P R O G R A M N A U C Z A N I A

Zespół Państwowych Szkół Muzycznych im. A. Malawskiego w Przemyślu P R O G R A M N A U C Z A N I A PAŃSTWOWEJ SZKOŁY MUZYCZNEJ II STOPNIA oraz OGÓLNOKSZTAŁCĄCEJ SZKOŁY MUZYCZNEJ II STOPNIA (DRUGI ETAP EDUKACYJNY) Specjalność: INSTRUMENTALISTYKA Przedmiot główny: ORGANY Opracowanie: mgr DANIEL PRAJZNER Przemyśl 2013

SPIS TREŚCI 1. Wstęp... 3 2. Cele edukacyjne.. 5 2.1. Cele ogólne... 5 2.2. Cele szczegółowe. 5 2.3. Cele uzupełniające... 5 3. Materiał nauczania.. 6 3.1. Treści nauczania... 6 3.2. Formy sprawdzania osiągnięć ucznia... 6 3.3. Opis osiągnięć ucznia na zakończenie etapu edukacyjnego 7 4. Komentarz do realizacji programu nauczania. 9 4.1. Ogólna koncepcja programu nauczania... 9 4.1.1. Rozkład materiału nauczania 9 4.1.2. Roczne minimum programowe. 12 4.1.3. Wybór repertuaru.. 17 4.2. Wskazówki metodyczne.. 28 4.2.1. Lekcja 28 4.2.2. Ocena. 30 4.2.3. Ćwiczenie indywidualne... 30 4.3. Opis warunków niezbędnych do realizacji programu nauczania. 33 5. Podstawowa literatura przedmiotu.. 36 6. Wykaz wybranych wydawnictw muzycznych 38 2

1. WSTĘP Głównym motywem do powstania niniejszego Programu Nauczania była konieczność zrewidowania i korekty sposobów realizacji materiału nauczania oraz dostosowanie go do aktualnej podstawy programowej. Do tej pory bowiem bazowano na programie opracowanym przez Centralny Ośrodek Pedagogiczny Szkolnictwa Artystycznego z roku 1980. 1 Lata osiemdziesiąte zeszłego stulecia, ale także wcześniejsze namaszczone były dużą niechęcią do muzyki sakralnej (z racji politycznych), a co za tym idzie także organowej. Żelazna kurtyna skutecznie blokowała dostęp do odkryć muzykologicznych, które miały miejsce na zachodzie Europy. Dlatego też ówcześni polscy wirtuozi opierali interpretacje na tradycji postromantycznej. Sytuacja ta zaczęła się powoli zmieniać po roku 1989, dynamicznie zaś po roku 2004 (akcesja Polski do Unii Europejskiej). Poznawane stopniowo wyniki badań muzykologicznych utorowały drogę nieznanemu dotąd w Polsce kierunkowi, specjalizacji tzw. wykonawstwu poinformowanemu historycznie. Z punktu widzenia dnia dzisiejszego stwierdzić można, że dostęp do historycznego instrumentarium, książek, materiałów nutowych w Polsce i za granicą zdecydowanie polepszyło przygotowanie merytoryczne i kwalifikacje polskich wirtuozów i pedagogów. W kontekście powyższych argumentów Program Nauczania z roku 1980 stał się nieaktualny. Nie była możliwa chociażby realizacja rocznego minimum programowego przez wszystkich uczniów. W związku z nową podstawą programową w znacznej mierze zmianom uległ rozkład materiału na poszczególne lata cyklu szkolnego oraz wspomniane roczne minimum programowe. Zrewidowano także literaturę (repertuar) rozszerzając jej zakres i starannie przyporządkowując utwory do kolejnych klas. Autor oparł się na obserwacjach i doświadczeniu zarówno swoim, jako nauczyciela w szkolnictwie niższego i wyższego stopnia, a także na konsultacjach z innymi pedagogami i wirtuozami polskimi i zagranicznymi. Warto w tym miejscu wspomnieć o tradycji organistowskiej związanej z miastem Przemyśl, a dokładnie z kościołem Księży Salezjanów. Na początku XX wieku na przemyskim Zasaniu utworzona została Szkoła Organistowska, która 1 Pełna nazwa: Ministerstwo Kultury i Sztuki, Zarząd Szkół Artystycznych, Program Nauczania Szkoły Muzycznej II stopnia oraz Ogólnokształcącej Szkoły Muzycznej II stopnia, Wydział Instrumentalny, Przedmiot główny: Organy, Warszawa 1980. 3

w bardzo krótkim czasie zdobyła miano kuźni organistów. Kształcono w niej na wysokim poziomie wielu młodych adeptów sztuki organowej. Szkoła zaspakajała potrzeby związane z niedoborem muzyków kościelnych nie tylko w regionie, ale także w innych miejscowościach w kraju, często bardzo oddalonych od Przemyśla. Salezjańską Szkołę Organistowską zlikwidowano w roku 1963. Wielu uczniów, którym nie było dane ukończenie tejże szkoły z powodzeniem kontynuowało naukę w państwowych szkołach muzycznych. Absolwenci zainteresowani dalszą edukacją bez większych problemów przyjmowani byli na wyższe uczelnie. Aspekt historyczny związany w pewnym sensie z kontynuacją tradycji organistowskiej to kolejny argument, który powinien przyczynić się do potraktowania pedagogiki organowej ze szczególną uwagą. Niniejszy Program Nauczania gry na organach przeznaczony jest do użytku wewnątrzszkolnego w Zespole Państwowych Szkół Muzycznych im. A. Malawskiego w Przemyślu, a w szczególności w Państwowej Szkole Muzycznej II stopnia oraz Ogólnokształcącej Szkole Muzycznej II stopnia (klasy I VI). Według Ramowego Programu Nauczania liczba godzin na instrumencie głównym wynosi: 13 (klasy I V: 2 godziny lekcyjne tygodniowo, klasa VI: 3 godziny lekcyjne tygodniowo). Podstawę prawną stanowią: Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 9 grudnia 2010 roku w sprawie podstaw programowych kształcenia w zawodach szkolnictwa artystycznego w publicznych szkołach artystycznych (Dz.U. 2011 nr 15 poz. 70), Rozporządzenie Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego z dnia 25 lutego 2011 roku w sprawie dopuszczania do użytku w szkołach artystycznych programów nauczania oraz dopuszczania do użytku szkolnego podręczników dla szkół artystycznych (Dz.U. 2011 nr 52 poz. 268), Regulamin Oceniania w Zespole Państwowych Szkół Muzycznych im. A. Malawskiego w Przemyślu, Przemyśl 2009. Autor pragnie wyrazić wdzięczność Panu mgr. Dariuszowi Baszakowi kierownikowi Sekcji Akordeonu i Organów, v-ce dyrektorowi ZPSM im. A. Malawskiego za okazaną pomoc przy opracowywaniu niniejszego Programu Nauczania. 4

2. CELE EDUKACYJNE 2.1. Cele ogólne 2 1. Rozwijanie wirtuozowskich elementów techniki oraz pogłębionej strony wyrazowej. 2. Doskonalenie umiejętności samodzielnego interpretowania utworów zgodnie z kanonami stylu i formy muzycznej. 3. Nauka samodzielnego opracowywania wykonywanych utworów i umiejętności rozwiązywania problemów. 4. Rozwijanie opanowania estradowego. 5. Opanowanie umiejętności sprawnego czytania a vista. 6. Pogłębienie umiejętności muzykowania kameralnego. 7. Przygotowanie ucznia do podjęcia studiów muzycznych oraz do czynnego uczestnictwa w życiu muzycznym. 2.2. Cele szczegółowe 3 1. Poznanie podstawowej literatury specjalistycznej. 2. Zdobycie wiedzy z zakresu budownictwa organowego. 3. Opanowanie sztuki registracji w podstawowym zakresie. 4. Rozwijanie umiejętności związanych z akompaniamentem liturgicznym. 5. Poznanie naturalnych warunków pracy organisty liturgicznego i organisty wirtuoza. 2.3. Cele uzupełniające 1. Rozbudzanie i pogłębianie zamiłowania do muzyki. 2. Kształtowanie osobowości ucznia (rzetelność, samodzielność, systematyczność). 3. Rozwijanie uzdolnień muzycznych ucznia w sposób dostosowany do jego wieku i predyspozycji. 4. Kształtowanie intuicji wykonawczej i inteligencji ogólno-muzycznej. 2 3 Zgodne z podstawą programową. Szczegółowe cele edukacyjne dotyczą specjalistycznych zagadnień związanych z nauką gry na organach. 5

