Alina Wnuk Bogactwo świata przedstawionego w literaturze fantasy i science fiction na przykładzie wybranych utworów Literatura fantasy i science fiction stała się dzisiaj bardzo popularna. Czytelników pasjonują m.in. niezwykłe przygody bohaterów dzieł Johna Ronalda Reuela Tolkiena, jak i pełne nieprzewidzianych zdarzeń utwory Stanisława Lema. Także adaptacje filmowe miały ogromny wpływ na popularność tej odmiany literatury. Przywołanie tematu bogactwa świata przedstawionego w literaturze fantasy i science fiction, wydaje się o tyle zasadne, że w kanonie lektur szkolnych nowej podstawy programowej języka polskiego dla II i III etapu edukacyjnego umieszczono propozycje tych utworów. Celem tego artykułu jest przybliżenie polonistom, uczącym w szkołach podstawowych i gimnazjach m. in. powieści Johna Ronalda Reula Tolkiena, Cleve a Staplesa Lewisa, Doroty Terakowskiej, Stanisława Lema, opowiadań Poula Andersona, by ułatwić im wybór najciekawszych lektur z zakresu literatury fantastycznonaukowej i fantasy do realizacji na lekcjach języka polskiego. Fantastyka, literatura fantasy i science - fiction Fantastyka jest dziedziną literatury, filmu i innych dziedzin sztuki. W fantastycznym świecie przedstawionym występują postacie, będące wytworem wyobraźni pisarza oraz nadnaturalne wątki i wszelkiego rodzaju cudowności. Fantastyka wytworzyła odrębne gatunki literackie takie, jak: baśń, horror, literatura science fiction i fantasy. Mistrzami romantycznej fantastyki byli pisarze: niemiecki - Ernst Theodor Amadeus Hoffmann i amerykański - Edgar Allan Poe. Literatura fantasy zrywa z realistycznym przedstawieniem świata. Czerpie z mitologii różnych ludów, wprowadzając imiona starożytnych bóstw i bohaterów. Najczęściej autorzy inspirują się mitami skandynawskimi, celtyckimi, greckimi, słowiańskimi, jak również judeochrześcijańskimi czy bliskowschodnimi. W świecie przedstawionym dzieł fantasy działa magia i inne nadnaturalne moce, stąd nastrój utworów jest tajemniczy, niesamowity, straszny, czasami złowrogi. Zostają tutaj wprowadzone rekwizyty, pochodzące ze starożytności i średniowiecza. Obok ludzi bohaterami utworów fantasy są istoty mityczne lub baśniowe takie, jak: elfy, trolle, gobliny, smoki, wiedźmy, fauny, koboldy, gargulce, centaury, jednorożce, driady. Pojawiają się także niezwykłe, udziwnione nazwy miejsc, bohaterów, przedmiotów. W fantasy unika się sformułowań typu: dawno temu lub w odległym kraju. Czas i miejsce akcji określa się tutaj precyzyjnie. W świecie przedstawionym utworów fantasy dochodzi do starcia sił zła i dobra, te ostatnie odnoszą ostatecznie zwycięstwo. Niejednokrotnie wśród fantastycznych wydarzeń i zjawisk ukryte są aluzje do współczesności. Literaturze fantasy towarzyszą, opracowane przez autorów dzieł, liczne leksykony, kroniki czy aneksy na temat genealogii bohaterów, języka, czasu w nieistniejących światach. U J. R. R. Tolkiena we Władcy Pierścieni jest to Najkrótszy przewodnik po świecie Śródziemia, u Andrzeja Sapkowskiego przemyślenia na temat literatury fantasy znajdziemy w Rękopisie znalezionym w smoczej jamie, a w Kompendium wiedzy o literaturze fantasy bestiariusz, tj. leksykon mitycznych stworów. Fantastyka naukowa opisuje świat przedstawiony, na który składają się zjawiska i wydarzenia rozgrywające się w przyszłości, opierające się na przewidywanym rozwoju nauki i techniki. Akcja utworów fantastycznonaukowych dzieje się na pokładzie statków 1
