75 rocznica wybuchu II wojny światowej na Ziemi Kłobuckiej materiały konferencyjne
Wydawca i druk: P.P.H.U Druk Allegro Borowianka, ul. Tartakowa 107 42-125 Kamyk tel./fax: 34 318 36 89 e-mail: biuro@drukallegro.pl ISBN 978-83-936908-4-8
Konferencja popularnonaukowa: 75 rocznica wybuchu II wojny światowej na Ziemi Kłobuckiej Program konferencji: 1. Wykład - Oddziały Wydzielone Kłobuck i Truskolasy w obronie powiatu kłobuckiego we wrześniu 1939 roku. 2. Wykład - Ostatni komendant i ostatnia stolica. 3. Referat - 1 września 1939 r. na ziemi kłobuckiej widziany oczami niemieckiego żołnierza. 4. Emisja filmu Bogusława Wołoszańskiego - Bitwa pod Mokrą - siła kawalerii. 5. Wykład - Spadochroniarz spod Mokrej - płk Jan Olimpiusz Kamiński 1893 1986. 6. Wykład - Umundurowanie i wyposażenie kawalerii w kampanii 1939 roku w Polsce. Miejsce konferencji: Miejski Ośrodek Kultury w Kłobucku ul. Targowa 1 Patronat naukowy: Konsultacja historyczna: Prowadzenie konferencji: Akademia Jana Długosza w Częstochowie dr Piotr Witkowski Henryk Kiepura
Adam Kurus Oddziały Wydzielone Kłobuck i Truskolasy w obronie powiatu kłobuckiego we wrześniu 1939 roku Przez cały okres II Rzeczypospolitej, ziemie obecnego powiatu kłobuckiego znajdowały się w pasie przygranicznym bezpośrednio sąsiadując z terytorium III Rzeszy. Bliskość granicy polsko-niemieckiej powodowała, że w razie wybuchu konfliktu zbrojnego, tereny te znalazłyby się na bezpośredniej linii frontu już od pierwszych godzin działań wojennych. W polskim sztabie doskonale zdawano sobie sprawę z faktu, że będzie to także jeden z głównych kierunków uderzeń niemieckich oraz, że nieprzyjaciel może mieć na tym odcinku zdecydowaną przewagę. Z tego powodu, na podstawie założeń Sztabu Głównego Wojska Polskiego, w dowództwie Armii Kraków opracowano dla 7 Dywizji Piechoty, dowodzonej przez gen. bryg. Janusza Gąsiorowskiego, precyzyjny plan działań opóźniających poprzez które zamierzano maksymalnie spowolnić ruch głównych sił nieprzyjaciela. Fot.1. Gen. bryg. Janusz Gąsiorowski, dowódca 7.Dywizji Piechoty. Dla wykonania tego zadania utworzono trzy Oddziały Wydzielone: Kłobuck, Truskolasy i Lubliniec. Obrona ziem powiatu kłobuckiego przypadła dwóm z nich: OW Kłobuck dowodzonemu przez kpt. Stanisława Ostaszewskiego oraz OW Truskolasy dowodzonemu przez mjr. Mariana Szulca. Działania opóźniające prowadzone 1 września przez żołnierzy obu wspomnianych Oddziałów Wydzielonych, były nie tylko niezwykle zacięte i krwawe, ale 5
Adam Kurus, Oddziały Wydzielone Kłobuck i Truskolasy w obronie powiatu kłobuckiego we wrześniu 1939 roku co najważniejsze przede wszystkim były także skuteczne. Jak dotychczas całkiem niesłusznie pozostawały one w cieniu bitwy pod Mokrą. Obecnie niewiele osób pamięta np. o żołnierzach Obrony Narodowej broniących Kłobucka, którzy w trakcie walk trwających niemal 8 godzin, wspierani przez pododdziały 27 Pułku Piechoty odparli wszystkie natarcia m.in. pododdziałów niemieckiej 1. Panzer-Division oraz piechoty z Infanterie-Regiment 12 z 31. Infanterie-Division, opuszczając swoje pozycje dopiero na wyraźny rozkaz. Skuteczna obrona Kłobucka zabezpieczyła także lewe skrzydło Wołyńskiej Brygady Kawalerii walczącej pod Mokrą, utrudniając próby oskrzydlenia jej stanowisk przez pododdziały 4. Panzer-Division. Zgodnie z niemieckim planem ataku na Polskę noszącym kryptonim Fall Weiss, region częstochowski znaleźć się miał w centrum działania najsilniejszej armii Wehrmachtu 10. Armii dowodzonej przez gen. art. Waltera von Reichenaua. Bezpośrednio w pasie działania Oddziałów Wydzielonych Kłobuck i Truskolasy, przeciwnik przewidział użycie czterech wielkich jednostek XVI Korpusu Pancernego dowodzonego przez gen. kaw. Ericha Hoepnera: dwóch dywizji pancernych (1. i 4.Pz.Div.) oraz dwóch dywizji piechoty (14. i 31.Inf.Div.). W polskim sztabie, dzięki danym własnego wywiadu, dobrze zdawano sobie sprawę z sił przeciwnika skoncentrowanych po drugiej stronie granicy, dlatego uczyniono wszystko, aby utrudnić jego ewentualne działanie. Ogółem, do wybuchu wojny na odcinku OW Kłobuck przygotowano dwie pozycje opóźniające: pierwszą zorganizowano w rejonie Krzepic, głównie poprzez wykonanie rowów strzeleckich oraz sieci zapór i zniszczeń, natomiast pozycję zasadniczą wybudowano na zachodnich i południowo-zachodnich obrzeżach Kłobucka, na linii Zagórze tor kolejowy (stacja kolejowa) na zachodnim skraju miasta wzgórze 273. Główne linie obronne zostały przygotowane w oparciu o tor kolejowy, przebiegający częściowo na wysokim nasypie oraz o wzgórze 273 panujące nad drogą do Grodziska. Z kolei na trzech pozycjach opóźniających, przygotowanych dla OW Truskolasy, oprócz schronów drewniano-ziemnych na broń maszynową, wybudowano łącznie 16 km okopów ciągnących się w dwóch równoległych liniach. Pierwsza pozycja przygotowana została na linii: Folwark Posadówka wzgórze 293,2 w Hutce wzgórze 299,8 na zachód od m. Truskolasy wzgórza w Kawkach i Zamłyniu wzgórze 274 Piła. Druga pozycja przebiegała na linii: Rybno zachodni skraj lasu Wręczyca Wielka stacja kolejowa Wręczyca Wielka, natomiast trzecia (ostatnia przed pozycją główną Częstochowa ) została wybudowana na linii: 6
Adam Kurus, Oddziały Wydzielone Kłobuck i Truskolasy w obronie powiatu kłobuckiego we wrześniu 1939 roku Grodzisko zachodni skraj lasu Grodzisko wzgórze 294,1 zachodni i północno-zachodni skraj lasu na wschód od Wręczycy Wielkiej (aż do szosy Wręczyca Blachownia) 1. Linie obronne uzupełniono podwójnym płotem kolczastym oraz odcinkami rowów przeciwczołgowych. Poza zasadniczymi pozycjami opóźniającymi, w całym pasie przygranicznym, przygotowano sieć przeszkód i zapór biernych (odcinki płotu kolczastego, kozły hiszpańskie, drewniane i stalowe zapory przeciwpancerne), które uzupełniono pułapkami minowymi na drogach, zawałami leśnymi oraz przygotowaniem do wysadzenia głównych mostów, wiaduktów i przepustów drogowych. Wszystkich zniszczeń w pasie przygranicznym dokonać miano na sygnał aa podany przez dowództwo dywizji 2. Zgodnie z polskim planem, zadaniem Oddziałów Wydzielonych Kłobuck i Truskolasy wysuniętych na przedpole głównej pozycji opóźniania Częstochowa (gdzie pozycje zajmował gros sił 7 DP), było opóźnianie przeciwnika walką, odpowiednio na osiach Krzepice Kłobuck Częstochowa oraz Przystajń Panki Truskolasy Wręczyca Wielka Częstochowa. Skład