str. Wprowadzenie... 13

Spis treści str. Wprowadzenie... 13 Rozdział I. Polityka zagraniczna, bezpieczeństwa i obrony Republiki Federalnej Niemiec. Aspekty teoretyczne... 19 1.1. Podejście badawcze w zakresie polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony... 19 1.2. Założenia badawcze i cel poznawczy opracowania... 41 1.3. Istotni aktorzy polityczni realizacji polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony RFN... 44 1.4. Stan badań nad polityką zagraniczną i bezpieczeństwa i obrony RFN rządów koalicji SPD Sojusz 90/Zieloni (1998 2005)... 46 Rozdział II Polityka zagraniczna, bezpieczeństwa i obrony Republiki Federalnej Niemiec do 1998 roku... 55 2.1. Ograniczona suwerenność. Niemcy w ramach struktury bipolarnej świata... 55 2.2. Polityka zagraniczna, bezpieczeństwa i obrony rządów CDU/CSU FDP Helmuta Kohla, Hansa Dietricha Genschera, Klausa Kinkela... 63 2.3. Nowe ramy realizacji niemieckiej polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony po zjednoczeniu dwóch państw niemieckich... 69 2.4. Postępująca multilateralizacja polityki zagranicznej i bezpieczeństwa RFN. Proces rozszerzenia NATO na państwa Europy Środkowo-Wschodniej a stosunki transatlantyckie... 79 2.5. Koncepcja kooperatywnej polityki bezpieczeństwa lat 90. w niemieckiej polityce zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony... 89 2.5.1. Rozwój Wspólnej Polityki Zagranicznej, Bezpieczeństwa i Obrony UE jako instrumentu polityki zagranicznej oraz bezpieczeństwa i obrony RFN... 93 2.6. Europeizacja niemieckiej polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony a stosunki z Francją... 101 2.7. Nowoczesna Bundeswehra jako instrument realizacji interesów narodowych zjednoczonych Niemiec... 105 2.8. Niemiecka polityka zagraniczna i bezpieczeństwa w stosunku do obszaru byłej Jugosławii... 111 Rozdział III Polityka zagraniczna, bezpieczeństwa i obrony rządu koalicji SPD Sojusz 90/Zieloni w latach 1998 2002... 117 3.1. Międzynarodowe ramy oddziaływania i ewolucja interesów... 117 3.2. Analiza zagrożeń... 120 3.3. Instrumenty realizacji celów polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony... 122 3.4. Powstanie rządu koalicji SPD Sojusz 90/Zieloni. Ewolucja polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony Republiki Federalnej Niemiec... 126 3.4.1. Niemiecka polityka bezpieczeństwa a wojna w Kosowie... 133 3.4.2. Republika Federalna Niemiec a rozwój Wspólnej Polityki Zagranicznej i Bezpieczeństwa Unii Europejskiej... 153 3.4.2.1. Kooperacja Niemiec z Francją w kreowaniu struktur Europejskiej Polityki Bezpieczeństwa i Obrony... 173 5

Rozdział. IV Kooperatywna polityka bezpieczeństwa Republiki Federalnej Niemiec a militarna supremacja Stanów Zjednoczonych... 193 4.1. Nowe ukierunkowania strategiczne w polityce zagranicznej i bezpieczeństwa USA po atakach terrorystycznych z 11 września 2001 roku... 193 4.2. Konflikt iracki. Niemiecka droga w polityce zagranicznej i bezpieczeństwa RFN rządu G. Schrödera J. Fischera... 229 Rozdział V Nowoczesna Bundeswehra jako instrument polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony Niemiec... 247 5.1. Plan reorganizacji Bundeswehry w latach 1995 2000... 247 Rozdział VI Polityka zagraniczna, bezpieczeństwa i obrony koalicji rządowej SPD Sojusz 90/Zieloni (2002 2005)... 257 6.1. Sojusz RFN z Francją jako siłą przeciwstawną Stanom Zjednoczonym... 257 6.2. Niemcy jako promotor pierwszej strategii bezpieczeństwa Unii Europejskiej... 271 6.3. Implementacja europejskiej strategii bezpieczeństwa. Niemcy a koncepcja Europejskich Sił Interwencyjnych, tzw. Grup Bojowych Unii Europejskiej... 286 Rozdział VII Polityka zagraniczna, bezpieczeństwa i obrony rządu SPD Sojusz 90/Zieloni w ramach Sojuszu Północnoatlantyckiego i w Organizacji Narodów Zjednoczonych... 295 7.1. Postępująca normalizacja siły w polityce zagranicznej i bezpieczeństwa Niemiec... 295 7.2. Polityka transatlantycka RFN po wojnie z Irakiem (2003 2005)... 306 7.3. Organizacja Narodów Zjednoczonych jako globalny instrument niemieckiej polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony... 341 7.3.1. Koncepcja reformy ONZ koalicji SPD Sojusz 90/Zieloni... 348 Rozdział VIII Aspekty wojskowe w niemieckiej polityce zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony. Siły zbrojne jako instrument powiązanego bezpieczeństwa... 