczny jako wzorzec człowieka poszukującego. *Człowiek wobec rzeczywistości historycznej, dobra i zła, Boga i szatana. Teksty literackie Ignacy Krasicki Satyry (wybór), Hymn do miłości ojczyzny, wiersze (wybór), Monachomachia (fragmenty) Stanisław Staszic Przestrogi dla Polski (fragmenty) Józef Wybicki Pieśń Legionów Polskich we Włoszech Jan Potocki Rękopis znaleziony w Saragossie Daniel Defoe Przypadki Robinsona Crusoe Johann Wolfgang Goethe Cierpienia młodego Wertera, *Faust, cz. I (fragmenty) *Franciszek Karpiński, wiersze (wybór) Inne teksty kultury Encyklopedia albo słownik rozumowany nauk, sztuk i rzemiosł (fragmenty) Powszechna deklaracja praw człowieka (fragmenty) Jan Jakub Rousseau Listy moralne (fragmenty) Jacques-Louis David Śmierć Marata Jan Kott Gorzki Krasicki (fragmenty) Wojciech J. Has Rękopis znaleziony w Saragossie 16

Dialog z przeszłością Ryszard Kapuściński Heban (fragmenty) Kabaret Dudek W Polskę idziemy *Olga Tokarczuk Podróż ludzi Księgi *Leopold Staff Ars poetica *Czesław Miłosz Ars poetica? *Michał Bułhakow Mistrz i Małgorzata Pojęcia kluczowe Świat idei: oświecenie, nowoczesność, rozum, racjonalizm, dydaktyzm, publicystyka, werteryzm, ból istnienia (*Weltschmerz), panteizm, *Duch, *faustyzm, *gnostycyzm, * człowiek boże igrzysko, *piłatyzm. Organizacja dzieła literackiego: klasycyzm, sentymentalizm, rokoko, karykatura, satyra, powieść epistolarna, powieść podróżnicza, *synkretyzm, *powieść parabola, *kontrapunkt fabularny, *mowa Ezopowa. KSZTAŁCENIE JĘZYKOWE JĘZYK W INTERAKCJI Elementy aktu komunikacji językowej. Najważniejsze funkcje komunikatów językowych. Warunki skuteczności komunikacji językowej. Etyka wypowiedzi perswazyjne i manipulacyjne użycia języka. Retoryka jako sztuka skutecznego przemawiania (podstawowe środki retoryczne, kompozycja mowy). Werbalne i niewerbalne środki komunikacji. *Erystyka jako sztuka prowadzenia sporów. Pojęcia kluczowe: komunikacja, nadawca, odbiorca, komunikat, kontekst, kod, kontakt, funkcja informatywna, impresywna, perswazyjna, ekspresywna, poetycka, retoryka, perswazja, manipulacja, *funkcja metajęzykowa, *fatyczna *decorum, *okres retoryczny, *erystyka. 17

JĘZYK W SPOŁECZEŃSTWIE Oficjalna i nieoficjalna, mówiona i pisana odmiana języka. Użytkowe odmiany formalnego języka pisanego. Zasady komponowania i redagowania pisemnej wypowiedzi formalnej. Najważniejsze zmiany w polskim systemie językowym w zakresie fonetyki, fleksji, leksyki i składni. Teksty literackie doby staropolskiej jako odzwierciedlenie rozwoju polszczyzny. Sposoby wzbogacania zasobu leksykalnego polszczyzny. *Pochodzenie polszczyzny. Rodzina językowa języków słowiańskich. Pojęcia kluczowe: list formalny, podanie, wniosek, oświadczenie, petycja, archaizm (fonetyczny, fleksyjny, leksykalny, składniowy), neosemantyzm, zapożyczenie. KSZTAŁT WYPOWIEDZI JĘZYKOWEJ Biblia i mitologia jako źródła frazeologizmów we współczesnej polszczyźnie. Uwarunkowania językowe i komunikacyjne wypowiedzi monologowych i dialogowych. Znaczenie jednostek leksykalnych. Wieloznaczność językowa i znaczenia metaforyczne. Najważniejsze relacje semantyczne w języku. Wprowadzenie do stylistyki pojęcie stylu językowego i stylizacji. Podstawowe gatunki ustnych wypowiedzi językowych: mowa (przemówienie), referat, prezentacja, dyskusja. *Charakterystyczne cechy języka i stylu tekstów doby staropolskiej i tekstów preromantycznych. Pojęcia kluczowe: frazeologizm, monolog, dialog, wieloznaczność (*polisemia), metafora, antonimia, homonimia, synonimia, styl językowy, stylizacja, *pastisz, *parodia, *trawestacja, *polilog. SEMIOTYCZNY CHARAKTER JĘZYKA Znak językowy na tle innych rodzajów znaków. Cechy charakterystyczne języka jako systemu znaków. Podsystemy języka. 18

