OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17

UNIWERSYTET WROCŁAWSKI Instytut Archeologii OBOZOWISKA, OSADY, WSIE. WROCŁAW WIDAWA 17 REDAKCJA MIROSŁAW MASOJĆ WROCŁAW 2014

Recenzent: prof. dr hab. Michał Kobusiewicz prof. dr hab. Stanisław Pazda prof. dr hab. Jerzy Piekalski Opracowanie redakcyjne: Maria Derwich Korekta: Karol Bykowski Opracowanie techniczne i skład komputerowy: Marek J. Ba ek Tłumaczenie streszczeń i podpisów pod ryciny: Bartłomiej Madejski Projekt okładki: Nicole Lenkow ISBN 978-83-61416-92-0 Uniwersytet Wrocławski Instytut Archeologii Wydanie książki dofinansowano ze środków Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego Copyright by Uniwersytet Wrocławski Wrocław 2014 4

SPIS TREŚCI 1. Mirosław Masojć Wprowadzenie... 7 2. Janusz Badura Położenie geomorfologiczne i geologiczne stanowiska...13 3. Maciej Ehlert, Mirosław Masojć Obozowiska mezolityczne. Możliwości interpretacyjne otwartych stanowisk wczesnoholoceńskich zniszczonych przez procesy podepozycyjne....19 4. Mirosław Masojć Pozostałe materiały krzemienne na stanowisku...71 5. Ewa Dreczko, Marta Mozgała Ślady aktywności grup ludzkich młodszej epoki kamienia...79 6. Irena Lasak Materiał ruchomy z osady kultury łużyckiej...89 7. Macin Bohr Zabytki ruchome kultury przeworskiej...159 8. Justyna Baron Kompleks osadniczy z epoki brązu, młodszego okresu przedrzymskiego, okresu wpływów rzymskich i wędrówek ludów. Analiza obiektów nieruchomych...235 9. Aleksandra Pankiewicz Wieś wczesnośredniowieczna oraz ślady osadnictwa późnośredniowiecznego i nowożytnego...321 10. Paweł Zawadzki Relikty związane z II wojną światową...349 11. Agata Hałuszko Analiza antropologiczna materiału kostnego...359 12. Renata Abłamowicz Badania archeozoologiczne szczątków kostnych...367 13. Agata Sady Badania archeobotaniczne...395 14. Agata Sady Wyniki analizy odcisków roślinnych zachowanych na polepie...419 5

15. Beata Miazga Wyniki badań archeometrycznych wybranych zabytków brązowych oraz pozostałości z procesów hutniczych żelaza...425 16. Michał Borowski Wyniki badań petrograficznych materiałów kamiennych...439 17. Mirosław Furmanek, Marek Krąpiec, Tomasz Goslar, Mirosław Masojć Chronologia absolutna stanowiska...451 Inwentarz obiektów odkrytych na stanowisku...457 Plan zbiorczy stanowiska, ryc. 3 i 27 art. J. Baron (pod opaską) 6

MIROSŁAW FURMANEK, MAREK KRĄPIEC, TOMASZ GOSLAR, MIROSŁAW MASOJĆ CHRONOLOGIA ABSOLUTNA STANOWISKA Eksplorowane na stanowisku obiekty archeologiczne dostarczyły licznych źródeł organicznych umożliwiających datowania bezwzględne. Szczątki ludzkie, kości zwierzęce oraz węgle drzewne z wybranych obiektów pozwoliły na realizację datowań radiowęglowych, drewniane elementy konstrukcyjne studni stały się natomiast podstawą analiz dendrochronologicznych. Analizy przeprowadzono w dwóch laboratoriach. Datowanie radiowęglowe techniką akceleratorową zostało wykonane przez