Religijno-historyczne tradycje Szlaku Jakubowego.

Andrzej Gołębiewski ZS nr 2 Nowy Dwór Gdański Religijno-historyczne tradycje Szlaku Jakubowego. Religious and historical traditions Trail James. Słowa kluczowe: peregrynacja, Droga Francuska, Szlak Jakubowy, relikwie. Key words: pilgrimage, French Road, St. James Road, relics. Abstract Back to the Middle Ages? Is it possible today? Why do people pretend to be a long and tedious journey? These are the questions we face in tracing the pilgrimage of believers in Christ and non-believers. These reflections writing these words, that he went through the French Way (Royal) and the Portuguese Way, are designed to make the answers to these questions of contemporary humanity of twenty-first century. Certainly it not easy to explain the issue of personal experience if you do not experience by 5-yourself the hardship of walking on hot days by the Spanish meseta or mountain meadows where pilgrims can meet their God for private retreats. Wstęp. Skwar dnia, poranione nogi i niewygody noclegowe. Pot i zmęczenie, to tylko część tego, co doświadczają ludzie decydujący się wyjść na Szlak Jakubowy. Nieważne skąd. Ważne, aby zamknąć za sobą drzwi domu i ruszyć ku dalekiej Galicji. Ruszyć na Camino, ruszyć w Drogę. Owa determinacja pielgrzymia zastanawia wielu ludzi, w tym i niewierzących, którzy sami próbują odpowiedzieć sobie poprzez osobistą pielgrzymkę. Odpowiedzią na to jest bardzo często własne nawrócenie religijne, albowiem Droga, jak powiadają pielgrzymujący, zmienia człowieka. Nigdy już nie będziesz tym, kim byłeś zanim nie ruszyłeś na Szlak Jakubowy. I nie jest ważnym to skąd ruszasz. Czy idziesz Drogą Francuską, czy Drogą Bałtycką z Inflant. Ważne, że idziesz. Ważne, że chcesz zmienić się. 1

1. Historia. 1.1. Istota peregrynacji. Człowiek, jako homo viator jest istotą mobilną. Zjawisko pielgrzymowania jest tak stare jak świat. W każdej religii mamy praktyki pielgrzymkowe mające za zadanie pogłębianie i wzmacnianie jej. O. Slavko Barbarić OFM tak oto pisze o pielgrzymkach: stanowią one wyraz człowieka poszukującego Boga w miejscach, gdzie objawiał się w szczególny sposób, gdzie mogli odczuć Jego obecność albo poprzez szczególnie ubogacone charyzmatami osoby, które służąc tymi darami stały się znakami obecności Bożej. Dlatego też istnieją miejsca pielgrzymowania przyciągające ludzi, pielgrzymi odwiedzają je poszukując Boga, pokoju, radości, miłości i nadziei. Przez każdą pielgrzymkę człowiek wychodzi ze swej codzienności, zostawia pracę, rodzinę, przyjaciół, pewność i wyrusza w drogę niesiony pragnieniem spotkania z Bogiem. 1 Członkowie Polskiego Klubu Camino de Santiago 2 stwierdzają jednogłośnie, że Droga, a więc przebycie odcinka, lub całości jednej z dróg wiodących do Composteli, zmienia człowieka. Powiadają, że po powrocie do domu jest się kimś zupełnie innym. Aby przekonać się do tej tezy, trzeba po prostu osobiście przejść Szlak Jakubowy. Średniowieczne wezwanie z Półwyspu Iberyjskiego: Ultreja! 3, mimo upływu wielu wieków jest tak samo naglące tak kiedyś jak i dzisiaj w roku 2013. 