Oddziałów Wydzielonych był następujący: 1) Oddział Wydzielony Kłobuck dowódca kpt. Stanisław Ostaszewski: baon Obrony Narodowej Kłobuck kpt. Stanisława Ostaszewskiego, Kawaleria Dywizyjna 7 DP mjr. Kazimierza Mikołajewskiego, III pluton 9 kompanii 27 pp chor. Jana Humla, pluton artylerii piechoty 27 pp kpt. Mariana Pazelta, kompania Straży Granicznej (dwa plutony SG, jeden pluton ON), patrole minerskie 7 batalionu saperów; b) ugrupowanie: 3 kompania ON Kłobuck, pluton 27 pp, kompania Straży Granicznej, pluton liniowy i pluton ckm na taczankach z KD 7 DP, ugrupowane nad granicą w rejonie Krzepice Starokrzepice Dankowice - Kostrzyna, gros sił baonu ON Kłobuck i pluton artylerii piechoty 27 pp, ugrupowane obronnie w Kłobucku na linii Zagórze tor kolejowy wzgórze 273, gros sił Kawalerii Dywizyjnej 7 DP wraz z oddziałami specjal- 1 Wojskowe Biuro Badań Historycznych w Warszawie (dalej: WBBH), Wojna obronna Polski 1939, sygn. II/3/94, K. Ważyński, Kronika bojowa 7 dywizji piechoty w kampanii polsko niemieckiej 1939 r., k. 8. 2 IPMS, BI.54/A, Relacja płk. dypl. K. Janickiego, k. 3. 7
Adam Kurus, Oddziały Wydzielone Kłobuck i Truskolasy w obronie powiatu kłobuckiego we wrześniu 1939 roku nymi w Wilkowiecku; c) zadanie: dokonanie zaplanowanych zniszczeń, przeszkód i minowanie terenu, opóźnianie walką przeciwnika na osi Krzepice Kłobuck Częstochowa, przejściowa obrona Kłobucka, utrzymanie styczności z Wołyńską Brygadą Kawalerii 3. 2) Oddział Wydzielony Truskolasy dowódca mjr Marian Szulc: I batalion 27 pp mjr. Mariana Szulca, 1 bateria 7 pal kpt. Stanisława Pruskiego, kompania Straży Granicznej (dwa plutony SG, jeden pluton ON), 41 kompania kolarzy por. Zygmunta Szewczyka, patrole minerskie 7 batalionu saperów; b) ugrupowanie: 41 kompania kolarzy i kompania Straży Granicznej, ugrupowane nad granicą w rejonie Michalinów Podłęże Szlacheckie Kuźnica Nowa - Galińskie, I batalion 27 pp i 1 bateria 7 pal, ugrupowane obronnie na linii Folwark Posadówka wzgórze 293,2 w Hutce wzgórze 299,8 na zachód od m. Truskolasy wzgórza w Kawkach i Zamłyniu wzgórze 274 Piła; c) zadanie: dokonanie zaplanowanych zniszczeń, przeszkód i minowanie terenu, opóźnianie przeciwnika na osi Podłęże Szlacheckie Przystajń Panki Truskolasy Wręczyca Wielka Częstochowa, 41 kompania kolarzy samodzielne działanie w pasie OW Truskolasy jako oddział rozpoznawczy, podlegający bezpośrednio dowódcy 7 DP 4. 3 A. Kurus, Czołgi na przedmieściach. 7 Dywizja Piechoty w obronie Częstochowy 1 3 września 1939 roku, Częstochowa 2014, s. 45. 4 Ibidem, s. 45-46. 8
Adam Kurus, Oddziały Wydzielone Kłobuck i Truskolasy w obronie powiatu kłobuckiego we wrześniu 1939 roku Fot. 2. Por. Zygmunt Szewczyk, oficer 27 pp, w 1939 roku dowódca 41 kompanii kolarzy. Pierwsze strzały w kierunku polskich żołnierzy, ze strony regularnych oddziałów Wehrmachtu, padły o godz. 3.30 w rejonie Podłęża Królewskiego pod Krzepicami. Oddziały nieprzyjaciela przekroczyły graniczną Liswartę i ostrzelały patrol z 3 kompanii ON Kłobuck nadjeżdżający od strony Starokrzepic 5. Punktualnie o godz. 4.30 niemiecki A.R.103 z 4. Pz.Div. otworzył ogień na polskie stanowiska w Krzepicach, których broniły pododdziały Oddziału Wydzielonego Kłobuck. Jednocześnie na odcinku II plutonu 3 kompanii ON Kłobuck wspartego dwoma ckm, do natarcia ruszyła lewa kolumna 4.Pz.Div. z S.R.12 i I batalionem czołgów z Pz.Rgt.36 w pierwszej linii. Wojna stała się faktem. Jako pierwszy podjął walkę II pluton w Starokrzepicach wsparty przez pluton ułanów z 21. puł Wołyńskiej Brygady Kawalerii, dowodzony przez ppor. Juliana Berezowskiego. Po kilkunastominutowej wymianie ognia i wysadzeniu mostu na Liswarcie, żołnierze Obrony Narodowej wycofali się do Krzepic, a przeciwnik przeniósł ogień artylerii na wzgórza Lutrowskie i Dankowice, gdzie stanowiska zajmował pluton Straży Granicznej oraz I pluton 3 kompanii ON Kłobuck, wsparty ogniem ckm na taczankach z Kawalerii Dywizyjnej 7 DP. Fot.3. Piechota I.R.12 z 31.Inf.Div. w marszu pod Krzepicami, 1 września 1939 roku. 5 T. Kondracki, Gdzie rozpoczęła się II wojna światowa w Europie?, [w:],,70 rocznica Bitwy pod Mokrą i wybuchu II wojny światowej na Ziemi Kłobuckiej, Kłobuck 2009, s. 6. 9
Adam Kurus, Oddziały Wydzielone Kłobuck i Truskolasy w obronie powiatu kłobuckiego we wrześniu 1939 roku Na tym odcinku uderzyła prawa kolumna 4.Pz.Div. w sile II batalionu czołgów Pz.Rgt.36, 1 kompanii Pi.Btl.62, pododdziałów rozpoznawczych i budowlanych oraz przydzielonych jako wsparcie I i II batalionu I.R.12 z 31.Inf.Div. Po przekroczeniu rzeki Pankówki, oddziały niemieckie zaatakowały I pluton 3 kompanii ON Kłobuck, który wraz z plutonem Straży Granicznej, najpierw stawił krótki opór na wzgórzach w Dankowicach, następnie w Kukowie, po czym wycofał się ze stratami do Krzepic. W Dankowicach natarcie części niemieckich oddziałów zmotoryzowanych zostało zatrzymane w wyniku wysadzenia wiaduktu kolejowego nad szosą Dankowice Krzepice, który zatarasował przepust drogowy. Jednocześnie, dowódca 1 drużyny III plutonu 9 kompanii 27 pp. kpr. Jan Dobrowolski wysadził w powietrze ważny strategicznie żelazny most kolejowy na Liswarcie w Dankowicach 6. Fot.4. Kpr. zaw. Jan Dobrowolski, dowódca 1 drużyny III plutonu 9 kompanii 27 pp. 1 września 1939 roku wysadził żelazny most kolejowy na Liswarcie pod Krzepicami (w Dankowicach). W samych Krzepicach, stanowiska zajmował III pluton 3 kompanii ON Kłobuck wsparty plutonem ckm, I plutonem Kawalerii Dywizyjnej 7 DP i dwoma drużynami z plutonu chor. Jana Humla. Polscy żołnierze zostali zaskoczeni nagłym pojawieniem się oddziałów 4.Pz.Div. na drugim brzegu, w związku z czym na most drogowy w Krzepicach, zdołały wjechać trzy czołgi nieprzyjaciela. Fot.5. Przeprawa A.R.73 z 1.Pz.Div. przez Pankówkę w Pankach, 1 września 1939 roku. 6 J. Dobrowolski, Moje pierwsze dwa dni II Wojny Światowej z 27. Pułkiem Piechoty 7. częstochowskiej Dywizji Piechoty, [w:],,życie Częstochowy i powiatu, Nr 105(158), 6-8 września 2013,,,Kurier Kawiarniany, Wspomnienia weterana II Wojny Światowej, s. 1. 10