Tomasza Goslara w Poznańskim Laboratorium Radiowęglowym. Druga seria dat radiowęglowych została uzyskana techniką scyntylacyjną przez Marka Krąpca w Laboratorium Datowań Bezwzględnych w Skale. Tam również wykonano analizy dendrochronologiczne. Omówienie chronologii stanowiska, z uwzględnieniem datowań względnych i bezwzględnych, ich wzajemnych relacji i adekwatności, podejmowali autorzy w poszczególnych rozdziałach. W tym miejscu chcielibyśmy podsumować rezultaty analiz bezwzględnych i zaprezentować je w całości w postaci zestawień, tak aby czytelnik miał pełen obraz wykonanych datowań absolutnych na stanowisku. Wykonano 20 określeń wieku metodą radiowęglową, z czego siedem dat pochodzi z laboratorium poznańskiego (kod Poz), a 13 z laboratorium w Skale (kod MKL). Zestawienie datowań radiowęglowych dla wybranych obiektów ze stanowiska przedstawia ryc. 1. Zawiera ona, obok pełnej informacji dla każdej z dat (numer obiektu, niekalibrowana data BP, kod laboratorium i numer daty oraz kalibracja daty), również graficzne przedstawienie kalibracji dat, wykonane w programie OxCal v 4.1.7 i umiejscowione na skali czasowej, zaznaczonej na dolnej linii ryciny. Podano również funkcję obiektu i jego przynależność kulturową na podstawie datowania artefaktualnego (kolumna K). Umożliwia to skonfrontowanie materiału archeologicznego z obiektu z bezwzględnym określeniem jego wieku. Ostatnia kolumna informuje o materiale, jaki był podstawą analizy dla danego obiektu. Najstarszy epizod osadniczy ze stanowiska obozowiska mezolityczne nie uzyskał datowań bezwzględnych. Jego chronologię względną można umiejscowić w drugiej połowie okresu atlantyckiego. Mezolit na stanowisku Wrocław-Widawa 17 jest nieznacznie młodszy od analogicznego osadnictwa na sąsiednim stanowisku Wrocław-Polanowice 8, datowanym radiowęglowo na koniec pierwszej połowy VII tysiąclecia BP 1 (Masojć i in. 2009, s. 260 262). Kolejne epizody osadnicze, bogato reprezentowane na stanowisku, to osadnictwo kultur łużyckiej i przeworskiej. Wybrane obiekty tych kultur otrzymały bezwzględne określenie wieku. Pewna liczba datowań radiowęglowych stoi w sprzeczności z atrybucją chronologiczną materiałów zabytkowych pochodzących z datowanych obiektów. Uzyskane daty są bądź za stare (jak w wypadku obiektów 130 czy 35), bądź za młode (np. data obiektu 1020) wobec ceramiki pochodzącej z obiektu (ryc. 1; szarym 1 Ze stanowiska Wrocław-Polanowice 8, z obiektu 5, pochodzą dwie daty radiowęglowe: 6600±40 BP (Poz- -19450) i 6560±40 BP (Poz-19495). 451

