INSTRUKCJA MONITORINGU EKSPOZYCJI KREDYTOWYCH I ZABEZPIECZEŃ ORAZ KLASYFIKACJI I TWORZENIA REZERW CELOWYCH W BANKU SPÓŁDZIELCZYM W KOŃSKICH

Załącznik Nr 9 do Uchwały Nr 12/XXXIV/13 Zarządu Banku Spółdzielczego w Końskich z dnia 30.12.2013 r. INSTRUKCJA MONITORINGU EKSPOZYCJI KREDYTOWYCH I ZABEZPIECZEŃ ORAZ KLASYFIKACJI I TWORZENIA REZERW CELOWYCH W BANKU SPÓŁDZIELCZYM W KOŃSKICH Końskie, grudzień 2013

SPIS TREŚCI: 1 POSTANOWIENIA OGÓLNE 3 2 OGÓLNE ZASADY MONITORINGU I KLASYFIKACJI 8 3 ZAKRES I CZĘŚTOTLIWOŚĆ MONITORINGU I KLASYFIKACJI 11 4 MONITOROWANIE EKSPOZYCJI KREDYTOWYCH ZAWIERANYCH W KONSORCJUM BANKOWYM 5 DZIAŁANIA PODEJMOWANE NA SKUTEK STWIERDZENIA POGORSZENIA SIĘ SYTUACJI KLIENTA I/LUB JAKOŚCI ZABEZPIECZEŃ 17 17 6 ZASADY TWORZENIA REZERW DLA POSZCZEGÓLNYCH KATEGORII RYZYKA 7 ZASADY POMNIEJSZANIA WIELKOŚCI TWORZONYCH REZERW CELOWYCH Z TYTUŁU ZABEZPIECZEŃ 18 19 8 ZMIANA KLASYFIKACJI EKSPOZYCJI KREDYTOWYCH I ROZWIĄZANIE REEZERW CELOWYCH 23 9 POSTANOWIENIA KOŃCOWE 24 Wykaz załączników: 1. Informacja o sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy i o zabezpieczeniach. 2. Zasady monitorowania rynkowej wartości nieruchomości. 3. Wzór monitu / upomnienia / wezwania do zapłaty. 4. Wzór powiadomienia o przekazaniu danych do Bankowego Rejestru. 5. Wzór wypowiedzenia umowy kredytu. 6. Arkusz analityczny dotyczący przekwalifikowania kredytu / pożyczki dla klienta detalicznego do wyższej grupy ryzyka. 7. Arkusz analityczny Karta informacyjna zabezpieczeń. 8. Informacja z dokonanego przeglądu ekspozycji kredytowych i z ustalenia wysokości rezerw celowych. 2

1. POSTANOWIENIA OGÓLNE 1 1. Niniejsza Instrukcja monitoringu ekspozycji kredytowych i zabezpieczeń oraz ich klasyfikacji w celu tworzenia rezerw celowych, zwana dalej Instrukcją, określa obowiązujący w Banku Spółdzielczym w Końskich, zwanym dalej Bankiem, tryb postępowania w procesie monitoringu ekspozycji kredytowych i ich zabezpieczeń oraz klasyfikacji i tworzenia rezerw celowych. 2. Monitoring w celu klasyfikacji obejmuje kryterium oceny ekonomiczno finansowej klienta i jakości zabezpieczeń. 3. Monitoring i klasyfikacja według kryterium terminowości jest prowadzony automatycznie w oparciu o dane systemu ewidencyjno-księgowego Banku. 4. Ekspozycje kredytowe wynikające z: a. kredytów detalicznych, b. kredytów mieszkaniowych oraz pożyczek i kredytów hipotecznych, klasyfikuje się biorąc pod uwagę tylko kryterium terminowości spłaty kapitału lub odsetek. 2 Niniejsza instrukcja działa w oparciu o następujące zewnętrzne i wewnętrzne regulacje prawne: 1) Rozporządzenie Ministra Finansów z dnia 16 grudnia 2008 roku w sprawie zasad tworzenia rezerw na ryzyko związane z działalnością banków (Dz. U. Nr 235, poz. 1589), 2) Prawo bankowe ustawa z dnia 29 sierpnia 1997 r. (Dz. U. z 2012r. poz.1376 z poźn. zm.), 3) Załącznik nr 4 do uchwały Komisji Nadzoru Finansowego w sprawie adekwatności kapitałowej w sprawie obliczania wymogu kapitałowego z tytułu ryzyka kredytowego, 4) Załącznik nr 17 do uchwały Komisji Nadzoru Finansowego w sprawie adekwatności kapitałowej, w sprawie technik redukcji ryzyka kredytowego, 5) Rekomendację S i T Komisji Nadzoru Finansowego. 6) Instrukcję zarządzania ryzykiem kredytowym. 7) Instrukcję prawnych form zabezpieczenia wierzytelności, zwana dalej Instrukcją zabezpieczeń. 8) Inne procedury dotyczące zawierania poszczególnych rodzajów transakcji kredytowych w Banku. 3 Dla potrzeb Instrukcji użyte w jej treści określenia oznaczają: 1) Zarząd Zarząd Banku. 2) Komórki i jednostki organizacyjne Banku elementy struktury organizacyjnej, określone w Regulaminie organizacyjnym Banku. 3) Uchwała w sprawie adekwatności kapitałowej Uchwała nr 76/2010 KNF z dnia 10 marca 2010r. z późniejszymi zmianami. 4) Kompetencje kredytowe uprawnienia do podejmowania decyzji kredytowych przez pracowników Banku zgodnie z posiadanymi pełnomocnictwami, ustalone w Instrukcji zarządzania ryzykiem kredytowym oraz w Regulaminie podejmowania decyzji kredytowych. 5) Umowa kredytu umowa w sprawie transakcji kredytowej, 6) Ekspozycje kredytowe ujęte w bilansie Banku należności z tytułu kredytów i pożyczek, skupionych wierzytelności, czeków, weksli, zrealizowanych gwarancji, zakupionych instrumentów dłużnych innych wierzytelności o podobnym charakterze oraz udzielone zobowiązania pozabilansowe o charakterze finansowym i gwarancyjnym, 3