Adam Kurus, Oddziały Wydzielone Kłobuck i Truskolasy w obronie powiatu kłobuckiego we wrześniu 1939 roku Dopiero po przejechaniu dwóch maszyn, most został wysadzony wraz z trzecim ciężkim czołgiem Pz.Kpfw. IV z I batalionu czołgów z Pz. Rgt.36. Po zaciętej walce ulicznej, oddziały 3 kompanii ON Kłobuck, I plutonu KD 7 DP oraz III plutonu chor. Humla wycofały się z Krzepic, które przed godz. 7.00 zostały zajęte przez pododdziały 4.Pz.Div. nacierające od południa (prawa kolumna) 7. Fot.6. Pododdziały 1.Pz.Div. przed wysadzonym wiaduktem kolejowym nad drogą w Pankach, 1 września 1939 roku. W trakcie walki na ulicach Krzepic, czołgi z II batalionu czołgów z Pz.Rgt.36, rozproszyły II pluton 3 kompanii, dowodzony przez por. Ludwika Pawelskiego. Ostatecznie, 3 kompania ON Kłobuck, ponosząc straty w wysokości 50% stanu wyjściowego, wraz z plutonem Straży Granicznej, częścią plutonu 27 pp, I plutonem KD 7 DP i plutonem ckm z KD 7 DP, rozpoczęła wycofywanie się w kierunku Kłobucka, prowadząc walkę opóźniającą na osi Wrotne Dolisko Zwierzyniec - Złochowice. Oddziały niemieckiej 4.Pz.Div. po przełamaniu polskiego oporu, ruszyły na Opatów. Tymczasem, pluton ułanów z 21 puł. por. Berezowskiego, po walce pod Starokrzepicami, odskoczył za Krzepice, gdzie zajął stanowiska na wzgórzu 248 przy skrzyżowaniu dróg w Iwanowicach Małych. W momencie pojawienia się niemieckiego oddziału rozpoznawczego, ułani otworzyli gwałtowny ogień, niszcząc kilka motocykli. Następnie, pluton bez strat oderwał się od przeciwnika i przez Opatów dotarł do Wilkowiecka. Ok. godz. 8.00 pierwsze pododdziały Pz.Rgt.36 osiągnęły Opatów, gdzie stwierdzono zniszczenie mostu. Ostatecznie po krótkiej walce, między godz. 9 a 9.30 Opatów został zajęty przez oddziały niemieckiej 4.Pz.Div., które następnie przegrupowały się do działania w kierunku Ostrów 8. W rejonie Wilkowiecka i Waleńczowa, na ich drodze znalazły się stanowiska plutonu 21 puł por. Berezowskiego oraz plutonu ze szwadronu Kawalerii Dywizyjnej 7 DP mjr. Kazimierza Mikołajewskiego, której zadaniem było utrzymanie styczności z Wołyńską Brygadą Kawalerii. Przy silnym wsparciu lotnictwa, czołgi z Pz.Rgt.36 z 4.Pz.Div. ruszyły do 7 L. Mastalski, 7 Dywizja Piechoty w latach 1918 1939, Częstochowa 2012, s. 372. 8 Ibidem, s. 374. 11
Adam Kurus, Oddziały Wydzielone Kłobuck i Truskolasy w obronie powiatu kłobuckiego we wrześniu 1939 roku natarcia i mimo zdecydowanego oporu, rozproszyły część szwadronu KD 7 DP, który odskoczył poszczególnymi sekcjami w kierunku Waleńczowa, gdzie przeszedł reorganizację, a następnie kontynuował działania opóźniające. Pozostałe pododdziały KD 7 DP wspierające walkę oddziałów Obrony Narodowej pod Krzepicami, cofały się wraz z nimi w kierunku Kłobucka. Na głównej pozycji opóźniającej OW Kłobuck, stanowiska zajmowały 1 i 2 kompania baonu ON Kłobuck pod dowództwem kpt. Stanisława Ostaszewskiego, pluton artylerii 27 pp kpt. art. Mariana Pazelta (dwie armaty 75 mm wz. 02/26) oraz pluton dział przeciwpancernych wchodzący w skład baonu ON Kłobuck (dwa działa ppanc 37 mm) 9. Kompanie ugrupowały się obronnie w oparciu o tor kolejowy na zachodnim skraju miasta oraz o wzgórze 273 na południowym odcinku. Wystawiono także placówki na kierunkach z Krzepic, Truskolas i Mokrej (w Zagórzu). I działon plut. Leonarda Zielińskiego zajął stanowisko w pobliżu zabudowań dworca kolejowego w Kłobucku, natomiast II działon plut. Adama Radziocha w pobliżu cmentarza. Punkt obserwacyjny umieszczono na wieży ćwiczebnej Ochotniczej Straży Pożarnej w Kłobucku 10. Do godzin południowych, poza kilkoma nieskutecznymi nalotami na stanowiska piechoty, na pozycji panował względny spokój. Pierwszy bezpośredni kontakt z przeciwnikiem nastąpił o godz. 12.00, kiedy od strony Zakrzewa pojawiły się 3 czołgi z 4.Pz.Div. Na rozkaz kpt. Ostaszewskiego patrol minerski przydzielony do baonu ON, wysadził wiadukt nad szosą Krzepice Częstochowa, całkowicie ją blokując. Do czołgów otworzył ogień działon plut. Zielińskiego, niszcząc jeden z nich, który spłonął, a dwa pozostałe unieruchamiając 11. Przez następne kilka godzin panował spokój, a między godz. 14.00 i 15.00 do Kłobucka zaczęły napływać poszczególne pododdziały 3 kompanii ON, Straży Granicznej oraz innych pododdziałów, w tym żołnierzy z III plutonu 9 kompanii 27 pp chor. Humla. Na prawym skrzydle baonu ON Kłobuck, na północ od miasta, w tym samym czasie toczyła się ciężka bitwa pod Mokrą, której odgłosy docierały do obrońców Kłobucka. Przez cały dzień, na swoim prawym skrzydle w rejonie Brody-Malina, baon ON Kłobuck miał styczność z IV batalionem 84 pp z Wołyńskiej Brygady Kawalerii. O 16.00 artyleria niemiecka otworzyła silny ogień na stanowiska 1 kompanii, który najwięcej szkód wyrządził w samym mieście, gdzie głównie w wyniku pożarów 9 Ibidem, s. 376. 10 K. Spruch, Przygotowania i udział 27 Pułku Piechoty w wojnie obronnej 1939 roku, [w:] Z dziejów Polski XIX i XX wieku. Księga jubileuszowa ofiarowana profesorowi Ryszardowi Szwedowi, pod red. T. Dubickiego, T. Paneckiego, Częstochowa 2004, s. 370. 11 Ibidem, s. 371. 12
Adam Kurus, Oddziały Wydzielone Kłobuck i Truskolasy w obronie powiatu kłobuckiego we wrześniu 1939 roku zniszczeniu uległa znaczna część zabudowy. Jednocześnie od strony Zakrzewa do natarcia ruszyła niemiecka piechota, wsparta dodatkowo 12 czołgami z 1.Pz.Div. 12. Po kilkudziesięciu minutach zaciętej walki, atak nieprzyjaciela został zatrzymany ogniem żołnierzy baonu ON Kłobuck oraz obu armat 75 mm 13. O godz. 18.00 kpt. Ostaszewski otrzymał rozkaz od ppłk. Bronisława Panka, nakazujący wycofanie OW Kłobuck do Częstochowy, co miało nastąpić po zmroku 14. W tym samym czasie, do rejonu Waleńczowa dotarły siły główne niemieckiego I.R.12 z 31.Inf. Div., który wspierał działania 4.Pz.Div. O godz. 18.00 artyleria niemiecka ponownie otworzyła ogień na polskie stanowiska w Kłobucku, zapalając kolejne zabudowania. Jeden z pocisków eksplodował u stóp wieży OSP, powodując jej przechylenie, w wyniku którego zerwaniu uległa część kabli telefonicznych łączących punkt obserwacyjny z działonami plutonu artylerii 27 pp. Pod szczególnie silnym ostrzałem znalazło się stanowisko ogniowe I działonu plut. Zielińskiego, które mimo zrównania z ziemią zabudowań dworcowych, pozostało nienaruszone. Ranny został jedynie jeden kanonier, oparzony odłamkiem artyleryjskim. Ostrzał polskich pozycji trwał prawie półtorej godziny, w dużym stopniu niszcząc miasto. Ok. godz. 19.00 ruszyło natarcie w sile ok. 1 2 batalionów z niemieckiego I.R.12. Po pół godzinie walki zostało ono odrzucone, głównie dzięki świetnej postawie artylerzystów z plutonu artylerii 27 pp, którzy do niemieckiej piechoty prowadzili ogień szrapnelami 15. Wszystkie natarcia zostały odparte, a zapadające ciemności zakończyły działania nieprzyjaciela na tym kierunku. Kłobuck został utrzymany. W trakcie walki wyróżniły się oba działony armat 75 mm z plutonu artylerii 27 pp kpt. Pazelta, które wystrzeliły po ok. 200 pocisków na działo (łączne zużycie plutonu wyniosło prawie 400 pocisków), mając zaledwie dwóch lekko rannych 16. Po zapadnięciu zmroku, przed godz. 20.00 kpt. Ostaszewski zgodnie z rozkazem dowódcy 27 pp, rozpoczął wycofywanie OW Kłobuck do Częstochowy 17. Jako pierwszy swoje stanowiska opuścił pluton artylerii 27 pp, maszerując do miasta w pełnym porządku. Batalion ON Kłobuck dotarł do Częstochowy w godzinach nocnych 2 września i zgodnie z rozkazem operacyjnym dowódcy 7 DP zajął stanowiska na odcinku koszary 12 Inne relacje określają ilość na 20-30 czołgów. L. Mastalski, op. cit., s. 376. 