MONITORING ZAWODÓW DEFICYTOWYCH I NADWYŻKOWYCH W POWIECIE ALEKSANDROWSKIM CZĘŚĆ II PROGNOSTYCZNA Lipiec 2010r. 1
Spis treści: Str. I. Wstęp 3 II. Wyniki badań z Sondażu wśród pracodawców powiatów województwa kujawsko - pomorskiego. Diagnoza zapotrzebowania na pracowników w wymiarze kwalifikacyjno - zawodowym. 5 III Charakterystyka zbadanej zbiorowości oraz sytuacja zatrudnieniowa w zakładzie pracy. 7 IV Struktura zawodowa osób bezrobotnych w okresie do 12 miesięcy od dnia ukończenia nauki w powiecie aleksandrowskim w 2010r. 11 V Prognoza na 2010r. 13 VI Podsumowanie 13 2
I. Wstęp Monitoring zawodów deficytowych i nadwyżkowych definiowany jest jako proces systematycznego obserwowania zjawisk zachodzących na rynku pracy dotyczących kształtowania popytu na pracę i podaży zasobów pracy w przekroju terytorialno-zawodowym oraz formułowanie na tej podstawie ocen, wniosków i krótkotrwałych prognoz niezbędnych dla prawidłowego funkcjonowania systemów kształcenia zawodowego i szkolenia bezrobotnych 1. Tym samym wyraźnie zaakcentowano to, iż monitoring można wykorzystać przy stawianiu prognoz dotyczących zmieniającego się popytu na pracę. Jednakże, co należy podkreślić, prognozy te mogą mieć jedynie charakter prognoz krótkookresowych. Wynika to z dużej dynamiki następujących zmian na rynku pracy szczególnie w układzie lokalnym. Podstawowe pojęcia w przyjętej metodologii to: zawód deficytowy, nadwyżkowy i w równowadze. Przez zawód deficytowy należy rozumieć zawód, na który występuje na rynku wyższe zapotrzebowanie niż liczba osób poszukujących pracy w tym zawodzie. Z zawodem nadwyżkowym będziemy mieli wówczas do czynienia, gdy na rynku występuje na niego mniejsze zapotrzebowanie w stosunku do liczby poszukujących zatrudnienia w tym zawodzie. Natomiast zawód w równowadze to ten, na który występuje na danym rynku bardzo zbliżone zapotrzebowanie w stosunku do liczby osób poszukujących pracy w tym zawodzie. Zgodnie z przyjętymi zaleceniami metodologicznymi, do podstawowych celów realizacji monitorowania rynku pracy przez publiczne służby zatrudnienia w zakresie wyodrębniania zawodów deficytowych i nadwyżkowych można zaliczyć 2 : 1 Zalecenia metodyczne do prowadzenia monitoringu zawodów deficytowych i nadwyżkowych, Warszawa 2003., s. 6. 2 Por. tamże. 3
określenie kierunków i natężenia zmian zachodzących w strukturze zawodowo-kwalifikacyjnej na lokalnych, regionalnych i krajowym rynku pracy, stworzenie bazy informacyjnej dla opracowania przyszłych struktur zawodowo-kwalifikacyjnych w układzie lokalnym, regionalnym i krajowym, określenie odpowiednich kierunków szkolenia bezrobotnych, bieżąca korekta poziomu, struktury, treści kształcenia zawodowego i ustawicznego, usprawnienie poradnictwa zawodowego i pośrednictwa pracy, ułatwienie realizacji programów specjalnych dla aktywizacji osób długotrwale bezrobotnych w celu promowania ich zatrudnienia. Podstawową do sporządzenia analizy zawodów deficytowych i nadwyżkowych jest klasyfikacja zawodów i specjalności, wprowadzona do powszechnego użycia rozporządzeniem Ministra Gospodarki i Pracy z dnia 08.12.2004r. (Dz. U. Nr 265, poz. 2644), które zostało zmienione rozporządzeniem z 01.06.2007r. w sprawie klasyfikacji zawodów i specjalności dla potrzeb rynku pracy oraz zakres jej stosowania (Dz. U. Nr 106, poz. 728). Klasyfikacja zawodów jest pięciopoziomowym, hierarchicznie usystematyzowanym zbiorem 1770 zawodów i specjalności. Obejmuje ona 10 wielkich grup zawodowych (kod 1-cyfrowy), 30 dużych grup zawodowych (kod 2-cyfrowy), 116 