7) Kredytobiorca klient, będący stroną umowy zawartej z Bankiem, z której wynika ekspozycja kredytowa, 8) Podmioty powiązane kapitałowo lub organizacyjnie w rozumieniu ustawy z dnia 29.08.1997 r. Prawo bankowe (Dz.U. z 2002 r. Nr 72, poz. 665, z późn. zm.) są to co najmniej dwa podmioty, z których przynajmniej jeden bezpośrednio lub pośrednio wywiera znaczący wpływ na pozostałe lub które stanowią dla Banku jedno ryzyko gospodarcze ze względu na to, że problemy finansowe jednego z nich, w szczególności trudności z pozyskaniem źródeł finansowania lub spłatą zobowiązań, mogą mieć wpływ na pogorszenie zdolności do pozyskania źródeł finansowania lub spłatę zobowiązań przez którykolwiek z pozostałych, przy czym: a) przez znaczący wpływ, w rozumieniu ustawy z dnia 29.08.1997r. Prawo bankowe, rozumie się zdolność do udziału w podejmowaniu decyzji w zakresie wyznaczania kierunków polityki finansowej i operacyjnej, w tym również dotyczącej podziału zysku lub pokrycia straty bilansowej innego podmiotu, b) jedno ryzyko gospodarcze występuje gdy podmioty stale ze sobą współpracują w ramach prowadzonej działalności, a pogorszenie się sytuacji finansowej któregokolwiek z tych podmiotów może mieć wpływ na pogorszenie się sytuacji finansowej drugiego podmiotu współpracującego, przy czym zasady funkcjonowania podmiotów, oparte na stałej współpracy gospodarczej, nie mogą być zmienione w krótkim czasie. Jedno ryzyko gospodarcze ponoszą również podmioty powiązane ze sobą wzajemnymi gwarancjami lub poręczeniami, które mają istotne znaczenie dla stabilności finansowej tych podmiotów, 9) Łączne zaangażowanie suma wierzytelności Banku i udzielonych przez Bank zobowiązań pozabilansowych z tytułu zawartych transakcji kredytowych (bez należnych odsetek, prowizji i opłat) oraz kwot transakcji wnioskowanych będących przedmiotem podejmowanych decyzji kredytowych, obciążonych ryzykiem jednego podmiotu lub podmiotów powiązanych kapitałowo lub organizacyjnie, 10) Inspekcje okresowe inspekcje przeprowadzane bezpośrednio u klienta w terminach zgodnych z prowadzonym monitoringiem, mając na celu m.in. stwierdzenie zgodności dokumentów przedkładanych przez klientów ze stanem faktycznym. 11) Inspekcje doraźne inspekcje przeprowadzane w przypadku stwierdzenia pogorszenia sytuacji ekonomiczno-finansowej i majątkowej klienta lub/i jakości zabezpieczeń, zagrażającej terminowej obsłudze kredytu. 12) Uznana ochrona kredytowa zabezpieczenie spełniające kryteria ustalone przez Komisję Nadzoru Finansowego, umożliwiające Bankowi zmniejszenie wymogów kapitałowych z tytułu ryzyka kredytowego, zgodnie z uchwałą KNF w sprawie adekwatności kapitałowej, 13) Wartość rynkowa nieruchomości szacunkowa kwota, jasno i przejrzyście udokumentowana, za którą zainteresowany nabywca powinien zakupić daną nieruchomość od właściciela zainteresowanego sprzedażą na warunkach rynkowych w dniu przeprowadzenia wyceny, o ile właściciel dołożył należytej staranności w celu znalezienia najlepszego nabywcy i gdzie każda ze stron posiada niezbędną wiedzę oraz działa w sposób świadomy i rozważnie, 14) Nieruchomość mieszkalna nieruchomość położona na terenie Rzeczpospolitej Polskiej, która jest lub będzie zamieszkana bądź przeznaczona pod wynajem przez właściciela, 15) Nieruchomość komercyjna nieruchomość położona na terenie Rzeczpospolitej Polskiej nie będąca nieruchomością mieszkalną, 16) Niezależny rzeczoznawca osoba posiadająca kwalifikacje, umiejętności i doświadczenie konieczne do przeprowadzenia wyceny, niezależnej od procesu decyzyjnego w sprawie udzielenia kredytu, 4

17) LtV wskaźnik wyliczany w oparciu o zapisy Instrukcji prawnych form zabezpieczeń, obrazujący potencjalne narażenie Banku na ryzyko spadku cen nieruchomości, stanowiących zabezpieczenie kredytów. 18) Klasyfikacja ekspozycji kredytowych jest to proces oceny i zaliczania do odpowiedniej grupy ryzyka kredytów oraz zobowiązań pozabilansowych, przy uwzględnieniu załącznika Nr 1 do Rozporządzenia Ministra Finansów; 19) Kategoria Ekspozycji kredytowych normalnych - są to ekspozycje (z wyłączeniem ekspozycji kredytowych, wynikających z pożyczek i kredytów detalicznych oraz ekspozycji wobec Skarbu Państwa a także mieszkaniowych i hipotecznych), których opóźnienie w spłacie kredytu lub odsetek nie przekracza jednego miesiąca, a sytuacja ekonomiczno - finansowa kredytobiorcy nie budzi obaw; 20) Kategoria Ekspozycji kredytowych pod obserwacją - są to wszystkie ekspozycje (z wył. Ekspozycji kredytowych, wynikających z pożyczek i kredytów detalicznych oraz ekspozycji wobec Skarbu Państwa oraz ekspozycji mieszkaniowych i hipotecznych), których opóźnienie w spłacie kredytu lub odsetek, przekracza jeden miesiąc i nie przekracza 3 miesięcy a sytuacja ekonomiczno - finansowa nie budzi obaw, lub ze względu na inne okoliczności wskazane przez Bank w Rozdziale 2 niniejszej Instrukcji, wymagają szczególnej uwagi; 21) Kategoria Ekspozycji zagrożonych - są to ekspozycje zaklasyfikowane do ekspozycji poniżej standardu, do ekspozycji wątpliwych lub ekspozycji straconych, z wyłączeniem ekspozycji kredytowych, wynikających z pożyczek i kredytów detalicznych oraz ekspozycji wobec Skarbu Państwa a także z wyłączeniem ekspozycji hipotecznych i mieszkaniowych. Ekspozycje te występują w formie Ekspozycji poniżej standardu, Ekspozycji wątpliwych i Ekspozycji straconych ; 22) Kategoria Ekspozycji kredytowych poniżej standardu - są to ekspozycje obejmujące: 1) ekspozycje, w przypadku których opóźnienie w spłacie kredytu lub odsetek przekracza 3 miesiące i nie dłużej niż sześć miesięcy, 2) ekspozycji względem dłużników, których sytuacja ekonomiczno - finansowa może stanowić zagrożenie terminowej spłaty ekspozycji; 23) Kategoria Ekspozycji kredytowych wątpliwych - są to ekspozycje obejmujące: 1) ekspozycje, w przypadku których opóźnienie w spłacie kredytu lub odsetek wynosi powyżej sześciu miesięcy i nie przekracza dwunastu miesięcy, 2) ekspozycje względem dłużników, których sytuacja ekonomiczno - finansowa uległa znacznemu pogorszeniu, a zwłaszcza gdy ponoszone straty w sposób istotny naruszają ich kapitały (aktywa netto); 24) Kategoria Ekspozycji kredytowych straconych - są to ekspozycje obejmujące: 1) ekspozycje, w przypadku których opóźnienie w spłacie kredytu lub odsetek przekracza dwanaście miesięcy, 2) ekspozycje kredytowe wobec dłużników, których sytuacja ekonomicznofinansowa pogorszyła się w sposób nieodwracalny uniemożliwiający spłacanie długów, 3) ekspozycje względem dłużników w stosunku, do których ogłoszono upadłość lub w stosunku, do których nastąpiło otwarcie likwidacji, z wyjątkiem, gdy następuje ona na podstawie przepisów o komercjalizacji prywatyzacji przedsiębiorstw 5