355 8.1. Plan Strucka. Wytyczne dla polityki obronnej Bundeswehry z 21 maja 2003 roku... 355 8.2. Misje i operacje zagraniczne Bundeswehry... 372 Zakończenie. Bilans polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony rządu koalicji SPD Sojusz 90/Zieloni... 389 Zusammenfassung... 401 Summary... 414 Bibliografia Dokumenty, materiały... 425 Przemówienia i wywiady reprezentantów aparatu decyzyjno-biurokratycznego... 428 Opracowania zwarte i monografie... 437 Artykuły i opracowania... 444 Periodyki... 460 Tygodniki i dzienniki... 462 Agencje Prasowe... 463 Spis tabel... 465 Spis grafik... 466 Strony internetowe (Homepages)... 467 Wykaz skrótów... 468 Indeks nazwisk... 473 6

Inhaltsverzeichnis Vorwort... 13 Kapitel I. Aussen-, Sicherheits- und Verteidigungspolitik der Bundesrepublik Deutschland. theoretische Aspekte... 19 1.1. Methoden der Untersuchung der Außen-, Sicherheits- und Verteidigungspolitik... 19 1.2. Theoretische Ansätze und das Forschungsziel der Arbeit... 41 1.3. Ausschlaggebende politische Akteure bei der Umsetzung der Außen-, Sicherheits- und Verteidigungspolitik der Bundesrepublik Deutschland... 44 1.4. Stand der Forschungen an der Außen-, Sicherheits- und Verteidigungspolitik der Bundesrepublik Deutschland in der Ära der Regierungskoalition SPD Bündnis 90/Die Grünen (1998 2005)... 46 Kapitel II. Aussen-, Sicherheits- und Verteidigungspolitik der Bundesrepublik Deutschland bis 1998... 55 2.1. Eingeschränkte Souveränität. Deutschland in der bipolaren Struktur der Welt... 55 2.2. Außen-, Sicherheits- und Verteidigungspolitik der Regierung CDU/CSU FDP von Helmut Kohl und Hans-Dietrich Genscher, Klaus Kinkel... 63 2.3. Neue Rahmen der Umsetzung der deutschen Außenpolitik und der Sicherheitsinteressen der Bundesrepublik Deutschland nach der Wiedervereinigung... 69 2.4. Fortschreitende Multilateralität der Außen- und Sicherheitspolitik der Bundesrepublik. Die NATO-Erweiterung auf die Staaten Mittel- und Osteuropas und die transatlantischen Beziehungen... 79 2.5. Das Konzept der kooperativen Sicherheitspolitik in der deutschen Außen-, Sicherheits- und Verteidigungspolitik in den 90er Jahren... 89 2.5.1. Entwicklung der Gemeinsamen Außen-, Sicherheits- und Verteidigungspolitik der EU als Instrument der Außen- und Sicherheitspolitik der Bundesrepublik Deutschland... 93 2.6. Europäisierung der Außen-, Sicherheits- und Verteidigungspolitik und die Beziehungen zu Frankreich... 101 2.7. Die moderne Bundeswehr als Instrument der Umsetzung nationaler Interessen des vereinigten Deutschland... 105 2.8. Deutsche Außen- und Sicherheitspolitik gegenüber dem Gebiet des ehemaligen Jugoslawien... 111 Kapitel III. Aussen-, Sicherheits- und Verteidigungspolitik der Koalition SPD Bündnis 90/Die Grünen in den Jahren 1998 2002... 117 3.1. Internationale Auswirkungsrahmen und Evolution der Interessen... 117 3.2. Gefahrenanalyse... 120 3.3. Umsetzungsinstrumente der Außen-, Sicherheits- und Verteidigungspolitik... 122 3.4. Entstehung der Regierung SPD Bündnis 90/Die Grünen. Evolution der Außen- und Sicherheits- und Verteidigungspolitik der Bundesrepublik Deutschland... 126 3.4.1. Deutsche Sicherheitspolitik und der Kosovo-Krieg... 133 7

3.4.2. Die Bundesrepublik Deutschland und die Entwicklung der Gemeinsamen Außenund Sicherheitspolitik der Europäischen Union... 153 3.4.2.1. Zusammenarbeit zwischen der Bundesrepublik Deutschland und Frankreich bei der Gestaltung der ESVP-Struktur... 173 Kapitel IV. Die kooperative Sicherheitspolitik der Bundesrepublik Deutschland und die militärische Vorherrschaft der Vereinigten Staaten... 193 4.1. Neue strategische Richtungen in der Außen- und Sicherheitspolitik der USA nach den Terroranschlägen vom 11. September 2001... 193 4.2. Der Konflikt im Irak. Der deutsche Weg in der Außen- und Sicherheitspolitik der Bundesrepublik Deutschland der Ära Gerhard Schröder Joschka Fischer... 229 Kapitel V. Die moderne Bundeswehr als Instrument der Aussen-, Sicherheits- und Verteidigungspolitik der Bundesrepublik Deutschland... 247 5.1. Umstrukturierungspläne für die Bundeswehr in den Jahren 1995 2000... 247 Kapitel VI. Aussen-, Sicherheits-, und Verteidigungspolitik der Koalition SPD Bündnis 90/Die grünen in den Jahren 2002 2005... 257 6.1. Allianz zwischen der Bundesrepublik Deutschland und Frankreich als Gegengewicht für die Vereinigten Staaten... 