13 WBBH, Wojna obronna Polski 1939, sygn. II/2/196; A. Radzioch, Pluton artylerii/27 pp. Relacja uczestnika, k. 22. 14 W. Steblik, op. cit., s. 177; WBBH, Wojna obronna Polski 1939, sygn. II/2/245, Relacja ppłk Panka dowódcy 27 pp 7 DP z dnia 13 i 14 grudnia 1939 spisana przez mjr dypl. Liberta Feliksa na podstawie notatek robionych w czasie rozmowy, k. 3. 15 WBBH, Wojna obronna Polski 1939, II/2/196, A. Radzioch, Pluton artylerii/27 pp, k. 23. 16 Ibidem. 17 K. Spruch, op. cit., s. 371. 13
Adam Kurus, Oddziały Wydzielone Kłobuck i Truskolasy w obronie powiatu kłobuckiego we wrześniu 1939 roku 27 pp cmentarz Kule (włącznie), wchodząc tym samym w skład II linii obrony miasta. Ok. godz. 20.30 do Kłobucka wkroczyły pierwsze pododdziały S.R.1 z 1.Pz.Div. 18, podpalając przy tym niezniszczone jeszcze zabudowania. Pz.Rgt.2 poruszający się za pułkiem strzelców zmotoryzowanych, na skutek licznych zniszczeń, zaminowana dróg oraz wyraźnego braku należytej koordynacji ruchu, zwłaszcza na przeprawach w rejon Kłobucka dotarł dopiero późną nocą 19. Fot. 7 i 8. Wysadzony 1 września wiadukt kolejowy w Kłobucku, 2 września 1939 roku. 18 Schützen-Regiment 1, [w:] http://www.lexikon-der-wehrmacht.de/gliederungen/panzerdivisionen/1pd. htm, dostęp: 14.01.2013 (dalej: Schützen-Regiment 1). 19 R. Hargreaves, Blitzkrieg w Polsce. Wrzesień 1939, Warszawa 2009, s. 170. 14
Adam Kurus, Oddziały Wydzielone Kłobuck i Truskolasy w obronie powiatu kłobuckiego we wrześniu 1939 roku Jak słusznie zauważa Richard Hargreaves, 1.Pz.Div. pierwszego dnia wojny wdarła się zaledwie 20 km w głąb polskiego terytorium, co nie było powodem do zadowolenia 20. Warto wspomnieć, że po godz. 18.00 na dalszym przedpolu OW Kłobuck, w rejonie Opatowa, gdzie na wzgórzach znajdowało się stanowisko dowodzenia dowódcy 4.Pz.Div. gen. por. Hansa-Georga Reinhardta, w niemieckich szeregach wybuchła panika, którą musiał opanować sam dowódca dywizji. W momencie kiedy od strony Kłobucka i Mokrej zaczęły nadciągać grupki rozproszonej piechoty niemieckiej, padło niespodziewane hasło o pojawieniu się polskiej broni pancernej. W tym samym czasie, z pola bitwy pod Mokrą, dość przypadkowo nadciągnęło kilka uszkodzonych czołgów, a ze strony oddziałów I.R.12 przydzielonych do 4.Pz.Div. wszczęto alarm. Rozpoczęła się bezładna ucieczka, która najpierw ogarnęła kolumnę zaopatrzeniową i gospodarczą, a następnie dwie baterie armat z A.R.103 zmierzających w stronę Wilkowiecka, a nawet część pododdziałów broni pancernej. Chaos, panika i sprzeczne rozkazy zostały opanowane dopiero ok. 1 km na zachód od Opatowa, gdzie gen. Reinhardt i jego sztab osobiście zatrzymywali uciekających żołnierzy 21. Na przedpolu Oddziału Wydzielonego Truskolasy, najbardziej wysunięte stanowiska zajmowała 41 kompania kolarzy por. Zygmunta Szewczyka, którego posterunek bojowy znajdował się w Podłężu Szlacheckim. Fot.9. Płonące zabudowania wsi Truskolasy, 1 września 1939 roku. Plutony kolarzy zajmowały stanowiska na wzgórzach wzdłuż Liswarty, na linii Michalinów Podłęże Szlacheckie Kuźnica Nowa 22. 41 kompanii kolarzy czasowo podporządkowano także trzy plutony Straży Granicznej, w tym pluton por. Rudolfa Osucha 23 oraz patrol minerski. Przed polskimi stanowiskami wybudowano linię zasiek z drutu kolczastego. Dodatkowo na drodze przed mostem na Liswarcie, wykopano 20 Ibidem. 21 J. Neumann, Die 4. Panzerdivision 1938-1943. Bericht und Betrachtung zu zwei Blitzfeldzügen und zwei Jahren Krieg in Russland, Bd. I, b.m.w. 1984, s. 31-32. 22 Relacja strz. Andrzeja Mąkoszy, w zbiorach autora. 23 L. Mastalski, op. cit., s. 374. 15
Adam Kurus, Oddziały Wydzielone Kłobuck i Truskolasy w obronie powiatu kłobuckiego we wrześniu 1939 roku rów przeciwczołgowy oraz postawiono kozły hiszpańskie i zapory przeciwpancerne wykonane z szyn (tzw. jeże). O godz. 4.30, na odcinku 41 kompanii kolarzy, przekroczyły granicę pierwsze pododdziały rozpoznawcze A.A.4 z 1.Pz.Div. Most na Liswarcie w Podłężu Szlacheckim został wysadzony w powietrze. Ze względu na trudny teren oraz trudności w koordynacji ruchu tak dużej ilości oddziałów na niewielkim odcinku, dopiero ok. 5.30 główne siły 1.Pz.Div. zaczęły przekraczać Liswartę 24. Kompania por. Szewczyka, ostrzelała kilka oddziałów rozpoznawczych nieprzyjaciela, zmuszając je do wycofania się. Po pewnym czasie na rozkaz dowódcy, poszczególne plutony ruszyły do Przystajni, gdzie nastąpiła koncentracja oddziałów 41 kompanii kolarzy i kompanii Straży Granicznej 25. Po drodze wykonano szereg zniszczeń, wysadzając wszystkie mostki i kładki w okolicy. W Przystajni doszło do pierwszej potyczki z małym oddziałem wroga, podczas której jeden z niemieckich motocyklistów wjechał na minę, ginąc na miejscu (był to podoficer Hans Meinders 26 ). W wyniku wymiany ognia z I plutonem ppor. Antoniego Bochniaka nieprzyjaciel poniósł też pewne straty w rannych. Tymczasem po stronie niemieckiej, saperzy z Pi.Btl.37 dopiero ok. 9.00 wybudowali prowizoryczny most na Liswarcie, po którym mógł rozpocząć przeprawę sprzęt ciężki 1.Pz.Div. 27. Chaos panujący na przeprawie, pogłębiło szwankujące zaopatrzenie, a zwłaszcza brak dostaw paliwa dla pojazdów mechanicznych, które w trudnym terenie zużyły go więcej niż zakładano. Tymczasem wycofujące się oddziały por. Szewczyka, postawiły szereg min przeciwpancernych na drodze Przystajń Panki, a następnie wysadziły most przed Pankami. Most na Pankówce w Pankach pozostał nienaruszony, ponieważ nie nadawał się do użytku wojskowego, co zmusiło później saperów niemieckich do budowy prowizorycznej kładki w jego pobliżu. Z Przystajni wysłano pluton Straży Granicznej do Jacisk i Żerdziny gdzie zajął on tymczasowe stanowiska, wspierając tym samym I pluton 2 kompanii 27 pp, dowodzony przez ppor. Zbigniewa Papuszkę. Ponadto jedna drużyna kolarzy wykonała zniszczenia dwóch mostków w Cygance, dołączając następnie do sił głównych. Przed godz. 8.00, 41 kompania zajęła stanowiska ogniowe wzdłuż nasypu kolejowego 24 Schützen-Regiment 1. 