1.2. Człowiek, jako wygnaniec szukający ukojenia. W Piśmie Świętym czytamy o różnych miejscach pielgrzymowania, gdzie Lud przychodzi szukając Boga, by się z nim spotkać. Dowiadujemy się o miejscach religijnych, gdzie gromadzili się ludzie. Jednym z nich jest słynne starotestamentalne Sychem, gdzie naród zebrał się w świątyni Pana i gdzie zostało zawarte przymierze z Bogiem. Takich miejsc, autor natchniony, wymienia więcej. Są to m. in. Betel, Beer Szeba, Ofra czy Sori. Z czasem zanikają sanktuaria, a wchodzą święta Paschy i święta Tygodni i Namiotów, które obchodzone są w Jeruzalem 4. Jaki był zamysł tych zgromadzeń? Otóż chodziło o zebranie Ludu przed Bogiem i chronienie go przed bałwochwalstwem i czczeniem innych bogów; by utrzymać naród w prawdziwej wierze z dala od wszelkiego rodzaju synkretyzmu religijnego. Pielgrzymka nie jest czyniona, jako konkretna wizyta w określonym miejscu, ale pojawia się, jako wydarzenie stricte eschatologiczne. 5 W Księdze Psalmów czytamy m. in.: Uradowałem się, gdy mi powiedziano: Pójdziemy do domu Pańskiego! 1 Slavko Barbarić OFM, Antropologiczno-biblijne i religijno-duchowe wymiary pielgrzymowania z konkretnym przykładem w Medziugorju, [w: www.onyxnet.pl/wspolnotaistota_pielgrzymowania.htm]. 2 Piszący te słowa jest również od kilku lat członkiem tegoż klubu, jak i członkiem Klubu Romeros, czyli tych, którzy pieszo peregrynowali z Polski do Rzymu. 3 Ultreja! Ruszaj dalej! 4 Op. cit. Slavko Barbarić OFM, Antropologiczno-biblijne.. 5 Ibidem. 2

Już stoją nasze nogi W Twych bramach o Jeruzalem, Jeruzalem, wzniesione jako miasto Gęsto i ściśle zabudowane. Tam wstępują pokolenia, Pokolenia Pańskie, Według prawa Izraela, Aby wielbić imię Pana. (Ps 122, 1-6) 1.3. Kim był ten, do którego grobu idzie cały świat? Na kartach Pisma Świętego pojawia się dwóch Jakubów, Większy i Mniejszy. Czasami pisze się też o nich, jako o Jakubie Starszym i Młodszym. Ową dystynkcję wprowadził św. Marek zaznaczając kolejność ich przystępowania do Nauczyciela z Nazaretu. Imię Jakub pochodzi z hebrajskiego skeb i znaczy pięta. Według pierwszej Księgi Mojżeszowej, kiedy Jakub, wnuk Abrahama, rodził się, jako bliźniak razem z Ezawem swoim bratem, miał go trzymać za piętę 6. Św. Jakub Większy, był powołany przez Jezusa razem ze swoim bratem Janem, jako jeden z Jego pierwszych uczniów 7. Pozostali Ewangeliści wymieniają go na drugim i trzecim miejscu. Jakub i jego brat Jan byli rybakami nad jeziorem Tyberiadzkim. Ich matka, Salome, była najwierniejszą uczennicą Jezusa 8. Jakub powołany został do grona uczniów Jezusa nad Jordanem 9. Po raz drugi widzimy go, gdy sam Jezus wezwał go do połowu ryb. Św. Łukasz wspomina, iż był to wtedy ów cudowny połów ryb 10. Z racji swego wybraństwa a tym samym specjalnego stażu, Jakub był świadkiem tych cudów Jezusa, których nie widzieli pozostali Jego uczniowie, np. wskrzeszenie córki Jaira, czy Przemiany na Górze Tabor. Z uwagi na swoje usposobienie, tak Jakub jak i Jan nazwani zostali przez Mistrza synami gromu. Sami zainteresowani proponowali Jezusowi, aby na miasto, które nie chciało Go przyjąć, spadł grom i wszystko spalił. Jakub był też jednym z, niewielu, którzy pytali swego Mistrza, kiedy nadejdzie koniec świata. W sumie na kartach Ewangelii Jakub Starszy wspominany jest18 razy. Dzieje Apostolskie po raz pierwszy wymieniają go na liście Apostołów 11, a drugi raz z kolei opisują jego męczeńską śmierć. Św. Łukasz tak oto opisuje ten moment: W tym samym czasie Herod zaczął prześladować niektórych członków Kościoła. Ściął mieczem Jakuba, brata Jana 12. Trzeba tu powiedzieć, że wyrok na Jakubie wykonano bardzo szybko i bez większego rozgłosu w roku 44, aby nie narażać się ludowi i nie przypominać męczeństwa Jezusa. Euzebiusz z Cezarei, pierwszy historyk Kościoła (IV w.), wspomina, że Jakub przed egzekucją ucałował kata, czym go niebywale wzruszył, iż sam przyjął chrzest Jezusa, a co w dalszej konsekwencji przyniosło mu, tak jak Jakubowi śmierć. Tak oto, Jakub Większy, jest 6 Rdz 25, 26. 7 Mt 4, 21-22. 8 Mk 15, 40. 9 J 1, 37. 10 Łk 5, 1-11. 11 Dz 1, 13. 12 Dz 12, 1-2. 3