3. MATERIAŁ NAUCZANIA 3.1. Treści nauczania 4 1. Podstawowa wiedza w zakresie historii instrumentu, budowy instrumentu i jego odmian, obsługi instrumentu, konserwacji instrumentu. 2. Prawidłowy aparat gry umożliwiający swobodę i biegłość techniczną. 3. Technika gry z uwzględnieniem wszystkich sposobów artykulacji. 4. Wiedza w zakresie interpretacji muzycznej z uwzględnieniem znajomości kanonów stylu i formy muzycznej. 5. Czytanie a vista utworów o różnym stopniu trudności. 6. Samodzielna praca nad utworem w zakresie opracowania pod względem techniczno-wykonawczym, samodzielnego pokonywania trudnych miejsc, świadomego ćwiczenia i korygowania błędów. 7. Praktyka estradowa z uwzględnieniem obycia estradowego, technik koncentracji, technik pokonywania tremy, technik zapamiętywania, krytycznej oceny wykonywanego utworu. 8. Muzykowanie zespołowe z uwzględnieniem różnorodnych form muzyki kameralnej. 9. Literatura muzyczna dla danego instrumentu, dobrana przez nauczyciela w zależności od możliwości ucznia z uwzględnieniem jego preferencji. 10. Program na zakończenie etapu edukacyjnego. 3.2. Formy sprawdzania osiągnięć ucznia Egzaminy półroczne i końcowo roczne. Przesłuchania śródroczne (techniczne). Popisy klasowe, szkolne. Udział w koncertach organizowanych poza szkołą. Udział w konkursach i przesłuchaniach. Lekcje zbiorowe dla całej klasy. Lekcje otwarte. Aktywność na lekcjach. 4 Zgodne z podstawą programową. 6

3.3. Opis osiągnięć ucznia na zakończenie etapu edukacyjnego 5 1. Opanowanie wiadomości z zakresu budownictwa organowego w jego historycznym rozwoju. Poznanie historii instrumentu, a zwłaszcza budowniczych, ewolucji rozwiązań konstrukcyjnych i stylistyki brzmienia. Nabycie wiedzy na temat budowy, sposobu działania i nazewnictwa kolejnych elementów konstrukcyjnych, w tym stołu gry, systemu brzmieniowego, traktury, mechanizmu powietrznego i szafy organowej. Umiejętność codziennej pielęgnacji organów, a zwłaszcza regulacji traktury oraz strojenia głosów językowych. 2. Opanowanie swobodnego posługiwania się aparatem gry poprzez prawidłową korelację prawej i lewej ręki, biegłość palcową obu rąk i zmiany sposobu wydobywania dźwięku. Umiejętność prawidłowej gry na pedale i biegłej koordynacji pracy rąk i nóg. 3. Opanowanie techniki gry, z uwzględnieniem zaawansowanej biegłości technicznej, umiejętności gry wielogłosowej na manuałach i swobodnego grania na każdym z nich i na dwóch, umiejętności gry solo na pedale, opanowanie techniki gry triowej. 4. Umiejętność frazowania i operowania zróżnicowaną barwą i różnymi sposobami artykulacji. Interpretowanie utworu zgodne z jego budową formalną i charakterem epoki. Umiejętność prawidłowej realizacji dynamiki (za pomocą registratury i żaluzji) oraz agogiki. Umiejętność samodzielnej, poprawnie stylistycznej rejestracji, doboru głosów, łączenia ich w zestawy dynamicznokolorystyczne w zależności od epoki i kraju kompozytora. Rozumienie pojęć muzycznych, samodzielne odnajdowanie środków wyrazu i określanie charakteru utworu. Indywidualna interpretacja utworu. 5. Umiejętność grania a vista utworów manuałowych i z pedałem, o różnym stopniu trudności, z zastosowaniem odpowiednich środków wykonawczych. 6. Umiejętność samodzielnego opracowania utworu z zachowaniem wierności tekstowi muzycznemu, właściwego stylu epoki, z indywidualną interpretacją oraz registracją. Umiejętność doboru właściwych metod samodzielnej pracy nad utworem. 5 Spójne z podstawą programową. 7

7. Obycie estradowe, umiejętność koncentracji oraz opanowanie tremy podczas wykonywania utworu. Umiejętność dokonywania precyzyjnej analizy wykonania utworu. 8. Umiejętność gry w różnych formach muzykowania zespołowego i akompaniowania soliście oraz umiejętność realizowania basso continuo (w utworach, w których przewidziano) w muzykowaniu zespołowym. 9. Opanowanie literatury organowej w następującym zakresie: etiudy, utwory rozwijające niezależność ruchową, biegłość, samodzielną technikę gry, koordynację pomiędzy manuałem a pedałem, swobodę i ekonomię ruchu, wszechstronność aparatu gry, literatura organowa od muzyki dawnej po dzieła XXI wieku, z uwzględnieniem podstawowych form i gatunków muzycznych oraz polskiej muzyki organowej. 10. Poprawne wykonanie: utworu dawnego mistrza, opracowania chorałowego J. S. Bacha, dużej formy J. S. Bacha (do wyboru: fuga, preludium i fuga, fantazja, toccata), sonaty J. S. Bacha, utworu romantycznego lub współczesnego, pieśni z harmonizacją w oparciu o chorał lub inny zbiór akompaniamentów do pieśni kościelnych (faktura w układzie trzygłosowym bez pedału i z pedałem w układzie: głosy manuałowe i głos pedałowy). 8

4. KOMENTARZ DO REALIZACJI PROGRAMU NAUCZANIA 4.1. Ogólna koncepcja programu nauczania 4.1.1. Rozkład materiału Klasa I Podstawowe wiadomości o budowie, działaniu oraz obsłudze organów. Omówienie kolejnych elementów konstrukcyjnych: stołu gry, traktury, mechanizmu powietrznego, piszczałek i szafy organowej. Korekta aparatu gry: odpowiednia pozycja przy instrumencie, wydobycie dźwięku, korelacja pracy rąk i nóg. Opanowanie podstawowych sposobów artykulacji i aplikatury w grze na pedale oraz gry wielogłosowej na manuale. Realizacja artykulacji staccato, non legato, legato w fakturze figuracyjnej i akordowej. Nauka prawidłowego frazowania. Czytanie a vista łatwych utworów. Opanowanie tremy podczas wykonywania utworu. Klasa II Wiadomości o systemie brzmieniowym organów. Podział głosów na: pryncypałowe, fletowe, smyczkowe, językowe, alikwotowe i złożone. Podstawowe zasady łączenia głosów (barwa, wysokość dźwięku). Rozwój techniki gry na pedale i ogólnej biegłości palcowej obu rąk. Opanowanie gry na każdym z manuałów, na różnych manuałach jednocześnie oraz gry triowej. Realizacja innych rodzajów artykulacji. Umiejętność czytelnego grania utworów polifonicznych i prowadzenia cantus firmus. Szczegółowe zasady realizacji ozdobników w wybranych ośrodkach europejskich różnych epok. Nauka terminologii muzycznej. Czytanie a vista łatwych utworów. Opanowanie tremy podczas występu. 9