państwowych, 4) ekspozycje względem dłużników, przeciwko którym Bank złożył wniosek o wszczęcie postępowania egzekucyjnego, 5) ekspozycje kredytowe kwestionowane przez dłużników na drodze postępowania sądowego, 6) ekspozycje względem dłużników, których miejsce pobytu jest nieznane i których majątek nie został ujawniony, 25) Kategoria Ekspozycji kredytowych normalnych wobec Skarbu Państwa - są to ekspozycje, w przypadku, których opóźnienie w spłatach kredytu lub odsetek w stosunku do terminu (harmonogramu) spłat określonego w momencie powstania zobowiązania nie przekracza jednego roku. 26) Kategoria Ekspozycji kredytowych, wątpliwych wobec Skarbu Państwa - są to ekspozycje obejmujące: 1) ekspozycje, w przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek w stosunku do terminu (harmonogramu) spłat określonego w momencie powstania zobowiązania przekracza rok i nie przekracza dwóch lat, 2) ekspozycje o nieokreślonym w terminie, harmonogramie płatności, dla których okres od momentu powstania zobowiązania do momentu klasyfikacji nie przekracza jednego roku. 27) Ekspozycje kredytowe stracone wobec Skarbu Państwa - są to ekspozycje obejmujące: 1) ekspozycje, w przypadku, których opóźnienie w spłatach kapitału lub odsetek w stosunku do terminu, harmonogramu spłat określonego w momencie powstania zobowiązania przekracza dwa lata, 2) ekspozycje o nieokreślonym w terminie, harmonogramie płatności, dla których okres od momentu podpisania zobowiązania Skarbu Państwa do momentu klasyfikacji przekracza jeden rok, 3) wszelkie ekspozycje sporne. 28) Pożyczki i kredyty detaliczne - ekspozycje kredytowe wobec osób fizycznych, udzielone na cele niezwiązane z działalnością gospodarczą lub prowadzeniem gospodarstwa rolnego, z wyłączeniem pożyczek i kredytów mieszkaniowych, pożyczek i kredytów hipotecznych oraz zobowiązań pozabilansowych; 29) Pożyczki i kredyty mieszkaniowe - ekspozycje kredytowe wobec osób fizycznych wynikające z finansowania niezwiązanego z działalnością gospodarczą lub prowadzeniem gospodarstwa rolnego: 1) nabycia, budowy, przebudowy, rozbudowy lub nadbudowy domu albo lokalu mieszkalnego stanowiącego odrębną nieruchomość, 2) nabycia spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego lub prawa do domu jednorodzinnego w spółdzielni mieszkaniowej albo prawa odrębnej własności lokalu mieszkalnego w spółdzielni mieszkaniowej, 3) remontu domu albo lokalu, o których mowa w punktach 1 i 2, 4) nabycia działki budowlanej lub jej części pod budowę domu jednorodzinnego lub budynku mieszkalnego, w którym jest lub ma być położony lokal mieszkalny, 6

5) przekształcenie lokatorskiego spółdzielczego prawa do lokalu mieszkalnego lub spółdzielczego własnościowego prawa do lokalu w prawo odrębnej własności lokalu, 6) wykup mieszkania komunalnego lub zakładowego, 7) spłatę zadłużenia z tytułu innego kredytu mieszkaniowego, 8) nabycia działki budowlanej lub jej części pod budowę domu jednorodzinnego lub budynku mieszkalnego, w którym jest lub ma być położony lokal mieszkalny, 9) innego celu związanego z zaspokajaniem potrzeb mieszkaniowych, w szczególności pokrycia kosztów partycypacji w kosztach budowy mieszkań przez towarzystwa budownictwa społecznego; 30) Pożyczki i kredyty hipoteczne - ekspozycje kredytowe wobec osób fizycznych na dowolne cele niezwiązane z działalnością gospodarczą lub prowadzeniem gospodarstwa rolnego, zabezpieczone na nieruchomości mieszkalnej. 31) Kategorie Ekspozycji kredytowych, wynikających z pożyczek i kredytów detalicznych - są to ekspozycje, w których wyróżnia się: 1) ekspozycje kredytowe, normalne obejmujące ekspozycje, w przypadku, których opóźnienie w spłatach kapitału lub odsetek nie przekracza sześć miesięcy, 2) ekspozycje kredytowe, konsumpcyjne stracone, obejmujące: a. ekspozycje, w przypadku, których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek ekspozycji przekracza sześć miesięcy, b. ekspozycje kredytowe, względem dłużników, przeciwko, którym Bank złożył wniosek o wszczęcie postępowania egzekucyjnego, c. ekspozycje kredytowe kwestionowane przez dłużników, w postępowaniu sądowym, d. ekspozycje kredytowe względem dłużników, których miejsce pobytu jest nieznane i których majątek nie został ujawniony. 32) Kategoria kredytów i pożyczek mieszkaniowych i hipotecznych - są to ekspozycje: 1) ekspozycje kredytowe normalne - obejmujące ekspozycje kredytowe, w przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek nie przekracza 1 miesiąca, 2) ekspozycje kredytowe "pod obserwacją" - obejmujące ekspozycje kredytowe, w przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek przekracza 1 miesiąc i nie przekracza 3 miesięcy, 3) ekspozycje kredytowe "poniżej standardu" - obejmujące ekspozycje kredytowe, w przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek przekracza 3 miesiące i nie przekracza 6 miesięcy, 4) ekspozycje kredytowe "wątpliwe" - obejmujące ekspozycje kredytowe, w przypadku których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek przekracza 6 miesięcy i nie przekracza 12 miesięcy, 5) ekspozycje kredytowe "stracone" - obejmujące: e. ekspozycje kredytowe, w przypadku, których opóźnienie w spłacie kapitału lub odsetek przekracza 12 miesięcy, f. ekspozycje kredytowe wobec dłużników, przeciwko którym bank złożył wniosek o wszczęcie postępowania egzekucyjnego, g. ekspozycje kredytowe kwestionowane przez dłużników na drodze postępowania 7

sądowego, h. ekspozycje kredytowe wobec dłużników, których miejsce pobytu jest nieznane i których majątek nie został ujawniony; 33) Rezerwa na ryzyko ogólne - jest to rezerwa utworzona zgodnie z art. 130 ustawy z 29.08.1997 r. Prawo bankowe (Dz. U. Z 2002 r. nr 72 poz. 665 ze zm.). 34) Pierwotna wysokość zabezpieczonej kwoty - jest to wysokość ekspozycji kredytowej określonej w obowiązującej umowie, w dniu dokonywania klasyfikacji. 35) Opiekun klienta pracownik Komórki kredytowej w Oddziałach Banku, zajmujący się bezpośrednią obsługą klienta, prowadzący jego dokumentację, przeprowadzający monitoring sytuacji ekonomiczno-finansowej klienta oraz analizę terminowości spłat, gromadzący dane do niezależnej klasyfikacji ekspozycji kredytowych oraz tworzenia rezerw celowych. 36) Niezależność klasyfikacji ekspozycji kredytowych Bank zapewnia niezależność monitoringu ekspozycji kredytowych i zabezpieczeń poprzez taki podział zadań, że Opiekunowie Klienta (pracownicy kredytowi w Oddziałach Banku) kompletują i wstępnie opracowują dokumenty służące monitoringowi, a następnie przekazują je do Stanowiska ds. analiz kredytowych i windykacji/komitetu Kredytowego w celu przeprowadzenia monitoringu ekspozycji kredytowych i zabezpieczeń oraz klasyfikacji ekspozycji z tytułu sytuacji ekonomiczno-finansowej. Decyzje w sprawie klasyfikacji podejmuje Zarząd lub jego pełnomocnicy zgodnie z zasadami określonymi w Załączniku Nr 2 do Instrukcji zarządzania ryzykiem kredytowym. 2. OGÓLNE ZASADY MONITORINGU I KLASYFIKACJI 4 1. Monitoring jest procesem stałej kontroli ryzyka kredytowego pojedynczej transakcji w trakcie trwania umowy kredytowej, realizowanym poprzez bieżący kontakt z klientem, obserwację i analizę: a. jakości współpracy z klientem, b. terminowości spłaty obsługi zadłużenia, c. sytuacji ekonomiczno-finansowej i majątkowej klienta oraz podmiotów powiązanych, d. stanu ustanowionych prawnych form zabezpieczeń (weryfikacji wartości zabezpieczeń ocena zabezpieczeń), e. wartości rynkowej zabezpieczeń (ze szczególnym uwzględnieniem nieruchomości), z wykorzystaniem dostępnych baz danych, f. poziomu maksymalnego wskaźnika LtV w całym okresie kredytowania, g. otoczenia, w którym funkcjonuje klient, h. sygnałów ostrzegawczych z rynku. 2. Celem prowadzenia monitoringu jest: a. wczesna identyfikacja zagrożeń, b. ocena przyjętych zabezpieczeń pod względem wartości i jakości w celu wyliczenia kwoty umożliwiającej pomniejszenie podstawy tworzenia rezerw celowych oraz zmniejszania wymogów kapitałowych, c. ocena wartości nieruchomości oraz pozostałych zabezpieczeń w celu wyliczania wskaźnika LtV, d. klasyfikacja klientów do odpowiedniej kategorii ryzyka oraz tworzenie rezerw celowych. 5 1. Gromadzenie danych o sytuacji oraz bieżące monitorowanie klientów oraz zabezpieczeń wykonywane jest przez Opiekuna klienta, Stanowisko ds. analiz kredytowych 8