Pojęcia kluczowe: znak, system, dwuklasowość, fonetyka, fleksja, leksyka, składnia. KLASA II KSZTAŁCENIE LITERACKIE ROMANTYZM Treści nauczania Nowa estetyka przełom romantyczny w literaturze, malarstwie i muzyce. Romantyczne drogi wiodące do poznania siebie, natury i świata pozazmysłowego. Polskie drogi do wolności koncepcje odzyskania niepodległości w literaturze romantycznej. Władcy romantycznej historii człowiek, Bóg, szatan. Tragizm bohaterów romantycznych. Romantyczny poeta wieszcz wobec Boga i innych ludzi. Inicjacyjny charakter podróży romantycznej. Kreacje bohaterów romantycznych pomiędzy indywidualizmem a realizacją kulturowych wzorców. Literatura romantyczna jako źródło polskiej mitologii narodowej. Antynomie literatury romantycznej. Poezja wszechstronna estetyka dramatu romantycznego. Nawiązania do romantycznych toposów i motywów w literaturze współczesnej. Czy na pewno niesceniczny? dramat romantyczny w polskim teatrze współczesnym. *Rozrachunek z romantyczną mitologią narodową w literaturze współczesnej. *Gombrowiczowski rozrachunek z narodowymi stereotypami. Teksty literackie Adam Mickiewicz Oda do młodości, Ballady (wybór, w tym Romantyczność), Sonety krymskie (wybór), Konrad Wallenrod (fragmenty), Dziady cz. III, Dziady cz. IV (fragmenty), Pan Tadeusz, *Liryki lozańskie (wybór) Juliusz Słowacki, wiersze (wybór), *Kordian Zygmunt Krasiński Listy (wybór), *Nie-Boska komedia Cyprian Kamil Norwid, wiersze (wybór) 19

Franciszek Schiller Do radości Inne teksty kultury Caspar David Friedrich Skały kredowe na Rugii Georg Wilhelm Friedrich Hegel Wykłady z filozofii dziejów (fragmenty) Konrad Swinarski Dziady cz. III Georges Bizet Carmen Maria Janion Wampir: biografia symboliczna (fragmenty) *Czesław Miłosz Odwrót Krasińskiego (fragmenty) Dialog z przeszłością Czesław Miłosz Dolina Issy (fragmenty) Anna Kamieńska Prośba *Tadeusz Konwicki Kronika wypadków miłosnych (fragmenty) *Bolesław Leśmian Ballada *Andrzej Bursa Poeta *Ernest Bryll Lekcja polskiego Słowacki *Witold Gombrowicz Trans-Atlantyk Pojęcia kluczowe Świat idei: romantyzm, irracjonalizm, ludowość, historyzm, orientalizm, pejzaż duszy, pielgrzymka, egotyzm, wallenrodyzm, makiawelizm, prometeizm, mesjanizm, martyrologia, rewolucja, historiozofia, indywidualizm, bohater werteryczny, wieszcz, mit arkadyjski, *autokreacja, *winkelriedyzm, *prowidencjalizm, *stereotyp, *Synczyzna. Organizacja dzieła literackiego: oda, ballada, legenda, list poetycki, rapsod, dramat romantyczny, kompozycja otwarta, synkretyzm, improwizacja, epopeja romantyczna, idealizacja, epilog, *poemat dygresyjny, *parodia, *aluzja literacka, *intertekstualność, *syllepsis. POZYTYWIZM Treści nauczania Nowe zadania literatury i prasy pisarze i publicyści jako propagatorzy pozytywistycznego programu społecznego. Pozytywistyczne ideały i hasła w literaturze epoki ich realizacja i rozrachunek z nimi. 20