257 6.2. Die Bundesrepublik Deutschland als Anreger der Europäischen Sicherheitsstrategie... 271 6.3. Umsetzung der Europäischen Sicherheitsstrategie. Die Bundesrepublik Deutschland und das Konzept der Schnellen Einsatzkräfte der Europäischen Union... 286 Kapitel VII. Aussen-, Sicherheits- und Verteidigungspolitik der Koalition SPD Bündnis 90/Die grünen im Rahmen der NATO und in der UNO... 295 7.1. Die fortschreitende Normalisierung der Kraft in der Außen- und Sicherheitspolitik der Bundesrepublik Deutschland... 295 7.2. Die transatlantische Politik der Bundesrepublik Deutschland nach dem Irak-Krieg (2003-2005)... 306 7.3. Die Vereinigten Nationen als globales Instrument der deutschen Außen-, Sicherheitsund Verteidigungspolitik... 341 7.3.1. Das Konzept der UN-Reform der Koalition SPD Bündnis 90/Die Grünen... 348 Kapitel VIII. Militärische Aspekte in der deutschen Aussen-, Sicherheits- und Verteidigungspolitik. Die Streitkräfte als Instrument der gebundenen Sicherheit... 355 8.1. Der Struck-Plan die Verteidigungspolitischen Richtlinien für die Bundeswehr vom 21. Mai 2003... 355 8.2. Auslandseinsätze der Bundeswehr... 372 Abschluss. Eine Bilanz der Aussen-, Sicherheits- und Verteidigungspolitik der Koalition SPD Bündnis 90/Die Grünen... 389 Zusammenfassung (dt.)... 401 Summary... 414 Literatur... 425 Dokumente und Materialien... 425 Reden und Interviews der Entscheidungsträger im bürokratischen Apparat... 428 Gebundene Beiträge und Monographien... 437 Artikel und Studien... 444 8

Zeitschriften... 460 Wochen- und Tageszeitungen... 462 Presseagenturen... 463 Tabellenverzeichnis... 465 Verzeichnis der Abbildungen... 466 Abkürzungsverzeichnis... 467 Namenverzeichnis... 468

Table of contents Introduction... 13 Chapter I. Foreign, security and defence policy of the Federal Republic of Germany. Theoretical aspects... 19 1.1. Research approach in the field of foreign, security and defence policy... 19 1.2. Research assumptions and purpose of the work... 41 1.3. Important political actors of foreign, security and defence policy of the Federal Republic of Germany... 44 1.4. Status of research on foreign, security and defence policy of the Federal Republic of Germany during the term of office of the SPD Alliance 90/Greens coalition government (1998 2005)... 46 Chapter II. Foreign, security and defence policy of the Federal Republic of Germany until 1998... 55 2.1. Limited sovereignty. Germany within the bi-polar structure of the world... 55 2.2. Foreign, security and defence policy of the CDU/CSU FDP government headed by Helmut Kohl, Hans-Dietrich Genscher, Klaus Kinkel... 63 2.3. New frameworks of the German foreign policy of the security interests of the Federal Republic of Germany after re-unification of two German states... 69 2.4. Progressing multilateralization of the foreign and security policy of the Federal Republic of Germany. Process of expanding NATO to include Central and Eastern European countries and trans-atlantic relations... 79 2.5. Concept of cooperative security policy of the 90s in the German foreign, security and defence policy... 89 2.5.1. Development of the EU Common Foreign, Security and Defence Policy as an instrument of foreign and security policy of the Federal Republic of Germany... 93 2.6. Europeanization of the German foreign, security and defence policy and relations with France... 101 2.7. Modern Bundeswehr as an instrument of realizing national interests of united Germany... 105 2.8. German foreign and security policy in relation to the former Yugoslavia... 111 Chapter III. Foreign, security and defence policy of the SPD Alliance 90/Greens coalition government in the years 1998 2002... 117 3.1. International frameworks of interaction and evolution of interests... 117 3.2. Analysis of threats... 120 3.3. Instruments of achieving the objectives of the foreign, security and defence policy... 122 3.4. Creation of the SPD Alliance 90/Greens coalition government. Evolution of the foreign, security and defence policy of the Federal Republic of Germany... 126 3.4.1. German security policy and the war in Kosovo... 133 3.4.2. Federal Republic of Germany and the development of EU Common Foreign and Security Policy... 153 3.4.2.1. Cooperation of Germany with France in creating the ESDP structures... 173 10