i windykacji (SAK) oraz przez Zespół ryzyk i analiz ekonomicznych (ZRA) w zakresie monitorowania zmian rynkowych cen nieruchomości. 2. Monitoring klientów i zabezpieczeń, w stosunku do których prowadzone są działania windykacyjne realizuje komórka organizacyjna, której w Regulaminie organizacyjnym przypisano zadania związane z windykacją. 3. W przypadku klienta lub grupy klientów powiązanych organizacyjnie lub kapitałowo obsługiwanych przez kilka jednostek organizacyjnych Banku, bieżący monitoring prowadzony jest przez Stanowisko ds. analiz kredytowych i windykacji. 4. Na podstawie danych zgromadzonych przez Opiekuna klienta przeprowadzany jest niezależny monitoring sytuacji, ocena jakości zabezpieczeń oraz klasyfikacja do odpowiednich grup ryzyka zgodnie z załącznikiem nr 2 do Instrukcji zarządzania ryzykiem kredytowym. 5. Do czynności wykonywanych w ramach monitoringu detalicznych ekspozycji kredytowych należą: a) badanie terminowości spłaty rat kredytu, b) analiza stanu prawnych zabezpieczeń. 6. Badanie terminowości spłaty rat kredytu polega na: a) badaniu terminowości spłaty kapitału i odsetek z tytułu udzielonego kredytu w stosunku do wszystkich kredytobiorców, b) sprawdzaniu, czy wystąpiło zadłużenie przeterminowane. 7. W przypadku występowania zadłużenia przeterminowanego, opiekun klienta podejmuje działania zmierzające do uzyskania szybkiej spłaty tego zadłużenia, tj.: a) po 14 dniach od upływu terminu płatności, wysyła do kredytobiorcy monit ), b) nawiązuje kontakt telefoniczny z kredytobiorcą celem ustalenia przyczyn braku spłaty należności banku, c) w przypadku braku reakcji ze strony kredytobiorcy po terminie określonym w monicie wysyła upomnienie, d) po upływie terminu określonego w upomnieniu i braku spłaty zaległości, jeżeli minęło 60 dni od powstania zaległości, wysyła powiadomienie o zamiarze banku przekazania danych kredytobiorcy do baz: Bankowy Rejestr, Krajowy Rejestr Długów Biuro informacji Gospodarczej SA, e) w przypadku, gdy zaległość w spłacie wynosi, co najmniej dwie pełne raty kredytu, wysyła do kredytobiorcy wezwanie do zapłaty ; w treści wezwania do zapłaty należy zamieścić klauzule wynikające ze współpracy z Biurem Informacji Kredytowej o powstaniu zadłużenia przeterminowanego, informuje poręczycieli oraz inne osoby będące dłużnikami banku z tytułu zabezpieczenia kredytu. 8. Brak spłaty należności w terminie określonym w wezwaniu do zapłaty oraz brak zapłaty kolejnej raty w terminie zgodnym z terminarzem spłat, stanowi podstawę podjęcia dalszych czynności polegających na: a) ponownym nawiązaniu bezpośredniego kontaktu telefonicznego z kredytobiorcą celem ustalenia przyczyn braku spłaty należności banku, wraz z przekazaniem informacji o negatywnych skutkach wynikających z nieterminowej obsługi zobowiązania kredytowego, b) w wypowiedzeniu umowy o kredyt bank wyznacza termin spłaty zadłużenia, przy czym okres wypowiedzenia wynosi 30 dni, licząc od następnego dnia po doręczeniu oświadczenia o wypowiedzeniu umowy, c) o wypowiedzeniu umowy bank informuje poręczycieli oraz inne osoby zobowiązane do spłaty kredytu z tytułu zabezpieczenia kredytu, d) po upływie okresu wypowiedzenia, bank przystępuje do ściągania swoich należności w drodze postępowania egzekucyjnego. 9

9. W przypadku złożenia oświadczenia o wypowiedzeniu umowy, bank wstrzymuje wypłatę niewypłaconej części lub całości kredytu. 10. Wszystkie pisma do kredytobiorcy, poręczycieli lub dłużników hipotecznych pracownik wysyła listem poleconym za potwierdzeniem odbioru, wykorzystując wzorce określone w Załącznikach Nr 3-5. 11.W przypadku kredytów, które mają być zakwalifikowane do wyższej grupy ryzyka, bank podejmuje działania zgodne z obowiązującymi regulacjami wewnętrznymi. 12.Opiekun klienta dokonuje analizy sytuacji na podstawie Arkusza analitycznego dotyczącego przekwalifikowania kredytu dla klienta detalicznego do wyższej grupy ryzyka, zgodnie z wzorem stanowiącym załącznik Nr 6 do niniejszej instrukcji. 6 1. Monitoring prowadzony przez Opiekuna klienta ma na celu bieżącą analizę ryzyka związanego z sytuacją ekonomiczno-finansową klienta oraz jakością zabezpieczeń ze szczególnym uwzględnieniem oceny nieruchomości. 2. W ramach prowadzonego monitoringu Opiekun klienta zobowiązany jest do: 1) bieżącej kontroli terminowości spłat należności Banku z tytułu transakcji kredytowych (kapitału i odsetek), 2) kontroli wniesienia udziału własnego w inwestycji, 3) kontroli prawidłowości wykorzystania kredytu, między innymi poprzez sprawdzanie przedkładanych przez klienta faktur, rachunków w terminach wynikających z umowy kredytowej, a w przypadku kredytu preferencyjnego z dopłatami do oprocentowania także monitorowanie terminów dokumentowania przez klienta wydatków poniesionych na cel objęty kredytem preferencyjnym, 4) monitorowania zabezpieczeń transakcji kredytowej, w szczególności w zakresie spełnienia formalno-prawnych wymogów dotyczących ustanowienia zabezpieczenia, a w przypadku zabezpieczeń rzeczowych pod kątem sprawdzenia, czy przedmiot zabezpieczenia faktycznie istnieje oraz ustalenia jego aktualnej wartości, 5) oceny spełnienia innych warunków dotyczących finansowania nieruchomości (np. projektów, zgód itp.) 6) oceny aktualnej sytuacji ekonomicznej klientów, z zastosowaniem standardowych metodyk w zakresie oceny zdolności kredytowej, funkcjonujących w Banku, na podstawie dokumentów przedłożonych w procesie monitorowania, 7) identyfikowania na bieżąco sygnałów z otoczenia, dotyczących kondycji finansowej i majątkowej klienta, a także stanu zabezpieczeń, 8) przeprowadzania inspekcji u klienta w celu oceny zgodności przedkładanych dokumentów, dotyczących sytuacji klienta oraz zabezpieczeń (ze szczególnym uwzględnieniem nieruchomości) ze stanem faktycznym, wymóg przeprowadzania inspekcji u klienta dotyczy udzielania indywidualnie istotnej ekspozycji kredytowej, 9) prowadzenia dokumentacji związanej z monitoringiem, 10) proponowania zmian klasyfikacji ekspozycji kredytowych oraz wysokości tworzonych rezerw celowych. 11) proponowanie zmian w zakresie zabezpieczeń (np. dodatkowego zabezpieczenia kredytu, zmiany zabezpieczeń kredytu, renegocjowania warunków umowy, dotworzenia rezerw itp.). 10