Poznawanie człowieka w prozie realizmu portrety psychologiczne bohaterów literackich, jednostka wobec społeczeństwa nowoczesnego. Bohaterowie prozy realistycznej w poszukiwaniu wartości. Mizogini i feminiści autorzy prozy realistycznej o kobietach. Próby zrozumienia Innego w literaturze pozytywizmu. Miasto jako przestrzeń i bohater powieści realistycznych. Mikrokosmos powieści realistycznej. Poezja czasów niepoetyckich. Zwycięstwo romantyzmu apoteoza polskiej historii i dążeń niepodległościowych w literaturze pozytywistycznej. Nawiązania do pozytywistycznych toposów i motywów oraz do *poetyki realizmu w literaturze współczesnej. Teksty literackie Bolesław Prus Lalka, Kroniki tygodniowe (wybór) Eliza Orzeszkowa Nad Niemnem Maria Konopnicka Mendel Gdański Adam Asnyk, wiersze (wybór) *Gustaw Flaubert Pani Bovary (fragmenty) Inne teksty kultury August Comte Wykład filozofii pozytywnej (fragmenty) Józef Chełmoński Czwórka *Zbigniew Kuźmiński Nad Niemnem Sławomira Walczewska Damy, rycerze, feministki: kobiecy dyskurs emancypacyjny w Polsce (fragmenty) Jan Tomkowski Neurotyczni bohaterowie Prusa (fragmenty) Michał Głowiński Powieść i autorytety (fragmenty) Dialog z przeszłością Czesław Miłosz Dwór *Jan Kochanowski O żywocie ludzkim * Zbigniew Herbert Trzy studia na temat realizmu 21

Pojęcia kluczowe Świat idei: pozytywizm, utylitaryzm, liberalizm, socjalizm, scjentyzm, darwinizm, praca u podstaw, praca organiczna, emancypacja kobiet, asymilacja Żydów, antysemityzm, etos mieszczański, klasa (grupa) społeczna, panorama społeczna, *epigonizm. Organizacja dzieła literackiego: realizm, powieść, stylizacja środowiskowa, nowela, opowiadanie, sakralizacja, felieton, reportaż, *tendencyjność, *mowa pozornie zależna, *przedakcja, *wątek, *epizod, *naturalizm, *powieść eksperymentalna, *bowaryzm. MODERNIZM Treści nauczania Artyści o artystach autotematyzm literatury modernizmu. Przeczucie końca cywilizacji europejskiej w poezji modernizmu. Poszukiwanie leków na cierpienie duszy w liryce modernizmu. Przemiany języka poetyckiego w liryce modernizmu. Ewolucja postaw w twórczości poetów młodopolskich. Symbol jako sposób mówienia o rzeczywistości psychologicznej, społecznej i narodowej w dramacie i prozie Młodej Polski. Realistyczny portret miasta i wsi w literaturze Młodej Polski. Tradycja romantyczna i pozytywistyczna w literaturze młodopolskiej. Bohaterowie prozy modernistycznej w poszukiwaniu wartości. Człowiek przełomu wieków między naturą a cywilizacją, między sacrum a profanum. Przekład dzieła literackiego na język filmu problemy ekranizacji i adaptacji. Nawiązania do modernistycznych toposów i motywów w literaturze współczesnej. *Sposoby kreowania rzeczywistości symbolicznej w sztuce modernizmu. *Obraz miłości w czasach francuskiej belle époque. Teksty literackie Kazimierz Przerwa Tetmajer, wiersze (wybór) Jan Kasprowicz Dies irae (fragmenty), *Krzak dzikiej róży w Ciemnych Smreczynach, *[Rzadko na moich wargach ] Leopold Staff, wiersze (wybór) Stanisław Korab-Brzozowski, wiersze (wybór) Maria Konopnicka Rota Paul Verlaine, wiersze (wybór) 22

