Problemy Inżynierii Rolniczej nr 3/2009 Anna Jaskułowska Absolwentka Wydziału Nauk Technicznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie Jan Pawlak Instytut Budownictwa, Mechanizacji i Elektryfikacji Rolnictwa w Warszawie Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie WYPADKI PRZY PRACY W ROLNICTWIE POLSKIM W LATACH 2003 2007 ZE SZCZEGÓLNYM UWZGLĘDNIENIEM OBSŁUGI MASZYN Streszczenie W wyniku analizy wypadków przy pracy rolniczej w Polsce stwierdzono, że dominują wypadki w grupach: upadek osób oraz pochwycenie i uderzenie przez ruchome części maszyn. Wskaźnik wypadkowości w rolnictwie zmalał z 20,0 do 11,6 na 100 ubezpieczonych, lecz wciąż jest wyższy od wskaźnika wypadkowości dla pracujących poza rolnictwem. Słowa kluczowe: wypadki przy pracy, rolnictwo, maszyna rolnicza Wstęp Maszyny czynią pracę lżejszą i wydajniejszą. Trudno sobie bez nich wyobrazić współczesne gospodarstwo rolne. Mechanizacja powoduje korzystne zmiany w rolnictwie. Niesie jednak też zagrożenia dla zdrowia i życia rolników, jeżeli maszyny są źle użytkowane, zużyte lub niewłaściwie skonstruowane czy niekompletne. Pochwyceniu, uderzeniu i skaleczeniu przez ruchome części maszyn ulega corocznie kilka tysięcy osób, a kilkadziesiąt ponosi śmierć [Kryś 2008]. Bezpieczeństwo podczas pracy z maszynami w bardzo dużym stopniu zależy od umiejętnej ich obsługi. Wg artykułu 11 ust. 1 ustawy z dnia 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników za wypadek przy pracy rolniczej uważa się nagłe zdarzenie wywołane przyczyną zewnętrzną, zaistniałą na terenie gospodarstwa rolnego, które ubezpieczony prowadzi, lub w którym stale pracuje, albo na terenie gospodarstwa bezpośrednio związanego z tym gospodarstwem, bądź poza terenem gospodarstwa podczas wykonywania zwykłych czynności związanych z prowadzeniem działalności rolniczej. Może to nastąpić również w drodze ubezpieczonego z mieszkania do gospodarstwa rolnego lub w drodze powrotnej, jak też w drodze do miejsca wykonywania czynności związanych z prowadzeniem działalności rolniczej [Dz. U. 2008]. 121
Anna Jaskułowska, Jan Pawlak Celem niniejszej pracy jest określenie liczby i przyczyn wypadków przy obsłudze maszyn rolniczych oraz wyznaczenie udziału procentowego tej grupy w ogólnej liczbie wypadków w rolnictwie. Zakres terytorialny prowadzonej analizy obejmuje obszar całej Polski, zaś zakres czasowy - lata 2003-2007. Wypadki są rozpatrywane według ich przyczyn, ze szczególnym uwzględnieniem związanych z obsługą maszyn. Materiał źródłowy i założenia metodyczne W pracy wykorzystano materiał pochodzący z pracy magisterskiej zrealizowanej na Wydziale Nauk Technicznych Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego [Jaskułowska 2009] na podstawie danych statystycznych udostępnionych przez Centralę KRUS w Warszawie, a także materiałów GUS, Biura Prewencji, Rehabilitacji i Orzecznictwa, jak również informacji z czasopism i stron internetowych. Podczas analizy wypadków przy pracy w rolnictwie dokonano podziału ogólnej ich liczby na dwie grupy. Do pierwszej z nich zaliczono wypadki, które były związane z użytkowaniem maszyn rolniczych, a do drugiej te, które nie miały nic wspólnego z maszynami. Do grupy wypadków zaistniałych przy obsłudze maszyn rolniczych zaliczono: pochwycenie i uderzenie przez części ruchome maszyn i urządzeń, przejechanie, uderzenie, pochwycenie przez środek transportu w ruchu, uderzenie, przygniecenie