drugim, po św. Szczepanie męczennikiem chrześcijańskim, a pierwszym Apostołem, który oddał swe życie za wiarę. Tradycja średniowiecza mówi, że Jakub zanim przyjął sakrę biskupią, zaraz po Zesłaniu Ducha Świętego odbył podróż do Hiszpanii. W wieku VII relikwie św. Jakuba zostały sprowadzone z Jerozolimy do miasta Iria w Hiszpanii. W ten sposób został patronem Hiszpanii i Portugalii. Nazwa Compostela pochodzi od łacińskich słów: Campus Stellae (pole gwiazdy). Można zapytać o zasadność tej nazwy. Otóż wspomniane relikwie po pewnym czasie zaginęły i dopiero w IX wieku odnalazł je miejscowy biskup prowadzony cudowną gwiazdą. Galicyjskie miasto w Hiszpanii, dokąd peregrynują pątnicy z całego świata nazywa się Santiago de Compostela. Santiago, to po hiszpańsku, a mówiąc dokładniej: po kastylijsku znaczy: Święty Jakub. W galicyjskiej katedrze w Santiago de Compostella, nad głównym ołtarzem znajduje się dzisiaj srebrna trumienka-relikwiarz z ziemskimi szczątkami św. Jakuba Większego. Aby pielgrzymka do Composteli była dopełniona, każdy z pątników osobiście przyklęka przed nią i przykłada swą prawicę. Do dnia dzisiejszego, poczynając od średniowiecza, jest to trzeci, po Rzymie i Jerozolimie, cel pielgrzymowania każdego chrześcijanina. Kult św. Jakuba poświadczony jest w Composteli na przełomie VIII i IX wieku. W 1884 roku papież Leon XIII uznał autentyczność relikwii świętego męczennika i patrona Hiszpanii. 2. Uwarunkowania religijne. W zachowanych kronikach historycznych pod rokiem 950 czytamy, iż w tym roku francuski biskup Le Puy przybył do Composteli, aby oddać cześć św. Jakubowi. Ślady pielgrzymowania do tego miejsca znajdujemy na bitych w IX wieku monetach Karola Wielkiego. Jednak największy ruch pielgrzymkowy przypada na wiek XI-XIV. W XII wieku Stolica Apostolska zaliczyła Compostelę za trzecie, po Rzymie i Jerozolimie, miejsce święte w świecie; a tym samym za równorzędny cel światowego pielgrzymowania chrześcijańskiego. Na tej nijako przesłance zaistniała swoista dystynkcja pątnicza. Osoby pielgrzymujące do Composteli zaczęto nazywać: peregrino lub kokijardami od francuskiej nazwy muszli: la coquille. Nadal po dzień dzisiejszy każdy idący, jadący rowerem lub konno Szlakiem Jakubowym nosi na sobie dużą muszlę przegrzebka, jako znak przynależności pątniczej i jest obok paszportu pielgrzymiego, jego potwierdzeniem autentyczności na mocy, której ma prawo, m.in. do taniego noclegu w refugio. Podobnie osoby idące do Grobu św. Piotra zaczęto nazywać: romero stąd też mamy polski odpowiednik: Polski Klub Romeros; a idących pieszo do Jerozolimy: palmero. W minionych wiekach pielgrzymowanie miało charakter tylko i wyłącznie religijny, albowiem miało wzmocnić wiarę danej osoby, lub też było aktem pokutnym z popełnione niegodziwości lub grzechy wołające o pomstę do nieba. Był to, zatem akt ekspiacyjny. Wędrowano w Europie również w intencji spełnienia próśb i wysłuchania modlitw. Naturalną konsekwencją były też pielgrzymki dziękczynne. Pierwszym przewodnikiem pielgrzymkowym jest bogato iluminowany Kodeks Kalikstyński, rękopis powstały w 1140 roku po śmierci papieża Kaliksta, który był 4