Stefan Żeromski Ludzie bezdomni, *Rozdzióbią nas kruki, wrony Stanisław Wyspiański Wesele Władysław Stanisław Reymont Chłopi, t. 1: Jesień Fiodor Dostojewski Zbrodnia i kara Joseph Conrad Jądro ciemności *Charles Baudelaire, wiersze (wybór) *Wincenty Korab-Brzozowski Powinowactwo cieni i kwiatów o zmierzchu *Artur Rimbaud, wiersze (wybór) *Marcel Proust W poszukiwaniu straconego czasu (fragmenty) Inne teksty kultury Fryderyk Nietzsche Poza dobrem i złem (fragmenty) Claude Monet Impresja wschód słońca Edward Munch Krzyk Andrzej Wajda Wesele Francis Ford Coppola Czas Apokalipsy Orędzie biskupów polskich do ich niemieckich braci w Chrystusowym urzędzie pasterskim (fragmenty) Tadeusz Boy-Żeleński Baudelaire, poeta krakowski (fragmenty) Dialog z przeszłością Anna Świrszczyńska Rozczarowana i szczęśliwa Edward Redliński Konopielka (fragmenty) *Edward Stachura Wędrówką jedną życie jest człowieka, Piosenka nad piosenkami Pojęcia kluczowe Świat idei: modernizm, Młoda Polska, neoromantyzm, nietzscheanizm, schopenhaueryzm, dekadentyzm, nihilizm, immoralizm, relatywizm, manicheizm, mizoginizm, sztuka dla sztuki, Nirwana, rozpaczliwy hedonizm, katastrofizm, chłopomania, idealizm, społecznikostwo, (post)kolonializm. Organizacja dzieła literackiego: manifest, impresjonizm, ekspresjonizm, synekdocha, erotyk, synteza sztuk, dialektyzacja, powieść modernistyczna, narracja personalna, *symbolizm, *synestezja, *montaż *asocjacyjny, *powieść polifoniczna, *tonizm, *rymy 23

(męskie żeńskie, dokładne niedokładne, konsonanse asonanse, gramatyczne niegramatyczne), *układ rymów (krzyżowy, okalający, parzysty). DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE NURT KLASYCZNY Treści nauczania Codzienność jako temat literatury dwudziestolecia międzywojennego. Nowy model języka poetyckiego w liryce międzywojnia. Radość z odzyskanego śmietnika literatura wobec problemów II Rzeczpospolitej. Rewolucja jako zmierzch świata i cywilizacji europejskiej. Kobiety i kobiecość w poezji i prozie międzywojennej. Refleksja metafizyczna i filozoficzna w poezji Bolesława Leśmiana. *Estetyzm jako tendencja artystyczna międzywojnia. *Poetyka powieści psychologicznej. *Przeszłość jako czynnik determinujący człowieka odkrywanie tajników ludzkiej psychiki w prozie międzywojennej i współczesnej. Teksty literackie Julian Tuwim, wiersze (wybór) Jan Lechoń, wiersze (wybór) Maria Pawlikowska-Jasnorzewska, wiersze (wybór) Kazimiera Iłłakowiczówna Błękitna chwila Bolesław Leśmian, wiersze (wybór) Stefan Żeromski Przedwiośnie Zofia Nałkowska Granica Maria Dąbrowska Noce i dnie (fragmenty) *Leopold Staff, wiersze (wybór) *Siergiej Jesienin [Porzuciłem mój dom rodzinny ] *Maria Kuncewiczowa Cudzoziemka Inne teksty kultury Oswald Spengler Zmierzch Zachodu (fragmenty) Marc Chagall Ja i moje miasteczko Piotr Osęka Bolszewizm zmysłów precz (fragmenty) 24