Klasa III Wiadomości na temat historii budownictwa organowego. Organy renesansowe, barokowe, romantyczne i współczesne: budowniczowie, ewolucja rozwiązań konstrukcyjnych, stylistyka brzmienia, w tym także wiadomości o temperacji stroju. Wykazanie różnic i analiza nagrań. Rozwój techniki gry na pedale i ogólnej biegłości palcowej obu rąk. Swobodne operowanie różnymi sposobami artykulacji. Wprowadzenie pojęcia touché. Rozwój intuicji muzycznej poprzez samodzielne określanie charakteru utworu. Wprowadzenie pojęcia stylowości. Czytanie a vista łatwych utworów. Nauka wykonywania pieśni z harmonizacją. Opanowanie tremy podczas występu i umiejętność dokonywania analizy wykonanych publicznie utworów. Klasa IV Rozwój techniki gry na pedale i ogólnej biegłości palcowej obu rąk. Ogólne wiadomości na temat registrowania utworów kompozytorów barokowych i romantycznych. Realizacja dynamiki za pomocą registratury oraz wykorzystanie żaluzji. Umiejętność operowania zróżnicowaną barwą. Rozwój intuicji muzycznej poprzez samodzielne odnajdowanie środków wyrazu. Czytanie a vista utworów o średnim poziomie trudności. Opanowanie tremy podczas występu i umiejętność dokonywania analizy wykonanych publicznie utworów. Klasa V Przygotowanie ucznia do samodzielnej pielęgnacji organów: regulacja traktury, strojenie głosów językowych. Umiejętność realizacji basso continuo w stopniu podstawowym. Zapoznanie ucznia z literaturą organową. Realizacja dynamiki za pomocą samodzielnie przygotowanej registratury, agogiki i żaluzji. 10

Rozwój intuicji muzycznej poprzez samodzielne odnajdowanie środków wyrazu. Ogólne zasady dawnego palcowania. Czytanie a vista utworów trudniejszych. Opanowanie tremy podczas występu i umiejętność dokonywania analizy wykonanych publicznie utworów. Klasa VI Utrwalenie wiadomości i umiejętności nabytych w poprzednich latach cyklu kształcenia. Indywidualna interpretacja utworu. Czytanie a vista utworów trudniejszych. Przygotowanie egzaminu dyplomowego. Materiał nauczania drugiego etapu edukacyjnego rozłożony został na wszystkie sześć lat cyklu kształcenia. Głównym założeniem podczas przyporządkowania treści wynikających z podstawy programowej do kolejnych klas było nadanie im charakteru progresywnego w celu harmonijnego rozwoju ucznia. W ten sposób podstawowe zagadnienia związane z grą na organach znajdują swoje miejsce w początkowej, średniozaawansowane w środkowej, a zaawansowane w końcowej fazie kształcenia. Tak przyjęta konstrukcja Programu Nauczania umożliwia uczniom legitymującym się dyplomem ukończenia szkoły muzycznej I stopnia w innej specjalności odpowiednie wdrożenie się w zakres problematyki właściwej dla organów. Uczniom, którzy kontynuują naukę gry na organach dana jest sposobność utrwalenia zrealizowanego wcześniej materiału i rozwijania nabytych umiejętności. W takich przypadkach należy ze szczególną uwagą dobierać repertuar, aby nie zatracić pożądanego w pedagogice aspektu postępu, rozwoju. 6 6 Tym argumentem należy się posłużyć podczas egzaminów wstępnych i ewentualnie rozważyć możliwość przyjęcia ucznia do wyższej klasy adekwatnej do poziomu zaawansowania. 11

4.1.2. Roczne minimum programowe Klasa I Ćwiczenia techniczne i 2 etiudy pedałowe, utwór manuałowy dawnego mistrza, 2 utwory J.S. Bacha (w tym Preludium i fuga), utwór lub jego części kompozytora romantycznego lub współczesnego. SEMESTR I SEMESTR II 1. Ćwiczenia techniczne i etiuda pedałowa 2. Utwór J. S. Bacha 3. Utwór lub jego część kompozytora romantycznego lub współczesnego 1. Ćwiczenia techniczne i etiuda pedałowa 2. Utwór manuałowy dawnego mistrza 3. J.S. Bach Preludium i fuga Klasa II Ćwiczenia techniczne i etiuda pedałowa utwór manuałowy dawnego mistrza, J.S. Bach Preludium i fuga, 2 opracowania chorałowe odmienne fakturalnie, forma triowa, utwór lub jego część kompozytora romantycznego lub współczesnego. SEMESTR I SEMESTR II 1. Ćwiczenia techniczne i etiuda pedałowa 2. Opracowanie chorałowe 3. J.S. Bach Preludium i fuga 1. Utwór manuałowy dawnego mistrza 2. Opracowanie chorałowe 3. Utwór w formie triowej 4. Utwór lub jego część kompozytora romantycznego lub współczesnego 12

Klasa III Utwór manuałowy dawnego mistrza, utwór dawnego mistrza z użyciem pedału, utwór J.S. Bacha, 2 opracowania chorałowe odmienne fakturalnie, forma triowa, 2 pieśni z harmonizacją, utwór lub jego część kompozytora romantycznego lub współczesnego. SEMESTR I SEMESTR II 1. Utwór dawnego mistrza z użyciem pedału 2. Opracowanie chorałowe 3. Forma triowa 4. 2 pieśni z harmonizacją 1. Utwór manuałowy dawnego mistrza 2. Utwór J.S. Bacha 3. Opracowanie chorałowe 4. Utwór lub jego część kompozytora romantycznego lub współczesnego Klasa IV Utwór manuałowy dawnego mistrza, utwór dawnego mistrza z użyciem pedału, utwór J.S. Bacha 2 opracowania chorałowe odmienne fakturalnie, forma triowa, 2 utwory lub wybrane ich części kompozytora romantycznego lub współczesnego. SEMESTR I SEMESTR II 1. Utwór dawnego mistrza z użyciem pedału 2. Opracowanie chorałowe 3. Forma triowa 4. Utwór lub jego część kompozytora romantycznego lub współczesnego 1. Utwór manuałowy dawnego 2. Utwór J.S. Bacha 3. Opracowanie chorałowe 4. Utwór lub jego część kompozytora romantycznego lub współczesnego 13

Klasa V Realizacja basso continuo - 2 części utworu, utwór dawnego mistrza z użyciem pedału, utwór J.S. Bacha, J.S. Bach - 2 opracowania chorałowe z c.f. kolorowanym, 2 utwory w formie triowej (przynajmniej jedna skrajna część sonaty triowej Bacha), 2 utwory lub wybrane ich części kompozytora romantycznego lub współczesnego. SEMESTR I SEMESTR II 1. Część utworu - realizacja basso continuo 2. Utwór dawnego mistrza z użyciem pedału 3. J.S. Bach opracowanie chorałowe z c.f. kolorowanym 4. Utwór w formie triowej 5. Utwór lub jego wybrane części kompozytora romantycznego lub współczesnego 1. Część utworu - realizacja basso continuo 2. Utwór J.S. Bacha 3. J.S. Bach opracowania chorałowe z c.f. kolorowanym 4. Utwór w formie triowej (skrajna część sonaty J.S. Bacha) 5. Utwór lub jego wybrane części kompozytora romantycznego lub współczesnego Klasa VI Utwór dawnego mistrza, utwór J.S. Bacha, J.S. Bach opracowanie chorałowe z c.f. kolorowanym, J.S. Bach Sonata triowa (2 części kontrastowe), utwór kompozytora romantycznego lub współczesnego. Roczne minimum programowe określa rodzaje i najmniejszą wymaganą ilość utworów, których realizacja warunkuje uzyskanie zamierzonych efektów kształcenia. Zestaw wymagań programowych sporządzony został osobno dla każdej klasy. Uwzględniono przy tym także podział na semestry przedstawiając przykładowe schematy repertuarowe. 14