przez materiały i przedmioty transportowane mechanicznie lub ręcznie, upadek osób, upadek przedmiotów, zetknięcie z ostrymi narzędziami i innymi ostrymi przedmiotami, pożar, wybuch, działanie sił przyrody. Powyższy podział wynika z klasyfikacji wypadków, przyjętej przez instytucje zajmujące się tą problematyką. Nie jest on idealny z punktu widzenia niniejszej analizy. Tylko dwie pierwsze z wymienionych kategorii obejmują wyłącznie, a trzecia prawie wyłącznie zdarzenia związane z użytkowaniem środków mechanizacji rolnictwa. W przypadku pozostałych trudno jest oszacować, jaki procent zdarzeń można zaliczyć do grupy związanych z mechanizacją. Wiadomo, że najwięcej wypadków zaliczanych do kategorii upadek osób stanowią potknięcia, poślizgnięcia oraz upadki z wysokości i ze środków transportu. Liczba tego typu wypadków wzrasta w okresie żniw (podczas zwózki słomy) [http://www.krus.gov.pl]. Wg danych fińskich upadki podczas wchodzenia i schodzenia z kabiny stanowią ok. 30% ogółu wypadków przy obsłudze ciągników. Przeciętna niezdolność do pracy z tego tytułu wynosi 122
Wypadki przy pracy... 33 dni [Suutarinen 2003]. Powszechną przyczyną upadków, które wystąpiły z udziałem maszyn rolniczych były też: przewożenie ludzi na załadowanych przyczepach, niestosowanie podwyższonych burt, a także drabin umożliwiających bezpieczne zejście z przyczepy przy transporcie materiałów objętościowych. Te upadki kończyły się najczęściej urazami kończyn dolnych, barków i obojczyków często kończyły się trwałym kalectwem, a nawet śmiercią. Upadki niezwiązane z maszynami rolniczymi nie skutkowały dużymi uszczerbkami na zdrowiu [Jaworski, Rapacki 2003]. Upadek przedmiotów powoduje głównie stały lub długotrwały uszczerbek na zdrowiu. Wypadki te zdarzają się podczas agregatowania maszyn, podczas prac remontowych i transportowych oraz przy ścinaniu drzew i obróbce drewna. Najczęściej wypadki występują podczas otwierania burt przyczep, upadków materiałów stanowiących ładunki objętościowe, upadków narzędzi podczas napraw, upadków dyszli przyczep lub maszyn podczas agregowania z ciągnikiem. Wg Suutarinena [2003] zdarzenia mieszczące się w kategoriach upadek osób i upadek przedmiotów stanowią 2/3 ogółu wypadków przy obsłudze ciągników. Urazy powstające w wyniku zetknięcia z ostrymi narzędziami i innymi ostrymi przedmiotami występują przy manipulowaniu rękami w pobliżu ostrych elementów maszyn rolniczych, a także podczas napraw maszyn i urządzeń, w wyniku uderzenia o ostre krawędzie osłon i wystające elementy maszyn oraz przy posługiwaniu się ostrymi narzędziami. Do wypadków, których przyczyną jest pożar, wybuch, działanie sił przyrody dochodzi m.in. podczas ładowania akumulatora i przeglądu instalacji układu chłodzenia. W świetle powyższych informacji, zaliczenie wymienionych powyżej przyczyn wypadków do grupy związanych z użytkowaniem maszyn rolniczych jest uzasadnione. Trzeba sobie jednakże zdawać sprawę z tego, że uzyskane wartości udziału zdarzeń związanych z mechanizacją rolnictwa w strukturze ogółu wypadków w rolnictwie będą nieco zawyżone. Wypadki przy pracy w rolnictwie polskim w latach 2003 2007 W 2003 r. za wypadki przy pracy rolniczej w rozumieniu ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników uznano 31666 zdarzeń (tab. 1) [Praca zbiorowa 2004]. Aż 82,2% ogółu wypadków nastąpiło w wyniku niewłaściwej obsługi maszyn rolniczych. W tej kategorii wypadków dominowały upadki osób, stanowiąc 52,3% wszystkich zaistniałych zdarzeń skutkujących wypłatą jednorazowych odszkodowań. Najczęściej zdarzały się potknięcia, poślizgnięcia, upadki z przyczep, wozów, ciągników i maszyn. Do upadków z ciągników i maszyn rolniczych dochodziło najczęściej na skutek obsunięcia nogi w obuwiu zabrudzonym ziemią, ze stopni prowadzących do tych ma- 123