Chapter IV. Cooperative security policy of the Federal Republic of Germany and the military supremacy of the United States... 193 4.1. New strategic paths in the foreign and security policy of the United States after the terrorist attacks of 11 September 2001... 193 4.2. Iraqi conflict. German path in the foreign and security policy of the Federal Republic of Germany of the government headed by Gerhard Schröder and Joschka Fischer... 229 Chapter V. Modern Bundeswehr as an instrument of foreign, security and defence of the Federal Republic of Germany... 247 5.1. Plan for reorganizing the Bundeswehr in the years 1995 2000... 247 Chapter VI. Foreign, security and defence policy of the SPD Alliance 90/Greens coalition government in the years 2002 2005... 257 6.1. Alliance of the Federal Republic of Germany with France as the Counteracting force against the United States... 257 6.2. Germany as the promoter of the first EU Security Strategy... 271 6.3. Implementation of the European Security Strategy. Germany and the concept of the European Rapid Reaction Force... 286 Chapter VII. Foreign, security and defence policy of the SPD Alliance 90/Greens coalition government as part of the North Atlantic Alliance and in the United Nations Organization... 295 7.1. Progressing normalization of force in the foreign and security policy of Germany... 295 7.2. Transatlantic policy of the Federal Republic of Germany after the war with Iraq (2003 2005)... 306 7.3. United Nations Organization as a global instrument of German foreign, security and defence policy... 341 7.3.1. Concept of UN s reform of the SPD Alliance 90/Greens coalition... 348 Chapter VIII. Military aspects in the German foreign, security and defence policy. Military forces as an instrument of combined security... 355 8.1. Struck s plan Defence policy guidelines of 21 May 2003... 355 8.2. Bundeswehr s foreign missions and operations... 372 Conclusion. Balance of the foreign, security and defence policy of the SPD Alliance 90/ Greens coalition government... 389 Zusammenfassung (dt.)... 401 Summary... 414 Bibliography... Documents... 425 Speeches and interviews of the governing and bureaucratic apparatus representatives... 428 Thematic publications and monographs... 437 Articles and publications... 444 Periodicals... 460 Weeklies and magazines... 462 Press agencies... 463 List of graphics... 465 List of tables... 466 List of abbreviations... 467 Index of surnames... 468 11

Wprowadzenie Od czasu zjednoczenia dwóch państw niemieckich Republika Federalna Niemiec w realizowaniu polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony przechodzi głęboki proces nowego określenia swojej pozycji międzynarodowej na kontynencie europejskim i na świecie. Państwo to w historycznie krótkim czasie zostało poddane fundamentalnym zewnętrznym przeobrażeniom politycznym wpływającym bezpośrednio na jego nowy status w stosunkach międzynarodowych. Koniec konfliktu systemowego okresu zimnej wojny przyniósł zasadnicze zmiany w porządku międzynarodowym i doprowadził do sytuacji, w której zjednoczone Niemcy znalazły się automatycznie w jego głównym nurcie. Żadne inne państwo na kontynencie europejskim w takim stopniu nie skorzystało, w sensie politycznym, na powstaniu nowej konstelacji interesów międzynarodowych. Nowe państwo, Republika Federalna Niemiec, zostało po wchłonięciu Niemieckiej Republiki Demokratycznej przesunięte geopolitycznie do centrum Europy i stało się największą potęgą, rzeczywistym mocarstwem kontynentu. Pomimo przezwyciężenia podziału Europy, wojna, jako instrument uprawiania polityki, powróciła na kontynent europejski z całą gwałtownością i brutalnością. Wybuchły konflikty na terytorium byłej Jugosławii, w Kosowie i Macedonii, a więc w bezpośrednim sąsiedztwie Niemiec 1. W tej złożonej dla nich sytuacji międzynarodowej, Niemcy czyniły konsekwentnie kroki umożliwiające adaptację własnej polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony do nowego środowiska międzynarodowego. Stwarzało to również okazję rozszerzenia obszaru politycznego oddziaływania państwa niemieckiego oraz aktywnego jego wpływania na kierunki polityki europejskiej i na procesy dynamicznych zmian porządku światowego. Mogłoby to nastąpić tylko w przypadku wykazania przez klasę polityczną Niemiec jasno określonej