grup średnich (kod 3-cyfrowy), 392 grupy elementarne (kod 4- cyfrowy) i 1770 zawodów i specjalności (kod 6-cyfrowy). Zawód w klasyfikacji zawodów i specjalności zdefiniowany został jako zbiór zadań (zespół czynności) wyodrębnionych w wyniku społecznego podziału pracy, wykonywanych stale lub z niewielkimi zmianami przez poszczególne osoby i wymagających odpowiednich kwalifikacji (wiedzy i umiejętności), zdobytych w wyniku kształcenia lub praktyki. Wykonywanie zawodu stanowi źródło dochodów. Zawód może dzielić się na specjalności. Specjalność jest wynikiem podziału pracy w ramach zawodu, zawiera części o podobnym charakterze (związanych z wykonywaną funkcją lub przedmiotem pracy), wymagających pogłębionej lub dodatkowej wiedzy i umiejętności, zdobytych w wyniku dodatkowego szkolenia lub praktyki. 4
Umiejętność z kolei określono jako sprawdzoną możliwość wykonania odpowiedniej klasy zadań w ramach zawodu (specjalności), natomiast przez kwalifikacje zawodowe rozumiane są układy wiedzy i umiejętności wymagane do realizacji składowych zadań zawodowych. Podstawowym źródłem informacji, które zostały wykorzystane w niniejszym raporcie są: Tablice 4.1 Absolwenci zarejestrowani w PUP w powiecie aleksandrowskim według szkół i zawodów w roku 2009 oraz przewidywani absolwenci w roku 2010, Tablica 4.2.- Struktura zawodowa absolwentów według poziomu wykształcenia i zawodów w powiecie aleksandrowskim w latach 2009 i 2010. - źródło mz.praca.gov.pl oraz opracowania własne Powiatowego Urzędu Pracy w Aleksandrowie Kujawskim. II Wyniki badań z Sondażu wśród pracodawców powiatów województwa kujawsko - pomorskiego. Diagnoza zapotrzebowania na pracowników w wymiarze kwalifikacyjno - zawodowym W 2010r. zostały przeprowadzone badania sondażowe przez pracowników Powiatowego Urzędu Pracy wśród 40 pracodawców powiatu aleksandrowskiego. Biorąc pod uwagę PKD sondaż został przeprowadzony wśród następujących sekcji: a) administracja publiczna i obrona narodowa, obowiązkowe zabezpieczenia społeczne ogółem trzech z czego 3 pracodawców z dużej grupy wielkości przedsiębiorstw, b) budownictwo ogółem trzech, z czego po jednym z każdej grupy wielkości przedsiębiorstw, d) dostawa wody, gospodarowanie ściekami i odpadami oraz działalność związana z rekultywacją ogółem trzech, z czego 1 średnia grupa wielkości, 2 duża grupa wielkości przedsiębiorstw, e) działalność finansowa i ubezpieczeniowa jeden należący do dużej grupy wielkości przedsiębiorstw, 5
f) działalność profesjonalna, naukowa i techniczna jeden należący do małej grupy wielkości przedsiębiorstw, g) działalność związana z zakwaterowaniem i usługami gastronomicznymi jeden z małej grupy wielkości przedsiębiorstw, h) edukacja ogółem trzech, z czego 2 ze średniej wielkości grupy przedsiębiorstw, 1 z dużej grupy, i) handel hurtowy i detaliczny, naprawa pojazdów samochodowych, włączając motocykle ogółem 7, z czego 3 z małej, a 4 z dużej grupy wielkości przedsiębiorstw, j) informacja i komunikacja jeden z małej grupy wielkości przedsiębiorstw, k) opieka zdrowotna i pomoc społeczna dwa z dużej grupy wielkości przedsiębiorstw, l) pozostała działalność usługowa ogółem dwa, po jednym z małej i średniej wielkości grupy przedsiębiorstw, ł) przetwórstwo przemysłowe ogółem 11, jeden z małej, 2 ze średniej i 8 z dużej grupy wielkości przedsiębiorstw, m)rolnictwo, leśnictwo i rybactwo jeden z dużej grupy wielkości przedsiębiorstw, o) transport i gospodarka magazynowa jeden z małej grupy wielkości przedsiębiorstw. Głównym celem przeprowadzonych wywiadów