3. ZAKRES I CZĘSTOTLIWOŚĆ MONITORINGU I KLASYFIKACJI 7 Monitoring sytuacji ekonomiczno-finansowej klienta i zabezpieczeń oraz klasyfikacja należności realizowane są w formie: 1) Oceny zza biurka, na podstawie danych systemu ekonomiczno-finansowego oraz dokumentów przedstawionych przez klienta, w tym dokumentów dotyczących zabezpieczeń. 2) Inspekcji na miejscu u klienta. 8 Ocena zza biurka wykonywana jest w oparciu o następujące dane: 1) Informacje Zespołu księgowo-informatycznego w sprawie opóźnień w spłacie należności w przypadku opóźnień Opiekun klienta wysyła wezwanie do zapłaty należności oraz powiadamia dłużników z tytułu zabezpieczenia ekspozycji kredytowej, 2) Notatki ze spotkań z klientem. 3) Informacje dotyczące obrotów na rachunku w Banku (wydruki z systemu). 4) Notatki z rozmów telefonicznych i maili. 5) Notatki z inspekcji w miejscu działalności klienta. 6) Notatki dotyczące oceny stanu przyjętych zabezpieczeń. 7) Opinie z innych banków i różnych instytucji np. US, ZUS, KRUS, Urzędu Miasta oraz KRD. 8) Dane ekonomiczno-finansowe (wskaźniki ilościowe i jakościowe) otrzymane od klientów, których zakres określa poniższa tabela: Informacje finansowe gromadzone w procesie monitoringu ekspozycji kredytowych przeznaczonych na działalność gospodarczą i rolniczą Rodzaj klienta Częstotliwość informacji Ryczałt i karta podatkowa Rolnicy Księga przychodów i rozchodów Pełna księgowość Informacja w okresach kwartalnych - informacje pozyskiwane w okresach kwartalnych zgodnie z warunkami zawartymi w umowie kredytowej: - deklaracje VAT, - ewidencje przychodów, - rejestry zakupów, - ewidencja zatrudnienia itp. informacje niezbędne do przeprowadzeni a bieżącego monitoringu - deklaracje podatkowe PIT-5, - zestawienia z księgi przychodów i rozchodów, - inwentaryzacja zapasów - sprawozdanie F-01, - CIT-2 11

Informacja w okresach półrocznych (dodatkowo) jak wyżej notatki z wizyt u klienta (jeżeli były przeprowadzan e) - PIT-5, - zestawienia z księgi przychodów i rozchodów, - F-01, - CIT-2 - inwentaryzacja zapasów - rozliczenie podatku dla ryczałtu PIT-28, - rozliczenie roczne podatku dla karty podatkowej, - ewidencja przychodów i rejestry zakupów, - oświadczenie o wysokości średnich miesięcznych dochodów po opodatkowani u i opłaceniu składek na ubezpieczenie społeczne, - nakaz płatniczy dotyczący podatku rolnego, - informacje niezbędne do przeprowa dzenia bieżącego monitorin gu, - PIT-6 (działy specjalne produkcji rolnej) Informacja w okresach rocznych (dodatkowo) - rozliczenie roczne podatku od osób fizycznych, - inwentaryzacja zapasów, - zestawienie z księgi przychodów i rozchodów, - F-01, CIT-8, - sprawozdanie finansowe obejmujące bilans, rachunek zysków i strat, - informację dodatkową, sprawozdanie z przepływu środków pieniężnych, sprawozdanie ze zmian w kapitale, - raport z badania sprawozdania finansowego z opinią biegłego (o ile badanie zostało przeprowadzone), 9) Dokumenty dotyczące zabezpieczeń polisy ubezpieczeniowe, potwierdzenia cesji, umowy, wyceny rzeczoznawców, inne dokumenty stwierdzające wartość przedmiotu zabezpieczenia, określone w umowie kredytowej. 10) Katalogi, prasa branżowa, giełdy nieruchomości, portale internetowe. 11) Wyniki monitorowania (weryfikacji) wartości zabezpieczeń ze szczególnym uwzględnieniem kształtowania się rynkowych wartości nieruchomości. Zasady monitorowania wartości rynkowej nieruchomości zawiera załącznik nr 2 do niniejszej Instrukcji. 12

12) Ocena stanu prawnych zabezpieczeń sporządzona jest wg Karty informacyjnej zabezpieczeń (Załącznik Nr 7 niniejszej Instrukcji). 9 Monitoring zabezpieczenia w postaci przewłaszczenia rzeczy oznaczonych co do tożsamości dotyczy kontroli w trakcie przeprowadzanych inspekcji okresowych lub doraźnych, w zakresie: 1) faktycznego istnienia przedmiotu zabezpieczenia, będącego w użytkowaniu dłużnika w tym celu pracownik Banku w trakcie inspekcji powinien jednoznacznie rozpoznać przedmiot przewłaszczenia, a w przypadku środków transportu powinien sprawdzić aktualną datę przeglądu wpisaną w dowód rejestracyjny pojazdu, 2) prawidłowego i trwałego oznaczenia przedmiotu przewłaszczenia jako własności Banku, 3) prawidłowego i zgodnego z przeznaczeniem wykorzystania przedmiotu przewłaszczenia, 4) stopnia zużycia technicznego przedmiotu przewłaszczenia, 5) ubezpieczenia przedmiotu przewłaszczenia w całym okresie kredytowania, poprzez kontrolę aktualizacji polis ubezpieczeniowych scedowanych na Bank. 6) wartości zabezpieczenia w oparciu o zapisy księgowe, 7) warunków ewentualnego przejęcia, przechowania, kosztów sprzedaży przewłaszczonych rzeczy. 10 Monitoring zabezpieczenia w postaci przewłaszczenia rzeczy oznaczonych co do gatunku dotyczy kontroli w trakcie przeprowadzanych inspekcji okresowych lub doraźnych w zakresie: 1) faktycznego istnienia przedmiotu przewłaszczenia, 2) wartości przewłaszczonych rzeczy, na podstawie zapisów księgowych (wydruków z ewidencji księgowej), 3) rodzaju przedmiotu przewłaszczenia czy przedmiot przewłaszczenia dopuszczony jest do swobodnego obrotu gospodarczego oraz czy przedmiot przewłaszczenia jest łatwo zbywalny, 4) prawidłowego oznaczenia miejsca przechowywania przedmiotu przewłaszczenia, 5) wyodrębnienia przedmiotu przewłaszczenia od innych rzeczy, 6) prawidłowego i zgodnego z przeznaczeniem wykorzystania przedmiotu przewłaszczenia, 7) terminu przydatności przedmiotu przewłaszczenia, szczególnie w przypadkach przewłaszczenia surowców do produkcji żywności, 8) ubezpieczenia przedmiotu przewłaszczenia w całym okresie kredytowania, poprzez kontrolę aktualizacji polis ubezpieczeniowych scedowanych na Bank. 9) warunków ewentualnego przejęcia, przechowania, kosztów sprzedaży przewłaszczonych rzeczy. 11 Monitoring zabezpieczenia w postaci zastawu rejestrowego rzeczy oznaczonych co do tożsamości przeprowadzany jest w trakcie inspekcji okresowych lub doraźnych u kredytobiorcy lub dłużnika rzeczowego i dotyczy: 1) faktycznego istnienia przedmiotu zastawu stanowiącego własność dłużnika, udokumentowanego: a. jako pozycja w ewidencji środków trwałych w przypadku kredytów dla podmiotów gospodarczych wymóg okresowego dostarczania ewidencji środków trwałych może zostać zawarty w umowie kredytu lub umowie zabezpieczenia, b. dowodem rejestracyjnym z aktualną datą przeglądu i kartą pojazdu w przypadku środków transportu, 13