Anna Jaskułowska, Jan Pawlak szyn, pośpiechu oraz nieumiejętnego wychodzenia z kabiny ciągnika lub maszyny, tj. przodem do wyjścia bez zachowania zasady trzypunktowego podparcia. Te upadki kończyły się zwykle urazami kończyn dolnych oraz urazami obojczyków i barków. Upadki ze środków transportowych związane były głównie z załadunkiem lub rozładunkiem materiałów objętościowych. Dochodziło do nich na skutek nieumiejętnego ułożenia ładunku, stawania na skraju ładunku i jazdy na środkach transportowych z ładunkiem. Wypadkom spowodowanym pochwyceniem i uderzeniem przez ruchome części maszyn uległo 4014 osób. Stanowiło to 12,7% wszystkich zgłoszeń uznanych za wypadek przy pracy rolniczej. Zdarzenia te najczęściej powstawały przy obsłudze pilarek do drewna, elektronarzędzi ręcznych i wałów przegubowo teleskopowych oraz maszyn rolniczych do produkcji polowej głównie rozrzutników obornika i pras zbierających. Tabela 1. Liczba wypadków przy pracy w rolnictwie polskim wg ich przyczyn Table 1. Number of accidents at work in Polish agriculture, according to their reasons Wyszczególnienie 2003 2004 2005 2006 2007 Pochwycenie i uderzenie przez części ruchome maszyn i urządzeń 4014 3807 2856 2574 2465 Przejechanie, uderzenie, pochwycenie przez środek transportu w ruchu 747 774 605 541 432 Uderzenie, przygniecenie przez materiały i przedmioty transportowane 637 577 453 472 465 Upadek osób 16560 13969 9990 10400 8674 Upadek przedmiotów 2049 2002 1455 1413 1423 Zetknięcie się z ostrymi narzędziami i przedmiotami 1889 1597 1232 1156 1081 Pożar, wybuch, działanie sił przyrody 90 96 62 77 75 Razem wypadki związane z użytkowaniem sprzętu rolniczego 25986 22822 16653 16633 14615 Działanie skrajnych temperatur 268 233 200 178 141 Działania materiałów szkodliwych 57 45 38 31 30 Nagłe zachorowania 176 149 128 168 187 Inne zdarzenia 1364 1339 1155 1021 1090 Uderzenie, przygniecenie, pogryzienie przez zwierzęta 3815 3445 2695 2620 2660 Razem pozostałe wypadki 5680 5211 4216 4018 4108 Ogółem 31666 28033 20869 20651 18723 Źródło: Opracowanie własne na podstawie sprawozdań statystycznych KRUS 124
Wypadki przy pracy... Wskaźnik wypadkowości rolnictwie w 2003 r. wyniósł 20,00 w przeliczeniu na 1000 ubezpieczonych i utrzymywał się od kilku lat na stałym poziomie [Praca zbiorowa 2004]. Dla porównania wskaźnik wypadkowości w innych grupach zawodowych w 2003 r. wyniósł ogółem 8,24 w przeliczeniu na 1000 pracujących [http://www.ciop.pl]. W 2004 r. zarejestrowano 28033 wypadki przy pracy rolniczej, tj. o 3633 mniej (o 11,5%), niż w roku poprzednim. Śmiercią poszkodowanych zakończyły się 173 wypadki, tj. o 38 wypadków mniej niż w 2003 r. [Praca zbiorowa 2005]. W wyniku obsługi maszyn rolniczych wydarzyło się 22822 wy-padków, czyli 82,2% ogółu wypadków. Najwięcej zdarzeń, podobnie jak w roku ubiegłym, było w grupach upadki osób i pochwycenia i uderzenia przez części ruchome maszyn i urządzeń. Wypadki z tych dwóch grup stanowiły 63,5% ogółu wypadków, za które wypłacono odszkodowania. Wzrosła liczba wypadków z powodu przejechania, uderzenia, pochwycenia