woli wzięcia większej odpowiedzialności międzynarodowej. Realizacji tego celu miało służyć rozszerzenie uczestnictwa tego państwa w ramach praktykowanej już wcześniej w niemieckiej polityce zagranicznej strategii powiększania pola manewru i wpływu politycznego poprzez aktywny udział w funkcjonowaniu wielonarodowego systemu powiązań, im multilateralen Verbund, oraz ścisłej w nim współpracy. Niemcy zaczęły się stopniowo, również militarnie, włączać w eliminowanie wszelkiego rodzaju zagrożeń na kontynencie europejskim i poza nim, a regulacja sytuacji pokonfliktowej coraz bardziej angażowała siły państwa niemieckiego. Przy czym uznanie znaczenia procesu integracyjnego w Europie, nowej roli Sojuszu Północnoatlantyckiego, jak również zasadnicza orientacja multilateralna polityki niemieckiej w ramach Organizacji Narodów Zjednoczonych jako filary polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony nie uległy generalnej zmianie. Zarazem jednak, poprzez uwolnienie się z ograniczeń suwerenności narzuconych jej przez zwycięskie mocarstwa, Republika Federalna Niemiec 1 D.S. Lutz, Der Kosovo-Krieg. Rechtlich und rechtsetische Aspekte, Baden-Baden 1999/2000. 13

w latach 90. zaczęła dostrzegać nieznane dotąd możliwości rozszerzenia pola manewru politycznego w swej polityce zagranicznej. W tym okresie pojawiały się w RFN 2, a także w Polsce 3 i na świecie 4, różnego rodzaju analizy poświęcone polityce zagranicznej nowych Niemiec. Wszystkie publikacje starały się uwzględniać aspekty historyczne, rozwój kultury politycznej Niemiec, kształtowanie się ich nowej, powojennej, narodowej tożsamości, historycznie skomplikowany przebieg procesu przeszczepiania na swój grunt norm cywilizowanego świata, włącznie z sukcesem zainstalowania modelowej formy demokracji typu zachodniego. Generalnie uważano, że demokratyczne, zjednoczone Niemcy będą się kierowały w swej polityce zewnętrznej kategoriami cywilnego państwa prawa starej Republiki Federalnej Niemiec, tzn. przede wszystkim zabezpieczaniem interesów gospodarczych kraju (Handelsstaat), wstrzemięźliwością w stosowaniu środków militarnych, jak też przyznawaniem pierwszeństwa rozwoju współpracy kolektywnej i wielostronnej. We własnym interesie Niemcy będą stały na straży respektowania prawa międzynarodowego przez innych uczestników systemu międzynarodowego. Ogólnie biorąc, większość autorów, poza przedstawicielami lewicowej sceny politycznej i skrajnej prawicy, była zdania, że postzjednoczeniowe Niemcy nie będą prowadzić znanej z przeszłości, tradycyjnej polityki siły w Europie 5. 2 Por. m.in. W. von Bredow, Th. Jäger, Die Außenpolitik Deutschlands. Alte Herausforderungen und neue Probleme, APuZ 1991, nr B 1 2, 4; tenże, Neue deutsche Außenpolitik, Nationale Interessen in internationalen Beziehungen, Opladen 1993; G. Schöllgen, Angst vor der Macht. Die deutschen und ihre Außenpolitik, Berlin 1993; G. Hellmann, Nationale Normalität als Zukunft? Zur Außenpolitik der Berliner Republik, BfDuiP 1999, nr 7, s. 838; A. Hyde-Price, Germany and European order. Enlarging NATO and the EU, Manchesters 2001, 3 6; Vom Kalten Krieg zur deutschen Einheit. Analysen und Zeitzeugenberichte zur deutschen Militärgeschichte 1945/1995, Hg. B. Thoß unter Mitarbeit von W. Schmidt, München 1995; A. Siedschlag, Zwischen gezähmter Macht und gefordertem Engagement. Die Außen- und Sicherheitspolitik der vereinten Deutschland in ihrer ersten Dekade, Gegenwartskunde 2000, nr 2, s. 143 156. 3 M.in. Rola nowych Niemiec na arenie międzynarodowej, red. Z. Mazur, Instytut Zachodni, Poznań 1996; W. Pięciak, Niemcy, Droga do normalności. Polityka zagraniczna RFN od wojny w Kuwejcie do wojny o Kosowo, Warszawa 2000; W.S. Burger, Problem niemiecki w myśli politycznej zachodnioniemieckich partii: CDU/CSU, SPD i FDP w latach 1954 1990, Toruń 2002; W. Góralski, Dziesięć lat polityki zagranicznej zjednoczonych Niemiec (1991 2000). Ciągłość i zmiany w polityce zachodniej RFN, (w:) Polska Niemcy. Nadzieja i zaufanie. Księga jubileuszowa na 80-lecie urodzin profesora Mieczysława Tomali, red. S. Sulowski, Warszawa 2002. 4 Zob. m.in. A.S. Markovits, S. Reich, Das deutsche Dilemma. Die Berliner Republik zwischen Macht und Machtverzicht, Berlin 1998, s. 17 25; J. Mearsheimer, The Tragedy of Great Power Politics, New York London 2001, s. 161 162. 