2) prawidłowego i trwałego oznaczenia przedmiotu zastawu, 3) prawidłowego i zgodnego z przeznaczeniem wykorzystania przedmiotu zastawu, 4) zużycia technicznego przedmiotu zastawu, 5) ubezpieczenia przedmiotu zastawu w całym okresie kredytowania, poprzez kontrolę aktualizacji polis ubezpieczeniowych scedowanych na Bank. 6) warunków ewentualnego przejęcia, przechowania, kosztów sprzedaży przewłaszczonych rzeczy. 12 W ramach monitoringu polis ubezpieczeniowych objętych cesją na rzecz Banku, należy kontrolować: 1) na bieżąco okres ważności polis, a w przypadku zbliżającego się terminu końca polisy lub płatności kolejnej składki ubezpieczeniowej należy zobowiązać kredytobiorcę do kontynuacji ubezpieczenia i dostarczenia nowej polisy lub potwierdzenia wpłaty składki, 2) zakres ubezpieczenia, 3) wartość wykupu polisy, 4) warunki wykupu polisy, w tym zakres wyłączeń odpowiedzialności ubezpieczyciela, 5) dokonanie i kontynuację cesji z polisy ubezpieczenia na rzecz Banku, 6) uzyskanie zgody ubezpieczyciela na cesję praw z umowy ubezpieczenia mienia przewłaszczonego na Bank, a w przypadku jej braku dostarczenia przez kredytobiorcę nowej polisy wystawionej na Bank. 13 Monitoring sytuacji ekonomiczno-finansowej klienta i zabezpieczeń oraz klasyfikacja ekspozycji kredytowych i tworzenie rezerw zza biurka jest realizowany: 1) Raz w roku w przypadku klientów, których łączne zaangażowanie nie przekracza kwoty 10% funduszy własnych i zakwalifikowanych do kategorii ryzyka normalna. 2) W przypadku klientów wymienionych w punkcie 1, którzy posiadają kredyty odnawialne, z terminem odnawialności co jeden rok Bank nie przeprowadza dodatkowego monitoringu oraz klasyfikacji ekspozycji z uwagi na coroczny cykl oceny sytuacji klienta przy odnawianiu kredytów. 3) Raz na kwartał w przypadku klientów których łączne zaangażowanie w Banku przekracza 10% funduszy własnych Banku oraz zakwalifikowanych do kategorii pod obserwacją i zagrożonych bez względu na wysokość zaangażowania w terminie do 24 dnia miesiąca kończącego kwartał następujący po kwartale, za który przeprowadzana jest klasyfikacja. 4) Propozycję oceny sytuacji i propozycję klasyfikacji przygotowuje Opiekun klienta i przekazuje ją do niezależnej weryfikacji Stanowisku ds. analiz kredytowych i windykacji/komitetowi Kredytowemu, a decyzja dotycząca klasyfikacji podejmowana jest: a) w zakresie ekspozycji kredytowych nie przekraczających 30 000 zł. łącznego zaangażowania klienta przez Kierownika Oddziału, w którego administracji znajdują się ekspozycje kredytowe. Kierownik Oddziału nie posiada uprawnień do wydawania decyzji kredytowych sprzecznych z opinią weryfikatora (SAK). W przedmiotowych przypadkach decyzje wydawane są przez Prezesa Zarządu Banku. b) w zakresie ekspozycji kredytowych powyżej 30 000 zł. do 150 000 zł. łącznego zaangażowania klienta przez Prezesa Zarządu Banku. c) w zakresie ekspozycji kredytowych przekraczających 150 000 zł. łącznego zaangażowania klienta oraz wszystkich ekspozycji kredytowych skalsyfikowanych do kategorii zagrożone (bez względu na kwotę) przez Zarząd Banku. 14

5) Wyniki przeglądu włącznie ze stosownymi wnioskami i opiniami w zakresie klasyfikacji ekspozycji oraz wysokości tworzonych rezerw celowych (w tym pomniejszeń) przekazywane są osobom uprawnionym do podejmowania decyzji w sprawie klasyfikacji. 6) Osoby uprawnione podejmują decyzję dotyczącą klasyfikacji i tworzenia rezerw celowych w oparciu o niezależną opinię o której mowa w pkt. 4). 7) W przypadku transakcji obarczonej wysokim ryzykiem, osoby uprawnione podejmują decyzję dotyczącą klasyfikacji tworzenia rezerw celowych w oparciu o niezależną weryfikację SAK i opinię Komitetu Kredytowego. 8) Główny Księgowy tworzy rezerwy celowe w terminie do ostatniego dnia ostatniego miesiąca danego kwartału kalendarzowego. 9) Wzór formularza klasyfikacyjnego zawiera załącznik nr 1 do niniejszej Instrukcji. 10) Bank może zwiększyć częstotliwość monitorowania klientów i zabezpieczeń oraz klasyfikacji w przypadku pojawienia się sygnałów ostrzegawczych pochodzących z otoczenia w którym funkcjonuje klient, niewywiązania się klienta z zapisów umowy kredytowej, występowania opóźnień w spłatach rat kredytów i/lub odsetek. 14 Klasyfikację w oparciu o kryterium sytuacji ekonomiczno-finansowej, w przypadku ekspozycji kredytowych: - zakwalifikowanych do kategorii normalnych i jednocześnie - kwota ekspozycji łącznie z innymi ekspozycjami w banku, wobec tego podmiotu nie przekracza równowartości w złotych, kwoty 1 mln euro, obliczonej wg kursu średniego ustalonego przez NBP, obowiązującego na dzień dokonywania klasyfikacji, a ponadto kwota ekspozycji łącznie z innymi ekspozycjami Banku wobec tego podmiotu nie przekracza 10% funduszy własnych Banku, przeprowadza się według danych na dzień kończący poprzedni rok obrotowy wg trybu opisanego w 13, a przypadku podmiotów sporządzających kwartalne sprawozdania finansowe dla właściwych organów podatkowych, klasyfikację przeprowadza się również w oparciu o dostępne dane z ostatniego kwartału poprzedzającego datę klasyfikacji. 15 Opóźnienie w spłacie części raty kapitałowej lub odsetkowej, w kwocie nie przekraczającej 200,-zł, nie mające bezpośredniego wpływu na wzrost ryzyka związanego z daną należnością, nie wymaga przeklasyfikowania należności do wyższej kategorii ryzyka. 16 Bank dokonuje oceny sytuacji ekonomiczno-finansowej dłużnika w przypadkach określonych w 13-14 sporządzając informację wg wzoru określonego w Załączniku Nr 1 do niniejszej Instrukcji. 17 1. Monitorowanie rynkowych cen nieruchomości ma na celu ocenę wpływu zmian tych cen na ryzyko Banku. 2. Ocena ryzyka zmian cen nieruchomości jest prowadzona w Banku w oparciu o zapisy Uchwały nr 258/2011 KNF oraz Rekomendacji S. 15