Tworząc roczne minimum programowe posłużono się odgórnymi wytycznymi, 7 które traktują o opanowaniu określonej literatury organowej. Stąd też konstrukcja wymagań repertuarowych posiada specyficzny charakter. Z reguły są to schematy złożone z: utworu dawnego mistrza, utworów w formie preludium, fantazji, toccaty, fugi Johanna Sebastiana Bacha, opracowań chorałowych, formy triowej, utworów lub ich części kompozytorów romantycznych lub współczesnych. Dodatkowo umieszczono: ćwiczenia techniczne i etiudy pedałowe, 2 pieśni z harmonizacją, 2 części utworu z partią basso continuo. Ćwiczenia techniczne dotyczą etiud oraz utworów rozwijających technikę i aparat gry. Kompozycje stricte tego typu przydzielone zostały do klasy I i II. Tym sposobem początkowa faza nauki została konkretnie ukierunkowana. W następnych latach rozwój techniki gry ucznia powinien być stymulowany i rozwijany na przykładach fachowej literatury odpowiednio nasyconej warstwą figuracyjną. Utwory dawnych mistrzów zamieszczono we wszystkich klasach, z uwagi na wartość historycznego rozwoju formy muzycznej i stylowości tj. ornamentacji, artykulacji, aplikatury, frazowania itp. W całym cyklu kształcenia należy tak zaplanować realizację utworów z zakresu muzyki dawnej, aby uczeń zaznajomił się ze stylami różnych kompozytorów i szkół europejskich. Program Nauczania rozróżnia utwory manuałowe, 8 od utworów z użyciem pedału. W zestawieniu semestralnym począwszy od klasy III, dawne kompozycje zawierające partię pedału wymienne są z utworami Johanna Sebastiana Bacha, co zdecydowanie polepsza kondycyjność ucznia i skalę trudności programu. Formy utworów Lipskiego Kantora nie zostały uściślone celowo ze względu na wyjątkowy ich charakter. Bardzo często są to kompozycje polifoniczne wymagające dużych nakładów pracy i talentu. Umiejętności wykonawcze uczniów powinny mieć kluczowe znaczenie w doborze odpowiedniej formy, czy to złożonej, samodzielnej, czy ewentualnie wchodzącej w skład większego dzieła. 9 W klasie I można włączyć do 7 8 9 Zob. Opis osiągnięć ucznia na zakończenie etapu edukacyjnego rozdz. 3.3, s. 7. Tzw. manualiter. Np. preludium lub fuga z preludium i fugi, czy toccata lub fuga z toccaty i fugi itd. 15

programu semestralnego także opracowania chorałowe in Organo Pleno, w charakterze wariacji, inwencje 3 głosowe J. S. Bacha lub Preludia i fugi z WTK J. S. Bacha. Opracowania chorałowe są formą bardzo charakterystyczną dla muzyki organowej. Wiążą się one ściśle z cantus firmus wziętym z chorału protestanckiego. 10 Dla lepszego zrozumienia muzycznego sensu, pożądane jest zaznajomienie ucznia z ich tekstem słownym i melodią. 11 Organowe dzieła oparte na chorale posiadają różnorakie formy i użyte są w nich najrozmaitsze techniki kompozytorskie. Wykorzystać należy spuściznę epoki baroku, w szczególności Bacha i Buxtehudego, ale także i innych twórców. Doświadczenie zawodowe i artystyczne większości organistów wskazuje, iż utwory w formie triowej zwłaszcza tria i sonaty triowe sprawiają najwięcej kłopotu w trakcie pracy nad doskonaleniem repertuaru semestralnego. Dlatego też kompozycje tego typu pojawiają się w Programie Nauczania już w klasie II. Argumentacja takiego postępowania jest oczywista. Od początku cyklu kształcenie biorąc pod uwagę fazę wdrażania się i poznawania specyfiki instrumentu oraz jego obsługi, uczeń powinien kształcić m.in. niezależność ruchową; w sposób progresywny dojść do poziomu sonat triowych J. S. Bacha i wykonywać je w sposób niezakłócony. Nie sprecyzowano w rocznym minimum programowym (za wyjątkiem jednego semestru w klasie V i klasy VI) konkretnego autorstwa, stylu, czy też epoki. Rozwój ucznia na tej płaszczyźnie ma mieć także charakter harmonijny. Realizacja organowych dzieł twórców romantycznych i współczesnych wymagana jest od najwcześniejszych lat cyklu edukacyjnego. Estetyka, styl i język muzyczny tych utworów różnią się diametralnie od pozostałych kompozycji wykazanych w schematach semestralnych. Inaczej przebiega także proces kształtowania interpretacji pod względem doboru środków wykonawczych oraz wykorzystania zasobów techniczno-brzmieniowych instrumentu. W rocznym minimum programowym użyto sformułowania utwór lub jego część z uwagi na dużą ilość kompozycji cyklicznych. Celem takiego postępowania było rozszerzenie zakresu literatury, ale także zwiększenie elastyczności podczas doboru repertuaru. 10 11 Katolickiego również [przyp. autor]. Ministerstwo Kultury i Sztuki, Zarząd Szkół Artystycznych, Program Nauczania s. 37. 16

Dodatkowymi wymogami programowymi są dwie pieśni z harmonizacją 12 i dwie części utworu przeznaczone do realizacji basso continuo. 13 Przyporządkowanie ich do wybranych klas nie jest przypadkowe. Wzięto przy tym pod uwagę proporcje repertuarowe, a w przypadku basso continuo poziom zaawansowania w nauce harmonii. 4.1.3. Wybór repertuaru ĆWICZENIA TECHNICZNE Klasa I i II J. Chwedczuk F. Peeters M. Dupré H. Keller J. Schneider F. Germani H. Klotz M. Sawa M. Sawa Wybrane: Organowe ćwiczenia pedałowe Ars Organi Methode d Orgue Die Kunst des Orgelspiels Pedalstudien Metodo per Organo 15 Pedalstudien Etiudy pedałowe Etiudy manuałowe Solowe partie pedałowe utworów z literatury organowej 12 13 Zob. Klasa III, s. 10, 13. Zob. Klasa V, s. 10, 13. 17

UTWORY DAWNYCH MISTRZÓW G. Frescobaldi J.P. Sweelinck Zbiór Zbiór J. Pachelbel G. Frescobaldi Klasa I Quatro Corrente (t. II nr 22) Toccata C-dur (t. I nr 8) Manuałowe utwory dawnych mistrzów (red. B. Rutkowski) Utwory manuałowe: G. Frescobaldi J.P. Sweelinck Alte Orgelmusik aus England und Frankreich (red. F. Peeters) Utwory z użyciem pedału: Toccata C-dur Toccata g-moll Preambula nr 12, 13, 14 (t. II) J. Pachelbel G. Frescobaldi J. Froberger J.K. Kerll Klasa II Partita sopra la folia (t. II nr 21) Fantazja w manierze echa (t. I nr 5) Toccata a-moll (t. I nr 7) Toccata C-dur (t. I nr 8) Toccata e-moll Toccata chromatica Ricercare Capriccio pastorale Ricercare Capriccio Zbiór Zbiór Anonim D. Zipoli Pastorale Utwory kompozytorów polskich: Zbiór Z polskiej muzyki organowej XVI w. (red. J. Gołos): łatwiejsze preambula Dawna polska muzyka organowa (red. J. Grubich): Cantio polonica Zbiór Mikołaj z Krakowa Anonim Z polskiej muzyki organowej XVI w. (red. J. Gołos) Dawna polska muzyka organowa (red. J. Grubich): Preambulum in F Preambulum in d Preambulum in g Preambulum in a Przez Twe Święte Zmartwychwstanie Zbiór Anonim Utwory z Warszawskiej Tabulatury Organowej XVII w.: Preludium na Sanctus (12) Preludium (15) Canzona primi toni (50) Capriccio i proposta (47) 18