MIROSŁAW FURMANEK, MAREK KRĄPIEC, TOMASZ GOSLAR, MIROSŁAW MASOJĆ Ryc. 1. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Daty radiowęglowe wraz z ich kalibracją uzyskane ze stanowiska: KŁ kultura łużycka; kultura przeworska; KU kultura unietycka Fig. 1. Site Wrocław-Widawa 17. Radiocarbon dates from the site with their calibration: KŁ Lusatian culture; Przeworsk culture; KU Unetice culture kolorem zaznaczono datowania, które nie kolidują z chronologią zabytków obecnych w obiekcie). Należy założyć, iż na wielokulturowym stanowisku, jakim jest Wrocław-Widawa 17, dochodziło wielokrotnie do wtórnej depozycji materiałów do obiektów o różnej chronologii. Tym należy tłumaczyć obecność ceramiki kultury przeworskiej w przytaczanym obiekcie 1020, datowanym radiowęglowo na wczesne średniowiecze, czy ceramiki kultury łużyckiej 452

CHRONOLOGIA ABSOLUTNA STANOWISKA w obiekcie 314, datowanym na wczesny okres epoki brązu. Materiał z dwóch obiektów datowany był przez oba ośrodki badawcze. W przypadku obiektu 314 (grobu szkieletowego) datowania potwierdziły się, pozwalając dodatkowo sprecyzować wiek bezwzględny obiektu na ok. 1700 BC. Te dwie daty, wskazujące na chronologię obiektu odpowiadającą wczesnemu okresowi epoki brązu, mimo braku adekwatnego materiału archeologicznego uznać należy za związane z kulturą unietycką. W przypadku obiektu 45 (pieca kultury łużyckiej) datowania nie potwierdziły się. Chronologię artefaktualną obiektu potwierdziła próbka węgli drzewnych (Poz-31815). Wykonano datowanie radiowęglowe trzech studni, które posiadają również daty dendrochronologiczne (obiekty 547, 556, 727). Przyczyną rozbieżności w datowaniu konstrukcji studni (daty dendro) i zabytków z ich wypełniska jest zapewne wspomniany wielokulturowy charakter stanowiska i częsta redepozycja artefaktów. Z 14 obiektów studziennych do analiz dendrochronologicznych pobrano łącznie 138 próbek drewna. Wszystkie analizowane próbki reprezentowały drewno dębowe. Bezwzględne datowania uzyskanych sekwencji przyrostów rocznych wykonano na podstawie standardowych chronologii subfosylnych dębów z obszaru południowej Polski (Krąpiec 2001) oraz chronologii regionalnych (Zielski, Krąpiec 2004). Uzyskane sekwencje przyrostów wykazują wysokie wzajemne podobieństwo próbek, świadczące, że drzewa, z których drewna wykonano cembrowiny studni, wzrastały w zbliżonych warunkach. W wyniku przeprowadzonych korelacji komputerowych oraz wizualnych porównań dendrogramów uzyskano datowanie dla 134 sekwencji dendrochronologicznych (tab. 1). LITERATURA Krąpiec M. 2001 Holocene dendrochronological standards for subfossil oaks from the area of Southern Poland, Studia Quaternaria, t. 18, s. 47 63. Masojć M., Dreczko E., Mozgała M. 2009 The youngest hunter-gatherer communities in Silesia, (w:) J.M. Burdukiewicz, K. Cyrek, P. Dyczek, K. Szymczak (red.), Understanding the Past. Papers offered to Stefan K. Kozłowski, Center for Research on the Antiquity of Southeastern Europe, Warszawa, s. 253 263. Zielski A., Krąpiec M. 2004 Dendrochronologia, Warszawa. Tab. 1. Stanowisko Wrocław-Widawa 17. Zestawienie wyników analiz dendrochronologicznych próbek drewna pochodzących z wybranych studni na stanowisku: KŁ kultura łużycka; kultura przeworska Table 1. Site Wrocław-Widawa 17. Results of dendrochronological