kosmicznych, na innych planetach i w pozaziemskich galaktykach. Może się też rozgrywać na Ziemi w przyszłości. Tematami literatury science fiction są: spotkania z obcą cywilizacją, podróże w czasie będące wynikiem takich zjawisk, jak: pętla czasu, paradoks czasu, bliźniąt i dziadka, cudowne lub tragiczne skutki wynalazków technicznych i odkryć naukowych. W utworach tych pojawiają się neologizmy związane z rozwojem techniki i nauki. Wydarzeniom towarzyszy tajemniczy, zagadkowy, pełen napięcia nastrój. Wymowa dzieł science fiction podkreśla niebezpieczne dla ludzkości konsekwencje podróży kosmicznych, niewiadome skutki spotkań z obcą cywilizacją, nieprzewidziane zagrożenia, na jakie narażony jest człowiek, podróżujący w imię nauki po ogromnym i tajemniczym Kosmosie. Początki literatury science fiction i fantasy Literatura fantastycznonaukowa w swym zasadniczym kształcie narodziła się w II połowie XIX wieku i wyrosła z fascynacji możliwościami, jakie daje człowiekowi nauka i technika. Złoty wiek rozwoju literatury science fiction przypadł na lata 50. i 60. XX wieku. Tradycje literatury fantastycznonaukowej sięgają jednak początków XIX wieku. Przykładem może być Frankenstein Mary Shelley. Najważniejszym przedstawicielem tej literatury w II połowie XIX wieku jest Juliusz Verne, autor m.in. takich powieści, jak: Podróż do wnętrza Ziemi, 20 000 mil podmorskiej podróży, Pięć tygodni w balonie. Wiek XX otwiera Herbert George Wells z Wehikułem czasu i Wyspą doktora Moreau. W literaturze polskiej tradycję literatury science fiction reprezentuje Jerzy Żuławski w trylogii księżycowej Na srebrnym globie, Zwycięzca i Stara Ziemia. Wśród współczesnych pisarzy europejskich należy wymienić prozaika angielskiego Aldousa Huxleya, autora powieści Nowy wspaniały świat, Poula Andersona pisarza amerykańskiego, którego opowiadania mieszczą się w nurcie literatury fantastycznonaukowej. Twórcy polscy to m.in. Jerzy Broszkiewicz, autor powieści dla młodzieży: Wielka, większa największa, Oko Centaura oraz S. Lem, autor takich dzieł, jak: opowiadania Bajki robotów, Dzienniki gwiazdowe, Opowieści o pilocie Pirsie czy powieści: Astronauci, Obłok Magellana, Solaris, Pamiętnik znaleziony w wannie. Początki literatury fantasy przypadają na drugą połowę XIX wieku, lecz jej rozwój to lata 60. i 70. XX wieku. Za datę historyczną powstania gatunku uważa się rok 1930, kiedy to angielski pisarz Robert E. Howard napisał swoje pierwsze opowiadanie o Conanie Barbarzyńcy Feniks na mieczu, zaliczane do gatunku miecza i czarów (ang. sword & sorcery). Następnie Fritz Leiber stworzył opowiadanie Przygody Fafryda i szarego Kocura, wkrótce potem P. Anderson wydał powieść Zaklęty miecz. Utwory te poprzedziły nadejście high fantasy i popularność takich twórców, jak: J. R. R. Tolkien, autora powieści Władca Pierścieni i Hobbit, tam i z powrotem, C S. Lewis Opowieści z Narnii, Ursula K. Le Guin Ziemiomorze. Z polskich pisarzy na podkreślenie zasługuje twórczość D. Terakowskiej, autorki: Władcy Lewawu, Córek czarownic, Tam, gdzie spadają anioły i A. Sapkowskiego, powieść Wiedźmin. Przełom XX i XXI wieku to ponowny rozwój tego gatunku dzięki cyklowi powieściowemu o Harrym Potterze, angielskiej pisarki Joanne K. Rolling. J. R. R. Tolkien, Władca Pierścieni. Drużyna Pierścienia i fragmenty Powrotu króla Literaturę fantasy reprezentuje m. in. powieść J. R. R. Tolkiena Władca pierścieni. Jej akcja rozgrywa się w bardzo odległej przeszłości, w trzeciej erze Śródziemia, krainy, w której wykuto magiczne pierścienie mocy. Otrzymały je następujące rasy: trzy pierścienie - elfy, najdoskonalsze z istot, siedem - krasnoludy, zajmujące się górnictwem i dziewięć - ludzie, kierujący się przede wszystkim żądzą władzy. Właścicielem jedynego pierścienia został Sauron. 2