25 Był to pluton Straży Granicznej z Komisariatu Panki. Zob. A. Kurus, Działalność informacyjnowywiadowcza Inspektoratu Straży Granicznej Częstochowa w latach 1936-1938, [w:] Wywiad i kontrwywiad wojskowy II RP. Z działalności Oddziału II SG WP, T. II, pod red. T. Dubickiego, Łomianki 2012, s. 221. 26 http://www.dws.org.pl/viewtopic.php?f=5&t=124681&st=0&sk=t&sd=a&start=50, dostęp: 13.01.2014, s. 3. 27 R. Hargreaves, op. cit., s. 157. 16
Adam Kurus, Oddziały Wydzielone Kłobuck i Truskolasy w obronie powiatu kłobuckiego we wrześniu 1939 roku na wschód od Panek 28. Po pewnym czasie, od strony Panek ukazał się oddział niemieckiej piechoty zmotoryzowanej z S.R.1 z 1.Pz.Div. wsparty kilkoma czołgami lekkimi z których dwa niemal natychmiast wjechały na miny, co wyeliminowało je z dalszej walki 29. Niezwłocznie wysadzono wiadukt kolejowy na drodze Panki - Truskolasy i wykorzystując nasyp kolejowy, podjęto walkę zatrzymując czołowe pododdziały przeciwnika na dłuższy czas. Wobec zaobserwowanej próby obejścia polskich stanowisk, por. Szewczyk wydał rozkaz do odskoku pod osłoną plutonu ppor. Bochniaka 30. Pluton Straży Granicznej por. Osucha, zgodnie z rozkazem wykonał odskok jako pierwszy, ok. 10.30 zajmując stanowiska na prawym skrzydle I batalionu 27 pp pod Truskolasami, natomiast kompania por. Szewczyka, przed południem była już w Liszce Górnej, za liniami obronnymi II batalionu 27 pp, gdzie zarządzono odpoczynek. Działania 41 kompanii kolarzy por. Szewczyka, plutonu Straży Granicznej por. Osucha oraz plutonu Obrony Narodowej należy uznać za sukces, co zresztą zostało wyrażone w pochwale udzielonej ze strony dowództwa 7 DP 31. Tymczasem po wycofaniu się 41 kompanii, do Panek wkroczyły oddziały niemieckiego S.R.1, którego poszczególne bataliony do godziny 11.45 osiągnęły linię Panki Hyry (na północny-wschód od Panek) 32. Prawie trzy godziny trwały prace nad wstępnym usunięciem gruzu z zawalonych przepustów drogowych oraz nad budową prowizorycznej kładki obok mostu w Pankach. W związku z tym, dopiero przed 12.00 oddziały 1.Pz.Div. rozpoczęły dalsze działanie 33. Za oddziałami 1.Pz.Div. posuwały się siły główne 14.Inf.Div., która przekroczyła granicę o godz. 4.45. W pierwszej linii poruszały się I.R.101 w kierunku na Jaciska oraz I.R.11 na Dąbrowę. Odwód stanowił I.R.53, który rozpoczął działania na prawym skrzydle dywizji. Oddziały I.R.101 przekroczyły Liswartę po moście wybudowanym przez 2 kompanię Pi.Btl.14, czołowym III batalionem osiągając rejon Jacisk i Żerdziny, gdzie stwierdzono obecność polskich oddziałów (pluton Straży Granicznej i I pluton 2 kompanii 27 pp). Ok. godz. 7.00, przy wsparciu artyleryjskim jednej baterii A.R.14, III batalion I.R.101 po silnej wymianie ognia wyparł polskie oddziały i zajął obie miejscowości. Podczas walki poległ dowódca I plutonu, ppor. Papuszka 34, a jego żołnie- 28 A. Kurus, op. cit., s. 58. 29 L. Mastalski, op. cit., s. 374. 30 Relacja strz. Andrzeja Mąkoszy, w zbiorach autora. 31 L. Mastalski, dz. cyt., s. 374. 32 Schützen-Regiment 1. 33 R. Hargreaves, op. cit., s. 158. 34 S. Szymański, dz. cyt., s. 37. Ppor. Zbigniew Papuszka spoczywa w grobie rodzinnym w Kwaterze Wojennej na cmentarzu Kule w Częstochowie. 17
Adam Kurus, Oddziały Wydzielone Kłobuck i Truskolasy w obronie powiatu kłobuckiego we wrześniu 1939 roku rze wycofali się przez Koski na swoje zasadnicze pozycje na wzgórzach w Brzezinkach i Pile (na rozkaz mjr. Mariana Szulca, ok. 8.00 tymczasowe dowództwo nad plutonem objął podoficer broni I batalionu plut. Józef Jelonek 35, a następnie inny podchorąży). Pluton Straży Granicznej wycofał się do Panek przez Praszczyki, gdzie zamierzano wysadzić wiadukt kolejowy na Pankówce. Zamiar ten został udaremniony, ponieważ znalazł się on pod ogniem niemieckiego samolotu rozpoznawczego, który uniemożliwił jego wysadzenie. Chwilę później, samolot ostrzeliwujący saperów z niskiego pułapu został zestrzelony ogniem rkm prowadzonym z nasypu 36 ; maszyna zostawiając za sobą gęsty warkocz dymu runęła na pola na zachód od Panek 37. W tym samym jednak czasie, pod wiadukt podeszły pierwsze pododdziały III batalionu I.R.101, które zmusiły polskich saperów do wycofania się, pozostawiając wiadukt nad rzeką nieuszkodzony (co wobec zniszczenia wiaduktu nad drogą w Pankach i tak nie miało większego znaczenia). Następnie, przed południem oddziały rozpoznawcze I.R.101 rozpoznały okopane stanowiska 2 kompanii 27 pp pod Truskolasami, po czym rozpoczęły przygotowania do natarcia. W pasie działania I.R.11, oddziały III batalionu tego pułku usunęły polskie zapory drogowe na linii Ługi-Radły Dąbrowa, kierując się przez lasy Nadleśnictwa Panki w kierunku stacji kolejowej Kuleje. W tej fazie działań, Niemcy nie mogli jeszcze wykorzystać w pełni wsparcia własnej artylerii, ponieważ ta znajdowała się daleko w tyle zwłaszcza I/A.R.50, który miał największe opóźnienie. Zaprzęgi konne z ciężkimi haubicami sfh 18 150 mm, miały olbrzymie trudności z poruszaniem się po trudnych, a na dodatek zniszczonych przez polskie oddziały drogach. Na przedpolu zasadniczej pozycji OW Truskolasy zajmowanej przez I batalion 27 pp dowodzony przez mjr. Mariana Szulca, pododdziały nieprzyjaciela pojawiły się między godz. 7.00 i 8.00 38. Batalion ugrupowany był na linii Folwark Posadówka wzgórze 293,2 w Hutce wzgórze 299,8 na zachód od m. Truskolasy wzgórza w Kawkach i Zamłyniu wzgórze 274 Piła. Centralny odcinek obrony stanowiła m. Truskolasy, z której zgodnie z planem ewakuowano ludność cywilną. Jako pierwsza do walki weszła 2 kompania 27 pp kpt. Mariana Kiełczewskiego, wsparta plutonem z 1 kompanii ckm, która zajmowała najbardziej wysunięte stanowiska, w tym: II pluton na wzgórzach na zachód od m. Truskolasy, III pluton na wzgórzach w m. Zamłynie i Kawki, I pluton na wzgórzach 35 Ibidem, s. 38. 36 L. Mastalski, op. cit., s. 374. 37 Relacja Przemysława Kuleja, w zbiorach autora. 38 S. Szymański, op. cit., s. 36 18