inicjatorem spisania takiej Księgi Jakuba. Były to uregulowania teologiczne dotyczące kultu św. Jakuba, jak i też zachęta dla potencjalnych pielgrzymów. Początkowo spisany był po łacinie i dopiero w XX wieku przetłumaczony na języki nowożytne takie jak np. kastylijski, niemiecki, angielski czy galicyjski. W druku pojawił się w 1882 roku. Wg badań mediewistów, autorem owego pierwszego przewodnika pielgrzymkowego do grobu św. Jakuba Większego jest francuski zakonnik, Aymeric Picaud. Trzeba też wspomnieć, że w roku 2011 oryginał kodeksu został skradziony z katedry w Composteli i dopiero po roku udało się go na szczęście odzyskać. Na wyjątkową wartość owego średniowiecznego zabytku wskazywać może już sam spis treści. Księga pierwsza zawiera zbiór nabożeństw, modlitw, śpiewów i kazań dotyczących św. Jakuba. W księdze drugiej mamy opis 22 cudów, jakie dokonały się za wstawiennictwem świętego, jak również panoramę dziejów epoki, gdzie mamy też wzmiankę o narodzinach Bolesława Krzywoustego, którego ojciec, Władysław I Herman, wysłał poselstwo do Saint- Gilles z prośbą o modlitwy w intencji urodzenia syna. Księga trzecia opisuje męczeństwo świętego i przeniesienie jego zwłok z Jerozolimy do Compostelli. Czwarta, zwana Księgą Turpina, zawiera historie wojen Karola Wielkiego z Maurami. Księga piąta jest właściwym przewodnikiem pielgrzyma i zawiera szereg praktycznych informacji dla osoby pielgrzymującej do grobu św. Jakuba. 3. Znaczenie Szlaku Jakubowego. Szlak Jakubowy jest jednym z najważniejszych zjawisk kulturowych Europy tak w kontekście historycznym jak i przede wszystkim religijnym. Nie wolno też zapominać o jego walorach turystycznych. Jest to jedno z najważniejszych w historii dokonań człowieka, które przyczyniły się do rozwoju sztuki, religii oraz kontaktów kulturowych między ludnością Europy. Te właśnie zasługi sprawiły, że kilkadziesiąt lat temu wpisano Szlak Świętego Jakuba na listę światowego dziedzictwa UNESCO oraz ogłoszenie go przez Parlament Europejski pierwszym Europejskim Szlakiem Kulturowym. Dzięki pielgrzymkom osady położone w obrębie chrześcijańskich królestw na północy Półwyspu mogły zetknąć się z nowinkami artystycznymi, architektonicznymi, filozoficznymi i religijnymi pochodzącymi z pozostałej części kontynentu, przez co Szlak został uznany za miejsce spotkań kultur. Również, pozostałe europejskie osady chrześcijańskie mogły kontaktować się między sobą. Dlatego też, Szlak świętego Jakuba uważany jest za fundament średniowiecznej Europy. Nadto, ustanowienie wyraźnie wyznaczonego przebiegu pielgrzymki przyczyniło się do ekonomicznego rozwoju osad i miast usytuowanych na jej trasie. Takim przykładem może być lokalizacja Burgos, czy Leon, których katedry uważane są za głównych przedstawicieli kastylijskiej sztuki gotyckiej, i które właśnie zbudowane zostały w okresie świetności Szlaku. Czas Reformacji w znacznym stopniu zahamowały ruch pielgrzymkowy na Szlaku świętego Jakuba. Godzi się też powiedzieć, iż szlak przyczynił się do rozwoju znaczących budowli sztuki romańskiej: klasztorów, kapliczek, małych kościółków, które sprawiają, że północ Hiszpanii jest jednym z najważniejszych ośrodków sztuki architektonicznej na świecie. Należy tez wziąć wzgląd na racje polityczne. Monarchie 5

chrześcijańskie z północy Półwyspu Iberyjskiego, w szczególności królestwo Kastylii, Leon i Nawarry przyczyniły się do wzrostu potęgi Szlaku świętego Jakuba z zamiarem wyproszenia w zamian funduszy na sfinansowanie walk z Maurami z południa Półwyspu. W drugiej połowie XIV wieku Szlak świętego Jakuba zaczyna tracić na znaczeniu z uwagi na skutki schizmy zachodniej, dzielącej świat chrześcijański. W ten oto sposób, pomimo że każdego roku wielu wierzących podtrzymywało tradycję nawiedzania grobu świętego Jakuba Większego, Szlak stopniowo popadał w