Dialog z przeszłością Anna Świrszczyńska Łzy Antoni Słonimski Elegia miasteczek żydowskich *Marcin Świetlicki Prawda o drzewach *Stanisław Lem Solaris (fragmenty) Pojęcia kluczowe Świat idei: dwudziestolecie międzywojenne, Skamander, witalizm, biologizm, urbanizm, metafizyka, utopia, demokracja, komunizm, personalizm, determinizm, proza kobieca, *psychoanaliza. Organizacja dzieła literackiego: stylizacja potoczna, miniatura poetycka, ballada filozoficzna, powieść polityczna, powieść inicjacyjna, *powieść psychologiczna, *inwersja czasu, *dygresja, *retrospekcja, *retardacja, *estetyzm, *imażinizm, *antycypacja, *monolog wewnętrzny, *introspekcja. KSZTAŁCENIE JĘZYKOWE JĘZYK W INTERAKCJI Skuteczność retoryczna dostosowanie sposobu argumentacji do sytuacji wypowiedzi. Reguły dyskusji. Etyka mówienia agresja werbalna jako jeden z przejawów przemocy w relacjach międzyludzkich. Etykieta językowa zasady językowego savoir-vivre u. Zależność między kształtem językowym wypowiedzi a kontekstem pragmatycznym (nadawca, odbiorca, sytuacja komunikacyjna). Różne sposoby realizowania intencji komunikacyjnej nadawcy. Oficjalność i nieoficjalność wypowiedzi językowej. Pojęcia kluczowe: argument, kontrargument, przykład, teza, hipoteza, wniosek, lokucja, illokucja, perlokucja, akt mowy (asertywy, dyrektywy, komisywy, ekspresywy, deklaratywy), etykieta językowa. JĘZYK W SPOŁECZEŃSTWIE 25

Środowiskowe zróżnicowanie polszczyzny. Terytorialne zróżnicowanie polszczyzny. Pojęcia kluczowe: żargon, gwara środowiskowa, gwara zawodowa, dialekt, gwara, regionalizm. KSZTAŁT WYPOWIEDZI JĘZYKOWEJ Styl jako sposób wyrażania myśli w mowie i piśmie. Funkcja i rodzaj wypowiedzi językowej jako czynniki determinujące wybór stylu. Najważniejsze style użytkowe polszczyzny. Podstawowe typy stylizacji. Sposoby wzbogacania zasobu leksykalnego polszczyzny. Podstawowe gatunki wypowiedzi językowych: artykuł, felieton, reportaż, negocjacje. *Charakterystyczne cechy języka i stylu tekstów romantycznych, pozytywistycznych i modernistycznych. Pojęcia kluczowe: styl (potoczny, artystyczny, publicystyczny, naukowy, urzędowy), stylizacja (dialektyzacja, archaizacja, kolokwializacja), neologizm, słowotwórstwo. KLASA III KSZTAŁCENIE LITERACKIE DWUDZIESTOLECIE MIĘDZYWOJENNE NURT AWANGARDOWY Treści nauczania Pojęcie awangardowości w sztuce. Poszukiwanie tożsamości w świecie zniewolonym przez Formę. Zapowiedzi nadchodzącej katastrofy w liryce późnego międzywojnia. Przemiany formy narracyjnej i *dramatycznej w literaturze międzywojennej. Człowiek wobec władzy totalitarnej w literaturze dwudziestolecia międzywojennego. *Modernizm i awangarda przemiany języka poetyckiego w liryce przełomu wieków XIX i XX. 26