Adam Kurus, Oddziały Wydzielone Kłobuck i Truskolasy w obronie powiatu kłobuckiego we wrześniu 1939 roku w Brzezinkach i Pile (po wycofaniu się z rejonu Żerdzina Koski), wysuwając placówkę w sile drużyny na wzgórze 274 39. Przed godz. 8.00, pierwsze pododdziały III batalionu I.R.11 dotarły w rejon Kulej, skąd ze skraju lasu wysłano patrol konny w sile 8 ludzi dowodzony przez podoficera. Po wyjściu z lasu i przejściu toru kolejowego w Kulejach, niemiecki patrol został gwałtownie ostrzelany ze wzgórza 274 (w Pile) przez placówkę z 27 pp. W wyniku krótkich serii broni maszynowej, dowodzący podoficer został ranny, a patrol usiłując się wydostać się spod ognia polskiej drużyny w galopie zboczył na północ, po czym przekroczył tor i wycofał się do lasu. Jeden z koni, ciągnący za sobą rannego dowódcę niemieckiego patrolu, został schwytany przez żołnierzy plut. Jelonka. Rannego podoficera przy którym znaleziono dokładny szkic polskich stanowisk bojowych wzięto do niewoli, a następnie po przesłuchaniu i opatrzeniu ran w batalionowym punkcie opatrunkowym, odesłano go do dowództwa 7.DP w Częstochowie 40. Rozpoznanie przeprowadzone przez nieprzyjacielski patrol konny stwierdziło oddziały polskie w sile dwóch plutonów, zajmujące stanowiska na wzgórzach na północ od Kulej, w związku z czym przygotowano się do natarcia przy wsparciu baterii z A.R.14, która zajęła stanowiska pod wsią Dąbrowa. Ok. 8.30 niemiecka artyleria z A.R.14 rozpoczęła ostrzał częściowo rozpoznanych polskich pozycji pod Truskolasami. Na przedpolu 2 kompanii 27 pp pojawiły się czołgi z Pz.Rgt.1 z 1.Pz.Div. w sile ok. 20 maszyn, które rozpoczęły ostrzał stanowisk III plutonu 2 kompanii 27 pp z działek i karabinów maszynowych. Jednocześnie w rejonie Kulej, stanowiska zajął pluton z niemieckiej 12 kompanii (karabinów maszynowych), który otworzył silny ogień na stanowiska I plutonu 2 kompanii 27 pp 41. Po przygotowaniu artyleryjskim, wspartym ogniem broni maszynowej, działek czołgowych i atakami z powietrza, ruszyło niemieckie natarcie w sile III batalionu I.R.101, III batalionu I.R.11, wsparte czołgami z Pz. Rgt.1 w sile 8 12 maszyn 42 oraz pododdziałem rozpoznawczym A.A.4. 2 kompanię 27 pp wsparła 1 bateria 7 pal kpt. Stanisława Pruskiego, która zajmowała wysunięte stanowiska na drugiej linii obrony (na skraju lasu na wschód od Truskolas). Natarcie niemieckie, przeprowadzone niezbyt zdecydowanie, zostało zatrzymane silnym ogniem plutonów strzeleckich, plutonu ciężkich karabinów maszynowych oraz baterii armat 39 Ibidem, s. 34. 40 Ibidem, s. 36. 41 Der Geschichte des 11. (Sächs.) Infanterie-Regiments, Polenfeldzug, [w:] http://home.hccnet. nl/e.kooistra/fortzetzung5_6_7.html, zapis z dnia 01.10.2013 (dalej: Der Geschichte des 11. (Sächs.) Infanterie-Regiments, Polenfeldzug). 42 S. Szymański, op. cit., s. 37. 19
Adam Kurus, Oddziały Wydzielone Kłobuck i Truskolasy w obronie powiatu kłobuckiego we wrześniu 1939 roku 75 mm na linii zasiek z drutu kolczastego. W momencie pojawienia się broni pancernej przed stanowiskami III plutonu 2 kompanii 27 pp, strzelcy wyborowi otworzyli ogień z karabinów przeciwpancernych wz. 35, który szybko unieruchomił jeden z czołgów 43. Po kilkunastominutowej wymianie ognia, pozostałe czołgi wycofały się z przedpola, ewakuując z pola bitwy uszkodzoną maszynę. W trakcie walki żołnierze 2 kompanii wzięli do niewoli kilku jeńców batalionu rozpoznawczego (A.A.4), dzięki czemu zidentyfikowano przeciwnika jako 1.Pz.Div 44. Z kolei w tym samym czasie, żołnierze III batalionu I.R.11 nacierający na wzgórze 274 (w Pile) wzięli dwóch pierwszych jeńców (prawdopodobnie z drużyny I plutonu 2 kompanii 27 pp wysuniętej na wzgórze) 45. Dzięki dobrze przygotowanym pozycjom obronnym, straty w zabitych i rannych były niewielkie 46. Rannych opatrywano na miejscu lub transportowano wozami na punkt opatrunkowy I batalionu 27 pp, a stamtąd odwożono samochodem sanitarnym do Głównego Punktu Opatrunkowego 7 DP na Kucelinie. Po stronie niemieckiej straty były poważne, a po wycofaniu się nieprzyjaciela na pozycje wyjściowe, na otwartym przedpolu pozostało sporo zabitych i rannych, dobrze widocznych z zajmowanych przez Polaków wzgórz 47. Spodziewając się nasilenia ostrzału i bombardowań dotychczasowych stanowisk, dowódca 2 kompanii 27 pp kpt. Kiełczewski wycofał wszystkie wysunięte placówki na nowe stanowiska 48, m.in. III pluton 27 pp na linię Zamłynie Brzezinki. Do godziny 12.00 na całym przedpolu trwała walka ogniowa, 2 kompania 27 pp trzymała się twardo na swoich stanowiskach. Mimo bombardowań i ostrzału, zarówno łączność jak i zaopatrzenie walczących oddziałów funkcjonowało sprawnie 49. Na Truskolasy zrzucono bomby zapalające, w wyniku czego część zabudowań płonęła. Ok. 12.00 do mjr. Szulca zaczęły docierać meldunki o ruchach oskrzydlających pozycje 2 kompanii pod Truskolasami: w rejonie Hutek pojawiły się pierwsze oddziały S.R.1 oraz czołgów z Pz.Rgt.1, które zostały ostrzelane przez żołnierzy 1 kompanii 27 pp por. Jana Łodzińskiego, natomiast w rejonie Długi Kąt Borowe pojawiły się oddziały I.R.11 z 14.Inf.Div. Ogółem około południa sytuacja wyglądała następująco: 1.Pz.Div. po uporaniu się ze zniszczeniami w rejonie Panek, czołowymi oddziałami A.A.4, S.R.1 43 Ibidem. 44 K. Spruch, op. cit., s. 369. 45 Der Geschichte des 11. (Sächs.) Infanterie-Regiments, Polenfeldzug 46 L. Mastalski, op. cit., s. 378. 47 S. Szymański, op. cit., s. 37 48 Ibidem, s. 36. 49 Ibidem, s. 39. 20