przez środek transportu w ruchu oraz działania sił przyrody, pożaru i wybuchu. W pierwszej wymienionej grupie zarejestrowano 774 wypadki, co stanowi 2,8% ogółu i liczba ta wzrosła o 27 (3,6%) w stosunku do 2003 r. Natomiast w grupie pożar, wybuch, działanie sił przyrody odnotowano 96 wypadków. Wypadki powstawały w wyniku przemieszczania się środkami transportu wysoko załadowanymi materiałami objętościowymi pod nisko zwisającymi przewodami naziemnych instalacji elektrycznych. Uraz rolnika występował też przy pracach obsługowych ciągników, a jego przyczyną było wysadzenie korka chłodnicy czy wybuch akumulatora wskutek nagromadzenia gazów podczas ładowania. Wskaźnik wypadkowości zmniejszył się do 17,7 w przeliczeniu na 1000 ubezpieczonych, czyli o 2,3 punktu procentowego w porównaniu ze stanem z 2003 r. W 2005 r. liczba wypadków powodujących wypłatę odszkodowań zmniejszyła się do 20869, czyli o 25,6% w porównaniu z rokiem poprzednim. Śmiercią poszkodowanych zakończyło się 128 wypadków, tj. o 45 (26%) mniej niż w 2004 r. [Praca zbiorowa 2006]. Wypadków związanych z obsługą maszyn było 16653, tj. 79,8% wszystkich zaistniałych zdarzeń. Dominowały wypadki z grup: upadki osób (47,9% wszystkich wypłaconych odszkodowań), pochwycenie i uderzenie przez części ruchome maszyn i urządzeń (13,7%). Odnotowano zmniejszenie udziału wypadków z grup upadki osób i upadki przedmiotów. Nie zmienił się udział wypadków w kategoriach: uderzenie, przygniecenie przez materiały i przedmioty transportowe mechaniczne oraz pożar, wybuch, działanie sił przyrody. W pozostałych grupach nastąpił niewielki wzrost udziału wypadków. Według danych oddziałów regionalnych, do wypadków najczęściej dochodziło w obejściu gospodarstw prawie 83% wszystkich zdarzeń zgłoszonych do KRUS. Na polu podczas prac z zastosowaniem maszyn nastąpiło około 10% zgłoszonych wypadków. W rolnictwie indywidualnym wskaźnik wypad- 125
Anna Jaskułowska, Jan Pawlak kowości w 2005 r. wyniósł 13,3 na 1000 ubezpieczonych. W porównaniu z 2004 r. zmniejszył się on o 4,4 punktu procentowego, był jednak wyższy od wskaźnika wypadkowości dla pracujących poza rolnictwem. W 2006 r. liczba wypadków w rolnictwie zmniejszyła się do 20651. Śmiercią poszkodowanych zakończyły się 123 wypadki, tj. o 5 (4%) mniej niż w 2005 r. [Praca zbiorowa 2007]. Wypadków związanych z obsługą maszyn było 16633, tj. 80,6% wszystkich zaistniałych zdarzeń. Struktura wypadków nie uległa istotnym zmianom. Wskaźnik wypadkowości w rolnictwie indywidualnym w 2006 r. wyniósł 12,9 wypadków na 1000 ubezpieczonych. Mimo, że w porównaniu z 2005 r. spadł on o 0,4 punktu procentowego, pozostawał nadal wyższy od wskaźnika wypadkowości dla pracujących poza rolnictwem, który wyniósł 8,87 na 1000 pracujących. W 2007 r. liczba wypadków powodujących wypłatę odszkodowań zmniejszyła się do 18723, czyli o 1928 (9,3%) w porównaniu do 2006 r. Śmiercią poszkodowanych zakończyły się 94 wypadki, tj. o 29 (23,6%) mniej niż w 2006 r. [Praca zbiorowa 2008]. W wyniku obsługi maszyn rolniczych wydarzyło się 14615 wypadków, czyli 78,1% ogółu wypadków, tj. aż o 2018 zdarzeń mniej niż w roku poprzednim. Struktura wypadków w ciągu ostatnich lat nie uległa istotnym zmianom. Dominowały wypadki w grupach: upadek osób - 46,3% i pochwycenie i uderzenie przez ruchome części maszyn - 13,2%. Wzrost liczby wypadków w stosunku do 2006 r. odnotowano w grupie upadek przedmiotów o 0,7%. Największy spadek