5 W niemieckiej literaturze przedmiotu używano m.in. takich określeń dla Niemiec, jak: ujarzmiona siła, Zentralmacht, Zivilmacht, Handelsstaat, Europäisches Deutschland, Friedensmacht Deutschland, Politscher Riese, militärischer Zwerg itd. Zob. m.in. A. Mechterscheimer, Friedensmacht Deutschland. Plädoyer für einen neuen Patriotismus, Frankfurt/M. 1993; H.-P. Schwarz, Die Zentralmacht Europas: Deutschlands Rückker auf die Weltbühne, Berlin 1994; G. Hellmann, Goodbye Bismarck? The Foreign Policy of Contemporary Germany, Mershon International Studies Review 1996, nr 1, s. 1 39; tenże, Deutschland in Europa: Eine symbiotische Beziehung, http://www.bundestag.de/cgi.bin/druck. pl?n=parlament (3.12.1999); tenże, Jenseits von Normalisierung und Militarisierung : Zur Standortdebatte über die neue deutsche Aussenpolitik, APuZ 1997, nr 1 2, s. 24 33; tenże, Nationale Normalität als Zukunft?, s. 837 847; tenże, Beyond Weltpolitik, Self-Containment and Civilian Power: United Germany s Normalizing Ambitions, Birmingham 2000; Macht und Zeitkritik. Festschrift für Hans-Peter Schwarz zum 65. Geburtstag, red. P. Weilemann, H.J. Küsters, G. Buchstab, Padeborn München Wien Zürich 1999; M. Staack, Handelsstaat Deutschland. Deutsche Außenpolitik in einem neuen internationalen System, Padeborn München Wien Zürich 2000; A. Hyde-Price, Germany and European order ; German foreign policy since unification. Theories and case studies, ed. V. Rittberger, Manchester New York 2001. 14

Celem niniejszej monografii jest problemowe przedstawienie głównych kierunków ewolucji polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony RFN za rządów koalicji SPD Sojusz 90/Zieloni w latach 1998 2005, na tle nowego, dynamicznie zmieniającego się środowiska międzynarodowego i z uwzględnieniem istotnych wewnętrznych uwarunkowań. Zasadnicza teza monografii sprowadza się do stwierdzenia, że w polityce zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony w okresie tych rządów doszło do istotnych przewartościowań, zmian i modyfikacji wspomnianych polityk oraz wzrostu znaczenia Niemiec w skali ogólnoeuropejskiej i światowej. W wymiarze badawczym praca przedstawia prowadzoną przez tę koalicję politykę zagraniczną, bezpieczeństwa i obrony jako integralną i spójną całość, tzn. nie analizuje osobno, w oderwaniu od siebie, tych obszarów oddziaływania państwa na otaczające go środowisko międzynarodowe. Polityka zagraniczna Republiki Federalnej Niemiec osiągnęła podczas rządów koalicji SPD Sojusz 90/Zieloni nową, w powojennej historii tego państwa nieznaną jakość, która w ograniczony sposób koresponduje z dotychczas deklarowaną koncepcją siły cywilnej państwa (Zivillmacht) w polityce zagranicznej RFN sprzed 1989 r. Teza, jakoby miała miejsce jedynie kontynuacja zasadniczych założeń polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony tego państwa, jest empirycznie nie do utrzymania. W każdym z badanych w tej pracy ich segmentów doszło w latach 1998 2005 do znacznego przesunięcia akcentów w kierunku wzmocnienia elementów siły państwa niemieckiego i realizowania klasycznego unilateralnego modelu zabezpieczania jego interesów kosztem osłabienia elementów normatywnych siły cywilnej. Pomimo to dotychczasowe instrumenty realizacji polityki zagranicznej RFN pozostały atrakcyjną oprawą ideologiczną prezentowaną na zewnątrz. Politykę zagraniczną, bezpieczeństwa i obrony modyfikowano, wypełniano treściami umożliwiającymi realizowanie ich celów, przystosowując je do nowej sytuacji interesów niemieckich w zmieniającej się rzeczywistości międzynarodowej. Chodziło tutaj o skuteczniejsze osiąganie tych celów, a nie o kontynuowanie nieprzydatnego w nowych warunkach modelu tradycyjnego. Rządząca klasa polityczna zamierzała pogodzić dwa paradoksalnie wykluczające się fundamentalne założenia polityki zagranicznej i bezpieczeństwa państwa. Strategicznie Niemcy wchodziły na drogę uzyskania rzeczywistego politycznego statusu wielkiego mocarstwa i jednocześnie zamierzały pozostać w swym rozumieniu aktywną demokratyczną siłą cywilną porządku międzynarodowego. Z tego też powodu analiza ówczesnej polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony RFN jest z punktu widzenia poznawczego ze wszech miar pożądana i konieczna. Badaniu zostały tutaj poddane forma, instrumenty i środki postępowania RFN na arenie międzynarodowej. Do