Adam Kurus, Oddziały Wydzielone Kłobuck i Truskolasy w obronie powiatu kłobuckiego we wrześniu 1939 roku i Pz.Rgt.1 rozpoczęła działania w kierunku północno-wschodnim na Kłobuck, wspierając jednocześnie pododdziałami czołgów własną piechotę z 14.Inf.Div.; 14.Inf.Div. po wyparciu z przedpola polskich placówek kierowała się na wschód, w tym I.R.101 uderzał centralnie na Truskolasy, natomiast I.R.11 rozpoczął działania oskrzydlające wzdłuż linii Piła Bór Zapilski Borowe z zamiarem uderzenia na polskie skrzydło; oddział rozpoznawczy (A.A.14) skierował się częściowo lasami, jeszcze dalej na wschód, w kierunku na Puszczew i Breżeń, a jego działanie miało okazać się kluczowe dla przebiegu dalszej walki. W następnych godzinach napór przeciwnika wzmagał się, a najtrudniejsza sytuacja wytworzyła się na skrajnym lewym skrzydle 2 kompanii, gdzie w rejonie m. Piła zajmował stanowiska I pluton. Po stronie polskiej do walki weszły wszystkie środki ogniowe, a działa ppanc 37 mm z II plutonu przeciwpancernego ppor. rez. Jana Heiningera unieruchomiły kilka kolejnych czołgów, zmuszając pozostałe maszyny do schronienia się w lesie 50. Zdając sobie jednak sprawę, że dalszy opór 2 kompanii na wsuniętej pozycji grozi jej oskrzydleniem i potencjalnym okrążeniem na południowy-zachód od m. Truskolasy, mjr Szulc w ramach przygotowań do odskoku na drugą pozycję opóźniania, wydał rozkaz kpt. Kiełczewskiemu o wykonaniu przewidzianego planem zaminowania terenu 51. Dowódca I batalionu zameldował o swym zamiarze dowódcę pułku, prosząc o ewentualne wsparcie. Ppłk Panek obiecał wysłanie na jego odcinek 41 kompanii kolarzy, co wkrótce na rozkaz dowódcy dywizji nastąpiło 52. Ok. godz. 15.00 I batalion, pod naporem wroga rozpoczął wycofywanie na nową pozycję na odcinku: Rybno zachodni skraj lasu Wręczyca Wielka stacja kolejowa Wręczyca Wielka (włącznie). W pierwszej linii obrony znaleźć się miały 1 i 3 kompania 27 pp, z zadaniem wysunięcia placówek do m. Golce i m. Klepaczka. 2 kompania kpt. Kiełczewskiego przejść miała do odwodu, zajmując stanowiska w lesie za 1 i 3 kompanią. Wycofanie na nową pozycję okazało się bardzo trudne, zwłaszcza, że w tym samym momencie do zdecydowanego natarcia przeszedł III batalion I.R.101 wspierany ogniem kilku baterii z A.R.14. Rozpoczęła się zacięta walka pośród płonących zabudowań. Cofająca się przez Truskolasy 2 kompania 27 pp stawiała twardy opór, zmuszając przeciwnika do zdobywania dosłownie każdego domu 53. Na lewym skrzydle 2 kompanii, w rejonie Piły I pluton został rozproszony w walce przez mającego kilkukrotną przewa- 50 Ibidem, s. 41. 51 Ibidem, s. 37. 52 Ibidem, s. 39; Relacja strz. Andrzeja Mąkoszy, w zbiorach autora. 53 http://forum.axishistory.com/viewtopic.php?f=55&t=159076, dostęp: 30.12.2013, s. 1. 21
Adam Kurus, Oddziały Wydzielone Kłobuck i Truskolasy w obronie powiatu kłobuckiego we wrześniu 1939 roku gę przeciwnika i uznany za stracony 54. Ostatecznie I batalion 27 pp zajął nową pozycję obronną na wcześniej przygotowanej linii okopów, gdzie zatrzymano natarcie nieprzyjaciela. 2 kompania przeszła do odwodu, mając straty wynoszące ok. 10% stanu wyjściowego 55. Między godz. 16.00 a 17.00 trwała walka ogniowa na całym odcinku drugiej linii obrony; oddziały niemieckie zostały skutecznie zatrzymane ogniem broni maszynowej, przeciwpancernej, granatników, moździerzy oraz armat 1 baterii 7 pal kpt. Pruskiego. W międzyczasie obronę zasiliła 41 kompania kolarzy por. Szewczyka, zajmując stanowiska w centrum ugrupowania. Ok. 17.00 nieprzyjaciel rozpoczął jednoczesne choć niezbyt skoordynowane natarcie: od północnego-zachodu i zachodu na Golce nacierały II i III batalion I.R.101, natomiast od zachodu i południowego-zachodu na Klepaczkę uderzyły II i III batalion I.R.11 56. Dodatkowo od północnego-zachodu, z rejonu Hutek, natarcie wsparły czołgi z 1.Pz.Div., które ogniem działek i karabinów maszynowych silnie ostrzelały stanowiska 1 kompanii 27 pp 57. Jednocześnie nieprzyjaciel podciągał własną artylerię: I i II dywizjon A.R.14 zajęły stanowiska ogniowe w Pile, III dywizjon A.R.14 kierował się na zachodni skraj m. Truskolasy, natomiast I dywizjon A.R.50 ciągle znajdował się daleko w tyle i ostatecznie nie wziął udziału w akcji 58. Mimo trzykrotnej przewagi liczebnej i wsparcia własnego lotnictwa bombowego (ok. 20-30 maszyn), przeciwnik nie był w stanie przełamać dobrze przygotowanych pozycji I batalionu 27 pp, jednak z każdą minutą sytuacja stawała się coraz bardziej trudna. Do dramatycznej walki doszło we wsi Klepaczka, na którą uderzył III batalion I.R.11 dowodzony przez mjr. Oertela: na lewym skrzydle nacierała 11 kompania kpt. Sperlinga, na prawym 9 kompania kpt. Pfütznera, a atakujących wspierał pluton ciężkich dział piechoty 150 mm sig 33 z 13 kompanii (dział piechoty) kpt. Bilkenrotha. Natarcie rozwinęło się w otwartym terenie, prowadzone przez dowódców kompanii, którzy poruszali się konno. Po chwili nacierający znaleźli się pod silnym ogniem polskiej broni maszynowej prowadzonym z Klepaczki i ze wzniesienia na wschód od wsi oraz z rejonu m. Długi Kąt 59. Niemiecka piechota zaległa odpowiadając ogniem, do walki podciągnięto 12 kompanię (karabinów maszynowych) kpt. Eckhardta. Jako pierwsza, południowo-zachodni skraj wsi osiągnęła 11 kompania kpt. Sperlinga, jednak wobec nieustępliwej 54 K. Spruch, op. cit., s. 369. 55 Ibidem. 56 Der Geschichte des 11. (Sächs.) Infanterie-Regiments, Polenfeldzug 57 Relacja kpr. rez. Władysława Stępniaka, w zbiorach autora, s. 1. 58 http://forum.axishistory.com/viewtopic.php?f=55&t=159076, dostęp: 30.112.2014, s. 1. 59 Der Geschichte des 11. (Sächs.) Infanterie-Regiments, Polenfeldzug... 22
Adam Kurus, Oddziały Wydzielone Kłobuck i Truskolasy w obronie powiatu kłobuckiego we wrześniu 1939 roku postawy żołnierzy z placówki wysuniętej przez 3 kompanię 27 pp, została zmuszona do walki o każdy dom. Tymczasem ogień plutonu ciężkich dział piechoty 150 mm, wywołał pożar we wsi, umożliwiając 9 kompanii kpt. Pfütznera podejście pod zachodni skraj Klepaczki. W tym momencie, ppor. Wolfram Baunack prowadzący swój pluton do walki, otrzymał postrzał karabinowy w brzuch, ginąc na miejscu jako pierwszy oficer I.R.11 60. Ostatecznie płonąca wieś została zdobyta, jednak dalsze natarcie III batalionu I.R.11 zostało zatrzymane silnym ogniem broni maszynowej 3 kompanii 27 pp, prowadzonym ze skraju lasu w rejonie m. Długi Kąt. Niemieckie oddziały po raz kolejny zaległy na przedpolu, znajdując się w pełnej gotowości bojowej aż do zmierzchu. W międzyczasie, na lewym skrzydle 9 kompanii pojawiły się oddziały II batalionu I.R.11, który z powodu trudnego terenu, znalazł się nieco w tyle. Na swoim prawym skrzydle, od strony Węglowic, III batalion I.R.11 nie posiadał żadnej styczności z własnymi oddziałami 61. Nie lepiej powiodło się oddziałom I.R.101 płk. Hansa von Tettaua na skrajnym lewym (północnym) skrzydle natarcia. Także i tutaj doszło do zaciętej walki o wzgórze 303,2 i wieś Golce, która w pierwszym impecie została przez nieprzyjaciela zdobyta. Na porządkujące się po pierwszej fazie natarcia pododdziały III batalionu I.R.101, ruszył niespodziewany kontratak 1 kompanii 27 pp por. Jana Łodzińskiego, wsparty na lewym skrzydle przez część 41 kompanii kolarzy por. Szewczyka. Oddziały III batalionu I.R.101 zostały odrzucone między zabudowania płonącej wsi Truskolasy, przy czym na skraju wsi Golce doszło do walki na bagnety, w wyniku której wzięto kilku jeńców. Fot.10. Płonące zabudowania Klepaczki pod Truskolasami, 1 września 1939 roku. 60 Ppor. Wolfram Baunack awans na stopień oficerski otrzymał dzień przed śmiercią, tj. 31.08.1939 roku. Po zakończeniu walk został pochowany przez żołnierzy 14 kompanii (rozpoznawczej) po wschodniej stronie wsi przy jednej z ocalałych stodół. Der Geschichte des 11. (Sächs.) Infanterie- Regiments, Polenfeldzug 61 Ibidem. 23