3. Okresową, roczną analizę wpływu zmian cen nieruchomości w tym kształtowania się ogólnego poziomu wskaźnika LtV w Banku przeprowadza Zespół ryzyk i analiz ekonomicznych w terminie określonym w Instrukcji sporządzania informacji zarządczej. 4. Określenie rynkowych cen nieruchomości z wykorzystaniem metod statystycznych odbywa się według zasad określonych w załączniku nr 2. 5. Informacje na temat zmian rynkowych cen nieruchomości są przekazywane do pozostałych jednostek i komórek organizacyjnych Banku raz w roku w terminie do 30 września każdego roku. 6. Na podstawie informacji określonych w punkcie 5, w przypadku gdy wystąpi znaczący spadek rynkowych cen nieruchomości (o 20%) - Opiekunowie klientów lub stanowisko informatyczne mają obowiązek zaktualizować ceny rynkowe nieruchomości (oceny wartości zabezpieczeń) poprzez zmiany w systemie informatycznym (w ewidencji rejestrze zabezpieczeń). 7. W przypadku ekspozycji zabezpieczonych hipotecznie, w których maksymalne LtV nie przekracza 80% analiza rynku nieruchomości może zostać wykorzystana do potwierdzenia, że założenia przyjęte do oceny wartości nieruchomości ww. ekspozycji w momencie udzielenia kredytu nie uległy zmianie. W takim przypadku ww. nieruchomość nie wymaga ponownej oceny. 18 1. Inspekcji u klienta dokonuje Opiekun klienta wraz z drugą upoważnioną osobą w celu potwierdzenia zgodności prezentowanych przez klienta informacji ze stanem faktycznym. 2. Inspekcja powinna odbywać się w terminie uzgodnionym z klientem z wyjątkiem przypadków uchylania się klienta od obowiązków udostępniania informacji, wynikających z umowy kredytowej. 19 Przeprowadzenie inspekcji u klienta ma na celu: 1) Okresową weryfikację sytuacji ekonomiczno-finansowej i majątkowej kredytobiorcy, 2) Ocenę prawidłowości wykorzystania środków pieniężnych pochodzących z kredytów, 3) Spełnienia warunków, zawartych w umowie kredytowej, 4) Ogólna ocenę funkcjonowania kredytobiorcy, 5) Ocena realizacji inwestycji, 6) Ocena spełnienia warunków uruchamiania transz, 7) Uzyskanie potwierdzenia, że przedmiot zabezpieczenia: a) nadal istnieje, b) jest nadal własnością zabezpieczającego, c) jest w posiadaniu osoby wskazanej w umowie zabezpieczenia, d) nie uległ zniszczeniu lub uszkodzeniu obniżającemu jego wartość, e) jest wykorzystany zgodnie z przeznaczeniem. 20 Okresowe inspekcje u klienta odbywają się: 1) Co najmniej raz w roku w przypadku klientów, którzy posiadają w Banku łączne zaangażowanie powyżej 10% funduszy własnych Banku, w stosunku do których nie pojawiają się sygnały ostrzegawcze z otoczenia oraz których ekspozycje nie są przeterminowane, i są zakwalifikowanych do sytuacji normalne i pod obserwacją. 2) W przypadku klientów, których łączne zaangażowanie w Banku nie przekracza 10% funduszy własnych Banku, znajdujących się w dobrej sytuacji ekonomiczno-finansowej, 16

których ekspozycje nie są przeterminowane do przeprowadzenia monitoringu można wykorzystać wizytę u klienta, związaną z analizą wniosku o udzielenie kredytu. 3) W przypadku udzielenia klientowi indywidualnie istotnej ekspozycji kredytowej. 4) Opiekun klienta może łączyć wizytę u klienta w sprawie udzielenia kredytu z inspekcją w celu monitoringu. 5) Bank może zwiększyć częstotliwość inspekcji u klienta w przypadku pojawienia się sygnałów ostrzegawczych pochodzących z otoczenia w którym funkcjonuje klient, niewywiązania się klienta z zapisów umowy kredytowej, występowania opóźnień w spłatach rat kredytów i/lub odsetek. 21 1. Wnioski z analizy sporządzone są w postaci: 1) Informacji o sytuacji ekonomiczno-finansowej kredytobiorcy i o zabezpieczeniach wg wzoru stanowiącego Załącznik Nr 1 do Instrukcji w układzie kwartalnym lub rocznym w terminach wskazanych w 13 pkt. 1-3, 2) Arkusza analitycznego karty informacyjnej zabezpieczeń wg wzoru stanowiącego Załącznik Nr 7 do Instrukcji w terminach wskazanych w 13 pkt. 1-3, 2. Wnioski z analiz o których mowa w ust.1 Opiekun klienta sporządza niezwłocznie i przekazuje do akceptacji na zasadach i w trybie o którym mowa w 13 pkt.4. 3. Dokumentację z klasyfikacji ekspozycji kredytowych przechowuje Opiekun klienta wraz z dokumentacją klienta. 4. MONITOROWANIE TRANSAKCJI KREDYTOWYCH ZAWIERANYCH W KONSORCJUM BANKOWYM 22 1. W przypadku transakcji kredytowych udzielanych w ramach konsorcjów bankowych, gdy Bank jest bankiem inicjującym monitoring klienta i klasyfikacja oraz ocena jakości zabezpieczeń jest realizowany według zasad określonych w Rozdziale 2 i 3 niniejszej Instrukcji, a notatka sporządzana na tej podstawie jest przekazywana do banku uczestniczącego na zasadach uzgodnionych w Umowie konsorcjum. 2. W przypadku transakcji kredytowych udzielanych w ramach konsorcjów bankowych, gdy Bank jest bankiem uczestniczącym monitoring klienta i zabezpieczeń jest realizowany według zasad określonych w Rozdziale 2 i 3 niniejszej Instrukcji na podstawie dokumentów i informacji przekazanych przez bank inicjujący, bez konieczności przeprowadzania inspekcji u kredytobiorcy. 3. Banki uczestniczące w konsorcjum powinny przygotować wspólną strategię wobec klienta w przypadku pogorszenia się sytuacji klienta i jakości zabezpieczeń. 4. Brak uzgodnienia wspólnej strategii wobec klienta nie wstrzymuje procedury postępowania określonej niniejszą Instrukcją. 5. DZIAŁANIA PODEJMOWANE NA SKUTEK STWIERDZENIA POGORSZENIA SIĘ SYTUACJI KLIENTA I/LUB JAKOŚCI ZABEZPIECZEŃ 23 W przypadku stwierdzenia pogorszenia się sytuacji klienta i jakości zabezpieczeń przyjmuje się następujące strategie wobec klienta i sposoby ich realizacji: 17

1) strategię kontynuacji współpracy, której celem jest dalsze kredytowanie i współpraca z klientem, realizowaną poprzez: a) pozostawienie zaangażowania wobec klienta bez zmian warunków kredytowania, b) pozostawienie zaangażowania przy jednoczesnej zmianie warunków kredytowania, w szczególności w zakresie: - wzmocnienia, dywersyfikacji zabezpieczeń, - terminu spłat kapitału i/lub odsetek, - warunków dodatkowych, - struktury kredytowania, 2) strategię ograniczenia współpracy realizowaną poprzez: a) nie zwiększanie zaangażowania, b) nie zwiększanie i nie odnawianie zaangażowania, c) sukcesywne zmniejszanie zaangażowania do określonego, bezpiecznego poziomu, 3) Strategię wyjścia. 4) Dokonuje się klasyfikacji do odpowiedniej kategorii ryzyka oraz tworzy się rezerwy celowe w odpowiedniej wysokości. 6. ZASADY TWORZENIA REZERW DLA POSZCZEGÓLNYCH KATEGORII RYZYKA 24 Bank tworzy rezerwy celowe w odniesieniu do ekspozycji kredytowych, zaliczając je odpowiednio do: 1) kategorii normalnych, w zakresie ekspozycji kredytowych wynikających z pożyczek i kredytów detalicznych, 2) kategorii pod obserwacją, 3) ekspozycji zagrożonych, w tym do kategorii poniżej standardu, wątpliwych, straconych. 25 Rezerwy celowe tworzy się na należności lub zobowiązania bilansowe, obejmujące jedynie należności główne tj. kredyt, kapitał, z wyłączeniem odsetek także skapitalizowanych. Podstawą tworzenia rezerw celowych, jest kwota niespłaconej części ekspozycji. 26 1. Ustala się następujące wielkości tworzonych rezerw na ekspozycje kredytowe: 1) w zakresie ekspozycji kredytowych, wynikających z pożyczek i kredytów detalicznych zaklasyfikowanych do kategorii normalne tworzy się w wysokości, co najmniej wymagalnego poziomu rezerw, stanowiącego - 1,5% ich podstawy; 2) w zakresie ekspozycji kredytowych zakwalifikowanych do kategorii pod obserwacją tworzy się rezerwę na podstawie indywidualnej oceny ryzyka, obciążającego daną ekspozycję jednak w wysokości, co najmniej - 1,5% ich podstawy; 3) w zakresie ekspozycji kredytowych zaklasyfikowanych do grupy zagrożonych, tworzy się rezerwę na podstawie indywidualnej oceny ryzyka obciążonego daną ekspozycję, jednak w wysokości, co najmniej: 18