G. Frescobaldi J.P. Sweelinck D. Buxtehude J. Pachelbel J.K. Kerll G. Frescobaldi G. Muffat Klasa III Partita sopra passacagli (t. II nr 20) Fantazja w manierze echa (t. I nr 6) Canzonetta Toccata c-moll Toccata C-dur Toccata Toccata d-moll (t. II nr 3) Toccata a-moll (t. II nr 18) Fuga g-moll Utwory manuałowe: L.C. Daquin L. Marchand J.A. Guillain L.N. Clérambault D. Buxtehude Utwory z użyciem pedału: G. Frescobaldi J. Froberger D. Buxtehude Klasa IV Noël nr 4, 5, 8 Pieces d Orgue (fragmenty) Pieces d Orgue (fragmenty) Suity nr 1, 2, 3 (fragmenty) Partita: Auf meinen lieben Gott Fuga alla Gigue C-dur Toccata G-dur (t. 2 nr 2) Toccata Preludium, fuga i ciacona C-dur Ciacona e-moll Ciacona c-moll Passacaglia d-moll F. Peraza J. Cabanilles Medio registro alto Tiento J. Pachelbel Ciacona f-moll Preludium, fuga i ciacona d-moll A. Cabezon JJ. Sowa Zbiór Anonim Mikołaj z Krakowa Marcin Leopolita Dic nobis Maria Utwory kompozytorów polskich: Salve Regina oraz trudniejsze preambula Dawna polska muzyka organowa (red. J. Grubich): Colenda Per morita Sancti Adalberti Accende munita Ave Jesachia Ricarcare Zbiór D. Cato Zbiór Dawna polska muzyka organowa (red. J. Grubich): Fantazja Fuga Anonim Utwory z Warszawskiej Tabulatury Organowej XVII w.: Toccata tertio toni (56) Toccata tertio toni (20) Preludiom primi toni (1) Zbiór Anonim Utwory z Warszawskiej Tabulatury Organowej XVII w.: Canzona primi toni (43) Canzona primi toni (48) Fuga (13) Anonim Parafraza psalmu XLIII 19

Klasa V Klasa VI Utwory manuałowe: L.C. Daquin Noël nr 1, 9, 10, 12 L.C. Daquin Noël nr 3 J. Stanley J. Pachelbel 10 Voluntary (Tallis to Wesley) red. G. Philips Partita: Herzlich tut mich verlangen J.P Sweelinck S. Scheidt Wariacje: Mein junges leben hat ein End Unter der Linden Grüne Echo S. Scheidt G. Frescobaldi Wariacje: Auch du feiner Reiter Est-ce Mars Toccata F-dur (t. II nr 4) J. Pachelbel Utwory z użyciem pedału: G. Böhm Partity: Ach was sol lich Sünder machen Werde munter mei Gemüte Was Gott tut, das ist wohlgetan Preludium i fuga C-dur J. Froberger G. Muffat Capriccio Toccata duodecima D. Buxtehude Preludia i fugi: d-moll, D-dur fis-moll, g-moll, F-dur, e-moll Magnificat J. Krieger D. Buxtehude W. Lübeck Toccata C-dur Toccata i fuga F-dur Preludium i fuga c-moll Peludium i fuga C-dur W. Lübeck L. Marchand L.C. Daquin Preludia i fugi: d-moll, E-dur, g-moll Grand dialogue Noël nr 2, 11 N. Bruhns Zbiór Anonimus Preludium i fuga e-moll (małe) Preludium g-moll J.F. Haendel Koncerty z op. 4 Utwory kompozytorów polskich: Dawna polska muzyka organowa (red. J. Grubich): Canzona Zbiór J. Podbielski Dawna polska muzyka organowa (red. J. Grubich): Preludium 20

UTWORY J. S. BACHA Klasa I Małe preludia i fugi BWV 553-560 Partity: Christ, der du bist der helle Tag BWV 766 O Gott, du frommer Gott BWV 767 Sei gegrüsset, Jesu gütig BWV 768 J. S. Bach WTK J. S. Bach Inwencje 3-głosowe Klasa II Małe preludia i fugi BWV 553-560 Klasa III Canzona d-moll BWV 588 Alla breve D-dur BWV 589 Pastorale F-dur BWV 590 Fantasia con imitazione h-moll BWV 563 Preludium a-moll BWV 569 Preludium G-dur BWV 568 Fuga h-moll BWV 579 Fuga g-moll BWV 578 Fuga g-moll BWV 131a Fuga c-moll BWV 575 Fuga G-dur BWV 576 Klasa IV Fuga c-moll BWV 574 Fuga G-dur BWV 577 Preludium i fuga c-moll BWV 549 Preludium i fuga e-moll BWV 533 Preludium i fuga a-moll BWV 551 Preludium i fuga C-dur BWV 545 Preludium i fuga C-dur BWV 531 Fantazja i fuga c-moll BWV 562 Fantazja i fuga a-moll BWV 561 Klasa V i VI Preludium i fuga A-dur BWV 536 Preludium i fuga d-moll BWV 539 Preludium i fuga C-dur BWV 547 Preludium i fuga g-moll BWV 536 Preludium i fuga f-moll BWV 534 Preludium i fuga c-moll BWV 537 Fantazja G-dur BWV 572 Preludium i fuga G-dur BWV 541 Preludium i fuga G-dur BWV 550 Preludium i fuga c-moll BWV 546 Preludium i fuga a-moll BWV543 Preludium i fuga h-moll BWV 544 Toccata i fuga d-moll BWV 565 Toccata i fuga d-moll dorycka BWV 538 21

OPRACOWANIA CHORAŁOWE Klasa I Klasa II J.S. Bach Partity BWV 766-768 Chorały nr: 5, 30, 31 (t. V) J.S. Bach Chorały nr: 9, 14, 28, 32, 33, 34, 38, 40, 42, 46, 48, 49, 56 (t. V) D. Buxtehude Chorał nr 12 D. Buxtehude Chorały nr: 1, 6, 13, 18, 21 Klasa III Klasa IV J.S. Bach Chorały z głosem solowym nr: 11, 17, 27 Chorały w formie kanonu nr: 3, 15 Chorały nr: 1, 12, 13, 16, 21, 22, 33, 54, 55 (t. V) J.S. Bach Chorały z głosem solowym nr: 10, 24, 26, 42, 45, 51 Chorały w formie kanonu nr: 8, 19, 29, 35, 37, 44 Chorały nr: 1, 12, 13, 16, 21, 22, 33, 54, 55 (t. V) D. Buxtehude Chorały nr: 7, 8, 10, 11, 14, 15, 19 D. Buxtehude Chorały nr: 3, 9, 20 J.S. Bach D. Buxtehude Klasa V Chorały nr: 4, 34 (t. V) Chorały nr: 12a, 2, 30 (t. VI) Chorały nr: 35, 38, 42, 44, 45, 51, 56, 57, 58, 59, 60, 62 (t.vii) Chorały nr: 5, 22, 23, 24 Klasa VI J.S. Bach Chorały nr: 4, 34 (t. V) Chorały nr: 12a, 2, 30 (t. VI) Chorały nr: 35, 38, 42, 44, 45, 51, 56, 57, 58, 59, 60, 62 (t. VII) 22

UTWORY W FORMIE TRIOWEJ Klasa I Klasa II F. Peeters Tria dawnych mistrzów (Ars Organi t. II) F. Peeters Tria dawnych mistrzów (Ars Organi t. II) J. Titeluze Creator alme sidurem Ave Maris Stella Veni Creator J. Titeluze Creator alme sidurem Ave Maris Stella Veni Creator G. Dufay Ave Maris Stella G. Dufay Ave Maris Stella A. Schlick Maria zart A. Schlick Maria zart J. Pachelbel Vom Himmel hoch da komm ich Her J. Pachelbel Vom Himmel hoch da komm ich her J. Obrecht Trio J. des Prés Trio M. Surzyński Tria: 1, 2, 3 Klasa III Klasa IV J.S. Bach P. Maszyński Aria F-dur BWV 587 I Sonata Es-dur BWV 525 (cz. II i III) II Sonata c-moll BWV 526 (cz. II) Kanon J.S. Bach Trio G-dur BWV 586 Trio G-dur BWV 1027a Trio c-moll BWV 584 Trio d-moll BWV 583 I Sonata Es-dur BWV 525 (cz. 1 i III) IV Sonata e-moll BWV 528 M. Sawa Trio-kanon nr 4, 5 M. Reger Trio op. 47 nr 1 M. Sawa Trio-kanon nr 2, 3 Klasa V J.S. Bach IV Sonata e-moll BWV 528 III Sonata d-moll BWV 527 V Sonata C-dur BWV 529 Herr Jesu Christ dich zu uns wend BWV 655 (t. VI) Allein Gott in der Höh sei Her BWV 664 Nun komm der Heiden Heiland BWV 660 Klasa VI J.S. Bach Sonaty triowe BWV 525-530 23