analyses of wood samples from selected wells at the site: KŁ Lusatians culture; Przeworsk culture Lp. Numer obiektu 1 144 Opis próby Kod laboratorium Data ścięcia Liczba słojów Datowanie sekwencji drzewa AD/BC deska 2 WID 46 255 123 BC 132 AD po 142 AD deska 3 WID 52P 175 14 AD 124 AD po 134 AD deska 5a WID 49 276 132 BC 144 AD 144 AD deska 6 WID 48 190 32 BC 158 AD 158 AD deska 7b WID 53 202 70 BC 132 AD po 142 AD deska 8 WID 47 226 124 BC 102 AD po 112 AD deska 9b WID 50 274 130 BC 144 AD 144 AD deska 10 WID 51 195 48 BC 147 AD 156 (-6/+8) AD Funkcja, atrybucja kulturowa, chronologia obiektu (B2, C1) 453

MIROSŁAW FURMANEK, MAREK KRĄPIEC, TOMASZ GOSLAR, MIROSŁAW MASOJĆ Lp. Numer obiektu 2 204 3 308 4 334 5 339 6 547 Opis próby Kod laboratorium Data ścięcia Liczba słojów Datowanie sekwencji drzewa AD/BC deska A WID 98 141 32 BC 109 AD po 119 AD deska E1 WID 7 61 57 BC 4 AD po 107 AD deska E2 WID 101 231 103 BC 128 AD po 138 AD deska N1 WID 102 184 132 BC 52 AD po 62 AD deska N2 WID 100 209 88 BC 121 AD po 131 AD deska S2 WID 103 129 9 BC 120 AD po 130 AD deska W1 WID 99 203 87 BC 116 AD po 126 AD deska W1 WID 8 172 + 6 78 BC 94 AD po 107 AD deska 2 WID 81 112 24 BC 89 AD po 98 AD deska 2 WID 4 102 8 BC 94 AD 101 ( 7/+9) AD deska 4 WID 89 105 10 BC 95 AD po 105 AD deska 5 WID 2 51 45 AD 95 AD 96 ( 1/+9) AD deska 1 WID 75 53 14 AD 66 AD po 73 AD deska 2 WID 74 62 8 AD 69 AD po 76 AD deska 3 WID 72 59 + 6 16 AD 74 AD po 87 AD deska 5 WID 71 60 16 AD 75 AD po 82 AD deska 9 WID 77 53 19 BC 34 AD po 41 AD deska 10 WID 79 77 + 1 29 BC 48 AD po 48 AD deska 12 WID 73 68 5 AD 72 AD po 79 AD deska 14 WID 78 61 9 BC 52 AD po 52 AD deska 1 WID 82 59 39 AD 97 AD 97 AD deska 2 WID 85 77 13 AD 89 AD 89 AD deska 4 WID 6 38 52 AD 89 AD 89 AD deska 5 WID 5 65 17 AD 81 AD po 88 AD deska 5 WID 83 137 46 BC 91 AD po 101 AD deska 7 WID 86 107 11 BC 96 AD 99 (-3/+8) AD deska 10 WID 87 199 108 BC 91 AD po 101 AD deska 11 WID 80 80 1 AD 89 AD 89 AD deska 14 WID 84 56 40 AD 95 AD 103 (-6/+8) AD deska 14 WID 3 49 41 AD 89 AD po 96 AD deska 1 WID 128P 253 110 BC 142 AD 143 AD deska 2 WID 140 164 34 BC 130 AD po 140 AD deska 3 WID 137 236 94 BC 142 AD 143 AD deska 4 WID 126 189 + 2 60 BC 129 AD po 141 AD deska 6 WID 130 236 103 BC 133 AD 134 ( 1/+8) AD deska 9 WID 138 226 83 BC 143 AD 143 AD deska 15 WID 141 260 118 BC 142 AD 143 ( 1/+8) AD deska 20 WID 135P 219 76 BC 143 AD 143 AD deska 22 WID 127 145 74 BC 71 AD po 81 AD deska 23 WID 132 123 68 BC 54 AD po 64 AD deska 24 WID 129 250 117 BC 133 AD po 143 AD deska 25 WID 134 251 108 BC 143 AD 143 AD deska 26 WID 125 273 130 BC 143 AD 143 AD deska 27 WID 143 248 115 BC 143 AD 143 AD deska 28 WID 131 257 114 BC 143 AD 143 AD deska 31 WID 133 225 82 BC 143 AD 143 AD deska 32 WID 124 250 107 BC 143 AD 143 AD deska 33 WID 136 209 90 BC 119 AD po 129 AD deska 34 WID 142 207 75 BC 143 AD 143 AD deska? WID 139 250 107 BC 143 AD 143 AD kołki 4 6 WID 45 42 + 54 60 BC 19 BC po 42 AD Funkcja, atrybucja kulturowa, chronologia obiektu (WOR) (B2) (MOP, WOR) (WOR) 454