było zbadanie popytu na pracę na lokalnym rynku pracy. Sondaż posłużyć miał rozpoznaniu potrzeb pracodawców odnośnie kwalifikacji przyszłych pracowników, a także dostarczyć wiedzy na temat problemów z rekrutacją pracowników. Kryteria wyboru pracodawców były uzależnione m.in. od wielkości zakładu, liczby zatrudnionych pracowników, perspektyw rozwoju przedsiębiorstwa, znaczenia dla lokalnego rynku pracy oraz współpracy z urzędem. Cechą charakterystyczną bezrobocia w powiecie aleksandrowskim są niskie kwalifikacje osób bezrobotnych. W końcu 2009r. spośród 3668 osób bezrobotnych aż 1171 osób legitymowało się wykształceniem nie wyższym niż gimnazjalne i poniżej, co stanowi 32% ogółu zarejestrowanych. Podobnie ma 6
się sytuacja jeśli chodzi o wykształcenie zasadnicze zawodowe - 36 % zarejestrowanych stanowi tę grupę. 19 % osób zarejestrowanych w Powiatowym Urzędzie Pracy w Aleksandrowie Kujawskim to osoby bezrobotne do 25 roku życia. Duży procent bezrobotnych stanowią również osoby długotrwale bezrobotne. Ich odsetek w ogólnej liczbie zarejestrowanych wynosi 50%. W końcu 2009r. w Powiatowym Urzędzie Pracy w Aleksandrowie Kujawskim pozostawało zarejestrowanych 3668 osób bezrobotnych, z czego 49% stanowiły kobiety. Stopa bezrobocia, charakteryzująca udział bezrobotnych w ogólnej liczbie ludności aktywnej zawodowo, w powiecie aleksandrowskim, w końcu 2009 r. wynosiła 16,6%. III Charakterystyka zbadanej zbiorowości oraz sytuacja zatrudnieniowa w zakładzie pracy Z charakterystyki zakładów pracy objętych badaniem sondażowym w 2010r. wynika, że dziesięć wywiadów przeprowadzono wśród małej grupy wielkości przedsiębiorstw. Wszystkie te przedsiębiorstwa były własnością prywatną, zatrudniającą w sumie 25 osób. Cztery z tych zakładów były firmami jednoosobowymi, dwie posiadały więcej niż 4 pracowników. Tylko dwie z ankietowanych firm zamierzają w bieżącym roku zatrudnić nowych pracowników w pełnym wymiarze czasu pracy. Zatrudnienie nastąpić ma na stanowiskach: kierowca 1 osoba, preferowane wykształcenie zasadnicze zawodowe, doświadczenie zawodowe na podobnym stanowisku więcej niż 2 lata, wiedza z zakresu BHP, prawo jazdy kat. B,C,D. opiekun osób niepełnosprawnych 1 osoba, preferowane wykształcenie policealne lub średnie zawodowe, doświadczenie zawodowe na podobnym stanowisku dwa lata. monter instalacji i urządzeń telekomunikacyjnych 1 osoba, preferowane wykształcenie wyższe, znajomość języka angielskiego, prawo jazdy kat. B. Za główny powód zatrudnienia nowych pracowników firmy podają własny rozwój. 7
Tylko jedna firma planuje zwolnienie 1 pracownika zatrudnionego obecnie na stanowisku kierowcy. Za najskuteczniejsze formy rekrutacji pracowników firmy z małego sektora uważają: rekomendacje znajomych, rodziny, innych, wewnętrzną rekrutację, pośrednictwo powiatowego urzędu pracy, ogłoszenia w środkach masowego przekazu. Jedenaście wywiadów przeprowadzono wśród średniej grupy wielkości przedsiębiorstw (od 10 do 49 zatrudnionych osób). Osiem przedsiębiorstw jest własnością prywatną, zatrudniających w sumie 134 osoby. Dwie z ankietowanych firm zamierzają w bieżącym roku zatrudnić nowych pracowników w pełnym wymiarze czasu pracy. Zatrudnienie nastąpić ma na stanowiskach: kelner 1 osoba, preferowane wykształcenie zasadnicze zawodowe, doświadczenie zawodowe na podobnym stanowisku rok, sprzedawca na stacji paliw 1 osoba, preferowane wykształcenie średnie ogólnokształcące, doświadczenie na podobnym stanowisku nie wymagane, wymagane prawo jazdy kat. B. Za główny powód zatrudnienia