fundamentalnych przeobrażeń należy zaliczyć procesy dalszej integracji Bundeswehry w ramach NATO i przystosowania niemieckich sił zbrojnych do roli nowego operacyjnego instrumentu realizacji celów polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony państwa niemieckiego. Do tej pory Bundeswehra mogła być użyta wyłącznie do obrony terytorium państwa niemieckiego. Wraz ze wzrostem zagrożeń i z pojawianiem się sytuacji konfliktowych zagrażających realizacji własnych interesów, jak również z powodu oczekiwań sojuszników na zwiększone militarne zaangażowanie, rola tego narzędzia w niemieckiej polityce zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony uległa gruntownej zmianie. Bundeswehra otrzymała, po orzeczeniu Federalnego Trybunału Konstytucyjnego z 12 lipca 1994 r., konstytucyjny mandat zdolności interweniowania poza terytorium Niemiec w formie misji cywilno-wojskowych i w ramach systemu kolektywnego bezpieczeństwa przy wykonywa- 15

niu zadań określonych postanowieniami ONZ, NATO i UZE. Przejawem wyraźnej ewolucji polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony Niemiec w latach 1998 2005 były m.in. takie zjawiska, jak: wzrastająca aktywność tego państwa w Sojuszu Północnoatlantyckim, w ramach realizacji polityk integracyjnych w Unii Europejskiej, sukcesywny wzrost operacji cywilno-wojskowych Bundeswehry poza terytorium traktatowego obowiązywania NATO, np. na Bałkanach czy w Afganistanie. Próba budowania siły przeciwstawnej wobec polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych w okresie poprzedzającym wybuch wojny w Iraku i w okresie jej trwania oraz ofensywne starania o uzyskanie statusu stałego członka w Radzie Bezpieczeństwa ONZ były tego wymownymi przykładami. Kwestie te w czytelny sposób zaczęły określać nowe wyzwania oraz nowe kierunki niemieckiej polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony. Odpowiednio do nich ewoluował również język polityczny formacji rządu socjaldemokratyczno-zielonego. Wzięcie większej odpowiedzialności (mehr Verantwortung), co zapowiadał Joschka Fischer, czy też deklarowanie niemieckiej drogi (deutsche Weg), jak i podkreślanie świadomości dorosłego narodu w realizowaniu celów polityki zagranicznej (Selbstbewußtsein einer erwachsenen Nation), co czynił Gerhard Schröder 6, wskazywały na ambicję i wolę polityczną Republiki Berlińskiej ponownego odgrywania roli decydującego aktora polityki międzynarodowej, w której to polityce interesy niemieckie byłyby chronione również za pomocą jednostronnych decyzji państwa niemieckiego. Struktura niniejszej pracy wynika z założonego celu poznawczego i zastosowanych metod badawczych oraz opiera się na problemowo-chronologicznej konstrukcji. Monografia składa się z ośmiu rozdziałów. Rozdział pierwszy, wprowadzający, przedstawia aspekty teoretyczne badania polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony Republiki Federalnej Niemiec w nowych warunkach oddziaływania systemu międzynarodowego. Szczególny akcent został tutaj położony na ewolucję interesów państwa niemieckiego, z uwzględnieniem zmian zachodzących w postrzeganiu kwestii wzrostu zagrożeń w nowej przestrzeni międzynarodowej i ukazaniem ich dynamicznego rozwoju oraz ewentualnego wpływu na całościowe kształtowanie polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony państwa niemieckiego. Rozdział drugi zawiera analizę empirycznych fundamentów powojennej polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony Republiki Federalnej Niemiec, której finałem było osiągnięcie suwerennej i partnerskiej pozycji państwa na arenie międzynarodowej. Autor skupia się tutaj przede wszystkim na zbadaniu nowych koncepcji oddziaływania oraz woli kształtowania polityki niemieckiej i kreowania instrumentów jej realizacji w latach 90., tzn. przede wszystkim w ostatniej fazie rządów koalicji CDU/CSU FDP kanclerza Helmuta Kohla i obu ministrów spraw zagranicznych Hansa-Dietricha Genschera i Klausa Kinkela. W tej części pracy analizowane są m.in. procesy gruntownego reformowania niemieckich sił zbrojnych, przystosowującego je do wykonywania nowych zadań i osiągania celów, jakie stawiały przed nimi polityka zagraniczna, bezpieczeństwa i obrony. Teoretycznym fundamentem tego rozdziału jest analiza dojrzewania i praktycznego zastosowania idei prowadzenia polityki zagranicznej i bezpieczeństwa państwa niemieckiego uwzględniającej efektywność powiązań wielostronnych oraz realizacji tzw. kooperatywnej polityki bezpieczeństwa (kooperative Sicherheitspolitik). Zjawiska te zostały przedstawione m.in. 6 Szczegółowo o tym w dalszych fragmentach pracy. 16