liczby wypadków nastąpił w grupach: upadek osób o 16,6%, przejechanie uderzenie pochwycenie przez środek transportu w ruchu o 20,1 (rys. 1). Analiza wykonana przez inspektorów pracy wykazała, że najczęstszymi nieprawidłowościami przy pracy w rolnictwie były: niebezpieczne przewożenie ludzi w przyczepach, na zaczepach przyczep oraz na błotnikach ciągników i kombajnów, niewłaściwe sprzęganie ciągnika z przyczepą i z maszyną rolniczą oraz usuwanie np. słomy przy włączonym napędzie [http://www.pip. gov.pl]. Ponad połowa spośród zwizytowanych rolników zlekceważyła stosowanie osłon wałków przegubowo-teleskopowych do odbioru mocy ciągnika. W 2007 r. wskaźnik wypadkowości w rolnictwie indywidualnym wyniósł 11,6 wypadków na 1000 ubezpieczonych. Mimo, że w porównaniu z 2006 r. spadł o 1,3 punktu procentowego, pozostał nadal wyższy od wskaźnika wypadkowości dla pracujących poza rolnictwem, który wyniósł 8,92 na 1000 pracujących. 126
Wypadki przy pracy... tys. 18 16 14 12 10 8 6 4 2 0 2003 2004 2005 2006 2007 lata Upadek osób Upadek przedmiotów Zetknięcie się z ostrymi narzędziami i przedmiotami Uderzenie, przygniecenie przez materiały i przedmioty transportowane Przejechanie, uderzenie, pochwycenie przez środek transportu w ruchu Pochwycenie i uderzenie przez części ruchome maszyn i urządzeń Pożar, wybuch, działanie sił przyrody Rys. 1. Wypadki przy pracy związane z obsługą maszyn rolniczych wg ich przyczyn Fig. 1. Accidents at work connected with operating of agricultural machines, according to their reasons W latach 2003-2007 Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego przyznała łącznie 119942 jednorazowych odszkodowań. W tym 96709, czyli 80,6% ogółu wypadków związanych było z obsługą maszyn rolniczych. Liczba wypadków przy pracy rolniczej ulega sukcesywnemu zmniejszaniu (rys. 2). Najczęstszą przyczyną wypadków w całym okresie objętym analizą był upadek osób z przyczep, ciągników, ze źle zabezpieczonych wejść na duże maszyny rolnicze itp. (rys. 3). Zmniejszenie liczby wypadków w rolnictwie, to efekt stopniowej poprawy stanu kwalifikacji użytkowników maszyn rolniczych, jak również działalności prewencyjnej i szkoleniowej instytucji i organizacji działających na rzecz poprawy bezpieczeństwa pracy na wsi. Poprawie bezpieczeństwa pracy w gospodarstwach indywidualnych rolników sprzyjać będą również zmiany w strukturze obszarowej gospodarstw rolniczych i technologii produkcji oraz 127
Anna Jaskułowska, Jan Pawlak środki pozyskiwane z Unii Europejskiej na zakup nowych, bardziej bezpiecznych, maszyn i urządzeń do produkcji rolniczej. Jedną z przyczyn zmniejszenia liczby wypadków jest też nowelizacja w kwietniu 2004 r. ustawy o ubezpieczeniu społecznym rolników, która ograniczyła grono osób uprawnionych do jednorazowego odszkodowania z tytułu wypadku przy pracy rolniczej oraz uściśliła jego definicję. 35 30 25 tys. 20 15 10 5 0 2003 2004 2005 2006 2007 lata pozostałe wypadki wypadki związane z użytkowaniem środków mechanizacji rolnictw a Rys. 2. Wypadki przy pracy w rolnictwie w latach 2003-2007 Fig. 2. Accidents at work in agriculture within the years 2003-2007 17% 0% Upadek osób 3% 3% 7% 9% 61% Upadek przedmiotów Zetknięcie się z ostrymi narzędziami i przedmiotami Uderzenie, przygniecenie przez materiały i przedmioty transportowane Przejechanie, uderzenie, pochwycenie przez środek transportu w ruchu Pochwycenie i uderzenie przez części ruchome maszyn i urządzeń Pożar, wybuch, działanie sił przyrody Rys. 3. Struktura wypadków związanych z użytkowaniem maszyn wg ich przyczyn. Średnio w latach 2003-2007 Fig. 3. The structure of accidents connected with operating agricultural machines, according to their reasons. On an average for years 2003-2007 128