nowych pracowników firmy podają własny rozwój oraz wzrost popytu na produkty i usługi. Żadna firma nie planuje zwolnień w bieżącym roku. Za najskuteczniejsze formy rekrutacji pracowników firmy ze średniego sektora własności prywatnej uważają: oferty złożone samodzielnie przez kandydatów, rekomendacje znajomych, rodziny, innych, wewnętrzną rekrutację, pośrednictwo powiatowego urzędu pracy, ogłoszenia w środkach masowego przekazu. Natomiast przedsiębiorstwa użyteczności publicznej wśród średniej grupy wielkości zatrudniają w sumie 116 osób. Nie planują w bieżącym roku zwiększenia ani zmniejszenia zatrudnienia. 8
Za najskuteczniejsze formy rekrutacji pracowników firmy ze średniego sektora własności publicznej uważają: oferty złożone samodzielnie przez kandydatów, pośrednictwo powiatowego urzędu pracy. Dziewiętnaście wywiadów przeprowadzono wśród dużych przedsiębiorstw (50 i więcej osób zatrudnionych). Spośród nich dwanaście firm należy do sektora własności prywatnej, zatrudniają one 1009 osób. Z nich - sześć ankietowanych firm zamierza w bieżącym roku zatrudnić nowych pracowników w pełnym wymiarze czasu pracy, na następujących stanowiskach: specjalista ds. marketingu i handlu 1 osoba, preferowane wykształcenie wyższe, znajomość obsługi programów komputerowych graficznych i projektowania, znajomość języka angielskiego, doświadczenie na podobnym stanowisku więcej niż 2 lata, wiedza specjalistyczna z zakresu marketingu, prawo jazdy kat. B, elektryk, technik elektryk 1 osoba, preferowane wykształcenie zasadnicze zawodowe, doświadczenie zawodowe na podobnym stanowiskurok, wiedza z zakresu BHP, prawo jazdy kat. B, ślusarz- spawacz 1 osoba, preferowane wykształcenie zasadnicze zawodowe, doświadczenie zawodowe na podobnym stanowisku - rok, wiedza z zakresu BHP, prawo jazdy kat. B, laborant 1 osoba, preferowane wykształcenie policealne i średnie zawodowe, znajomość obsługi programów biurowych, doświadczenie zawodowe nie wymagane, pożądana wiedza specjalistyczna z zakresu technologii produkcji, przetwórca owoców i warzyw 20 osób, wykształcenie gimnazjalne lub poniżej, brak dodatkowych wymagań, sadownik 12 osób, wykształcenie gimnazjalne i poniżej, brak dodatkowych wymagań, pracownik administracyjno biurowy 2 osoby, wykształcenie wyższe, znajomość programów komputerowych księgowych, kierowca 3 osoby, wykształcenie zasadnicze zawodowe i średnie ogólnokształcące, prawo jazy kat. B, C, CE. 9
Za główny powód zatrudnienia nowych pracowników firmy podają głównie własny rozwój, uzupełnienie braków kadrowych, polepszenie sytuacji finansowej, tymczasowe zwiększenie zatrudnienia, np. prace sezonowe przetwórca owoców i warzyw, sadownik. Dwie firmy dużego sektora prywatnego planują zwolnienie pracowników z następujących stanowisk: pracownik budowlany 50 osób, murarz 8 osób, malarz 6 osób, pracownik produkcji 2 osoby. Decyduje o tym sezonowy charakter pracy oraz reorganizacja działalności firmy. Za najskuteczniejsze formy rekrutacji pracowników firmy z dużego sektora własności prywatnej uważają: pośrednictwo powiatowego urzędu pracy, oferty złożone samodzielnie przez kandydatów, wewnętrzną rekrutację, ogłoszenia w środkach masowego przekazu. Siedem z ankietowanych firm należy do dużej grupy wielkości przedsiębiorstw sektora publicznego, zatrudniającego 661 osób. Cztery z nich planują zwiększyć zatrudnienie o następujące stanowiska: elektromonter elektryk zakładowy 1 osoba, preferowane wykształcenie zasadnicze zawodowe, pozostali operatorzy maszyn i urządzeń do produkcji wyrobów papierniczych 6 osób, wykształcenie bez znaczenia, maszynista maszyn offsetowych 3 osoby, preferowane wykształcenie zasadnicze zawodowe, doświadczenie zawodowe na podobnym stanowisku 2 lata, robotnik pomocniczy w przemyśle przetwórczym 6 osób, wykształcenie bez znaczenia, inspektor budowlany- 1 osoba, preferowane wykształcenie policealne i średnie zawodowe, doświadczenie zawodowe na podobnym stanowisku 2 lata, prawo jazdy kat.b, 10