CHRONOLOGIA ABSOLUTNA STANOWISKA Lp. Numer obiektu 7 556 8 599 9 610 10 727 11 786 Opis próby Kod laboratorium Data ścięcia Liczba słojów Datowanie sekwencji drzewa AD/BC deska 1b WID 31 168 2 AD 169 AD 169 AD deska 1c WID 28 168 9 AD 175 AD 175 AD deska 1d WID 18 191 35 BC 156 AD po 166 AD deska 1g WID 20 82 88 AD 169 AD 169 AD deska 2a WID 23 123 97 BC 26 AD po 36 AD deska 2b WID 32 132 38 AD 169 AD 169 AD deska 2c WID 22 107 23 AD 130 AD po 140 AD deska 2d WID 16 111 3 BC 108 AD po 118 AD deska 3a WID 25 101 60 AD 160 AD 166 (-6/+8) AD deska 3f WID 26 34 136 AD 169 AD 169 AD deska 4a WID 24 109 27 AD 135 AD po 145 AD deska 4b WID 29 71 30 AD 169 AD 169 AD deska 4c WID 30 166 40 AD 169 AD 169 AD deska 5 WID 15 210 59 BC 151 AD po 161 AD deska 6 WID 14 205 49 BC 156 AD 169 AD deska 7a WID 21 222 69 BC 153 AD po 163 AD deska 7b WID 18 191 35 BC 156 AD po 166 AD deska 8 WID 27 188 19 BC 169 AD 169 AD deska 4 WID 60 269 152 BC 177 AD 117 AD deska 6 WID 58 275 158 BC 117 AD 117 AD deska 7 WID 61 257 140 BC 117 AD 117 AD deska 8 WID 59 270 155 BC 117 AD 117 AD deska 9 WID 56 263 146 BC 117 AD 117 AD deska 10 WID 57 233 116 BC 117 AD 117 AD deska 11 WID 54 242 125 BC 117 AD 117 AD deska 1 WID 65 279 121 BC 158 AD 158 AD deska 2 WID 68 278 119 BC 159 AD 159 AD deska 3 WID 70 280 122 BC 158 AD 158 AD deska 4 WID 69 146 45 AD 135 AD po 145 AD deska 5 WID 66 92 71 AD 162 AD 162 (+0/-5) AD deska? WID 67 275 116 BC 159 AD 159 AD deska 1 WID 37 122 1130 BC 1009 BC po 999 BC deska 1a WID 41 121 1171 BC 1051 BC po 1041 BC deska 2 WID 40 99 + 4 1142 BC 1044 BC po 1034 BC deska 2a WID 17 112 1181 BC 1070 BC po 1060 BC deska 4 WID 43 143 1159 BC 1017 BC po 1007 BC deska 5 WID 35 96 1178 BC 1083 BC po 1076 BC deska 6 WID 34 165 1200 BC 1036 BC 1027 (+2/-8) BC deska 7 WID 38 173 1196 BC 1023 BC 1023 BC deska 8 WID 33 162 1201 BC 1040 BC 1030 (+7/-8) BC deska 9 WID 44 147 1161 BC 1015 BC 1015 BC deska 10 WID 36 157 1171 BC 1015 BC 1015 BC deska 11 WID 42 143 1165 BC 1052 BC po 1042 BC 6 fragm. WID 39 78 1107 BC 1030 BC po 1030 BC desek deska 1 WID 63 221 66 BC 155 AD po 165 AD deska 2 WID 64 242 104 BC 138 AD po 148 AD deska 3 WID 62 213 66 BC 147 AD po 157 AD deska 4 WID 55 233 104 BC 155 AD po 165 AD Funkcja, atrybucja kulturowa, chronologia obiektu (B2, C1) (B2/C1) (WOR) KŁ (C1) 455

MIROSŁAW FURMANEK, MAREK KRĄPIEC, TOMASZ GOSLAR, MIROSŁAW MASOJĆ Lp. Numer obiektu 12 1084 13 1132 14 1158 Opis próby Kod laboratorium Data ścięcia Liczba słojów Datowanie sekwencji drzewa AD/BC ob. 1084, D10 WID 90 72 212 AD 283 AD po 290 AD ob. 1084, D15 WID 91 95 189 AD 283 AD po 290 AD ob. 1084 WID 92 85 201 AD 285 AD po 292 AD ob. 1084 WID 93 164 177 AD 340 AD po 354 AD ob. 1084 WID 94 135 203 AD 337 AD 337 AD ob. 1084 WID 97 38 300 AD 337 AD 337 AD ob. 1084, D3 WID 95 