W świecie przedstawionym utworu spotkamy pozostałe postacie fantastyczne: hobbitów, orki, potwory, upiorne zjawy, czyli czarnych jeźdźców, Wargi oraz uruk-hai. Poznajemy Władcę Ciemności Saurona, rządzącego krainą Mordoru, dobrego czarodzieja Gandalfa, hobbitów Bilbo Bagginsa i Frodo, Białego Czarodzieja Sarumana, Obieżyświata Aragona, elfa Legolasa, czarodziejkę Galadriel, poczwarnego Golluma i innych. W krainie Śródziemia znajdują się tajemnicze, groźnie brzmiące miejsca takie, jak: Góra Przeznaczenia, Góra Mglista, Stary Las, Wichrowy Czub, Moria kopalnia Krasnoludów, most Kazad dum, Lasy Lothlorien. Tolkien nadaje wykreowanym przez siebie postaciom niezwykłe imiona, kojarzące się czytelnikowi ze starożytnością i średniowieczem oraz z bohaterami mitów skandynawskich. Słownictwo, występujące w powieści, służy podkreśleniu tajemniczego i złowrogiego nastroju świata przedstawionego. Władca Pierścieni. Drużyna Pierścienia opowiada historię pierścienia Władcy Ciemności Saurona, który stracił go na rzecz królewskiego syna Isildura. Król zamiast unicestwić pierścień, pozostawił go. Wtedy wymknął się on z jego rąk i zaczął żyć własnym życiem. Po wielu tysiącach lat pierścień obudził się i zaczął kontynuować swoją misję ostatecznego opanowania świata. Bilbo, który dzięki pierścieniowi wyglądał młodo i stawał się niewidzialny, przekazał go Frodo. Czarodziej Gandalf polecił mu uciekać z pierścieniem przed Sauronem. Miał on dotrzeć do Rievendell. Pomagała mu w tym drużyna pierścienia, w skład której wchodzili: Marry, Pipin, Gandalf, Aragon, Boromir, Legolas, Gimmli. Jej zadaniem było zniszczenie zła. Bohaterowie utworu przeżywają niesamowite, czasami straszne przygody, kończące się śmiercią, np. Boromira, który ginie w walce z urukami. Podczas wędrówki drużyna jest świadkiem wielu fantastycznych wydarzeń i zjawisk takich, jak: kusicielska moc pierścienia, pojawienie się tajemniczego napisu na pierścieniu podczas wypalania go w ogniu, rozumienie mowy drzew po napiciu się wody ze strumyka, wrastanie w korę, obraz świata w czarodziejskim zwierciadle, stanie się niewidocznym po włożeniu pierścienia. Przedmiotami fantastycznymi są: pierścień, magiczny prowiant, czarodziejskie zwierciadło, magiczne peleryny. W Powrocie króla umieścił Tolkien dodatek, zawierający m. in. obszerne informacje na temat języków i ludów trzeciej ery: elfów, ludzi, hobbitów, orków, trolli, krasnoludów i wyjaśnienia takich nazw, jak: hobbit, Gamgee i Brandywina. Trzecia część Władcy Pierścieni. Powrót króla przedstawia ostateczne zwycięstwo dobra nad złem. C. S. Lewis Opowieści z Narnii. Lew, Czarownica i stara szafa Z kolei akcja powieści C. S. Lewisa Opowieści z Narnii. Lew, Czarownica i stara szafa rozgrywa się na angielskiej prowincji, w domu sędziwego profesora. Czworo rodzeństwa: Łucja, Piotr, Edmund i Zuzanna przybyli tutaj z Londynu, chroniąc się przed niemieckimi nalotami na miasto podczas drugiej wojny światowej. Wśród postaci fantastycznych poznajemy: fauna Tumnusa, Białą Czarownicę królową Narnii, jej złośliwego karła, Lwa Aslana Władcę Puszczy, mówiące bobry, potwory, leśne stworzenia. Łucja po raz pierwszy dostała się do Narnii podczas zabawy w chowanego, kiedy w starej szafie odkryła przejście do innego świata. W krainie tej panowała wieczna zima i okrutne rządy Białej Czarownicy, którą postanowił pokonać Lew Aslan. Zgodnie ze starożytnym proroctwem ostateczne zwycięstwo nad siłami zła nastąpi wówczas, gdy na poczwórnym tronie Narnii zasiądzie dwóch Synów Adama i dwie Córy Ewy. Działaniom bohaterów towarzyszy tajemniczy i groźny nastrój wszechobecny w Narnii. Edmund, który uległ wpływom Czarownicy, zdradził jej miejsce spotkania dzieci z Lwem Aslanem przy Kamiennym Stole. Gdy chłopiec został przez nią uwięziony, Aslan oddał za niego życie. Przekonana o swoim zwycięstwie Biała Czarownica wyruszyła na ostateczną rozprawę z wojskiem, reprezentującym siły dobra. Dowodził nim Piotr, który otrzymał od św. Mikołaja tarczę i miecz. Zgodnie ze starą przepowiednią Aslan nigdy nie może umrzeć. Po pewnym 3
czasie odradza się i przechyla zwycięstwo na stronę dobra. Na tronie Narnii zasiadają dzieci. Mija wiele lat. Kraina staje się piękna, słoneczna i bogata. Wtedy rodzeństwo odnajduje drogę do swojego świata. Okazuje się, że minęło tam zaledwie kilka minut. W świecie przedstawionym powieści zachodzą różne wydarzenia i zjawiska fantastyczne: magiczne przejście przez szafę do Narnii, moc Białej Czarownicy, zamieniającej wszystko w zimę, nieśmiertelność Aslana, uwolnienie leśnych stworzeń, zaklętych w kamień, nadejście wiosny, będącej wynikiem słabnącej siły Czarownicy. Bohaterowie utworu posługują się magicznymi przedmiotami, które dodają im mocy i pomagają w niebezpieczeństwie m.in. Piotr otrzymał tarczę i miecz, Zuzanna - łuk oraz róg do wzywania pomocy, Łucja buteleczkę z magicznym eliksirem do leczenia ran. Z kolei Czarownica poczęstowała Edmunda magicznym ptasim mleczkiem, aby uzyskać od niego interesujące ją informacje. W powieści wygrało dobro. Siły zła zostały pokonane dzięki odwadze, przyjaźni, zaufaniu, poświęceniu i współdziałaniu bohaterów, pragnących odmienić los Narnii i jej mieszkańców. D. Terakowska Władca Lewawu Książka polskiej autorki, D. Terakowskiej, Władca Lewawu opowiada o przygodach trzynastoletniego chłopca, Bartka, mieszkającego w Krakowie. Akcja utworu rozpoczyna się współcześnie, w latach 80. XX wieku w podwawelskiej stolicy, by następnie przenieść się do innego wszechświata, do Wokarku nad rzeką Ałsiw. W świecie przedstawionym powieści odnajdujemy postacie fantastyczne: Allian, niewysokich mieszkańców Wokarku, ubranych w stroje z baśni, władcę Lewawu Nienazwanego, straszne Pajęczaki. Wokark i Lewaw to Kraków i Wawel czytane wspak. Miasta były takie same, ale Wokark czystszy i świeższy niż Kraków. Chłopiec z przyjemnością oddychał tutaj świeżym powietrzem. D. Terakowska nadaje miejscom i postaciom z nowego świata nazwy, utworzone wspak od istniejących rzeczowników, np. Keram to Marek, Lorak Karol, Bukaj Jakub, Atram Marta, Airam Maria, akbab to babka. Bartek wychowywał się w domu dziecka. Zawsze w wolnym czasie uciekał na Wawel, do Smoczej Jamy. Pewnego dnia, gdy szedł korytarzem, znalazł się w innym wymiarze. Zaraz na początku udało mu się wydrzeć z sieci Pajęczaków. Następnie spotkał mieszkańców Wokarku, Allian, którzy opowiedzieli mu o swojej tragicznej