specjalista ds. kadr, preferowane wykształcenie wyższe, znajomość obsługi programów komputerowych biurowych i księgowych, doświadczenie zawodowe na podobnym stanowisku 2 lata, wiedza specjalistyczna z zakresu BHP oraz zarządzania zasobami ludzkimi, lekarz psychiatra 1 osoba, wykształcenie wyższe, doświadczenie na podobnym stanowisku 2 lata, strażak stażysta 3 osoby, wykształcenie średnie ogólnokształcące, prawo jazdy kat. B,C,C+E. Jako główny powód zatrudnienia nowego pracownika firmy wskazują uzupełnienie braków kadrowych, reorganizację działalności firmy, rozwój firmy. Za najbardziej efektywne formy rekrutacji firmy wskazały: oferty złożone samodzielnie przez kandydatów, ogłoszenia w środkach masowego przekazu, wewnętrzna rekrutacja, pośrednictwo powiatowego urzędu pracy. Na podstawie wywiadów, odbytych z pracodawcami, dotyczących kryteriów jakimi kierują się przy rekrutacji pracowników, możemy stwierdzić, iż zatrudnienie uzależnione jest od charakteru prowadzonej działalności. Przedsiębiorstwa i firmy, na lokalnym rynku pracy, w większości mają charakter usługowo- handlowo-przemysłowy, więc potrzebują pracowników z konkretnymi kwalifikacjami oraz umiejętnościami. Analizując ten aspekt możemy zauważyć, że dla pracodawcy podczas wyboru potencjalnego pracownika ważne są jego umiejętności praktyczne oraz doświadczenie zawodowe. Analiza treści wywiadów przeprowadzonych z pracodawcami na temat źródeł komunikowania się pracodawców z osobami poszukującymi pracy w toku rekrutacji przedstawia się następująco; najczęściej pracodawcy poszukując kandydatów do pracy kierują się rekomendacją znajomych, rodziny, innych pracowników, a także korzystają z usług urzędu pracy. IV Struktura zawodowa osób bezrobotnych w okresie do 12 miesięcy od dnia ukończenia nauki w powiecie aleksandrowskim w 2010r. 11
Na terenie powiatu aleksandrowskiego funkcjonuje 13 szkół ponadgimnazjalnych w tym: jedna kształci na poziomie policealnym, siedem na poziomie średnim ogólnym, dwie na poziomie średnim zawodowym oraz trzy na poziomie zasadniczym zawodowym. W końcu 2009r. w Powiatowym Urzędzie Pracy zarejestrowanych było 100 osób bezrobotnych w okresie do 12 miesięcy od dnia ukończenia nauki w szkole ponadgimnazjalnej, co stanowi 21% wszystkich osób kończących szkołę ponadgimnazjalną w 2009r. w powiecie aleksandrowskim. Największą liczbę osób bezrobotnych w okresie do 12 miesięcy od dnia ukończenia nauki w szkole ponadgimnazjalnej odnotowano wśród osób, które uzyskały wykształcenie średnie ogólnokształcące. Z ogólnej liczby wyżej wymienianych osób w Powiatowym Urzędzie Pracy zarejestrowało się 46 absolwentów tego rodzaju szkół, co stanowi 46% ogólnej liczby zarejestrowanych osób bezrobotnych w okresie do 12 miesięcy od dnia ukończenia nauki. Kolejną liczną grupą zarejestrowanych osób do 12 miesięcy od ukończenia nauki są bezrobotni posiadający wykształcenie średnie zawodowe, bez tytułu zawodowego, w rejestrach urzędu jest 16 takich osób. Natomiast w przypadku bezrobotnych do 12 miesięcy od dnia ukończenia nauki posiadających wykształcenie zasadnicze zawodowe 11 