Wypadki przy pracy... Podsumowanie W świetle przeprowadzonych i przedstawionych w niniejszej pracy badań bardzo wysokie ryzyko wypadkowe stwarza obsługa maszyn rolniczych. Wypadki w tej grupie stanowią ok. 80% wszystkich wypadków. W ciągu pięciolecia nastąpiło obniżenie liczby wypadków przy pracy w rolnictwie z 31666 zdarzeń wypadkowych w 2003 r. do 18723 w 2007 r., w tym w grupie wypadków związanych z użytkowaniem maszyn, odpowiednio z 25986 do 14615. Działania prewencyjne, zmierzające do zmniejszenia liczby i ciężkości wypadków, powinny dotyczyć przede wszystkim maszyn rolniczych, a głównie zapobiegania wypadkom z najobszerniejszej grupy, czyli upadkom osób. Silniejszy nacisk należy położyć na uświadamianie rolników o potencjalnie istniejących zagrożeniach życia i zdrowia oraz konieczności przestrzegania zasad bhp podczas wykonywania czynności związanych z prowadzoną działalnością rolniczą. Warto również zastanowić się nad możliwością przeprowadzenia w przyszłości obowiązkowych szkoleń z zakresu bhp w rolnictwie. Bibliografia Dz. U. 2008. Ustawa z 20 grudnia 1990 r. o ubezpieczeniu społecznym rolników. (Nr 50 poz. 191 z dn. 2008-03-25) Jaskułowska A. 2009. Wypadki przy pracy w rolnictwie ze szczególnym uwzględnieniem związanych z obsługą maszyn. Praca magisterska, Uniwersytet Warmińsko-Mazurski, Olsztyn Jaworski H., Rapacki Z. 2003. Bezpieczeństwo przy pracy rolników w świetle danych KRUS. Ubezpieczenia w rolnictwie. Materiały i Studia, Nr 4, s. 74 Kryś M. Poradnik gospodarski, maj 2008, s. 40-41 Praca zbiorowa. 2004. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników oraz działania prewencyjne KRUS w 2003 r. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Biuro Prewencji, Rehabilitacji, Warszawa Praca zbiorowa. 2005. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników oraz działania prewencyjne KRUS w 2004 r. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Biuro Prewencji, Rehabilitacji, Warszawa Praca zbiorowa. 2006. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników oraz działania prewencyjne KRUS w 2005 r. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Biuro Prewencji, Rehabilitacji i Orzecznictwa Lekarskiego, Warszawa Praca zbiorowa. 2007. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników oraz działania prewencyjne KRUS w 2006 r. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Biuro Prewencji, Rehabilitacji i Orzecznictwa Lekarskiego, Warszawa 129
Anna Jaskułowska, Jan Pawlak Praca zbiorowa. 2008. Wypadki przy pracy i choroby zawodowe rolników oraz działania prewencyjne KRUS w 2007 r. Kasa Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego. Biuro Prewencji, Rehabilitacji i Orzecznictwa Lekarskiego, Warszawa Suutarinen J. 2003. Occupational Accidents in Finish Agriculture Causality and Managerial Aspects for Prevention. Doctoral Disseration. Agrifood Research Reports 39 http://www.ciop.pl/428.html http://www.krus.gov.pl/zadania-krus/prewencja/wypadki-przy-pracy-rolniczej/ przyczyny-okolicznosci-wypadkow/przyczyny-i-okolicznosci-wypadkow-szczegoly/ http://www.pip.gov.pl/html/pl/info/html/rol_01/03070503.htm 130