poprzez zbadanie rozwoju stosunków francusko-niemieckich i zasięgu wpływu RFN na realizację wspólnej polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony (WPZBiO) Unii Europejskiej oraz reformy NATO. Przedmiotem rozdziału trzeciego jest uwypuklenie nowej konstelacji interesów międzynarodowych i roli, jaką w nich odgrywa niemiecka polityka zagraniczna, bezpieczeństwa i obrony. Ta część pracy koncentruje się na pierwszej kadencji rządów koalicji SPD Sojuszu 90/Zieloni (1998 2002) kanclerza G. Schrödera (SPD) i wicekanclerza oraz ministra spraw zagranicznych J. Fischera (Sojusz 90/Zieloni). Obaj politycy w decydujący sposób przyczynili się do stworzenia nowych akcentów w polityce zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony Niemiec. Nowy rząd rozpoczął po początkowej fazie kontynuowania założeń poprzedników kwestionować dotychczasowe obszary oddziaływania niemieckiej polityki zagranicznej, istotnie je modyfikując. Postrzegano to jako reakcję na hegemonialny styl prowadzenia przez Stany Zjednoczone ich polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony. Rozdział czwarty przynosi wielostronną analizę prób formułowania selektywnych mechanizmów rozszerzania wpływu Niemiec na arenie międzynarodowej, zgodnie z hasłem tzw. drogi niemieckiej. Rozdział piąty jest poświęcony analizie koncepcji gruntownej reorganizacji niemieckich sił zbrojnych, przystosowującej je do nowych wyzwań i celów stojących przed polityką zagraniczną, bezpieczeństwa i obrony. Rozdział szósty opiera się na analizie polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony podczas drugiej, niepełnej kadencji rządu SPD Sojusz 90/Zieloni (2002 2005), których zasadniczym elementem był zamysł budowy europejskiej siły przeciwstawnej (gegenüber) Stanom Zjednoczonym w polityce międzynarodowej. Podstawą tego rodzaju manifestacji niezależności ze strony niemieckiej polityki zagranicznej było wyciągnięcie wniosków z konsekwencji zamachów terrorystycznych na USA, głębokiej różnicy stanowisk na tym tle dotyczących metod zwalczania terroryzmu ponadnarodowego, wojny w Iraku, jak też prowadzenia intensywnej dyskusji w ramach NATO na temat przyszłych zadań tej organizacji w nowym, zglobalizowanym środowisku międzynarodowym. Zidentyfikowano i zrekonstruowano konflikty interesów wśród sojuszników i ich partnerów w Sojuszu Północnoatlantyckim oraz w UE, a także wpływ tych zjawisk na stosunek Republiki Federalnej Niemiec do hegemonialnej polityki zagranicznej Stanów Zjednoczonych. Przy czym gruntownej ocenie została poddana polityka europejska RFN, ze szczególnym uwzględnieniem dalszej budowy zrębów WPZBiO Unii Europejskiej, w tym bezpośredniego wpływu Berlina na narodziny pierwszej strategii bezpieczeństwa w łonie tej organizacji. W rozdziale siódmym została przeanalizowana polityka zagraniczna, bezpieczeństwa i obrony RFN w ramach NATO i ONZ, a także sposób wykorzystania tych organizacji do zdefiniowania własnych interesów w wymiarze regionalnym i ogólnoświatowym. Polityka ta była flankowana rozwojem intensywnych stosunków z Francją, Federacją Rosyjską, a nawet z Chińską Republiką Ludową, jak również pomimo ewidentnej politycznej słabości tej organizacji aktywnością na forum OBWE. Rozdział ósmy zajmuje się kwestią oceny i skuteczności użycia operacyjnych instrumentów realizowania polityki zagranicznej, w szczególności polityki bezpieczeństwa i obrony, przez koalicję SPD Sojusz 90/Zieloni do końca jej siedmioletniego rządzenia (2005 r.). Szczegółowej analizie poddano proces kontynuowania fundamentalnych 17

reform strukturalnych niemieckich sił zbrojnych w świetle nowych, dynamicznie zmieniających się wyzwań i zagrożeń dla bezpieczeństwa RFN. Końcowa część pracy jest poświęcona bilansowi ewentualnych strat i zysków w realizacji aktywnej polityki zagranicznej, bezpieczeństwa i obrony w okresie rządów tejże koalicji, jak również ocenie próby stworzenia ogólnoświatowo-kooperatywno-wielostronnej struktury współpracy dla europejskiego i globalnie definiowanego otoczenia międzynarodowego Niemiec w XXI w. 18