UTWORY KOMPOZYTORÓW ROMANTYCZNYCH I WSPÓŁCZESNYCH Klasa I Klasa II Wł. Żeleński A. Kozłowski M. Reger S. Karg-Elert L. Vierne Preludia Preludia 30 małych przygrywek chorałowych op. 135a (łatwiejsze) 13 preludiów (łatwiejsze) 24 pieces libre (łatwiejsze) M. Reger S. Karg-Elert L. Vierne S. Moniuszko 30 małych przygrywek chorałowych op. 135a 13 preludiów chorałowych op. 79b (łatwiejsze) 52 łatwe preludia chorałowe op. 67 (łatwiejsze) 13 preludiów 24 pieces libre (łatwiejsze) Dwa preludia A. Freyer Dwa chorały Klasa III Klasa IV L. Vierne J. Brahms C. Franck M. Reger 24 pieces libre: Cortege, Carillon, Postludium Chorały nr: 2, 5, 6, 7, 8 Cantabile Op. 65: Pastorale, Canzone Op. 59: Melodia, Pastorale, Intermezzo J. Brahms C. Franck R. Schumann Chorały nr: 1, 3, 4, 9, 10, 11 Przygrywka chorałowa i fuga na temat O Traurigkeit o Herzeleid Pastorale, Preludium, fuga i wariacja h- moll Fugi na temat B.A.C.H. (łatwiejsze) M. Surzyński Elegia L. Boëlmann Menuet (Suita Gotycka) A. Sokulski Fuga M. Reger Op. 59: Kyrie, Gloria, Benedictus, Te Deum M. Surzyński Chanson triste T. Machl Etiuda 5 W. Rychling Toccata M. Wallek- Walewski Preludium b-moll B. Szablewski Largo z sonaty organowej 24

P. Żelechowski K. Jurdziński F. Nowowiejski M. Dziewulska M. Surzyński B. Pietrzak T. Paciorkiewicz Fantazja Passacaglia Elegia Fantazja polska Spotkania Improwizacje na temat polskiej pieśni Święty Boże Capriccio Toccata fis-moll 4 Kontrasty Toccaty nr 1, 2 Klasa V i VI F. Mendelssohn L. Boëlmann L. Vierne M. Durufle O. Messiaen Preludia i fugi: d-moll, G-dur, Sonaty z op. 65 Suita Gotycka Symfonie organowe (wybrane części), Piece de fantaisie (wybrane części) Wariacje na temat Veni Creator Le banquet celeste, Apparition de l eglise eternelle, Diptyque M. Sawa W.A. Mozart Tryptyk oliwski Fantazja f-moll J. Alain Trois pieces: Variation sur un theme de Clement Jannequin, Le jardin suspend, Litanie J. Brahms 2 Preludia i fugi F. Peeters Suita modalna C. Franck Finale, Fantazja C-dur, A-dur Piece heroique M. Reger Op. 59: Preludium, Toccata d-moll, Fuga D-dur, Op. 80: Toccata i fuga a-moll Introdukcja i passacaglia d- moll E. Bossi Scherzo 25

Wybór repertuaru zawiera pozycje z literatury organowej, ujęte tematycznie i podzielone na sześć lat nauki wg poziomu trudności. 14 [Utwory] mogą być zastępowane innymi, nie umieszczonymi w programie ale o podobnym charakterze, o takim samym stopniu trudności lecz nie mniejszej wartości artystycznej i pedagogicznej. W każdej klasie należy opracowywać z uczniami utwory ( ) zgodnie z podanym minimum wymagań programowych. 15 Kompozycje uszeregowano następująco: Ćwiczenia techniczne i etiudy ćwiczenia, etiudy, wybrane solowe partie pedałowe, szkoły gry na organach. Utwory dawnych mistrzów angielskich, francuskich, hiszpańskich, niderlandzkich, niemieckich (z regionów północy i południa) oraz włoskich. Uwzględniono podział na utwory manuałowe, utwory z użyciem pedału. Wydzielono także utwory kompozytorów polskich. Utwory J. S. Bacha samodzielne i tworzące całość preludia, fantazje, toccaty i fugi, utwory drobniejsze i partity. Opracowania chorałowe autorstwa Johanna Sebastiana Bacha i Dietricha Buxtehudego. Utwory w formie triowej kompozytorów różnych epok i stylów. Utwory kompozytorów romantycznych i współczesnych polskich, niemieckich, francuskich, włoskich. 16 Umieszczone przy niektórych tytułach (zwłaszcza przy opracowaniach chorałowych) numery, np.: D. Buxtehude chorały nr: 1, 2, 3, odnoszą się do zastosowanej przez wydawnictwo Peters kolejności. Warto w tym miejscu podkreślić, jak ważny jest w procesie realizacji programu wybór odpowiedniej edycji nut. Stare wydania bardzo często nieopatrznie traktują tekst oryginalny i wymuszają niezgodną ze współczesnymi zasadami wykonawczymi interpretację. Dotyczy to głównie frazowania, artykulacji, aplikatury i registracji. Zaleca się użytkowanie nowych edycji, które 14 15 16 W dużej mierze wykorzystano przykłady zawarte w Programie Nauczania z roku 1980. Informacja o tym procederze znajduje się także w rozdz. 1, s. 3. Ministerstwo Kultury i Sztuki, Zarząd Szkół Artystycznych, Program Nauczania s. 30. Zacytowana uwaga również swoje zastosowanie także w niniejszym Programie nauczania. W tym dziale znajduje się także Fantazja f-moll W.A. Mozarta zob. s. 25. Por. również z tabelą VII [w:] Ministerstwo Kultury i Sztuki, Zarząd Szkół Artystycznych, Program Nauczania s. 23. 26

zawierają obszerne słowo krytyczne i poparte są współczesnymi badaniami muzykologicznymi. Wśród nich są przede wszystkim: 17 J. S. Bach Bärenreiter lub Breitkopf lub Editio Musica Budapest D. Buxtehude Bärenreiter lub Breitkopf J. P. Sweelinck - Breitkopf C. Franck Wiener Urtext Edition (Uniwersal Edition) M. Reger Breitkopf lub Carus W. A. Mozart Uniwersal Edition Utwory kompozytorów polskich PWM Utwory dawnych mistrzów Bärenreiter lub Breitkopf lub Schott 18 Zawarte w Programie Nauczania założenia wynikają z aktualnych potrzeb pedagogiki instrumentalnej w specjalności gra na organach. Rozkład materiału nauczania, konstrukcja rocznego minimum programowego i dobór literatury są w obecnym kształcie realne do zrealizowania przez wszystkich uczniów zarówno utalentowanych, jak i mniej zdolnych; przez tych, którzy wiążą swoją przyszłość z wykonawstwem muzycznym, i dla których gra na organach ma znaczenie hobbystyczne. Zasada indywidualnego podejścia do każdego ucznia została zatem spełniona i znalazła swoje praktycznie zastosowanie. 17 18 Pełne nazwy wydawnictw zob. rozdz. 6. W przypadku muzyki dawnej można także korzystać z innych wydawnictw, które specjalizują się w tym zakresie, a nie zostały ujęte w Programie Nauczania. 27