*Katastroficzna wizja historii w dramacie Witkacego. *Eksploracja niepoznanych obszarów ludzkiej psychiki (podświadomości i nieświadomości) w literaturze dwudziestolecia międzywojennego. Teksty literackie Józef Czechowicz, wiersze (wybór) Tadeusz Peiper Noga Witold Gombrowicz Ferdydurke Bruno Schulz Sklepy cynamonowe (wybór) Franz Kafka Proces *Julian Przyboś, wiersze (wybór) *Witkacy Szewcy (fragmenty) *James Joyce Ulisses (fragmenty) Inne teksty kultury Zygmunt Freud Kultura jako źródło cierpień (fragmenty) Witkacy Kuszenie świętego Antoniego II Picasso Guernica Wolfgang Kayser Próba określenia istoty groteskowości (fragmenty) Dialog z przeszłością *Kazimierz Przerwa-Tetmajer Widok ze Świnicy do Doliny Wierchcichej Pojęcia kluczowe Świat idei: awangardowość, antybohater, absurd, Forma, parodia, podświadomość, antyurbanizm, *everyman, *Awangarda Krakowska, *przeżycie metafizyczne, *Tajemnica Istnienia; Organizacja dzieła literackiego: formizm, kubizm, surrealizm, wiersz wolny, antypowieść, oniryzm, kreacjonizm, proza poetycka, *nowa metafora, *Czysta Forma, *strumień świadomości, *porządek asocjacyjny. LITERATURA WOJNY I OKUPACJI Treści nauczania Literatura jako świadectwo czasów pogardy. 27

Człowieczeństwo kalekie? obraz człowieka w literaturze lagrowej i łagrowej. Literackie wizje zagłady poszukiwanie sposobów opisu doświadczenia wojennego. Heroizacja i deheroizacja doświadczenia wojennego w literaturze współczesnej. Wojenny i powojenny dramat pokolenia Kolumbów. Czy poezja może być ocaleniem? Holocaust w polskiej literaturze i publicystyce. *Oblicza katastrofizmu w dwudziestowiecznej literaturze polskiej i obcej. Teksty literackie Krzysztof Kamil Baczyński, wiersze (wybór) Krystyna Krahelska [Hej, chłopcy, bagnet na broń! ] Czesław Miłosz, wiersze (wybór) Tadeusz Różewicz, wiersze (wybór) Tadeusz Borowski, opowiadania (wybór) Gustaw Herling Grudziński Inny świat Hanna Krall Zdążyć przed Panem Bogiem Jan Józef Szczepański W służbie Wielkiego Armatora *Tadeusz Gajcy Wczorajszemu *Thomas Stearns Eliot Wydrążeni ludzie Inne teksty kultury Erich Fromm Ucieczka od wolności (fragmenty) Roman Polański Pianista Adam Michnik Szok Jedwabnego (fragmenty) Dialog z przeszłością Jan Paweł II Tryptyk Rzymski Joseph Conrad Lord Jim (fragmenty) Pojęcia kluczowe Świat idei: pokolenie Kolumbów, apokalipsa spełniona, tragizm generacyjny, lagier (łagier), zlagrowanie, (złagrowanie), moralność odwróconego dekalogu, totalitaryzm, nazizm, faszyzm, dehumanizacja, reifikacja, Holokaust, autobiografizm, etyka Conradowska. 28