105 210 AD 314 AD po 324 AD ob. 1084, D5 WID 96 143 + 3 168 AD 310 AD po 323 AD ob. 1132, A1 WID 119 142 49 BC 93 AD po 103 AD ob. 1132, A3 WID 120 172 68 BC 104 AD po 114 AD ob. 1132, B1 WID 116 55 40 AD 94 AD po 101 AD ob. 1132, B3 WID 122 145 40 BC 105 AD po 115 AD ob. 1132, B1 WID 114 78 57 BC 21 AD po 28 AD ob. 1132 WID 111 121 41 BC 80 AD po 90 AD ob. 1132 WID 112 73 + 3 37 BC 99 AD po 109 AD ob. 1132, A/B WID 113 124 7 BC 117 AD 117 AD ob. 1132, A3.2 WID 115 143 30 BC 114 AD 116 ( 2/+8) AD ob. 1132 WID 117 132 23 BC 109 AD po 116 AD ob. 1132, cz. 2 WID 118 69 33 AD 101 AD po 108 AD ob. 1132, D2 WID 121 159 42 BC 117 AD 117 AD ob. 1132 WID 123 174 + 2 69 BC 105 AD po 117 AD D1 WID 109 134 55 BC 79 AD po 89 AD D9 WID 110 89 14 BC 75 AD po 82 AD D10 WID 104 164 25 AD 188 AD po 189 AD D11 WID 106 51 5 BC 46 AD po 53 AD D12 WID 105 51 5 BC 46 AD po 53 AD D14 WID 107 101 80 BC 21 AD po 31 AD D16 WID 108 140 58 AD 197 AD po 207 AD Funkcja, atrybucja kulturowa, chronologia obiektu (POR, OWL) (B2/C1 C1) (B2/C1 C1, POR) MIROSŁAW FURMANEK, MAREK KRĄPIEC, TOMASZ GOSLAR, MIROSŁAW MASOJĆ THE SITE S ABSOLUTE CHRONOLOGY Archaeological objects explored at the site provided numerous organic sources enabling absolute dating. Human remains, animal bones and charcoals from selected objects enabled radiocarbon dating, while wooden construction elements of the wells became the basis for dendrochronological analyses. The analyses were carried out in two laboratories. Radiocarbon accelerator dating was carried out by Tomasz Goslar in the Poznań Radiocarbon Laboratory. The other series of radiocarbon dates was acquired with the use of scintillation technique by Marek Krąpiec in the Absolute Dating Laboratory in Skała, where dendrological analyses were also carried out. The issue of the site s chronology, including relative and absolute datings, mutual relations between them and their adequacy, was discussed in individual chapters by their authors. Here we would like to summarise the results of absolute analyses and present them comprehensively to enable the reader to form a complete picture of absolute dating carried out at the site. Twenty radiocarbon dates were determined: 7 in the laboratory in Poznań and 13 in the laboratory in Skała. Radiocarbon dates for selected objects from the site are comprehensively presented in Fig. 1. Dendrological analyses used 138 samples of wood (exclusively oakwood) collected at 14 objects (wells). Absolute dating of acquired sequences of annual growth was carried out on the basis of standard chronologies of subfossil oaks from southern Poland. The acquired annual growth sequences display a high degree of mutual similarity, proving that the trees used to construct the wells casings grew in similar conditions. Computer-assisted correlations and visual comparisons of dendrogrammes provided dating for 134 dendrological sequences (Table 1). 456