sytuacji i bezsilności. Zostali bowiem pozbawieni przez Nienazwanego wszelkich cech agresji. Pozostał im jedynie paraliżujący strach przed okrutnym władcą. Chłopiec nie wiedział, że był jednym z nich, ponieważ tak naprawdę pochodził z Wokarku. Bartek postanowił stanąć na czele Allian, aby pokonać władcę Lewawu. Nienazwany uciekł w nieznanym kierunku, przybierając postać wielkiego nietoperza. Bartek stał się bohaterem i jako Ketrab zamieszkał na stałe w Wokarku ze swoimi rodzicami. W mieście zapanowało szczęście i spokój. W świecie przedstawionym utworu zachodzą różne wydarzenia i zjawiska fantastyczne: cudowne przejście przez korytarz Smoczej Jamy na Wawelu do Lewawu w Wokarku, przeobrażanie się Nienazwanego w postać potężnego króla na tronie, czarodzieja, ognistego potwora, staruszka; rozkwitnięcie kwiatów, drzew i krzewów wokół Lewawu po ucieczce władcy, zapadanie Allian w śmiertelny sen po ukąszeniu Pajęczaków, ozdrawiające działanie akbabu, stwarzanie zjaw - ognistych potworów, wywołujących strach w wyobraźni Bartka, ostateczne oddalenie się od siebie dwóch wszechświatów, niedoszłe, zabójcze działanie deszczu, kolejnego pomysłu władcy Lewawu. Nastrój powieści, początkowo złowrogi i straszny, pod koniec utworu staje się radosny i miły, kiedy dobro odnosi zwycięstwo nad siłami zła. Autorka wypowiada także mądre prawdy życiowe 1 : Życie nigdy nie jest jednym długim pasmem szczęścia. Szczęście jest tylko słonecznym promieniem, który co jakiś czas rozjaśnia złą pogodę. 1 D. Terakowska, Władca Lewawu, Kraków 2006, s. 109. 4
S. Lem Bajki robotów W skład Bajek robotów wchodzą m. in. takie opowiadania, jak: Uranowe uszy, Dwa potwory, Biała śmierć, Wielkie lanie. Akcja Białej śmierci rozgrywa się w przyszłości, na Aragenie, znajdującej się w systemie Skorpiona, daleko od Ziemi. Postacie stworzone przez Lema mają charakter fantastyczny. Enteryci, mieszkańcy planety, którą rządzi Metameryk, pochodzą od maszyn, ale pomimo tego pokrewieństwa są istotami myślącymi, czującymi, rozumnymi i wykształconymi. Król otaczał sobą całą planetę, stanowiąc w ten sposób jej osłonę. Posiadał korpus złożony z wielu członów i 10 miliardów rozumów. Enteryci dla bezpieczeństwa mieszkali pod powierzchnią planety. W żadnym wypadku nie wolno im było wychodzić na zewnątrz. Metameryk i rafy meteorytów broniły ich przed inwazją ludzi, ścigających w Kosmosie zbuntowane maszyny. Przez 1000 lat nikt nie zaatakował planety. Nagły i niespodziewany wypadek statku kosmicznego, pilotowanego przez człowieka, a w konsekwencji śmierć astronauty, spowodowały jej zniszczenie. Z resztek ubrania człowieka wydostał się bowiem zarodnik pleśni, który unicestwił życie na Aragenie i maszynopodobnych Enterytów. Działaniom mieszkańców planety, niezdającym sobie sprawy z grożącego im niebezpieczeństwa, towarzyszy tajemniczy i groźny nastrój. S. Lem wprowadził do tekstu nazwy przewidywanych wynalazków i rozwiązań technicznych, np. pojazdy kryształowe poruszane gorącymi gazami, ogień atomowy, pałace i świątynie lustrzane, miasta ze srebra i złota, kryształowe ogrody, tłoczenie światła w głąb planety rurociągami. Niezwykłość i oryginalność planety podkreślił przy pomocy neologizmów: domy o kształtach dodekaedrów oraz ikosaedrów, pałace hyberboliczne, atomiści, żeglarze kosmiczni. Człowiek, badający i zdobywający Kosmos, nieświadomie spowodował śmierć Arageny. Doszło do nieszczęśliwego wypadku, w