Organizacja dzieła literackiego: behawioryzm, poezja żołnierska, literatura faktu, autentyzm, reportaż, wywiad, poezja ściśniętego gardła, deheroizacja. WSPÓŁCZESNOŚĆ I PONOWOCZESNOŚĆ Treści nauczania Człowiek w sytuacjach granicznych postawy i wybory moralne bohaterów współczesnej literatury i filmu. Poszukiwanie heroizmu w świecie grozy i absurdu. Literatura i film o zagrożeniach dla wolności w świecie współczesnym. Świadectwa degradacji rzeczywistości w sztuce XX wieku. Sacrum, kultura, wartości uniwersalne poszukiwanie ocalenia w literaturze współczesnej. Związki sztuki i polityki postawy polskich intelektualistów wobec Nowej Wiary. Opisywanie rzeczywistości PRL-u i jej kontestacja w polskiej literaturze współczesnej. Dramat absurdu jako wyzwanie wobec tradycji groteskowa twarz współczesności w teatrze i literaturze. Różnorodność zjawisk w polskiej poezji powojennej. Blaski i cienie kultury masowej. *Między prawdą a zmyśleniem esej i dziennik jako gatunki pograniczne. *Postmodernizm i dekonstrukcja przemiany w najnowszej prozie i poezji. Teksty literackie Czesław Miłosz Zniewolony umysł (fragmenty), wiersze (wybór) Tadeusz Różewicz, wiersze (wybór) Zbigniew Herbert, wiersze (wybór) Miron Białoszewski, wiersze (wybór) Wisława Szymborska, wiersze (wybór) Stanisław Barańczak, wiersze (wybór) Jan Twardowski, wiersze (wybór) Sławomir Mrożek Tango Dorota Masłowska Wojna polsko-ruska pod flagą biało-czerwoną (fragmenty) Ryszard Kapuściński Cesarz Jan Paweł II, homilia na Placu Zwycięstwa, 2 czerwca 1979 Albert Camus Dżuma, *Mit Syzyfa (fragmenty) *Witold Gombrowicz Dziennik (fragmenty) 29

*Gustaw Herling-Grudziński Dziennik pisany nocą (fragmenty) *Antoni Libera Madame *Rafał Wojaczek, wiersze (wybór) *Andrzej Bursa, wiersze (wybór) Inne teksty kultury Jean-Paul Sartre Egzystencjalizm jest humanizmem (fragmenty) Andy Warhol Marilyn Milos Forman Lot nad kukułczym gniazdem Andrzej Wajda Popiół i diament Maciej Englert Tango Dialog z przeszłością Cyprian Norwid Tyrtej *Cyprian Norwid Moja ojczyzna Pojęcia kluczowe Świat idei: egzystencjalizm, humanizm laicki, socrealizm, pokolenie Współczesności, Nowa Fala, cenzura, drugi obieg, literatura emigracyjna, poezja kultury, theatrum mundi, (neo)klasycyzm, poezja rupieci, etos inteligencki, (non)konformizm, progresywizm, konserwatyzm, dyktatura proletariatu, dokument, kultura masowa, * kaskaderzy literatury, * człowiek zbuntowany, *postmodernizm, *dekonstrukcja, *sylwiczność; Organizacja dzieła literackiego: powieść parabola, teatr absurdu, poezja lingwistyczna, liryka narracyjna, traktat, *esej, *dziennik, *stylizacja biografii. KSZTAŁCENIE JĘZYKOWE JĘZYK W INTERAKCJI Język jako narzędzie zniewolenia w politycznych wypowiedziach propagandowych. Perswazyjne wykorzystanie języka przez współczesną kulturę masową. Pojęcia kluczowe: nowomowa, reklama. 30