Adam Kurus, Oddziały Wydzielone Kłobuck i Truskolasy w obronie powiatu kłobuckiego we wrześniu 1939 roku Jeden z Niemców, nie chcąc iść w ślady poddających się kolegów, mimo beznadziejnej sytuacji rzucił się z bagnetem na jednego z polskich żołnierzy. W wyniku szarpaniny poniósł jednak śmierć 62 ; został pochowany przez pozostałych jeńców na skraju wsi, po czym wszystkich wziętych do niewoli odprowadzono pod eskortą do dowództwa I batalionu 27 pp. Po odzyskaniu wysuniętych stanowisk, kontynuowano kontratak, który został zatrzymany dopiero po wprowadzeniu do walki I batalionu I.R.101, który do tej pory znajdował się w odwodzie. Por. Łodziński, wykorzystując chwilowe osłabienie ognia z obu stron, nakazał wycofanie plutonów na zasadniczą linię obrony na zachodnim skraju lasu. Cel kontrataku został osiągnięty; nieprzyjaciel został odrzucony i zmuszony do ponownego zdobywania terenu, co ułatwiło niebawem oderwanie się 1 kompanii 27 pp od przeciwnika. Mimo skutecznej obrony na drugiej pozycji opóźniania, mjr Szulc zdawał sobie sprawę, że batalion w każdej chwili narażony jest na działanie oskrzydlające, dlatego zamierzał przejść na ostatnią, trzecią pozycję opóźniania. Walka trwała już kilkanaście godzin, OW Truskolasy spełnił swoje zadanie, na cały dzień zatrzymując główne siły 14.Inf.Div. oraz przez wiele godzin opóźniając działanie oddziałów 1.Pz.Div. Do dowódcy batalionu zaczęły docierać meldunki ze stanowisk 3 kompanii, gdzie w rejonie Puszczewa zaobserwowano nieprzyjacielski oddział, częściowo zmotoryzowany poruszający się na wschód, grożąc wyjściem na tyły dotychczasowych stanowisk batalionu 63. W związku z tym, ok. 18.00 mjr Szulc połączył się z ppłk. Pankiem, składając meldunek o aktualnym położeniu, zaobserwowanym działaniu nieprzyjaciela i własnym zamiarze. Dowódca pułku rozkazał mjr. Szulcowi pozostanie na dotychczasowych stanowiskach aż do zmierzchu, aby uniknąć przedwczesnego odsłonięcia lewego skrzydła walczącego jeszcze w obronie Kłobucka, OW Kłobuck. Jednocześnie ppłk Panek zapewnił mjr. Szulca o wysłaniu plutonu kolarzy 27 pp ppor. rez. Stanisława Łuczkiewicza, celem ubezpieczenia batalionu od południa 64. Zaalarmowani kolarze ppor. Łuczkiewicza, ruszyli w rejon Blachowni, gdzie działał już pluton zwiadowców konnych 25 pp pod dowództwem wachm. Antoniego Woźniaka, wysłany przez płk. dypl. Adama Świtalskiego celem nawiązania styczności z oddziałami 74 Gpp 65. Zgodnie z rozkazem dowódcy pułku, I batalion pozostał na swoich stanowiskach aż do zmierzchu. Walka ogniowa wzmagała się na całym 62 Relacja strz. Andrzeja Mąkoszy, w zbiorach autora. 63 K. Spruch, op. cit., s. 369. 64 CAW, Kampania wrześniowa 1939 r., sygn. II/3/16, M. Szulc, Relacja z okresu kampanii wrześniowej 1939 r., k. 5. 65 W. Makulec, 25 Pułk Piechoty, Pruszków 1995, s. 27-28. 24
Adam Kurus, Oddziały Wydzielone Kłobuck i Truskolasy w obronie powiatu kłobuckiego we wrześniu 1939 roku odcinku; na przedpolu polskiej obrony znajdowały się cztery bataliony nieprzyjacielskiej piechoty, wsparte niepełnym pułkiem artylerii oraz oddziałami rozpoznawczymi. Dla płynnego wykonania odskoku, mjr Szulc już ok. 18.30 rozpoczął stopniowe wycofywanie niektórych pododdziałów. Jako jedna z pierwszych, ze swoich stanowisk ogniowych zeszła 1 bateria 7 pal kpt. Pruskiego. Odejście wykonano pod osłoną plutonu Straży Granicznej i 41 kompanii kolarzy, pozostawiając na dotychczasowym stanowisku pluton armat, który kontynuował ostrzał okopanych żołnierzy I.R.11. Po oddaniu kilkunastu salw, pluton ruszył w ślad za kolumną główną swojej baterii. Przechodząc przez Wręczycę Wielką, 1 bateria 7 pal oraz pluton Straży Granicznej zostały ostrzelane ogniem niemieckich moździerzy i artylerii, który spowodował pożary w północnej i południowej części wsi. W wyniku ostrzału poległo kilku żołnierzy Straży Granicznej, a 1 bateria utraciła patrol telefoniczny, który usiłował zwinąć kabel z centrali baterii. Ostatecznie 1 bateria 7 pal, podobnie jak 41 kompania kolarzy i pluton Straży Granicznej, dotarły do Częstochowy przed północą 1 września, unikając tym samym okrążenia w rejonie Wręczycy Wielkiej. Przed godz. 19.00 mjr Szulc rozkazał odwodowej 2 kompanii kpt. Kiełczewskiego przejście do Wręczycy Wielkiej, celem ubezpieczenia odejścia pozostałych sił batalionu na trzecią pozycję opóźniania, którą przygotowano na linii: Grodzisko (włącznie) zachodni skraj lasu na polanie Wręczyckiej wzgórze 294,1 północno-zachodni skraj lasu na wschód od Wręczycy szosa Wręczyca Wielka Blachownia (włącznie). We Wręczycy Wielkiej miało znaleźć się także tymczasowe miejsce postoju dowódcy batalionu 66. Po wyjściu 2 kompanii z Wręczycy Wielkiej, otrzymała ona niespodziewany ogień broni maszynowej ze wschodu, z własnej trzeciej pozycji opóźniania. Okazało się, że na wzgórzu 294,1 stanowiska zajął oddział rozpoznawczy (A.A.14) z 14.Inf.Div., dowodzony przez mjr. von Goerne 67. Jego żołnierze przeszli lasami na południe od Wręczycy Wielkiej, docierając po godz. 19.00 w rejon szosy Wręczyca Wielka Częstochowa na wysokości wzgórza 294,1, gdzie zajęli przygotowane przez Polaków okopy. Jako pierwsze ogień z broni maszynowej otworzyły dwa samochody pancerne, które zajęły stanowiska po obu stronach szosy, później do walki włączyli się spieszeni kolarze i kawalerzyści ze szwadronu rajtarów (kawalerii) kpt. von Trothy 68. Ponadto niemiecka artyleria 66 S. Szymański, op. cit., s. 42. 67 Oddział rozpoznawczy składał się ze szwadronu kawalerii, szwadronu kolarzy i szwadronu ciężkiego. 68 http://forum.axishistory.com/viewtopic.php?f=55&t=159076, dostęp: 30.12.2013, s. 1. 25