wyniku którego puszysta, wilgotna, biała pleśń 2 pokryła wszystko. Opowiadanie S. Lema uzmysławia nam, że podróże kosmiczne mogą spowodować różne skutki dla ludzi, poznających pozaziemskie cywilizacje Z jednej strony człowiek jest odkrywcą Kosmosu, ale z drugiej może stanowić zagrożenie dla jego mieszkańców, istot odmiennych od nas. S. Lem Solaris Kolejnym przykładem utworu fantastycznonaukowego jest powieść Solaris. Jej akcja rozgrywa się w przyszłości, w bazie kosmicznej na planecie Solaris. Przybywa tutaj na statku kosmicznym Prometeusz Kris Kelvin. Spotyka na stacji dwóch badaczy: dr. Snauta i dr. Sartoriusa. Postaciom realistycznym towarzyszą również, tzw. goście, będący tworami oceanu, pokrywającego prawie całą planetę. Kosmonauta Kelvin stwierdza po przybyciu do bazy, że zachodzą tutaj dziwne i straszne zjawiska oraz zdarzenia. Jeden z badaczy, dr Gibarion popełnił samobójstwo. Każdy z naukowców doświadcza obecności osób, które zostają powołane do życia przez wszechwładny ocean. Kelvin już pierwszego dnia ujrzał tajemniczą Murzynkę, a następnie przez cały okres pobytu na stacji będzie mu towarzyszyła zmarła przed laty dziewiętnastoletnia Harey, jego żona. Dr Sartorius stwierdził na temat tych zjaw: Goście to nie są osoby ani kopie osób, tylko zmaterializowane projekcje tego, co na temat danej osoby zawiera nasz mózg. 3 Ocean jest żywym tworem, żywym organizmem, który potrafi odczytać najskrytsze myśli badaczy i stworzyć ludzi, przedmioty, rośliny na wzór prawdziwie istniejących. Sięga do 2 S. Lem, Biała magia [w:] Bajki robotów, Warszawa 1983, s. 67. 3 S. Lem, Solaria, Warszawa 1982, s. 124/125. 5
najgłębszych zakamarków ludzkiego mózgu, by uzewnętrznić to, czego się wstydzimy lub chcemy o czymś zapomnieć. Nastrój powieści jest straszny, a nawet przerażający. S. Lem wprowadza do świata przedstawionego utworu wyrazy nazywające przewidywane wynalazki techniczne: ślizgowiec (aeromobil), miotacz atomowy, sateloid sztuczny satelita, wielki kalkulator, rakietowe przyspieszniki, czujniki radarowe. Wśród neologizmów spotykamy: górodrzewy, długonie, grzybiska, mimoidy, symetriady, asymetriady, pacierzowce, solarystyka, wizofon, mezony, plenetolog badacz globów. Wymowę powieści podkreślają bardzo trafnie słowa jednego z bohaterów: Wyruszamy w kosmos przygotowani na wszystko, to znaczy na samotność, na walkę, męczeństwo i śmierć. 4 Choćby przemierzali galaktyki, choćby związali się z innymi cywilizacjami podobnych do nas istot, Solaris będzie wiecznym wyzwaniem, rzuconym człowiekowi. 5 Opowiadania P. Andersona, Psychodrama i Królowa powietrza i mroku ze zbioru Najdłuższa podróż. Akcja Psychodramy rozgrywa się w przyszłości, najpierw na statku kosmicznym, a później na stacji badawczej, znajdującej się na księżycu Saturna, Iapetusie. Przez osiem lat trwającego lotu, później także podczas pobytu na Iapetusie, astronauci grają w grę w wyobraźni. W wyniku tego stają się postaciami fantastycznymi. Mark Danzing to rycerz Kendrick, który kocha się w księżniczce Rici, czyli w prawdziwej Jean Broberg. Natomiast Luis Garcilaso staje się czarodziejem Alvarlanem. Lodowce z Iapetusa są w ich wyobraźni zamkami, zbudowanymi przez olbrzymów. Jedynie badacz Colin Scobie nie uczestniczy w tej grze, dzięki czemu zachował trzeźwy umysł i mógł pomóc przyjaciołom w niebezpieczeństwie. W świecie przedstawionym opowiadania panuje tajemniczy i złowrogi