zapomnienie. Nadto fakt, iż Półwysep był już całkowicie uwolniony od obecności muzułmanów, sprawiał, że monarchowie przestali prosić o wsparcie finansowe w walce z islamem, przez co również Szlak przestał mieć istotne znaczenie dla terenów, przez które przebiegał. Dodatkowo jeszcze wspomniany wcześniej fakt powstania ruchów reformatorskich i rosnących wpływów masońskich w Europie sprawił, że ostatecznie Szlak świętego Jakuba popadł w zapomnienie. Dopiero rząd Wspólnoty Autonomicznej Galicji postanowił w 1993 roku przywrócić mu dawne znaczenie turystyczne, aby zwiększyć działalność ekonomiczną kraju. Otóż w tym roku przypadały lata xacobeo, czyli Rok Święty Jakubowy. Przypada on zawsze wtedy, gdy dzień świętego Jakuba 25 lipca przypada w niedzielę. Wówczas to w roku 1993, Xunta de Galicia, czyli rząd Wspólnoty Autonomicznej Galicji przeprowadził ogromną akcję promocyjną Szlaku, co w rezultacie zaowocowało rekordową ilością pielgrzymów. Do Compostelli przybyło prawie 100 000 pielgrzymów, co jest wielką ilością, jeśli weźmiemy dla porównania rok 1971 (również Rok Święty Jakubowy) i 451 pielgrzymów 13. Ponadto tegoż roku 1993. Szlak świętego Jakuba wpisany został na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, co wzmocniło jego rolę i znaczenie kulturowe Europy. W każdym wieku jubileuszowy Rok Święty przypada 14 razy, co 5, 6 i 11 lat. Jest on specjalnym okresem w życiu Kościoła Katolickiego, kiedy to można uzyskać odpust specjalny. Pierwszy taki Rok Jubileuszowy został ogłoszony przez papieża Kaliksta II, a następnie potwierdzany przez kolejnych papieży. W 1179 roku papież Aleksander III przyznał ten przywilej bezterminowo swoją bullą papieską Regis eterni. Rok Jakubowy inicjuje się poprzez symboliczne otwarcie Świętych Drzwi w katedrze w Santiago de Compostella. Aby uzyskać odpust jubileuszowy pielgrzym musi zgodnie z tradycją: nawiedzić grób Świętego Jakuba Apostoła i pomodlić się, wyspowiadać się i przyjąć Komunię świętą. Zakończenie Reasumując, Szlak Jakubowy w przeciągu ostatnich kilkudziesięciu lat przeżywa renesans swojej świetności. Oprócz rosnącej lawinowo ilości pielgrzymów na jego zachodnich odcinkach biegnących przez Francję i Hiszpanię, po wpisaniu na listę Światowego Dziedzictwa UNESCO, jego znaczenie rośnie również w krajach o znikomej tradycji pielgrzymkowej pod wezwaniem św. Jakuba, jak np. Polska, Estonia, Łotwa, czy Litwa. Dlatego też niezależnie od nękającego Europę kryzysu ekonomicznego rzeczą priorytetową jest, aby te właśnie państwa udrożniły Szlak Jakubowy poczynając od samej choćby Estonii. Kiedy nie ma takiego zaplecza materialnego, jakie mają państwa Półwyspu 13 Dane pochodzą z badań, jakie przeprowadziła w 2003 roku Jaume Batlle Rodriguez z UMCS w Lublinie. 6

Iberyjskiego, przejście Szlaku Jakubowego np. z Inflant przez Polskę, stanowi nie lada wyzwanie życiowe. Podziwiać należy, zatem prekursorów tego szlaku, jak chociażby samotnego pątnika, który przed dwoma laty szedł pieszo zimą z Wilna przez nasz kraj do Compostelli. Brak zaplecza działa zniechęcająco na potencjalnych ochotników w przyszłości. Zatem, aby nie ignorować wspomnianego wcześniej Światowego Dziedzictwa Europy doby średniowiecza należy jak najszybciej dostosować teoretyczny Szlak Jakubowy w Polsce do poziomu, jaki jest w Hiszpanii. Literatura: W. Antkowiak, Vamos! Peregrino!, PIW 2005. J. Armatorski, Wakacje z cudami, Wyd. Bernadinum, 2005. J. Bremer, Santiago de Compostella. Pielgrzymim krokiem, Wyd. WAM, 2007. R. Ward, Moja droga do Santiago, Wyd. Sic!, 2010. 7