4.2. WSKAZÓWKI METODYCZNE 4.2.1. Lekcja Główną formą organizacyjną nauczania gry na instrumencie jest lekcja indywidualna. Taka forma pracy umożliwia dostosowanie metod i materiału nauczania do zróżnicowanych uzdolnień, wieku i stopnia zaawansowania uczniów. Tym bardziej jednak przebieg każdej lekcji powinien być dokładnie przez nauczyciela przemyślany, a materiał lekcji zaplanowany. 19 Obok aspektu merytorycznego istotny jest również aspekt wychowawczy, który w procesie nauczania zajmuje szczególne miejsce. Podczas zajęć należy zadbać o punktualność, sprzyjającą atmosferę, dobre maniery i wzajemny szacunek. Ważne jest, aby w kwestii materiału nauczania zachowywać odpowiednie proporcje pomiędzy wiadomościami (teorią), a praktyką wykonawczą. Nie wskazane jest obciążanie ucznia nadmierną pracą domową 20 i ilością nowych pojęć. Ponadto nauczyciel powinien umiejętnie dysponować czasem, ażeby oprócz właściwej pracy nad utworami możliwe było uzupełnienie dziennika oraz krótka rozmowa z uczniem o sprawach bieżących i na tematy związane z przedmiotem. W szerszej perspektywie lekcje indywidualne tworzą cykl. Powinny zatem charakteryzować się zróżnicowaniem tematycznym. Dużą wartość pedagogiczną przy tym ma umiejętność rozwiązywania problemów interpretacyjno-wykonawczych z zachowaniem odpowiedniej kolejności, właściwej dla danego ucznia. W każdym przypadku należy przyjąć indywidualny harmonogram pracy posługując się ogólnie znanymi i sprawdzonymi metodami nauczania. Wskazane jest organizowanie przynajmniej dwa razy w semestrze lekcji zbiorowych lub otwartych 21 dla całej klasy celem zmobilizowania uczniów do bardziej intensywnej pracy. Zabieg ten pozwala zweryfikować przez samych uczniów stan zaawansowania programu u kolegów/koleżanek czego następstwem może być uaktywnienie dobrze rozumianej konkurencji. Innym walorem lekcji zbiorowych jest kształtowanie umiejętności dokonywania precyzyjnej analizy wykonywanych utworów. Wspomniana forma zajęć ma charakter performance u 22, dlatego jej stosowanie umożliwia pracę także nad opanowaniem tremy podczas wykonywania utworu 19 20 21 22 Ministerstwo Kultury i Sztuki, Zarząd Szkół Artystycznych, Program nauczania s. 34-40. Pracę domową należy rozumieć jako ćwiczenie indywidualne. Z udziałem rodziców. Z ang.: przedstawienie, wykonanie. 28

i obyciem estradowym. Podobna sytuacja dotyczy popisów klasowych, szkolnych i koncertów organizowanych poza szkołą. Nauczyciel powinien mieć na uwadze, aby kilka razy w roku zajęcia odbyły się przy dużych organach w trudniejszych niż w szkolnej sali warunkach akustycznych np.: w sali koncertowej czy kościele (względnie dużej kaplicy). Dzięki temu uczeń empirycznie doświadczy jaki wpływ na kształtowanie się dźwięku ma przestrzeń pomieszczenia, jak postępować w przypadku obfitego pogłosu; pozna nowe barwy i dynamikę głosów organowych i metody registracji, nauczy się obsługi rozmaitych urządzeń stosowanych w budownictwie organowym. Charakterystyczna dla organistów jest gra z nut zarówno na zajęciach, jak i w trakcie występów publicznych. Proceder ten argumentuje się skomplikowaną techniką gry na instrumencie, korelacją rąk i nóg, registracją. 23 Głównym uzasadnieniem takiej praktyki jest przede wszystkim konieczność obsługi organów przez grającego i osobę trzecią tzw. rejestratora 24. W związku z tym wszelkie zmiany np.: registracji odnotowuje się w nutach co umożliwia sprawny przebieg występu. Nie należy jednak rezygnować z prób wykonywania przez uczniów utworów z pamięci, a zwłaszcza utworów o znacznej trudności technicznej. Trudniejsze fragmenty solowe (np. solowe partie pedałowe) winny być ćwiczone na pamięć. 25 Przez cały okres nauki należy kształcić u ucznia umiejętność czytania nut a vista i transponowania. Umiejętność swobodnego czytania nut wymaga systematycznego ćwiczenia i nakłada na pedagoga obowiązek poświęcania tej sprawie specjalnej uwagi i wysiłku. Przy nauce czytania nut a vista należy zwrócić uczniowi uwagę na konieczność wzrokowej analizy utworu. Przed rozpoczęciem grania utworu a vista uczeń powinien: zaznajomić się dokładnie z imieniem i nazwiskiem kompozytora oraz tytułem utworu, dokładnie odczytać klucze, znaki przykluczowe, oznaczenia metrum, określić tempo, tonację, zaznajomić się z fakturą utworu. 23 24 25 Ministerstwo Kultury i Sztuki, Zarząd Szkół Artystycznych, Program nauczania s. 40-41. W nomenklaturze specjalistycznej istnieją różne nazwy osoby, której rolą jest pomoc w obsłudze instrumentu np.: registrator, asystent itp. Ministerstwo Kultury i Sztuki, Zarząd Szkół Artystycznych, Program nauczania s. 41. 29

Dopiero po takiej wstępnej analizie uczeń może rozpocząć granie utworu przestrzegając: jednoczesnego odczytywania tekstu na manuale i pedale, dokładnego zapamiętywania wartości rytmicznych oraz artykulacji, pionowego czytania tekstu (od dołu do góry), możliwie sprawnego czytania poziomego z wyprzedzeniem wzrokiem tekstu muzycznego. 26 4.2.2. Ocena Ogólne zasady oceniania i klasyfikowania uczniów, sposób informowania uczniów i rodziców o ocenach, jak również skala ocen znajdują się w Regulaminie Oceniania szkoły. 27 Dopełnienie, doprecyzowanie wymagań na poszczególne oceny stanowi dokument Szczegółowe Kryteria Oceniania, z którym nauczyciel ma obowiązek zapoznać wszystkich swoich uczniów i ich rodziców. 28 4.2.3. Ćwiczenie indywidualne Ważnym aspektem jest organizacja ćwiczenia indywidualnego w szkole, w domu, bądź w innym miejscu wyposażonym w organy (np. kaplica, kościół, sala koncertowa etc.). Przyjmuje się, iż głównym miejscem pracy indywidualnej ucznia jest sala organowa w szkole. 29 W związku z tym nauczyciel prowadzący obowiązany jest na początku każdego roku szkolnego sporządzić plan zajęć swojej klasy, a następnie rozdysponować pozostałe wolne godziny pomiędzy wszystkich uczniów na ćwiczenia indywidualne. Uwzględnić trzeba przy tym możliwości czasowe podopiecznych i ich stopień zaawansowania w grze na instrumencie. Należy zachęcić uczniów do wzajemnej współpracy poprzez każdorazowe informowanie o swojej absencji w szkole czy to nieprzewidzianej czy zaplanowanej, co sprawi, że czas przeznaczony na ćwiczenie w sali organowej będzie wykorzystywany efektywnie i z korzyścią dla ogółu. 26 27 28 29 Ministerstwo Kultury i Sztuki, Zarząd Szkół Artystycznych, Program nauczania s. 35-36. Pełna nazwa dokumentu: Regulamin Oceniania w Zespole Państwowych Szkół Muzycznych im. A. Malawskiego w Przemyślu, Przemyśl 2009 por. z podstawą prawną rozdz. 1, s. 4. Zob. szer. na ten temat [w:] Regulamin Oceniania 3 pkt. 2. Na temat sali organowej zob. szer. rozdz. 4.3, s. 33. 30