JĘZYK W SPOŁECZEŃSTWIE Pokoleniowe zróżnicowanie języka język młodzieżowy na tle polszczyzny literackiej. Pisana i mówiona odmiana języka odmienność kształtu językowego determinowana sytuacją komunikacyjną. Specyfika współczesnej komunikacji medialnej. Rozwój nowych mediów szanse i zagrożenia dla polszczyzny. *Język jako narzędzie wartościowania, kategoryzowania i interpretacji świata. Pojęcia kluczowe: kolokwializm, wulgaryzm, elipsa, anakolut, zdanie, równoważnik zdania, massmedia, hipertekst, mediatyzacja (tabloidyzacja) rzeczywistości, blog, forum internetowe, czat, *językowy obraz świata, *funkcja poznawcza, komunikacyjna, społeczna języka. KSZTAŁT WYPOWIEDZI JĘZYKOWEJ Bogactwo frazeologiczne polszczyzny. Frazeologizmy jako tworzywo wypowiedzi poetyckiej i wypowiedzi potocznej. Pojęcie kultury języka. Kryteria poprawności językowej. Podstawowe typy błędów językowych. Błąd językowy a innowacja językowa rozróżnienie pojęć. Zasady redagowania i adiustacji tekstu. Zasady sporządzania opisu bibliograficznego (książki, artykułu z pracy zbiorowej i czasopisma, materiałów internetowych i audiowizualnych). Podstawowe gatunki wypowiedzi językowych: esej. *Styl potoczny jako centrum systemu stylowego języka. *Charakterystyczne cechy języka i stylu tekstów awangardowych i współczesnych. Pojęcia kluczowe: łączliwość wyrazów, idiom, defrazeologizacja, norma językowa, poprawność językowa, błąd językowy (fonetyczny, fleksyjny, leksykalny, frazeologiczny, składniowy), błąd stylistyczny, innowacja językowa, bibliografia podmiotu, bibliografia przedmiotu, *fraza, *wyrażenie, *zwrot, *puryzm językowy. 31

IV. SPOSOBY OSIĄGANIA CELÓW 1 Kierunek poszukiwań efektywnych metod i form pracy z uczniem został zasugerowany już w samym tytule programu. Zrozumieć tekst można bowiem jedynie dzięki ćwiczeniu umiejętności jego odczytywania na różnych poziomach i w różnych kontekstach. Uczeń staje tym samym w roli badacza (nie procesu historycznoliterackiego, ale tekstu właśnie), wykorzystując wiedzę encyklopedyczną o epoce, autorze, gatunku czy środkach językowych jako narzędzie służące pogłębieniu jego analiz i interpretacji. Z tego powodu zasadne wydaje się ograniczenie metod podających na rzecz uczenia problemowego, a także przeniesienie punktu ciężkości z pracy zbiorowej z całą klasą na pracę indywidualną i grupową. Z drugiej strony, zrozumienie tekstu ma prowadzić do zrozumienia człowieka osiągnięcie tego celu jest możliwe wyłącznie poprzez zainteresowanie ucznia omawianą problematyką i skłonienie go do indywidualnych refleksji nad czytanym tekstem, stąd konieczność wykorzystania w procesie dydaktycznym metod aktywizujących. Nie należy oczywiście zapominać również o tradycyjnych metodach nauczania (wykład, praca z podręcznikiem), podających wiedzę w sposób bardziej uporządkowany i systematyczny, co bywa niekiedy wręcz konieczne, zwłaszcza w słabszych zespołach klasowych. Wstępna faza lekcji Inicjalna faza lekcji to okazja do stworzenia sytuacji problemowej, określenia celu zajęć i zaciekawienia uczniów omawianymi zagadnieniami. Uaktywnienie klasy już od początku lekcji oznacza także maksymalne wykorzystanie czasu i właściwe ukierunkowanie energii uczniowskiej. W tym celu warto wypróbować następujące pomysły: Zapisanie na tablicy cytatu z omawianej lektury z prośbą o skomentowanie go przez uczniów. Sformułowanie tematu lekcji w formie problemu lub pytania; poproszenie uczniów o udzielenie wstępnych, intuicyjnych odpowiedzi. 1 W pracy nad procedurami osiągania celów i ocenianiem osiągnięć uczniów inspirowałam się następującymi publikacjami: Bolesław Niemierko, Pomiar wyników kształcenia, WSiP, Warszawa 2004; Merrill Harmin Duch klasy. Jak motywować uczniów do nauki?, CEO, CIVITAS, Warszawa 2005; Paul Black, Christine Harrison, Clare Lee, Bethan Marshall, Dylan Wiliam, Jak oceniać, aby uczyć?, CEO, CIVITAS, Warszawa 2006; Danuta Sterna Ocenianie kształtujące w praktyce, CEO, CIVITAS, Warszawa 2006. 32