nie posiadało tytułu zawodowego. Wszystkie 73 wyżej wymienione osoby posiadały w rejestrach urzędu status bez zawodu. Najwięcej osób bezrobotnych w okresie do 12 miesięcy od dnia ukończenia nauki, zarejestrowanych w Powiatowym Urzędzie Pracy Aleksandrowie Kujawskim, było w zawodzie: - sprzedawcy 7 osób z wykształceniem zasadniczym zawodowym, - mechanika pojazdów samochodowych 4 osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym, - technik żywienia i gospodarstwa domowego - 2 osoby z wykształceniem średnim zawodowym, - organizator agrobiznesu ( zawód szkolny; Technik agrobiznesu) 2 osoby z wykształceniem średnim zawodowym, 12
- kucharz małej gastronomii 2 osoby z wykształceniem zasadniczym zawodowym Wśród zarejestrowanych do 12 miesięcy od dnia ukończenia nauki odnotowano po jednej osobie w następujących zawodach: α) z wykształceniem średnim: technik elektryk, technik mechanik, technik mechanizacji rolnictwa, pracownik administracyjny ( zawód szkolny: Technik administracji), magazynier, przewodnik turystyczny miejski, kucharz, pozostali pracownicy opieki osobistej gdzie indziej nie sklasyfikowani β) z wykształceniem zasadniczym zawodowym:, elektromonter, piekarz. Biorąc powyższe pod uwagę najczęściej w Powiatowym Urzędzie Pracy rejestrowały się osoby bezrobotne w okresie do 12 miesięcy od dnia ukończenia nauki posiadający wykształcenie na poziomie średnim. V. Prognoza na 2010r. W 2010r. przewidywana liczba absolwentów wynosi 522 osoby. 238 osób zdobędzie wykształcenie średnie ogólnokształcące, 125 ukończy technika, a 119 osób zasadnicze szkoły zawodowe, najmniej bo tylko 40 osób szkoły policealne. Najwięcej osób zdobędzie zawód: kucharz małej gastronomii 38 osób, technik żywienia i gospodarstwa domowego 37 osób, organizator agrobiznesu ( zawód szkolny: technik agrobiznesu) 29 osób, asystent ekonomiczny ( zawód szkolny: Technik ekonomista) 25 osób, sprzedawca 20 osób, technik architektury krajobrazu 19 osób, technik mechanizacji rolnictwa 18 osób. VI Podsumowanie 13
Przeprowadzony Sondaż wśród pracodawców województwa kujawskopomorskiego pozwolił nam określić, że pracodawcy powiatu aleksandrowskiego w 2010r. planują zatrudnić najwięcej osób na następujących stanowiskach; kierowca, opiekun osób niepełnosprawnych, monter instalacji i urządzeń telekomunikacyjnych, kelner, sprzedawca na stacji paliw, specjalista ds. marketingu i handlu, elektryk, ślusarz- spawacz, laborant, przetwórca owoców i warzyw, sadownik, pracownik administracyjno-biurowy, elektromonter, pozostali operatorzy maszyn i urządzeń do produkcji wyrobów papierniczych, maszynista maszyn offsetowych, robotnik pomocniczy w przemyśle przetwórczym, inspektor budowlany, specjalista ds. kadr, lekarz psychiatra, strażak stażysta. Ponadto wywiady z pracodawcami ukazały, iż dokonują oni rekrutacji nie tylko na podstawie wykształcenia. Obecnie pracodawcy dużą wagę przywiązują do cech indywidualnych kandydata na stanowisko pracy. Cenią sobie obowiązkowość, staranność wykonywania obowiązków, gotowość do podnoszenia kwalifikacji. Ważnym atutem przy rekrutacji jest doświadczenie w pracy o którą ubiega się kandydat tutaj pracodawcy bardzo często wskazują, że potencjalni kandydaci posiadają mniej niż rok doświadczenia. Podsumowując sytuację osób bezrobotnych w okresie do 12 miesięcy od dnia ukończenia nauki, przewiduje się, że w 2010r. szkoły ponadgimnazjalne ukończą 522 osoby, z czego najwięcej zdobędzie wykształcenie średnie ogólnokształcące, następnie średnie zawodowe. Sporządziła; Magdalena Marek 14