nastrój. Podczas gry zachodzą niezwykłe zjawiska fantastyczne, np. Ricia zostaje porwana przez króla elfów. W końcu ludzie zabijają postacie, w które grali. P. Anderson wprowadził do tekstu opowiadania wyrazy nazywające wynalazki techniczne i miejsca w Kosmosie: żagiel słoneczny, solarny, Iapetus księżyc Saturna, próbniki Chronosa, teleekran, fluorescencyjna farba. Obecność ludzi na Iapetusie, rozgrzane paliwo statku kosmicznego, a w wyniku tego ocieplenie planety spowoduje rozpuszczenie się lodowca i katastrofę, wielką eksplozję na księżycu Saturna, w której ginie jeden z badaczy, Garcilaso. Wymowa opowiadania jeszcze raz potwierdza prawdę o tym, że człowiek podbijający Kosmos, musi być przygotowany na różne niebezpieczeństwa, musi się liczyć z różnymi nieprzewidzianymi sytuacjami. Jego działania mają często charakter niszczycielski. Kolejne opowiadanie P. Andersona Królowa powietrza i mroku łączy cechy literatury science - fiction i fantasy, zwłaszcza w opisie postaci. Akcja utworu rozgrywa się na planecie Ziemia Olgi Iwanow, w przyszłości. W świecie przedstawionym opowiadania występują postacie fantastyczne takie, jak: Puk istota w połowie zwierzęca, w połowie ludzka, Nagrim przypomina drzewo, Zewnętrzni prawowici mieszkańcy tej planety, upodabniający się do postaci z legend: wróżek, elfów, gnomów, w rzeczywistości przypominają małe krokodyle i żyją w grupie. Na czele Zewnętrznych stoi Królowa powietrza i mroku, istota w połowie materialna, w połowie iluzoryczna. Człowiek przybył na tę planetę wiele lat temu, ale nie udało mu się nawiązać 4 Tamże, s. 90. 5 Tamże, s. 208. 6
współpracy z prawowitymi mieszkańcami. Cień Snu i Pasterz Mgły są ludźmi, którzy zostali porwani i wychowani przez Zewnętrznych. Na Ziemi Olgi Iwanow zachodziły niezwykłe zjawiska fantastyczne. Zewnętrzni powoływali do życia iluzoryczne baśniowe stwory. Próbowali wciągać ludzi w ten nieprawdziwy świat, powodując, że wierzyli oni w swoją nieśmiertelność i tracili poczucie rzeczywistości. Zewnętrzni umieli czytać w myślach, co pozwoliło im podjąć walkę z przybyszami z Ziemi z ukrycia. Pomimo wieloletniej obecności człowieka na tej planecie nadal czuł się on tutaj intruzem, nieakceptowanym przez zastaną cywilizację. Rozgrywającym się wydarzeniom towarzyszy nastrój grozy i napięcie. Oprócz słownictwa typowo kosmicznego Anderson wprowadził do utworu także neologizmy m.in. deszczorosty, kwiaty stalowce i niepocałujki, zwierzę monocerus. Opowiadanie P. Andersona przedstawia, z jakimi problemami zetknie się człowiek podczas podboju Kosmosu, zwłaszcza na tych planetach, które nie będą chciały współpracować z przedstawicielami cywilizacji ziemskiej. Na podstawie wybranych utworów zaprezentowano charakterystyczne cechy literatury fantastycznej. Świat przedstawiony dzieł science fiction i fantasy jest różnorodny, niezwykły i ciekawy. Książki te zawierają także liczne refleksje i spostrzeżenia na temat ludzkich postaw i działań, ujawniających się w różnym czasie i w wielu miejscach, zarówno w świecie rzeczywistym, jak i fantastycznym. Współczesny czytelnik staje więc przed zadaniem ich zinterpretowania. Zapewne to także jedna z przyczyn popularności tej literatury. Wydaje się, że przegląd wybranych dzieł fantasy i science fiction pozwoli nauczycielom języka polskiego wzbogacić wiedzę na ten temat, tak potrzebną przy wyborze lektur, reprezentujących tę ciekawą literaturę. 7