Ponadto warto zmobilizować wychowanków do ćwiczenia na fortepianie, klawesynie 30 zwłaszcza w przypadkach, gdy często w sposób bezproduktywny czekają oni na zajęcia, lub gdy zajęcia zostały z jakiegoś powodu odwołane. Indywidualne doskonalenie umiejętności każdego adepta sztuki organowej powinno mieć miejsce także w domu. 31 Trzeba zdawać sobie sprawę, że realizacja tego punktu może być niekiedy dość problematyczna, ze względu na obowiązki pozaszkolne oraz te wynikające z natury życia rodzinnego i społecznego. Zatem organizując czas swojej indywidualnej pracy w domu uczeń winien wykazać się umiejętnością połączenia ze sobą obowiązków domowych (rodzinnych), zajęć pozaszkolnych (np. sportoworekreacyjnych, organizacyjnych) i nauki, aby ćwiczenie odbywało się regularnie i w sposób niezakłócony. W razie jakichkolwiek zastrzeżeń obowiązkiem nauczyciela jest bezzwłoczny kontakt z rodzicami w celu zniwelowania zaistniałego problemu. 32 ( ) Nauczyciel obowiązany jest dokładnie ukierunkowywać pracę domową ucznia w powiązaniu z tematyką lekcji, stawiać mu określone zadania do wykonania i sprawdzać ich realizację. Ponieważ w nauczaniu gry na organach zachodzi dwutorowość w ćwiczeniu, należy tym dokładniej określić zakres poszczególnych etapów nauki. 33 Pierwszą fazą indywidualnej pracy nad utworem powinno być dokładne rozczytanie tekstu muzycznego (tekstu nutowego i uwag wykonawczych kompozytora) oraz dokonanie wstępnej wersji aplikatury manuału i w dalszej kolejności pedału 34. Rezultat wykonanej pracy należy sprawdzić i zweryfikować podczas lekcji indywidualnej. Konieczne wydaje się procedowanie tej fazy ćwiczenia w jak najmniejszym stopniu w sali organowej w szkole, ze względu na ograniczony dostęp do instrumentu. 35 Idealnym rozwiązaniem może okazać się wykonanie tego typu pracy w domu przy fortepianie bądź organach lub w szkole przy fortepianie albo klawesynie. 30 31 32 33 34 35 Jeśli takowy jest na wyposażeniu szkoły. O instrumencie w domu ucznia zob. rozdz. 4.3, s. 34. Warto zaakcentować, że uczeń kształci się na poziomie drugiego etapu edukacyjnego i odpowiednia organizacja ćwiczenia indywidualnego warunkuje pomyślną dalszą realizację programu, a w tym ukierunkowany rozwój ucznia. Ministerstwo Kultury i Sztuki, Zarząd Szkół Artystycznych, Program nauczania s. 43. Jeśli występuje w kompozycji. Na tym etapie pracy nad utworem przypisany czas w sali organowej w szkole winno się wykorzystać do rozczytania i dokonania wstępnej wersji aplikatury partii pedałowej. 31

Wprowadzając ucznia w problemy warsztatu technicznego gry na organach nauczyciel winien mu wyraźnie wskazać różnice między poszczególnymi etapami pracy nad utworem, jak: ćwiczenia w tempach wolnych, wielokrotne ćwiczenie poszczególnych odcinków zwłaszcza trudniejszych, stopniowe doprowadzenie do tempa właściwego, ćwiczenie niuansów wyrazu artystycznego określonych uprzednio na lekcji itd. Odrębnym zadaniem jest kształtowanie, przez pracę domową ucznia, jego samodzielności, umiejętności świadomej pracy nad opanowaniem instrumentu i repertuaru. Nauczyciel powinien stopniowo, w miarę rozwoju i zaawansowania ucznia, pozostawiać coraz więcej swobody uczniowi w sposobach pracy nad zadanym materiałem. Wskazane jest w tym celu w fazie początkowej stosowanie przykładowych opracowań repertuaru czy zadań technicznych w obecności nauczyciela lecz bez jego ingerencji czy ukierunkowania. 36 36 Ministerstwo Kultury i Sztuki, Zarząd Szkół Artystycznych, Program nauczania s. 44. 32

4.3. OPIS WARUNKÓW NIEZBĘDNYCH DO REALIZACJI PROGRAMU NAUCZANIA Mając na uwadze prawidłowy przebieg kształcenia uczniów klasy organów konieczne jest zapewnienie im, jak również nauczycielowi prowadzącemu odpowiednie do tego warunki. W pierwszej kolejności należy zatroszczyć się o salę z odpowiednią akustyką i dobrej jakości instrumentem, a w dalszej kolejności o szczegółowe jej wyposażenie. Sala organowa, w której odbywają się zajęcia i ćwiczenia indywidualne powinna być wytłumiona, ażeby jakość wydobywanego z instrumentu dźwięku nie była zakłócana z zewnątrz i możliwe było dostrzeganie wszelkich niuansów natury wykonawczej. Należy także pamiętać o sprawnej wentylacji, oświetleniu, stałej temperaturze i wilgotności powietrza. Do prawidłowej realizacji programu nauczania niezbędny jest przede wszystkim instrument - organy piszczałkowe o mechanicznej trakturze gry (minimum 2 manuały i pedał). Tylko na takim instrumencie możliwie jest nabycie odpowiedniej techniki gry i frazowania, empiryczne doświadczenie wydobycia dźwięku i obsługi zastosowanych urządzeń pomocniczych, nauka strojenia i regulacji traktury oraz realizacja innych, bardziej szczegółowych zagadnień wykonawczych. Jeżeli na wyposażeniu szkoły znajdują się organy elektroniczne to powinny one pełnić swoją funkcję tymczasowo. Sala organowa powinna posiadać wyposażenie szczegółowe tj.: sprzęt audio do odtwarzania przykładów muzycznych (brzmienie instrumentów zabytkowych, różnice strojów historycznych, interpretacja etc.) i nagrywania wykonywanych utworów, 37 szafka na obuwie dla uczniów, podręczna biblioteka, stół (biurko) i krzesło dla nauczyciela. Niezbędną funkcję w procesie realizacji Programu Nauczania pełni biblioteka szkolna. Należy zatem zatroszczyć się, aby w jej zasobach znajdowały się pozycje książkowe 38 traktujące o wykonawstwie, literaturze i budownictwie organowym, 37 38 Wyłącznie w celach dydaktycznych. Zob. rozdz. 5. 33

pozycje nutowe wybranego repertuaru 39 wyselekcjonowane pod względem zgodności z tekstem oryginalnym. 40 Ponadto warto zaopatrzyć bibliotekę w materiały fonograficzne, a przede wszystkim w płyty CD z twórczością znanych wirtuozów zarejestrowaną na instrumentach współczesnych i historycznych ze szczególnym uwzględnieniem różnorodności epok i stylów. Zasoby biblioteki należy z czasem poszerzać o nowe pozycje mogące mieć realny wpływ na kształtowanie wiedzy, świadomości i wyobraźni muzycznej adeptów sztuki organowej. Inicjatywą na tym gruncie winien wykazywać się nauczyciel prowadzący klasę organów kierując się dobrem uczniów, ale także potrzebą własnego rozwoju. Bardzo ważna jest dbałość o należyte warunki do systematycznej pracy ucznia. Ze względu na specyfikę instrumentu ćwiczenie indywidualne odbywa się w głównej mierze w szkole. Nie należy jednak zapominać przy tym, iż samodzielna praca ucznia ma wymiar dwutorowy, a więc powinna być wykonywana także w domu. W tej kwestii konieczna jest ścisła współpraca z rodzicami, która skutkować ma zorganizowaniem instrumentu. Nie jest wymagane posiadanie organów, czy to piszczałkowych, czy elektronicznych ze względu na wysokie koszty. Jednakże warto zainteresować się atrakcyjnymi ofertami rynku wtórnego zwłaszcza jeśli chodzi o organy cyfrowe. Najbardziej kompromisowym rozwiązaniem jest jednak zaopatrzenie się w pianino bądź fortepian. Jeżeli zakup jakiegokolwiek instrumentu nie jest możliwy to ostatecznym wyjściem z sytuacji jest porozumienie rodziców z władzami wybranej parafii w celu udostępnienia organów do ćwiczenia. 41 W dobie dzisiejszych czasów koniecznym wydaje się dostęp ucznia do Internetu czym także należy zainteresować i zmotywować uczniów i ich rodziców. Internet może okazać się cennym narzędziem w zdobywaniu informacji m.in. o aktualnych poczynaniach badaczy muzykologów, twórczości artystycznej i naukowej polskich oraz zagranicznych organistów wirtuozów, najnowszych trendach i osiągnięciach w budownictwie organowym. Można także w łatwy sposób i w stosunkowo szybkim czasie uzyskać dostęp do materiałów naukowych, nagrań audiowizualnych. 39 40 41 Zob. rozdz. 4.1.3. Na ten temat zob. rozdz. 4.1.3, s. 26. Ćwiczenie powinno odbywać się na dobrej jakości instrumencie. Przy wyborze kościoła (kaplicy) należy kierować się przede wszystkim tym argumentem. Nie wolno mylić pojęć: ćwiczenie indywidualne i lekcja. W tym drugim przypadku poznanie warunków naturalnych pracy organisty liturgicznego i organisty wirtuoza jest środkiem do osiągnięcia jednego z celów edukacyjnych. Zob. także rozdz. 4.2.1, s. 29. 34