a) 20% ich kwoty zaklasyfikowanej do kategorii poniżej standardu, b) 50% ich kwoty zaklasyfikowanej do kategorii wątpliwych, c) 100% ich kwoty zaklasyfikowanej do kategorii straconych. 2. Podstawę tworzenia rezerw celowych, stanowi wartość bilansowa ekspozycji kredytowych bez uwzględnienia utworzonych rezerw celowych, ale z uwzględnieniem przewidywanej, w związku z restrukturyzacją zadłużenia, kwotę umorzenia części ekspozycji. 3. Dopuszcza się tworzenie rezerw na inne aktywa i zobowiązania pozabilansowe, które mogą być zagrożeniem dla bezpieczeństwa depozytów gromadzonych w Banku. Decyzję w tym zakresie podejmuje Zarząd Banku na wniosek Głównego Księgowego, po zaopiniowaniu przez Komitet Kredytowy, zgodnie ze schematem kompetencji decyzyjnych określonych w Instrukcji zarządzania ryzykiem kredytowym. 27 Obowiązek tworzenia rezerw dla ekspozycji kredytowych, stanowiących udzielone zobowiązania pozabilansowe, nie dotyczy zobowiązań, które zgodnie z umową kredytową: 1) gwarantują Bankowi swobodę w podjęciu decyzji o uruchomieniu środków w ramach zobowiązania lub 2) uzależniają uruchomienie środków w ramach zobowiązania od terminowej obsługi już wykorzystanej części i niebudzącej obaw sytuacji ekonomiczno-finansowej dłużnika, gdy wymagane jest stosowanie tego kryterium lub 3) uzależniają uruchomianie środków w ramach zobowiązania do złożenia zabezpieczeń, umożliwiających pomniejszenie podstawy tworzenia rezerw celowych o kwotę odpowiadającą uruchomianym środkom lub klasyfikowanie ekspozycji kredytowej do kategorii normalne. 28 Rezerwy celowe tworzy się w ciężar kosztów. 7. ZASADY POMNIEJSZANIA WIELKOŚCI TWORZONYCH REZERW Z TYTUŁU ZABEZPIECZEŃ 29 1. Podstawę tworzenia rezerw celowych na ryzyko związane z ekspozycjami kredytowymi, zakwalifikowanymi do kategorii pod obserwacją lub grupy zagrożone można pomniejszyć o wartość zabezpieczeń na zasadach określonych w niniejszej Instrukcji. 2. Bank może dokonać zamiany oceny sytuacji kredytobiorcy oceną sytuacji poręczyciela, co pozwala na klasyfikację ekspozycji kredytobiorcy do takiej kategorii ryzyka do jakiej zakwalifikowano by ekspozycje kredytowe poręczyciela, określonego w ust. 2 załącznika nr 2 do Rozporządzenia i tworzyć rezerwy w wysokości odpowiadającej sytuacji poręczyciela. 30 Pomniejszeń, o których mowa w 29 można dokonać, jeżeli na dzień przeglądu klasyfikacji, spełnione są łącznie następujące warunki: 19

1) wartość zabezpieczenia jest możliwa do uzyskania, w wysokości uwzględnianej do pomniejszenia podstawy tworzenia rezerw, podczas ewentualnego postępowania egzekucyjnego, biorąc pod uwagę ograniczenia prawne, ekonomiczne i faktyczne mogące wpływać na rzeczywistą możliwość zaspokojenia się banku z przedmiotu zabezpieczenia; 2) zabezpieczenie to nie jest lub nie było wykorzystane do zamiany oceny sytuacji kredytobiorcy oceną sytuacji poręczyciela w trybie przewidzianym w ust. 2 załącznika nr 1 do Rozporządzenia Ministra Finansów w sprawie klasyfikacji i tworzenia rezerw celowych. 31 Wielkość tworzonych rezerw, na ryzyko związane z ekspozycjami kredytowymi z wyłączeniem ekspozycji kredytowych, wynikających z pożyczek i kredytów detalicznych w sytuacji normalnej, pomniejsza się o wartość następujących zabezpieczeń: 1) gwarancja lub poręczenie Skarbu Państwa, Narodowego Banku Polskiego lub Bankowego Funduszu Gwarancyjnego, 2) gwarancja lub poręczenie państwowej osoby prawnej, z wyłączeniem banków i zakładów ubezpieczeń, uprawnionej na podstawie odrębnych przepisów do ich udzielania w ramach realizacji powierzonych jej zadań państwowych, w przypadku, gdy w budżecie państwa określono źródła sfinansowania ewentualnych zobowiązań, 3) gwarancja lub poręczenie Banku Gospodarstwa Krajowego ze środków Krajowego Funduszu Poręczeń Kredytowych wydana na podstawie przepisów o poręczeniach i gwarancjach udzielanych przez Skarb Państwa oraz niektóre osoby prawne, 4) gwarancja lub poręczenie Funduszu Poręczeń Unijnych. 5) gwarancja lub poręczenie jednostki samorządu terytorialnego Rzeczypospolitej Polskiej o dobrej sytuacji ekonomiczno-finansowej, przy czym uwzględniana kwota zabezpieczenia powinna wynikać z uchwały właściwego organu jednostki samorządu terytorialnego w sprawie ustalania maksymalnej wysokości pożyczek, gwarancji i poręczeń udzielanych przez zarząd w roku budżetowym, 6) gwarancja lub poręczenie podmiotu o dobrej sytuacji ekonomiczno-finansowej. Gwarancje i poręczenia udzielone przez gwaranta (poręczyciela) za jednego kredytobiorcę uwzględnia się do kwoty 15% aktywów netto tego gwaranta (poręczyciela), pomniejszonych o należne, lecz nie wniesione wkłady na poczet kapitałów (funduszy) podstawowych oraz o akcje własne - według ich wartości godziwej; 7) wpłata określonej kwoty w złotych lub w innej walucie wymienialnej na rachunek banku, spełniająca warunki określone w art. 102 ustawy Prawo bankowe, przy czym przeliczenia na złote należy dokonać według kursu średniego ustalonego przez Narodowy Bank Polski na dzień dokonywania klasyfikacji, 8) zastaw rejestrowy na wierzytelności z rachunku lokaty złożonej w banku posiadającym ekspozycję kredytową wraz z oświadczeniem o blokadzie lokaty oraz pełnomocnictwem do pobrania środków z rachunku lokaty, 9) przelew wierzytelności z rachunku lokaty złożonej w banku innym niż bank posiadający należność lub udzielone zobowiązanie pozabilansowe, wraz z oświadczeniem o blokadzie lokaty oraz pełnomocnictwem do pobrania środków z rachunku lokaty; 10) blokada rachunku lokaty złożonej w banku posiadającym ekspozycję kredytową wraz 20